GELENEKSEL EL SANATLARI BAĞLAMINDA KÜLTÜR ÜRÜNLERİ OLARAK TÜRK CAM SANATI: SURNAME-İ HÜMAYUN ANALİZİ ÖZET

Transkript

1 International Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, p DOI Number: ISSN: , ANKARA-TURKEY GELENEKSEL EL SANATLARI BAĞLAMINDA KÜLTÜR ÜRÜNLERİ OLARAK TÜRK CAM SANATI: SURNAME-İ HÜMAYUN ANALİZİ Tamer ASLAN ** Tarık YAZAR *** ÖZET Cam, İnsanlığın ilk dönemlerinden günümüze dek geçen sürede teknik ihtiyaçtan, gündelik kullanıma; lüks tüketim maddesinden, endüstriyel ürün olarak kullanımına kadar yaşamın hemen her alanında kullanılagelmiştir. Kırılganlığı ve korunmaya muhtaç özelliği gereği günümüze kadar çok azı ulaşmış olan ve gelişim süreci ile ilgili kesin kayıt ve belgeleri bulunmayan Türk Cam Sanatının ilk örneklerine kısıtlı olarak Selçuklu ve Osmanlı dönemlerinde rastlarız. Mimari ve malzeme zenginliği açısından kendine özgü üslubu olan Anadolu Selçukluları, el sanatlarında da zengin bir üretime sahiptir. Nerede üretildiklerine dair farklı bilgilerin olduğu, Selçuklu dönemi cam sanatı örnekleriyle ilgili önemli bulgulara, Beyşehir Gölü kenarında, Anamas Dağı eteklerinde bulunan, Sultan Alaeddin Keykubad ın yazlık olarak kullandığı Kubad Abad Sarayı kazılarında rastlanılmıştır. Osmanlı cam işleme sanatı, temelini Selçuklu camcılığından almış; ancak kendine özgü tarzını yaratarak özellikle 19. Yüzyılda en parlak dönemini yaşamıştır. Süleymaniye cami ve imareti ( ) yapımında Osmanlı Dönemi camcılığı ile ilgili belgeler bulunmasına rağmen, dönemin camcılarının üretim ve biçimlendirmeleri ile ilgili hiçbir belge bulunmamaktadır. Bu konuda en açıklayıcı belge olarak, III. Murad döneminde oğlu Şehzade Mehmed in sünnet törenini (1582) anlatan Surname-i Hümayun da Nakkaş Osman ve ekibi tarafından yapıldığı bilinen minyatürün olduğu söylenebilir. Bu araştırmada geleneksel el sanatları bağlamında kültür ürünleri olarak Türk Cam sanatıyla ilgili bilgi ve belgelere ulaşabilmek amacıyla betimsel tarama modeli kullanılmış, veriler doküman incelemesi ve alanyazın yoluyla elde edilmiştir. Belge olarak Surname-i Hümayun konu bütünlüğü içerisinde analiz edilmiştir. Bu makale Crosscheck sistemi tarafından taranmış ve bu sistem sonuçlarına göre orijinal bir makale olduğu tespit edilmiştir. ** Yrd. Doç. Dr. Ondokuz Mayıs Üniversitesi Güzel Sanatlar Fakültesi Seramik-Cam Bölümü, *** Yrd.Doç.Dr. Ondokuz Mayıs Üniversitesi Güzel Sanatlar Fakültesi Görsel İletişim Tasarımı Bölümü,

2 14 Tamer ASLAN Tarık YAZAR Anahtar Kelimeler: Geleneksel Türk El Sanatları, Türk Cam Sanatı, Surname-i Hümayun, Kültür Ürünleri, Osmanlı Minyatür, Selçuklu. TURKISH ART OF GLASS AS PRODUCTS OF CULTURE WITHIN THE CONTEXT OF TRADITIONAL HANDICRAFTS: ANALYSIS OF SURNAME-I HÜMAYUN STRUCTURED ABSTRACT Glass, which is thought to have been discovered in the Bronze Age at the age of 3 B. C. and the first examples of which can be seen in a great number places from Mesopotamia to Egypt, Mediterranean to Anatolia, has had an important place in almost every part of our lives from technical needs to daily use, from luxurious consumer goods to industrial products. Glass is an artifact and it can be found in nature as obsidian and rock crystal/natural quartz (pebble). Rock crystal, also known as natural quartz, is almost colorless and semi transparent. Examples such as the lion s head from the fourth quarter of 3000 B.C. found in Troy and the Hittite statue made in 13th and 14th centuries B.C. show that rock crystal has been used in Anatolia from very old times (Canav, 1985: 19). In line with the resources and the data obtained, leaving the primitive methods in processing glass with the discovery of glass blowing pipe in Syria in 50 B.C. is considered as the radical change used in glass processing. Antique glass products: Roman glass (100 B.C. 400 A.D.) other residential areas within Italy, England, France, Spain, Belgium, Balkans, Anatolia, North Africa, Cyprus, Syria, Alexandria and Roman Empire; Byzantine glass (5 15 A.D.), Eastern Mediterranean coastal areas that produced most advanced containers and ornaments as well as mosaic and plain glass with free blowing technique, Ottoman glass making which occured at the same time with the bright periods of Bohemian glass making in the 19 th century, Beykoz style glasses with their unique technique and ornaments are all named according to their methods of processing and modeling with their periods. Ottoman art of glass brought out works which were called Turkish Style in Europe. The first examples of Turkish Glass art can be seen in Seljukian and Ottoman periods. Anatolian Seljukians who had a unique style in terms of architecture and richness of material also had a rich productivity in terms of handicraft. There is different information on where Seljukian period glass art examples are produced; important examples of this period were seen in excavations of Kubad-Abad Palace, on the foot of Anamas Mountain, which was used as the summer palace of Sultan Alaeddin Keykubad. Ottoman art of glass had its foundations in Seljukian glass making; however, it created its unique style based on the examples today and experienced its brightest period especially in 19th century. Glass industry developed especially after the conquest of İstanbul in the Ottoman period. In Ottoman period, guilds had very firm rules for

3 Geleneksel El Sanatları Bağlamında Kültür Ürünleri Olarak Türk Cam Sanatı: 15 everything from getting the raw materials necessary for the art or occupation, to processing, forming and selling these raw materials. This situation brought an order to the relations both among producers and between the producer and the user. In documents that belong to the period of Suleyman the Magnificent, there are names of glass makers. Camger Hasan and Yusuf are well-known names. According to a census in İstanbul during the period of Sultan Murat IV, Evliya Çelebi mentions the number of glass workshops working for the government, the shops and the workers in these shops and workshops. Although there are documents about Ottoman glass making in the construction of Suleymaniye mosque and imaret ( ), there are few documents about the production and modeling of the glass makers of the period. Thus, Ottoman period miniatures are accepted as the strongest written and visual documents of their times. One of the most important documents is the miniature by muralist Levni which depicts the circumcision feast of Sultan Ahmet III s four sons and the show of şişebaz s in poet Hüseyin Vehbi s Surname-i Vehbi. This miniature is in Topkapı Palace Museum. Another important document is the miniatures by muralist Osman in Surname-i Hümayun which depict the circumcision feast of Sultan Murad III s son Mehmed in 1582 which lasted for 52 days and 52 nights and also the parade of the Ottoman glass producers and workers. With this aspect, the work is a historical resource that shows the 10th 16th centuries Ottoman life, economy, social life, culture, art and entertainment life. Preparing a mobile glass workshop in which glass is blown, even with the purpose of making a show to the sultan, presents many difficulties considering the conditions of the period. The workers around the platform produce glass. In another miniature, Camgers of the Camgeran guild which march by carrying glass in their hands show off their skills. Glasses used in the show are typical Ottoman glass and ceramic products. The color blue used in the glass is also seen in Ottoman style chinaware art. When considered from this aspect, it can be seen that the arts of glass and ceramic developed together in the Ottoman Empire. One of the interesting areas that do not come to mind immediately while speaking of traditional Turkish glass making is the use of colorful glasses in architecture. Within the traditional construction, glazed windows were used frequently in palaces and konaks. In the 402nd page of Surname-i Hümayun, which is in Topkapı Palace, makers of glazed windows can be seen. The tradition of colorful glass plaster window is known to be used intensively. The miniature that depicted architects and engineers with a model of Süleymaniye mosque made of wood and ivory is remarkable since it represents Sinan the Architect who was most probably alive then and the magnificence of Ottoman art through is most monumental construction (Tamcan, 2007). Another important visual of this miniature is the use of colorful glass in the top windows of the model of the mosque. The present study used a descriptive survey model to reach information and documents about Turkish art of glass as cultural products of traditional artifacts and the data was collected through document analysis and the literature. As document, Surname-i Hümayun was analyzed within the integrity of the subject.

4 16 Tamer ASLAN Tarık YAZAR From 17th century onwards, workshops of glass gathered around İstanbul. These workshops were mainly in the areas of Eğrikapı, Balat, Ayvansaray and Bakırköy (Beykoz Camları,1997:7). Thin and white sand which is suitable for making glass was found from Kum Burgaz around Yedikule. As can be understood from Surname-i Hümayun, the art of glass continued with the support of Sultan subject to the palace. Glass was produced within specific rules. The products produced outside these rules were broken and the craftsmen who made these were punished. In 18th century, all bottle and glass workshops were taken inside Tekfur palace during the reign of Mustafa III. It can be understood from examples that 19th century was a bright period for Ottoman art of glass. As a conclusion, as well as being an important work that purified miniatures from all foreign effects and causing them to become a unique tradition of picturing and reflecting typical characteristics of The Ottoman period and giving examples of traditional Turkish art, Surname-i Hümayun also gives information about the production and development of Turkish art of glass. It is also very important as a cultural record. Key Words: Traditional Turkish Handcrafts, Turkish Art of Glass, Surname-i Hümayun, Cultural Products, Ottoman Miniature, Seljukian. GİRİŞ Kaba bir tanıma göre, cam ısıtıldıkça akıcılık kazanan, ama hemen yanında, soğuyarak sertleşen ve kırılabilen bir maddedir (Küçükerman, 1985: 14). Yaklaşık M.Ö. 3. bin sonlarında Bronz Çağ da keşfedildiği düşünülen ve geçmişten günümüze geniş bir coğrafyada kullanılmış olan cam, yaşantımızın hemen her alanında önemli bir yer almıştır. Mezopotamya dan Mısır a, Akdeniz den Anadolu ya kadar pek çok yerde ilk camcılık örnekleri ile karşılaşmak mümkündür (Küçükerman, 1985: 33). Yapay bir madde olan cam, doğada obsidyen ve kaya kristal/doğal kuvars (necef) olarak da bulunur. Ayna ve süs eşyası olarak da kullanımına rastlanan obsidyen, parlak siyah renkli volkanların patlaması ve magmanın soğuması sonucu oluşan camsı amorf bir yapıdır. (Bkz.Şekil:1) Şekil: 1. Obsidyen Doğal kuvars diye bilinen kaya kristal ise hemen hemen renksiz ve yarı saydamdır. (Bkz. Şekil:2) Troya da bulunan M.Ö nin sonuncu çeyreğine ait aslan başı ve M.Ö. 14. Ve 13. Yüzyıllarda yapılmış Hitit heykelciği gibi örnekler, kaya kristalinin çok eski tarihlerden beri Anadolu da kullanıldığını gösterir (Canav, 1985: 19).

5 Geleneksel El Sanatları Bağlamında Kültür Ürünleri Olarak Türk Cam Sanatı: 17 Şekil:2. Kuvars Elde edilen kaynaklar ve veriler doğrultusunda, özellikle M.Ö. 50 yıllarında Suriye de cam üfleme piposunun bulunmasıyla cam işlemedeki ilkel yöntemlerin terk edilmesi, camın işlenmesinde kullanılan köklü değişiklikler olarak kabul edilir. Antik cam ürünler, işlenme ve şekillendirme yöntemlerine göre dönemlerinin isimleriyle anılmışlardır Roma Camları (M.Ö. 100 M.S. 400): İtalya, İngiltere; Fransa, İspanya, Belçika, Balkanlar, Anadolu, Kuzey Afrika, Kıbrıs, Suriye, İskenderiye ve Roma İmparatorluğu nun içinde yer alan diğer yerleşim bölgelerinde üretilen camlardır. (Şekil:3) Cam işçiliği Roma sınırları içerisinde ileri seviyelere ulaşmıştır. Gerek Roma döneminde gerekse ondan önceki dönemlerden itibaren hemen hemen tüm cam eşyaların üretiminde taş, maden ve seramik eşyalar taklit edilmiştir (Atik, 2004: 160). Cam üfleme tekniğinin bulunuşu üretimde ve maliyette daha verimli sonuçlar ortaya koyması, cam üretiminin artışı ve Anadolu ya kadar yayılmasında bir gösterge olarak kabul edilebilir. Konya Arkeoloji Müzesi de Roma Dönemi nin bu seri üretim sürecinden bol miktarda nasibini almıştır ve bu dönem eserlerine ev sahipliği yapmaktadır (Küçükpazarlı, 2006: 19). Şekil: 3. Kuş Şekilli Kaplar, 1. Yüzyıl (Küçükerman,1985:39) 1.2. Bizans Camları (M.S. 5 15): Doğu Akdeniz kıyılarında üretilen camlardır (Şekil:4). Bu dönemde cam üretiminde serbest üfleme tekniği ile en ileri uygulamalarda cam kap ve süs eşyaları yanı sıra, mozaik ve düz cam da üretilmiştir. Yunan-Roma ile Avrupa sanatları arasında bir geçişi temsil eden Bizans ta cam, teknik ve form açısından olmasa bile işlenen temalar açısından önceleri Eski Roma ve Hristiyan Bizans biçimini, daha sonraları 8. Yüzyıldan itibaren İslam etkilerini yansıtır (Canav, 1985: 89). Şekil: 4. Kandil (Küçükerman,1985:96)

6 18 Tamer ASLAN Tarık YAZAR 1.3. Beykoz Tipi Camlar (19.Yüzyıl): Bohemya camcılığının 19. yüzyıldaki parlak dönemlerine denk gelen Osmanlı camcılığı, teknikleri ve süslemeleri ile cam işlemedeki sanatını kabul ettirmiş ve kendi tarzını yaratmıştır. Beğeni ile takip edilen Osmanlı cam sanatı, Avrupa da Türk Tarzı denilen çalışmalar ortaya çıkarmıştır. Bohemya cam teknikleri, Osmanlı İmparatorluğu nun camcılık girişimlerinde oldukça önemli izler bırakmaktaydı. Bu izler, özellikle 19. yüzyıl Beykoz camcılığı ürünlerinde açıkça görülmektedir (Onur, 2007: 11). İstanbul Beykoz civarlarında, değişik özelliklerde cam eşyaların üretildiği atölyelerin kurulduğu bilinmektedir. İlk atölye III. Selim zamanında ( ) opal cam yapım tekniğini Venedik te öğrendikten sonra İstanbul a dönen Mehmet Dede tarafından kurulmuştur (Canav, 1985: 97). İncirköy ve Beykoz da üretilen cam eserlere Türk zevkini yansıtan Beykoz İşi denir. (Bkz. Şekil: 5). Şekil: 5. Vazolar, (Küçükerman, 1985:103) Beykoz tipi camlar dört ana grupta toplanır: (Bkz. Şekil:6) 1. Kristaller ve Renksiz Camlar: Beykoz Tipi Cam ürünlerin ilk örnekleridir. Bezeme için kullanılan motifler genelde yaldız ile yapılmış bitki şekilleri, özellikle gül ve maydanozdur. 2. Renkli Camlar: Kırmızı, kobalt mavisi, menekşe ve koyu mavi gibi renklerde örneklerine rastlanır. Bezemelerde yaldız mine veya her ikisi de kullanılmıştır. 3. Opal Camlar: Opal taşı renginde üretildikleri için bu adı almışlardır. Bunlarda da yaldız mine veya her ikisi de kullanılmıştır. 4. Çeşm-i Bülbüller: Türk camcılığında özel bir yeri olan 19. Yüzyıl cam ürünleridir. Çeşitli cam çubukların saydam cama gömülmesi yöntemi ile yapılan ürünlerdir Şekil: 6. Beykoz Tipi Cam Örnekleri, (Küçükerman. 1985: 100,106,111,136)

7 Geleneksel El Sanatları Bağlamında Kültür Ürünleri Olarak Türk Cam Sanatı: GELENEKSEL TÜRK CAM SANATI Yapılmış oldukları dönem ve bulundukları bölgelerin sosyo-kültürel değerlerinin günümüze kadar devam etmesini sağlayan birçok sanat eseri vardır (Örnek, 2014: 798). Türk cam sanatı ile ilgili örnekler dayanıklı olmayan yapısı nedeniyle geçmişten günümüze kadar gelebilen çok sınırlı sayıdaki örneklere dayanılarak incelenebilmektedir. Günümüze ulaşan bazı örnekler, büyük özenle korunabilen nadir çalışmalardır ve bu çalışmalar müzelerde, koleksiyonlarda yer almaktadır (Yazar, Aslan, 2013:836). Geleneksel Türk cam ürün yapımı Selçuklu ve Osmanlı dönemleri olarak ele alınabilir. Selçuklu ların doğudan Anadolu ya göç ettikleri dönemden kalma bazı cam ürünlerinin varlıkları bilinmektedir. I. Alâeddin Keykubad (M.S ) devrinde inşa edilen Kubad-Abad Selçuklu Saray külliyesi zengin cam buluntularıyla öne çıkar (Uysal, 2013:609). Selçuklular döneminde üretilmiş olan camlar, çeşitli kaplar biçiminde olmakla birlikte, dönemin cami, medrese gibi önemli mimari yapılarının alçı pencerelerinde kullanılmış olan düz cam levhalardı (Balıkçı, 2007). Osmanlı Cam Sanatı Selçuklular ın etkisi altında gelişmiş, daha sonra da kendi üslubunu oluşturmuştur. Selçuklu ve Artuklular döneminden kalan bazı cam ürünleri bugün müze koleksiyonlarında yer almaktadır. Ankara Anadolu Medeniyetleri Müzesi koleksiyonunda yer alan cam boncuk (Atik, 2004: 84) örnekleri Anadolu daki cam sanatının temellerini oluşturmaktadır. Selçuklu lardan sonra Osmanlı döneminde cam endüstrisi özellikle İstanbul un fethinden sonra gelişmiştir. 16. yüzyıl, Osmanlı İmparatorluğu için her alanda gelişmenin olduğu bir yüzyıl olmuştur. İstanbul un fethinden sonra bu şehir, Osmanlıların cam üretme merkezi olmuştur. Osmanlı da camcılıkla uğraşanların, şişe, ayna ve sırça kollarında kendi örgütleri vardı. Bu örgütleri yöneten ve düzenlemeyi sağlayan kahyalar, o dönemin medrese dışında özel eğitim yapan, sanatçı, memur yetiştirme kurumu olan «Enderun-ı Hümayun» ca seçilmekteydi (Küçükerman,1985:165). Bu örnek geleneksel camcılığın, saray tarafından desteklendiği ve denetlendiğini göstermektedir. Osmanlı İmparatorluğu nda cam işçiliğinin çok ileri bir seviyede olduğu bugün elde bulunan örneklere dayanarak söylenebilir. Osmanlı döneminde meslek kuruluşları, sanatları ya da meslekleri için gerekli olan hammaddenin sağlanmasından onun işlenişine, biçimlendirilişine ve satışına kadar her şeyi inceden inceye kurala bağlamıştır. Bu durum hem yapımcıların kendi aralarındaki, hem de yapımcıyla kullanıcı arasındaki ilişkileri belirli bir düzene bağlama anlamındadır. Kanuni Sultan Süleyman devrine ait belgelerde camcı isimleri belirtilmektedir. Camger Hasan, Yusuf bilinen isimlerdir yılına tarihlenen bir belgede ise İstanbul da Eyüp civarında uzun zamandan beri cam ve kandil yapan imalathanelerin bulunduğu anlaşılmaktadır. Evliya Çelebi İstanbul da Sultan IV. Murat zamanında yapılmış bir sayıma göre, devlete bağlı olarak çalışan cam atölyelerinin, dükkânların ve buralarda çalışanların adedini vermektedir tarihli narh defterinde cam eşyanın cinsi ve fiyatı konusunda bilgiler bulunmaktadır. Osmanlı cam işleme sanatı, temelini Selçuklu camcılığından almıştır ancak, kendine özgü tarzını yaratarak özellikle 19. Yüzyılda en parlak dönemini yaşamıştır. Bu yüzyılda İstanbul da Beykoz civarında çok değişik özellikler taşıyan cam eşyanın üretildiği atölyelerin kurulduğu bilinmektedir. İlk atölye III. Selim zamanında ( ) opal cam yapım tekniğini Venedik te öğrendikten sonra İstanbul a dönen Mehmet Dede tarafından kurulmuştur (Canav, 1985:97). Osmanlılarda yapılan camlar, düz cam, renkli cam, billur olmak üzere üç çeşitten oluşmaktadır. Binaların pencereleri için kullanılan camlardan başka günlük ihtiyacı karşılayan çeşitli cam eşyalar da üretilmiştir. Bunun yanında donanmanın fenerleri ve ordu için yapılan cam humbaralar (havan topları) oldukça önemli yer tutmaktadır (Bayramoğlu, 1974:). Camın başka bir kullanım alanı da revzen-i menkuş (nakışlı pencere) adı verilen pencerelerdir. Osmanlı döneminde, işlevsel

8 20 Tamer ASLAN Tarık YAZAR görevlerinin yanı sıra, özellikle dinsel yapıların iç bezemelerinde vazgeçilmez bir öğe olarak her zaman yer almıştır (Özaltın, Ölmez, 2011:13). 3. TÜRK CAM SANATI BAĞLAMINDA SURNAME-İ HÜMAYUN ANALİZİ Osmanlı Dönemi minyatürleri ait oldukları döneme dair birer belge özelliği taşımaları ile en güçlü yazılı ve görsel belgeler olarak kabul edilir. Örneğin, Levni nin bugün Topkapı Sarayı Müzesi nde bulunan, III. Sultan Ahmet in dört oğlunun sünnet düğünlerini anlatan ve Şair Hüseyin Vehbi tarafından yazılmış olan Sürname isimli eserdeki yüz otuz yedi minyatür resimleri (İlden, 2011: 1304) ve Nakkaş Osman imzalı Surname-i Hümayun minyatür resimleri en önemli yapıtlardandır. Türk cam sanatı ile ilgili belki de en açıklayıcı görsel belge olarak, III. Murad döneminde oğlu Şehzade Mehmed in sünnet törenini (1582) anlatan Surname-i Hümayun da ( ) Nakkaş Osman ve ekibi tarafından yapıldığı (yaklaşık 1585) bilinen minyatürün olduğunu söyleyebiliriz. Surname-i Hümayun un Topkapı Sarayı nda bulunan minyatürlerle dolu nüshasında Osmanlı cam üretimi ve işçiliği ile ilgili altı adet kadar minyatür bulunmaktadır. Süleymaniye cami ve imareti ( ) yapımında Osmanlı Dönemi camcılığı ile ilgili belgeler bulunmasına rağmen, dönemin camcılarının üretim ve biçimlendirmeleri ile ilgili hiçbir belge bulunmamaktadır. Ancak, Osmanlı dönemine ait bazı minyatürler Türk cam sanatının gelişimi hakkında bilgi verebilmektedir (Yazar, Aslan, 2012). Geleneksel Türk camcılığı en yaygın başarıya XVII, XVIII. Yüzyıllarda ulaşabilmiştir. O dönemde gelişmiş bir endüstriden elimize çok az belge ulaşmıştır. Padişah III. Murat Dönemi nde, Padişah ın oğlu Şehzade Mehmet in sünnet düğünü nedeniyle düzenlenen şenlikleri anlatan Surname-i Hümayun da ki minyatürlerden, o dönemlerde cam sanayinin yapıldığı sonucu çıkmaktadır. Bu minyatürler 16. Yüzyılda Nakkaş Osman tarafından yapılmıştır. Camcı esnaf, Padişah huzurunda geçit töreni yaparken tasvir edilmiştir (Bkz. Şekil: 7). Surname-i Humayun, Türk resim sanatı tarihinde, tüm yabancı etkilerden arınmış ve kendine özgü bir minyatür geleneği oluşturmuş, döneminin özelliklerini yansıtan, geleneksel Türk resim sanatına örnek oluşturabilecek önemli bir eserdir. Şekil: 7. Surname-i Hümayun, Nakkaş Osman, Topkapı Sarayı Müzesi 4/1334,32b). Cam işleri yapan Camcı Esnaf ve Ustalar. (Aslanapa, 2004:320)

9 Geleneksel El Sanatları Bağlamında Kültür Ürünleri Olarak Türk Cam Sanatı: 21 Surname-i Hümayun 1582 yılında III. Murad'ın oğlu Şehzade Mehmed için düzenlenen ve 52 gün 52 gece boyunca süren sünnet düğünü şenliklerini minyatürlerle anlatan (Elmas: 2000) belge niteliğinde bir yazmadır. Bu minyatürlerin belki de en önemli yanı; şenlik sırasında İstanbul esnafının meslek dallarına ilişkin üretimlerini bir geçit töreni ile sunmalarını gösteren, çeşitli eğlencelerin düzenlendiği, davetlilere ve halka her gün ziyafet ve yemeklerin verildiği, padişahın zaman zaman halka altın ve gümüş saçtığı, fakir çocukları sünnet ettirip giydirdiği, dilencileri sevindirdiği, borçlarından dolayı hapse düşenlerin borçlarını ödeyerek onları özgürlüklerine kavuşturduğu görsel olarak belgelemiş olmasıdır. Eser bu yönüyle yüzyıl Osmanlı dönemi yaşamını, ekonomisini, sosyal hayatını, kültürünü, sanatını ve eğlence hayatını gözler önüne seren tarihi bir kaynak niteliği taşımaktadır. Camcı esnafın gösterisinde araba üzerine kurulmuş olan bir fırını gösteren, İstanbul camcılığının eski günleri, cam fırını ve bütün esnaf teşkilatı ile birlikte, cam ustalarının geçit törenini gösteren minyatür, (Onur, 2007: 19) Türk camcılığı hakkında en çarpıcı belgelerden biri olarak kabul edilir. Bu minyatürde, bir arabanın üzerine inşa edilmiş cam fırının çevresinde yer alan ustaların hem geçide katıldıkları, hem de cam üretimlerini sürdürmekte oldukları görülür. Bu gezici atölyede kullanılan fırının yapısı üzerinde kısa bir inceleme yapılırsa, günümüzde kullanılan araç ve gerece çok yakın olduğu görülür (Bkz. Şekil: 8) (Küçükerman, 1985: 149). Şekil: 8. Cam Fırını ve Cam Ustaları, Surname-i Hümayun (32b) (1.Fırın Kemeri 2. Kızartma ve Tavlama Ağzı 3. Fırın Kapağı 4. Fırın Kuşağı 5. Fırın ve Çalışma Havuzu Yan Duvarı 6. Fırın Desteği 7. Fırın Ağzı 8. Fırın Ağzı Kapağı 9. Takım Isıtma Ağzı 10. Çalışma Tezgâhı 11. Üfleme Boruları 12. Ocak 13. Ocak Ağzı 14. Yakıt Olarak Kullanılan Çıralı Odun 15. Üfleme Borusunun Ucundaki Camı Kırıp Temizleme Kazanı 16. Sıcak Camı Soğutma Levhası 17. Üfleyerek Biçimlendirmenin İlk Aşaması, Küçük Balon 18. Takım Levhası 19. Tahta Kürek 20. Biçimlendirme ve Destek Maşası 21. Fırın Kapağını Açma Zinciri 22. Cam Atölyesini Taşıyan Tekerlekler 23. Cam Biçimi Hazırlayıcı 24. Tabure 25. Kalfa 26. Kızartmacı 27. Usta Koltuğu 28. Cam Ustası). Bu fırın çevresindeki ustaların çalışma biçimlerine bakılarak, tam olarak gerçek bir cam üretiminin yapıldığı anlaşılmaktadır" (Onur, 2007: 19-20). Camcı esnaf bilgi ve hünerlerini cam eşya üretip, padişaha hediye ederek göstermektedirler (Karslıoğlu, 2007: 14). Padişah a gösteri yapmak amacıyla bir geçit töreni için bile olsa içinde cam eritilen gezici cam atölyesinin

10 22 Tamer ASLAN Tarık YAZAR hazırlanması dönemin koşulları açısından birçok güçlüklerle doludur. Arabanın kuruluşu, boyutları ve üzerindeki cam üretim platformu gerçek bir atölye kadar doğru hazırlanmıştır. Platformun etrafındaki işçiler cam üretimi yapmaktadırlar. Burada gösteri yapan işçiler hünerlerini gösterirken aynı zamanda dönemin cam üretimi hakkında bize bilgi verebilmektedir. Şenlik Hipodrom da, yani At Meydanı'nda gerçekleşmiştir. Bu alanda bulunan İbrahim Paşa Sarayı (şenlik sonrası yıkılmıştır), sarayın bir köşesine saray erkânı ve yabancı hükümet temsilcileri için yapılan üç katlı ahşap seyirlik binası eserdeki sahnelerin vazgeçilmez dekorunu oluşturmuştur (Bkz. Şekil: 9). Camcılar loncasının geçişini gözler önüne seren minyatürdür. Burada padişah, İbrahim Paşa Sarayı Divanhanesinin şahnişinden, ürettikleri cam objeleri sunan, hatta tekerlekli bir araba üzerine yerleştirdikleri seyyar fırın yardımıyla camın üretim aşamalarını ve kullandıkları aletleri sergileyen camcılar loncasını, meydanda küme olmuş halk ve seyirlik binasında oturan misafirlerle birlikte izlemektedir. Câmgerân Loncası elemanlarının geçiş törenini gösteren bu minyatürde arka planda kavuklu figürlerin ellerinde bulunan ve ortalarından boğumlu olan cam kaplar Büyük bir ihtimalle kum saatidirler. Bu minyatürlerdeki şişelerin daha tombul benzerleri Saraçhane'deki Polyektus Kilisesi kazılarında, 16. ve 17. yüzyıllara ait Osmanlı tabakalarından çıkmıştır. Burada ayrıca göbekli pencere camları da bulunmuştur. Göbekli basit camlar binaların dışlık pencerelerinde kullanılıyordu (Onur, 2007: 20). Ellerinde cam işleri taşıyarak geçen Camgeran Loncası Camgerlerinin hünerlerinin ötesinde bu minyatür de Türk cam sanatı hakkında bilgi verebilmektedir. Gösteride kullanılan camlar tipik Osmanlı cam ve seramik ürünlerdir. Camda kullanılan mavi renk Osmanlı tarzı çini sanatında da görülmektedir. Bu açıdan bakıldığında Osmanlı da cam ve seramik sanatının iç içe geliştiği gözlenebilmektedir. Şekil: 9. Surname-i Hümayun 33b,Topkapı Sarayı Müzesi) Camgeran Loncası Camgerleri. (Bayramoğlu, 1974: 2) Geleneksel Türk cam sanatı örnekleri denince ilk akla gelenler günlük cam eşyalar, bardaklar-sürahiler-tabaklar-çiçeklikler-yağ kandilleri-yağ lambaları-çeşitli koku ve parfüm şişeleri ve kaplarıdır.

11 Geleneksel El Sanatları Bağlamında Kültür Ürünleri Olarak Türk Cam Sanatı: 23 Osmanlı camcılığı konusunda bilgiler veren bir diğer minyatür ise 1720 yılında Sultan Ahmed III ün dört şehzadesinin sünnet töreni ve üç kızının evlenmesi nedeniyle yazılmış Surnamei Vehbi de Şişebaz ların gösteri yaparken Nakkaş Levni tarafından resimlenmiş olan minyatürdür (Bkz. Şekil:10). Bu minyatürde ilginç bir gösteri vardır. Çeşitli akrobatlar, camlarla gösteriler yapmaktadır. Şişebaz ın bütün hüneri camın bu özel anlamına bağlanmıştır. Bu gösteri, değerli ve kırılabilen bir malzemeyle yapıldığı için büsbütün önem kazanmış olmalıdır (Onur, 2007:21,24). Şekil: 10. Şişebaz (Topkapı Sarayı Müzesi Kitaplığı) Cam üretimi ile ilgili bu başarılı örnekler daha çok saraylar ve konaklar için yapılmış gibidir. Günümüzdeki gibi yaygın bir cam kullanımının olmayışı bunu kanıtlar niteliktedir. Bir başka minyatürde ise sultanın masası üzerinde çeşitli cam ürünleri görülmektedir. Sultan elinde bir kadeh tutmaktadır. Çevrede görülen camlar o dönemlerin tipik özelliklerini taşımaktadır. Ama önemli olan, böyle bir minyatürde camın ele alınışına da bakılarak, camın saray ve çevresi için önemli bir yeri olduğunu göstermesidir. Bu bağlamda Türk camcılığının daha çok saraya ve varlıklı gruba yöneldiği söylenebilir (Bkz. Şekil:11). Şekil: , II, b, Topkapı Sarayı Müzesi Kitaplığı (Küçükerman, 1985: 152)

12 24 Tamer ASLAN Tarık YAZAR Geleneksel Türk camcılığı dendiği zaman hemen akla gelmeyen ilginç alanlardan biri de renkli camın büyük ustalıkla mimaride kullanılmasıdır. Geleneksel yapı düzeni içerisinde camlı tepe pencereleri saraylar ve konaklar için yaygınlık kazanmıştır. Topkapı sarayı içinde yer alan bu tür uygulamada tepe pencerelerinde kullanılan camlar çevrenin bütünlüğü içinde eritilerek ilginç bir bütünlük elde edilmeye çalışılmıştır. Gerek dini yapılarda gerekse sivil mimarlıkta üst pencere veya tepe penceresi dediğimiz ürünler renkli camlarla ve bunların oluşturduğu ışık kompozisyonlarıyla çok özgün ve etkili örneklerdir (Küçükerman 1985: 190). Topkapı Sarayı nda bulunan Surname-i Hümayun un 402. sayfasında camlı tepe penceresi yapımcıları görülmektedir (Bkz. Şekil:12). Renkli camlı alçı pencere geleneğinin yaygın olarak kullanıldığı bilinmektedir. Şekil: 12. Surname-i Hümayun, s.402, Camlı Tepe Pencere Yapımı (Topkapı Sarayı Müzesi) Surname-i Hümayun da görülen camlı tepe penceresinin yapımı, bu geleneğin yaygınlığını ve cam üretimi hakkında bilgi vermesi açısından önemlidir. Günün değişen ışıklarından yararlanıp iç çevreye çok güçlü etkiler sağlamak amacıyla ilgili pencereler büyük bir ustalıkla yapılmış ve kırılgan olan cam hassas şekilde kullanılmıştır. Şekil: 13. Surname-i Hümayun, Mimar ve mühendisler grubunun Süleymaniye Camii'nin tahta ve fildişinden yapılmış çok benzer bir maketi ile geçişi, (Topkapı Sarayı Müzesi) Mimar ve mühendisler grubunun Süleymaniye Camii nin tahta ve fildişinden yapılmış çok benzer bir maketi ile geçişini gösteren bu minyatürde, (Bkz. Şekil:13) muhtemelen hala hayatta

13 Geleneksel El Sanatları Bağlamında Kültür Ürünleri Olarak Türk Cam Sanatı: 25 olan ve bu geçit törenine katılan Sinan ı temsil etmesi ve onun en anıtsal yapısı aracılığıyla Osmanlı sanatının görkemini yansıtması açısından dikkat çekicidir (Tamcan, 2007). Bu minyatürün diğer önemli görsel verilerinde ilki, Süleymaniye Camii maketinde üst pencere veya tepe pencerelerinin renkli camlarla kullanılmasını göstermesidir. Diğeri ise camcı esnafın geçit töreninin resimlendiği minyatür ile mimarlar ve mühendislerin geçit töreninin veren bu minyatürdeki iki sahne kompozisyona dikkat edildiğinde genelde nakkaşlar şablon olarak bu sahneleri kullanmış ve adeta Surname-i Hümayunu şenlikleri anlatan resimli bir öyküye dönüştürmüşlerdir. 4. SONUÇ 17. yüzyıldan itibaren cam atölyeleri İstanbul çevresinde toplanmıştır. İstanbul çevresi olarak bilinen Eğrikapı, Balat, Ayvansaray ve Bakırköy atölyelerin yoğun olarak bulunduğu bölgelerdi (Beykoz Camları,1997: 7). Bu dönemde cam yapımı için elverişli ince ve beyaz kum, Yedikule civarındaki Kumburgaz dan sağlanmıştır. Surname-i Hümayun dan da anlaşıldığı gibi Osmanlı Devletinde cam sanatı, padişahın desteği ile saraya bağlı olarak üretimini sürdürmüştür. Cam üretimi belirli kurallara göre yapılmıştır. Bu kuralların dışında üretilen ürünler kırılmış ve yapan ustalar da cezalandırılmıştır. 18. yüzyılda III. Mustafa zamanında tüm şişe ve cam atölyeleri, Tekfur Sarayı içine alınmıştır. 19. Yüzyılda ise Osmanlı Cam Sanatında parlak bir dönem yaşandığı örneklerden anlaşılmaktadır. Sonuç olarak Surname-i Hümayun, tüm yabancı etkilerden arınmış ve kendine özgü bir minyatür geleneği oluşturmuş ve Osmanlı nın tipik özelliklerini yansıtan, geleneksel Türk resim sanatına örnek oluşturabilecek önemli bir eser olmasının yanında geleneksel Türk cam sanatı ürünlerinin yapımı ve gelişimi hakkında bilgi verebilmektedir. KAYNAKÇA ATİK, Ş M.Ö. 1. Binde Anadolu da Cam Üretimi ve Tasarımı, Yayımlanmış Doktora Tezi: İstanbul, Mimar Sinan Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü. BAYRAMOĞLU, Fuat, Türk Cam Sanatı ve Beykoz İşleri, İstanbul: İş Bankası Kültür Yayınları. BALIKÇI, Burcu, İstanbul Müzelerinde Bulunan Bezemeli Dekoratif Cam Eserler, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Konya: Selçuk Üniverisitesi Sosyal bilimler Enstitüsü. CANAV, Üzlifat, Türkiye Şişe ve Cam Fabrikaları A.Ş. Cam Eserler Koleksiyonu, İstanbul: Çağdaş Yayıncılık ve Basın Sanayi A.Ş. Yay., s.19, 89, 97. ELMAS, Hüseyin, Çağdaş Türk Resminde Minyatür Etkileri, Konya Valiliği İl Kültür Müdürlüğü Yayınları. İLDEN, Serkan, Levni İmzalı İnsan Resimlerinde Figür Anlayışı, TURKISH STUDIES - International Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, ISSN: , Volume 6/1 Winter 2011, p , ANKARA-TURKEY, Doi Number: /TurkishStudies.1785 KÜÇÜKERMAN, Önder, Cam Sanatı ve Geleneksel Türk Camcılığından Örnekler, Ankara: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 271/39, s.14, 33, 149. KÜÇÜKPAZARLI, N Konya Arkeoloji Müzesi nde Bulunan Roma Çağı Cam Eserler, Yayımlanmış Yüksek Lisans Tezi: Konya, Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.

14 26 Tamer ASLAN Tarık YAZAR ONUR, B.A Osmanlı İmparatorluğu Cam Sanatı ve Çeşm-i Bülbüller, Yayımlanmış Yüksek Lisans Tezi: İstanbul, İstanbul Teknik Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü. ÖRNEK, Demet, Türk El Sanatları İçerisinde Sigara Ağızlıkları Ve Tabakalarının Yeri Ve Önemi, Turkısh Studıes - International Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, ISSN: , Volume 9/10 Fall 2014, p , ANKARA-TURKEY, Doi Number: /TurkishStudies.7462 ÖZALTIN, F.N., Filiz N. Ölmez, 2011.Osmanlı Dönemi Minyatürlerinde El Sanatlarından İzler, S. Demirel Ünv. Güzel sanatlar Fakültesi Dergisi, ATT-E Mayıs 07. TAMCAN, Şebnem, Surname-i Hümayun in Discover Islamic Art, Place: Museum With NoFrontiers, Mus01_A;49;tr. UYSAL, Zekiye, Kubad Abad Kazılarında ( ) Bulunan Cam Kadehler, TURKISH STUDIES - International Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, ISSN: , Volume 8/3, Winter 2013, p , ANKARA- TURKEY, Doi Number: /TurkishStudies.4197 YAZAR, Tarık, Tamer ASLAN, Biçimlerin Temel İlkeleri Bağlamında Simge Olarak Geleneksel Türk Cam Sanatı Ve Gelişimi, (Traditional Turkish Art Of Glass-Making As A Symbol Within The Context Of Basic Principles Of Style And Its Development), The Journal of Academic Social Science Studies, Volume:6, Issue:3, Page, , Doi Number: (12/05/2013). (14/05/2013). Citation Information/Kaynakça Bilgisi ASLAN, T., YAZAR, T. Geleneksel El Sanatları Bağlamında Kültür Ürünleri Olarak Türk Cam Sanatı: Surname-İ Hümayun Analizi, - International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, p , ISSN: , DOI Number: ANKARA-TURKEY