KPSS EĞİTİM BİLİMLERİ. gelişim psikolojisi öğrenme psikolojisi rehberlik ve özel eğitim program geliştirme

Transkript

1 KPSS 2015 Soruları yakalayan komisyon tarafından hazırlanmıştır. ezberbozan ezberletmezöğretir! KPSS EĞİTİM BİLİMLERİ KONU ANLATIMLI gelişim psikolojisi öğrenme psikolojisi rehberlik ve özel eğitim program geliştirme öğretim teknolojileri ve materyal tasarımı sınıf yönetimi öğretim ilke ve yöntemleri ölçme ve değerlendirme

2 Editörler: Ercüment Yerlikaya - Mehmet Karakuş EZBER BOZAN KPSS EĞİTİM BİLİMLERİ ISBN Kitapta yer alan bölümlerin tüm sorumluluğu yazarlarına aittir. Pegem Akademi Bu kitabın basım, yayın ve satış hakları Pegem Akademi Yay. Eğt. Dan. Hizm. Tic. Ltd. Şti. ne aittir. Anılan kuruluşun izni alınmadan kitabın tümü ya da bölümleri, kapak tasarımı; mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik, kayıt ya da başka yöntemlerle çoğaltılamaz, basılamaz, dağıtılamaz. Bu kitap T.C. Kültür Bakanlığı bandrolü ile satılmaktadır. Okuyucularımızın bandrolü olmayan kitaplar hakkında yayınevimize bilgi vermesini ve bandrolsüz yayınları satın almamasını diliyoruz. Bu kitapta yer alan geçmiş yıllarda ÖSYM'nin yapmış olduğu sınavlardaki ÇIKMIŞ SORULAR'ın her hakkı ÖSYM'ye aittir. Hangi amaçla olursa olsun, tamamının veya bir kısmının kopya edilmesi, fotoğraflarının çekilmesi, herhangi bir yolla çoğaltılması ya da kullanılması, yayımlanması ÖSYM'nin yazılı izni olmadan yapılamaz. Pegem Akademi Yayıncılık telif ücreti ödeyerek bu izni almıştır. 9. Baskı: Mart 2015, Ankara Yayın - Proje Yönetmeni: Demet Tamer Dizgi-Grafik Tasarım: Gülnur Öcalan Kapak Tasarım: Gürsel Avcı Baskı: Ayrıntı Basım Yayın ve Matbaacılık Ltd. Şti. İvedik Organize Sanayi 28. Cadde 770. Sokak No: 105/A Yenimahalle / ANKARA ( ) Yayıncı Sertifika No: Matbaa Sertifika No: İletişim Karanfil 2 Sokak No: 45 Kızılay/ANKARA Yayınevi: Yayınevi Belgeç: Dağıtım: Dağıtım Belgeç: Hazırlık Kursları: İnternet: E-ileti: pegem@pegem.net

3 ÖN SÖZ Sevgili Öğretmen Adayları, KPSS için hazırlanan bu kitabın temel amacı, siz öğretmen adaylarına açık ve anlaşılır bilgiler ve örneklerle, sınav kapsamında yer alan konularını bir arada sunmak ve anlamlı bir şekilde öğrenmenizi sağlamaktır. Kitapta yalın bir dil kullanmaya özen gösterilmiştir. Kitap akademik kaynaklar referans alınarak alanında uzman ve deneyimli bir kadro tarafından yazılmıştır. Öğrencilerin hangi konularda, nerelerde takılacağı göz önüne alınarak ona yönelik, tatmin edici açıklamalar verilmeye çalışılmıştır. On yıldır gerçekleştirilen bu sınav kapsamında sorulan sorular farklılaştıkça sınava hazırlanan adaylar için hazırlanan kitaplar da çeşitlilik göstermeye başlamıştır. Özellikle 2008 yılından bu yana sınavda yer almaya başlayan farklı kavramlar, sınav hazırlığı yapan öğretmen adaylarına yardımcı olmak için hazırlanan kitapların kapsamının da önemli ölçüde genişlemesine yol açmıştır. KPSS kitaplarında öğrencilerin en çok karşılaştıkları sorun kapsamla ilgilidir. Her kitap farklı bir kapsam genişliğinde olduğundan öğretmen adaylarının kafasını karıştırmakta, öğrenmesini zorlaştırmaktadır. Bu kitapta kapsam oluşturulurken KPSS de son 10 yılda sorulan sorular dikkate alınarak, genellik ve sınırlılık ilkesine göre hareket edilmiştir. ÖSYM tarafından son on yıldır hazırlanan KPSS Eğitim Bilimleri testleri incelendiğinde soruların bilgiden kavramaya, hatta kavramadan da uygulamaya doğru bir seyir izlediği görülmektedir. Bu durum sadece bilmenin KPSS de başarılı olmak için yetmeyeceği anlamına gelir. Yayınlanan bütün KPSS ye hazırlık kitaplarını ezbere bildiği halde sınavda başarısız olan birçok öğrenci vardır. Bunun en önemli nedenlerinden birisi bilgiyi olduğu gibi ezberlemektir. KPSS de nadiren ezber gerektiren sorular sorulmaktadır, ezber adaylara çok büyük bir katkı getirmemektedir. KPSS de kavramak ve yorumlamak ön plandadır. Kitap, minimum kavrama düzeyi dikkate alınarak yazılmıştır. Kavramların tanımları sadece verilerek geçilmemiş, somut olarak örneklerle açıklanarak ve farklı şekillerde ifade ederek ezberin önüne geçilmeye çalışılmıştır. Adaylar sınava hazırlanırken, sınavda sorulması olası çok sayıda konuyu değil de yalnızca sınav kapsamında bugüne kadar sorulmuş olan konuları kapsamlı bir şekilde ele alan ve bu konuların tam ve eksiksiz olarak öğrenilmesine yardımcı olacak, anlatım açısından değil ama kapsam açısından sınırlandırılmış bir hazırlık kitabına ihtiyaç duymaktadır. Elinizdeki kitap böyle bir ihtiyacı karşılamak üzere hazırlanmıştır. Kitapta ele alınan konular KPSS Eğitim Bilimleri testinde bugüne kadar yer alan konularla sınırlandırılmış ancak bu konular ayrıntılı olarak ele alınarak okuyucunun bu kapsamda ayrıntılı ve net bilgilere sahip olması hedeflenmiştir. Bu nedenle elinizdeki bu kitap bir özet kitap olmaktan ziyade yalnızca kapsam açısından sınırlandırılmış fakat gerekli olan tüm konuları detaylı olarak ele alan, alanındaki tüm dersleri tek bir ciltte bir arada sunan bir kaynaktır. Kitapta gelişim, öğrenme, rehberlik, program geliştirme, öğretim yöntem ve teknikleri ve ölçme değerlendirme konuları bir arada verilmiştir. Buradaki amaç dersler arasında bütünlüğü sağlamak ve kitabın kullanımını kolaylaştırmaktır. Son yapılan KPSS lerde sorulan bazı sorular, farklı derslere ait bilgi birikimini aynı anda kullanmayı gerektirmektedir. Kitapta bütün derslerin bir arada verilmesinin dersler arasında bağlantı kurmayı ve bilgileri sentezlemeyi kolaylaştıracağı düşünülmektedir. Bununla birlikte herhangi bir modüler seti kullanırken alanındaki önemli konuları tekrar etmek, sınav kapsamında yer alan konuların hepsini tek bir kitabı kullanarak gözden geçirmek için de bu kitaptan faydalanabilirsiniz. Tüm dersleri tek bir ciltte sunarak aylar süren sınav hazırlığı döneminde kolaylıkla yanınızda taşıyabileceğiniz ve her an başvurabileceğiniz temel bir kaynak olarak hazırlanan bu kitabın hedefinize ulaşmanızda size katkı sağlamasını dileriz. Bu kitaptan üst düzeyde bir katkı sağlayabilmek için yukarıda da açıklandığı gibi öncelikle konunun kavranması önemlidir. Konuyu kavrayabilmek için de kavramlar arasındaki ilişkileri görmek, benzerlik ve farklılıklarını ortaya koymak ve onları farklı durumlara taşımak gerekir. Kitap bu konuda zengin bir içeriğe sahiptir. Sonrasında çalışılan konuyla ilgili, çok sayıda soru çözmek faydalı olacaktır. Kitapta her kavramdan sonra verilen örnek açıklama ve uyarılar birer soru çözümü stratejisi niteliğindedir. Soru çözümünde bu uyarıların dikkate alınması önemlidir. KPSS ye girecek bütün öğretmenlere başarılar diler, kitapta emeği geçen herkese çok teşekkür ederiz. Pegem Akademi Yayıncılık

4 pegem akademi Önsöz... iii İçindekiler... v GELİŞİM PSİKOLOJİSİ 1. BÖLÜM GELİŞİM PSİKOLOJİSİNE GİRİŞ Gelişim Psikolojisinde Temel Kavramlar Büyüme Olgunlaşma Hazırbulunuşluk Öğrenme Gelişme Gelişim Değişim Değişme Yaş Deneyim... 5 Gelişimin İlkeleri... 5 Gelişimi Etkileyen Faktörler... 8 Kalıtım... 8 Çevre...10 Zaman (Tarihsel Zaman)...11 Gelişim Dönemleri ve Havighurst un Gelişim Görevleri...11 Gelişim Psikolojisinde Kullanılan Araştırma Desenleri...12 Kesitsel Araştırmalar...12 Boylamsal Araştırmalar...12 Sırasal Araştırma Deseni (Ardışık Desen)...12 Deneysel Desen BÖLÜM GELİŞİM PSİKOLOJİSİNDE GELİŞİM ALANLARI Fiziksel Gelişim...15 Bedensel Gelişim...15 Doğum Öncesi Dönemde Bedensel Gelişim...15 Bebeklik Döneminde Bedensel Gelişim...15 İlk Çocukluk Döneminde (3-6 Yaş) Bedensel Gelişim...16 Son Çocukluk Döneminde (7-11 Yaş) Bedensel Gelişim...16 Ergenlik Döneminde (12-18 Yaş) Bedensel Gelişim...16 Psiko-Motor Gelişim...17 Devinsel Gelişim Alanındaki Bazı Yeterlilikler...17 Bebeklik Döneminde Devinsel (Psiko-motor) Gelişim...18 İlk Çocukluk Döneminde (3-6 Yaş) Devinsel (Psiko-motor) Gelişim...19 Son Çocukluk Döneminde (7-11 Yaş) Devinsel (Psiko-motor) Gelişim...19 Ergenlik Döneminde(12-18 Yaş) Devinsel (Psiko-motor) Gelişim...19 Bilişsel Gelişim...21 Piaget nin Bilişsel Gelişim Kuramı...21 Piaget nin Bilişsel Gelişim Kuramındaki Temel Kavramlar Zekâ Şema Dengeleme Adaptasyon (Uyum) Örgütleme (Organizasyon) Bilişsel Yapılar...23 Piaget ye Göre Bilişsel Gelişimi Etkileyen Etmenler...23 Piaget nin Bilişsel Gelişim Dönemlerinin Özellikleri...24 içindekiler Piaget nin Bilişsel Gelişim Dönemleri Duyusal-Motor Dönem (Duyu Devinim, Duyu-Hareket, Sensori Motor) (0-2 Yaş) İşlem Öncesi Dönem (3-6 yaş) Somut İşlemler Dönemi (7-11 Yaş) Soyut İşlemler Dönemi (12-18 Yaş)...33 Piaget nin Bilişsel Gelişim Kuramıyla İlgili Bazı Kavramlar...35 Bruner in Bilişsel Gelişim Kuramı...35 Bruner in Bilişsel Gelişim Dönemleri...36 Vygotsky nin Sosyo-Kültürel Bilişsel Gelişim Kuramı...36 Dil Gelişimi...38 Dil Gelişimiyle İlgili Bazı Özellikler...38 Dil Edinim Kuramları Davranışçı Kuram Sosyal Öğrenme Kuramı Bilişsel Kuram Biyolojik (Psiko-Linguistik) Kuram...39 Dil Gelişimi Dönemleri Agulama Evresi (0-12 Ay) Tek Kelime Evresi (12-18 Ay) Telgrafik Konuşma (18-24 Ay) (Kelimelerin Birleştirilmesi Dönemi) İlk Gramer Süreci (2 Yaş- 5 Yaş)...41 Piaget ve Vygotsky nın Dil Gelişimi Kuramlarının Karşılaştırılması...41 Kişilik ve Kimlik Gelişimi...43 Kişilik Nedir?...43 Sigmund Freud: Psikanalitik Kuram...43 Psikoseksüel Gelişim Dönemleri...46 Erik H. Erikson: Psikososyal Gelişim Kuramı...47 James Marcia nın Kimlik Gelişimi Kuramı...50 Hümanistik (İnsancıl) Kuramlar...51 Ahlak Gelişimi...53 Piaget nin Ahlak Gelişimi Kuramı...53 Kohlberg in Ahlak Gelişimi Kuramı...54 Duygusal Gelişim...57 Bağlanma Kuramı...57 Bowlby nin Bağlanma Kuramı...57 Ainsworth un Bağlanma Kuramı...58 Hazan ve Shaver in Yetişkinlikte Bağlanma Kuramı...58 Bartholomew ve Arkadaşlarının Yetişkinlikte Dörtlü Bağlanma Kuramı...59 Toplumsal Gelişim...60 Cinsiyet Rolü (Toplumsal Cinsiyet Rolü) Gelişimi...60 Ana-Baba Tutumları...61 Kaynakça...63 ÖĞRENME PSİKOLOJİSİ 1. BÖLÜM ÖĞRENME PSİKOLOJİSİNE GİRİŞ Öğrenme Psikolojisi...67 Öğrenme Nedir?...67 Öğrenmenin Özellikleri...68 Davranış Türleri...68 v

5 içindekiler Öğrenmeyi Etkileyen Faktörler...71 Öğrenenle İlgili Faktörler...71 Öğrenme Yöntemi İle İlgili Faktörler...74 Öğrenme Malzemesi İle İlgili Faktörler...76 Öğrenme Kuramları...77 Davranışçı Yaklaşımla Bilişsel Yaklaşım Arasındaki Temel Farklar BÖLÜM KLASİK (TEPKİSEL) KOŞULLANMA Koşullu Tepkileri Ortadan Kaldırma Yöntemleri BÖLÜM BAĞLAŞIMCILIK KURAMI (DENEME YANILMA YOLUYLA ÖĞRENME) Temel Kavramlar...91 Thorndike in Öğrenme İle İlgili Üç Temel Yasası BÖLÜM BİTİŞİKLİK KURAMLARI (UYARICI-TEPKİ BİTİŞİKLİĞİ) Watson (En son ve En sık ilkesi)...95 Guthrie (Tek denemede öğrenme) BÖLÜM EDİMSEL (OPERANT) KOŞULLANMA Temel Kavramlar Pekiştirme tarifeleri Eğitimde Cezanın Kullanılması pegem akademi REHBERLİK VE ÖZEL EĞİTİM 1. BÖLÜM ÇAĞDAŞ EĞİTİM VE REHBERLİK HİZMETLERİ Rehberliğin Tanımı ve Amacı Maslow a Göre Kendini Gerçekleştiren İnsanın Özellikleri Rehberliğin İlkeleri Rehberliğin Ortaya Çıkmasını ve Gelişmesini Etkileyen Faktörler Rehberlik Uygulamalarında Farklı Yaklaşımlar Kapsamlı Gelişimsel Rehberlik Programları BÖLÜM REHBERLİĞİN TÜRLERİ Hizmet Alanlarına Göre Rehberlik Türleri Kişi Sayısına Göre Rehberlik Türleri Problem Alanlarına Göre Rehberlik Türleri Kişisel Rehberlik Eğitsel Rehberlik Mesleki Rehberlik Meslek Seçim Kuramları Eğitim Kademesine Göre Rehberlik Türleri Okul Öncesi Eğitimde Rehberlik Hizmetleri İlköğretimde Rehberlik Hizmetleri Ortaöğretimde Rehberlik Hizmetleri Yükseköğretimde Rehberlik Hizmetleri Temel İşlevlerine Göre Rehberlik Türleri BÖLÜM GESTALT KURAMI Gestalt Yaklaşımın Temel İlkeleri Algı Yasaları Problem Çözme Türleri Yaratıcı Düşünme Alan Kuramı (Kurt Lewin) BÖLÜM BİLGİ İŞLEME KURAMI Bilişsel Süreçler Bilginin Duyusal Kayıttan Ksb ye Aktarılmasını Sağlayan Süreçler Bilginin Ksb de Saklanmasına Yardımcı Olan Süreçler Bilginin Ksb den Usb ye Aktarılması Bilginin Usb den Ksb ye Aktarılmasını Sağlayan Süreçler BÖLÜM İŞARET-GESTALT KURAMI Temel Kavramlar BÖLÜM SOSYAL ÖĞRENME (GÖZLEM YOLUYLA ÖĞRENME) Dolaylı Öğrenmeyi Sağlayan Dolaylı Yaşantılar Model Alma Yoluyla Neler Öğrenilebilir? Modelin Özelliklerinin Gözlemci Üzerindeki Etkisi Sosyal Bilişsel Kuramın Temel İlkeleri Kaynakça BÖLÜM REHBERLİK HİZMETLERİ Okul Psikolojik Danışma ve Rehberlik Planının Hazırlanması Oryantasyon (Duruma Alıştırma) Hizmetleri Bireyi Tanıma Hizmetleri Bilgi Toplama ve Yayma Hizmetleri Psikolojik Danışma Hizmetleri Grup Rehberliği Yöneltme ve Yerleştirme Hizmetleri Sevk Hizmetleri İzleme Hizmetleri Müşavirlik (Konsültasyon) Hizmetleri Çevre ve Veli ile İlişkiler Araştırma ve Değerlendirme Hizmetleri BÖLÜM BİREYİ TANIMA TEKNİKLERİ Bireyi Tanımanın Amacı Bireyi Tanımanın Temel İlkeleri Öğrencinin Tanınması Gereken Yönleri Bireyi Tanıma Tekniklerinin Sınıflandırılması Standart Testler (Test Teknikleri) Yetenek Testleri İlgi Testleri Başarı Testleri Tutum Testleri Kişilik Testleri vi

6 pegem akademi Test Dışı Teknikler Gözleme Dayalı Teknikler Gözlem Gözlem Listesi Olay Kaydı (Vaka Kaydı, Anekdot) Derecelendirme Ölçeklerine Karışan Hatalar Özellik Kayıt Çizelgesi Kendini Anlatmaya Dayalı Teknikler Görüşme Otobiyografi Kime Göre Ben Neyim? Arzu (İstek) Listesi Zaman Çizelgesi Problem Tarama Listesi Anket Öğrenci Tanıma Fişi (Formu) Başkalarının Kanılarına Dayalı Teknikler Sosyometri Kimdir Bu? Tekniği Sosyal Uzaklık Ölçeği Etkileşime Dayalı Teknikler Ev Ziyaretleri Oyun Terapisi Psikodrama Sosyodrama Rol Oynama Tekniği Diğer Teknikler Vaka İncelemesi Vaka Konferansı Toplu Dosya içindekiler Açık Uçlu Soru Sorma Asgari Düzeyde Teşvik İletişim Engelleri Emir Vermek, Yönlendirmek Uyarmak, Gözdağı Vermek Ahlak Dersi Vermek Öğüt Vermek, Çözüm Önermek Öğretmek, Nutuk Çekmek, Mantıklı Düşünceler Üretmek. 213 Yargılamak, Eleştirmek, Suçlamak Ad Takmak, Alay Etmek Yorumlamak, Analiz Etmek Övmek, Aynı Düşüncede Olmak, Olumlu Değerlendirmeler Yapmak Güven Vermek, Desteklemek, Avutmak Soru Sormak, Sınamak, Sorguya Çekmek Sözünden Dönmek, Oyalamak, Şakacı Davranmak, Konuyu Saptırmak Danışmanlık Becerileri Açıklama Onaylama Duyguları Yansıtma Yüzleştirme Yorumlama Destekleme Cesaret Verme Kendini Açma Soru Sorma Bilgi Verme Tavsiye Etme BÖLÜM PSİKOLOJİK DANIŞMA YAKLAŞIMLARI Psikanalitik Yaklaşım (Sigmund Freud) Davranışçı Yaklaşım (Watson, Skinner, Thorndike) İnsancıl (Hümanistik) Yaklaşım (Carl Rogers, Maslow) Varoluşçu Yaklaşım (Rollo May, Victor Frankl, İrvin Yalom) Gestalt Yaklaşımı (Frederick Perls) Akılcı-Duygusal-Davranışçı Yaklaşım (Albert Ellis) Bilişsel Terapi (Aaron T. Beck) Gerçeklik Yaklaşımı (William Glasser) Transaksiyonel Analiz (Eric Berne) Eklektik Yaklaşım BÖLÜM İLETİŞİM VE DANIŞMANLIK BECERİLERİ Empati Saydamlık (Bağdaşım, Tutarlılık) Koşulsuz Kabul (Koşulsuz Saygı) Genel İletişim Becerileri Etkin Dinleme Edilgen Dinleme Ben Dili Öz Saygı Geliştirici Dil BÖLÜM PSİKOLOJİK DANIŞMA VE REHBERLİK HİZMETLERİNDE ÖRGÜT VE PERSONEL Bakanlık Düzeyinde Örgütlenme İl/İlçe Düzeyinde Rehberlik Hizmetleri Örgütü Rehberlik ve Psikolojik Danışma Hizmetleri İl Danışma Komisyonu Rehberlik ve Araştırma Merkezi (RAM) Okullarda Rehberlik ve Psikolojik Danışma Hizmetleri Kaynakça PROGRAM GELİŞTİRME 1. BÖLÜM EĞİTİMLE İLGİLİ TEMEL KAVRAMLAR Eğitim Kavramı Formal ve İnformal Eğitim Örgün ve Yaygın Eğitim Eğitim ve Kültür İlişkisi Sistem Yaklaşımı vii

7 içindekiler Eğitim Sistemi Eğitimin ve Eğitim Kurumlarının (Okulun) İşlevleri Eğitim Sisteminde Öğretmenin Rolü Türk Millî Eğitimin Temel İlkeleri viii 2. BÖLÜM PROGRAM GELİŞTİRMEDE TEMEL KAVRAMLAR Eğitim Programı Eğitim Programının Ögeleri Öğretim Programı Ders Programı Müfredat Program Posner a Göre Program Türleri Program Geliştirme İyi Bir Programın Özellikleri BÖLÜM PROGRAM GELİŞTİRMENİN TEMELLERİ Psikolojik Temel Bireysel Temel Konu Alanı Temeli Tarihsel Temel a. Dünyada Program Geliştirmeyle İlgili Bazı Önemli Tarihsel Gelişmeler b. Türkiyede Program Geliştirmeyle İlgili Bazı Önemli Tarihsel Gelişmeler Ekonomik Temel Toplumsal (Sosyolojik) Temel Felsefi Temel a) Felsefenin Alanları b) Eğitim ve Felsefe İlişkisi c) Eğitime Temel Oluşturan Başlıca Felsefi Akımlar d) Eğitim Felsefeleri Eğitim Programı Tasarımı Yaklaşımları a) Program Tasarım Yaklaşımları b) Program Geliştirme Yaklaşımları Eğitimde Program Geliştirme Modelleri a) Tyler Modeli b) Taba Modeli c) Taba - Tyler Modeli d) Rasyonel Planlama Modeli (Teknokratik Model) e) Yenilikçi-Durumsal Model f) Süreç Yaklaşımı Modeli Yılında Hazırlanarak Uygulamaya Konulan Meb Program Geliştirme Modeli Program Geliştirme Sürecinin Planlanması Program Geliştirme Çalışma Gruplarının Oluşturulması Çalışma Planı Türleri BÖLÜM İHTİYAÇ ANALİZİ İhtiyaç Belirleme Yaklaşımları İhtiyaç Belirleme Teknikleri İhtiyaç Değerlendirme Süreci pegem akademi 5. BÖLÜM EĞİTİMDE HEDEFLER Hedeflerin Özellikleri Hedeflerin Dikey ve Yatay Boyutları Hedeflerin Aşamalı Olarak Sınıflaması Hedef ve Davranış Yazmada Farklı Yaklaşımlar a) Aşamalı Hedef Yazma Yaklaşımı b) Yeterliğe (Ölçüte) Dayalı Amaç Yazma Yaklaşımı c) Modüler Amaç Yazma Yaklaşımı BÖLÜM İÇERİK (Tema, Kapsam, Muhteva) İçerik Seçiminde Dikkat Edilecek İlkeler İçerik Düzenleme Yaklaşımları a) Doğrusal (Dikey) Programlama Yaklaşımı b) Sarmal Programlama Yaklaşımı (Spiral, Helezonik) c) Modüler Programlama Yaklaşımı d) Piramitsel Program Yaklaşımı e) Çekirdek (Bütünleştirilmiş) Program Yaklaşımı f) Konu Ağı-Proje Merkezli Yaklaşım g) Sorgulama Merkezli Yaklaşım BÖLÜM BELİRTKE TABLOSU Belirtke Tablosu BÖLÜM EĞİTİM DURUMLARI Eğitim Durumlarının Temel İlkeleri Eğitim Durumlarını Etkileyen Faktörler Eğitim Durumlarının Temel Boyutları BÖLÜM ÖĞRETİMDE MATERYAL VE ARAÇ-GEREÇ KULLANIMI Öğretimde Materyal ve Araç-Gereç Belirleme İlkeleri Öğretimde Araç-Gereç ve Materyal Kullanmanın Yararları Ders Kitaplarının Seçiminde Dikkat Edilecek İlkeler a) İçerik b) Dil, Anlatım ve Üslup c) Öğrenme, Öğretme ve Ölçme-Değerlendirme d) Teknik, Tasarım ve Düzenleme BÖLÜM EĞİTİM VE ÖĞRETİMDE PLANLAMA Planlı Çalışmanın Yararları Plan Yaparken Dikkat Edilmesi Gereken İlkeler Plan Türleri A) Ünitelendirilmiş Yıllık Plan B) Ders Planı BÖLÜM SINAMA DURUMLARI (Değerlendirme) Sınama Durumlarını Düzenleme İlkeleri Amacına Göre Değerlendirme Türleri

8 pegem akademi Programın Denenmesi ve Değerlendirilmesi Program Değerlendirme Yaklaşımları Hedefe Dayalı Değerlendirme Yaklaşımı Programa Süreklilik Kazandırılması Program Geliştirme Sürecini Engelleyen Etmenler ve Çözüm Önerileri A) Yönetici tutum ve davranışlarına ilişkin engeller B) Öğretmen tutum ve davranışlarına ilişkin engeller C) Program geliştirme sürecinin okul ve ulusal düzeyde çalışmalarına öneriler Kaynakça ÖĞRETİM TEKNOLOJİLERİ VE MATERYAL TASARIMI 1. BÖLÜM TEMEL KAVRAMLAR HEDEFLERİN AŞAMALI SINIFLANDIRILMASI İLETİŞİM SÜRECİ VE YAŞANTI KONİSİ Temel Kavramlar Hedeflerin Aşamalı Sınıflandırılması Öğretim Teknolojisi ve İletişim İletişim Süreci ve Yaşantı Alanı Yaşantı Konisi (Edgar Dale) BÖLÜM ARAÇ GEREÇLERİN EĞİTİMDEKİ YERİ VE MATERYAL TASARIMI Eğitim Araç Gereçlerinin Sınıflandırılması Öğretim Materyallerinin Tasarlanması ve Önemi Materyal Tasarlama Süreci Görsel Tasarım Tasarım İlkeleri Materyal Tasarımında Diğer İlkeler Eğitimde Kullanılan Araç Gereçler İki Boyutlu Görsel Araçlar Gerçek Eşyalar ve Modeller Sunum Materyallerinin Hazırlanması Saydamlar (Yansılar) Saydamların Hazırlanmasında Tercih Edilecek Araç Gereçler Saydamların Hazırlanmasında Dikkat Edilecek Noktalar Saydamlar ve Basılı Metinler Slaytlar (Dialar) Film Şeritleri Televizyon Gösteri Tahtaları Kara Tahta ve Beyaz Tahta Manyetik Tahtalar Bülten Tahtaları (Kumas Kaplı Tahtalar) Döner Levhalar Yazılı Materyaller Ders Kitapları Grafikler Şemalar içindekiler Çoklu Ortam Setleri Konferanslar Telemetin Videometin Etkileşimli Video Teknoloji Destekli Öğretim Modelleri Bilgisayar Destekli Öğretim İnternet Tabanlı Öğretim Harmanlanmış (Karma) Öğretim Uzaktan Eğitim BÖLÜM ÖĞRETİM MATERYALLERİNİ DEĞERLENDİRME Öğretim Materyallerinin Değerlendirilmesi Öğretim Materyallerinin Değerinin Belirlenmesi Materyal Tasarımında Süreç ve Ürün Değerlendirmenin Karşılaştırılması Materyalleri Değerlendirmede Kullanılabilecek Formlar Kaynakça SINIF YÖNETİMİ SINIF YÖNETİMİ Sınıf Yönetimini Etkileyen Unsurlar Öğretmenlerin Özellikleri a. Kişisel Özellikler b. Mesleki Özellikler Sınıf Yönetimi Modelleri Geleneksel Sınıf Yönetimi Çağdaş Sınıf Yönetimi Sınıf Yönetiminin Boyutları Sınıf Yönetimi ve İletişim Sınıf Kurallarının Belirlenmesi Sınıfta İstenmeyen Davranışlar ve Önlenmesi Kaynakça ÖĞRETİM İLKE VE YÖNTEMLERİ 1. BÖLÜM ÖĞRETİM İLKELERİ VE TEMEL KAVRAMLAR Öğretim İlkeleri Öğretme-Öğrenme Sürecinde Temel Kavramlar BÖLÜM ÖĞRETME ÖĞRENME YAKLAŞIM KURAM VE MODELLERİ Okulda Öğrenme Modeli (Carrol) Tam Öğrenme Modeli (Bloom) Öğrenci Nitelikleri (Hazırbulunuşluk) Öğretim Hizmetinin Niteliği Öğrenme Ürünleri Öğretim Durumları (Etkinlikleri) Modeli (Gagne) Gagne nin Öğretim Durumları Modelinin Basamakları Temel Öğretme Modeli (Glasser) Etkili Öğretim Modeli (Slavin) Çoklu Zekâ Kuramı (Howard Gardner) ix

9 içindekiler Yapılandırmacılık - Yapısalcılık - Yeniden Kurmacılık - Oluşturmacılık (Piaget, J. Dewey, Vygotsky, Bruner ve Gestalt). 337 Yapılandırmacı Öğretimin Özellikleri E Modeli Beyin Temelli Öğrenme (Caine & Caine) Beyin Temelli Öğrenmenin İlkeleri Probleme Dayalı Öğrenme (John Dewey) Probleme Dayalı Öğrenmenin Aşamaları Probleme Dayalı Öğrenmenin Yararları Sınırlılıkları İş Birlikli Öğrenme İş Birlikli Öğrenmede Kullanılan Teknikler Proje Temelli Öğrenme (John Dewey, Kilpatrick ve Bruner) Proje Temelli Öğrenmenin Sınırlılıkları Aktif (Etkin) Öğrenme Yaşam Boyu Öğrenme İnternet Tabanlı Öğrenme Sınırlılıkları Basamaklı Öğretim (Nunley) Uzaktan Eğitim Yararları Sınırlılıkları Kuantum Öğrenme Öğrenme Stratejileri pegem akademi Bireyselleştirilmiş Öğretim (Keller Planı) Özellikleri Programlı Öğretim (Skinner) Özellikleri Bilgisayar Destekli Öğretim Özellikleri Bilişsel Çıraklık Tutor Destekli Öğretim Sınıf Dışı Öğretim Teknikleri Gezi Gözlem Görüşme Ödev Sergi Diğer Teknikler BÖLÜM DÜŞÜNME BİÇİMLERİ VE ÖĞRENME STİLLERİ Üst Düzey Düşünme Becerileri Öğrenme Stilleri Kolb un Yaşantı Temelli Öğrenme Stili Gregorc un Öğrenme Stilleri Modeli BÖLÜM ÖĞRETİM STRATEJİLERİ, YÖNTEM VE TEKNİKLERİ Öğretim Stratejileri Sunuş Yoluyla Öğretim Stratejisi (Ausubel) Buluş Yoluyla Öğretim Stratejisi (Bruner) Araştırma-İnceleme Yoluyla Öğretim Stratejisi (John Dewey) Öğretim Sürecinde Yöntem ve Teknik Seçimini Etkileyen Faktörler Öğretim Teknikleri Grupla Öğretim Teknikleri Drama ve Rol Oynama Teknikleri Özellikleri Benzetim (Simülasyon) Tekniği Özellikleri Mikro Öğretim Tekniği Uygulama Aşamaları Özellikleri Soru Cevap Tekniği Soru Sorarken Dikkat Edilecek Hususlar Özellikleri Gösteri (Demonstrasyon) Tekniği Özellikleri İstasyon Tekniği Özellikleri Altı Şapkalı Düşünme Tekniği Özellikleri Altı Ayakkabı Uygulama Tekniği Argümantasyon (Dayanaklandırma) Tahmin Gözlem Açıklama Ekiple Öğretim Köşelenme Bireysel Öğretim Teknikleri BÖLÜM KAVRAM ÖĞRETİMİ Kavram Haritaları Özellikleri Kavram Haritası Türleri Zihin Haritaları Bilgi Haritaları Kavram Karikatürleri Kavram Kargaşası Yaratma Tekniği Kavram Ağı Anlam Çözümleme Tablosu Yapılandırılmış Grid Kavramsal Değişim Metinleri Düzeltici Metin Stratejisi İki Aşamalı Teşhis Testleri Kaynakça ÖLÇME ve DEĞERLENDİRME 1. BÖLÜM ÖLÇME VE DEĞERLENDİRMEYLE İLGİLİ TEMEL KAVRAMLAR Eğitimde Ölçme ve Değerlendirmenin İşlevleri Değişken Ölçme Ölçüm Ölçme Kuralı Ölçmede Birim Ölçmede Sıfır Ölçme Türleri Ölçüt x

10 pegem akademi 9. Değerlendirme Ölçek Ölçme Hatası Ölçmenin Standart Hatası Korelasyon BÖLÜM BİR ÖLÇME ARACINDA BULUNMASI GEREKEN TEMEL ÖZELLİKLER Geçerlik Geçerlik Türleri Güvenirlik Güvenirlik Katsayısı Güvenirliği Etkileyen Faktörler Kullanışlılık Testler BÖLÜM İSTATİSTİKSEL İŞLEMLER Evren ve lem Ölçme Sonuçları Üzerinde Yapılan Bazı İstatistiksel Teknikler A) Merkezi Eğilim Ölçüleri B) Merkezi Yayılma (Dağılım) Ölçüleri Grup Puanlarının Dağılımının Yorumlanması A) Bağıl Değişkenlik Katsayısı B) Çarpıklık (Kayışıklık) Katsayısı Ham Puanların Standart Puanlara Çevirilmesi Test ve Madde Analizi Testin Ortalama Güçlüğü (TOG) Madde Güçlük İndeksi (Derecesi) (Pjx) Madde Varyansı (Mv) Madde Ayırt Edicilik İndeksi (Derecesi) (rjx) Madde Güvenirlik Katsayısı içindekiler Rubrik (Dereceli Puanlama Anahtarı/Yönergesi) İş ve Performans Testleri Öz Değerlendirme ve Akran Değerlendirme Grup Değerlendirme Gözlem Tekniği Tanılayıcı Dallanmış Ağaç (TDA) Yapılandırılmış Grid (YG) Kelime İlişkilendirme Testleri (KİT) V-Diyagramı Kaynakça BÖLÜM TESTLER Testlerin Sınıflandırması Test Hazırlarken Dikkat Edilmesi Gereken Özellikler Test Geliştirme Aşamaları Eğitimde Kullanılan Testler Sözlü Testler Yazılı Testler Kısa Cevaplı Testler (Boşluk Doldurmalı ya da Tamamlamalı Testler) Doğru/Yanlış Testleri Eşleştirmeli Testler Çoktan Seçmeli Testler Portfolyo (Bireysel Gelişim Dosyası, Öğrenci Dosyası, Ürün-Seçki Dosyası) Performans Değerlendirme (Performansa Dayalı Durum Belirleme) Çeteleme Aracı Kontrol Listesi Dereceleme Ölçekleri xi

11 itim bilimleri GELİŞİM PSİKOLOJİSİ eğitim bilimle im bilimleri

12 gelişim psikolojisi 1. Bölüm GELİŞİM PSİKOLOJİSİNE GİRİŞ 1.1 GELİŞİM PSİKOLOJİSİNDE TEMEL KAVRAMLAR 1. Büyüme Büyüme, kişinin bedeninde görülen boy ve kilo artışı, organ ve organ sistemlerinin hacimlerinde meydana gelen değişikliklerdir. Diğer bir ifadeyle bireyin fiziki yapısında kalıtıma ve zamana bağlı olarak meydana gelen niceliksel değişikliklerdir. Doğum öncesi dönemde embriyodaki hücre sayısının artması, aydan aya bebeğin kilo alması, ergenlikte boyun uzaması ve vücut ağırlığının artması. Büyümenin Özellikleri 1. Niceliksel artış söz konusudur. 2. Kalıtım ve çevreden etkilenir. 3. Büyümede organlar tek başlarına ve farklı hızlarda büyüyebilirler. Yani büyüme, vücudun değişik organlarında değişik hızlarda gerçekleşir. Örneğin; ergenlikte elleri ayaklar, ayakları kollar, kolları bacaklar, bacakları gövde takip eder. 4. Büyümenin en hızlı olduğu dönemler sırasıyla doğum öncesi dönem, bebeklik ve ergenlik dönemidir. 5. Olgunlaşmanın ön koşuludur. Fatma Hanım seneye okula başlayacak olan yeğeni Bertuğ a bir hediye vermek ister. Çocuk giysileri satan bir mağazadan Bertuğ un yaşını söyleyerek bir pantolon satın alır. Hediyesini yeğenine verdiğinde, uzun süredir görüşmemelerine karşın, satın aldığı pantolonun yeğeninin bedenine tam olduğunu görür, çok sevinir. Yukarıdaki paragrafta gelişim psikolojisine özgü kavramlardan hangisine vurgu yapılmaktadır? A) Büyüme B) Olgunlaşma C) Öğrenme 2. Olgunlaşma D) Hazırbulunuşluk E) Kritik dönem Yanıt A Büyüyen organizmanın kendisinden beklenen işlevleri yerine getirebilecek fizyolojik güce erişmesidir. Olgunlaşma öğrenmeden bağımsız olarak ve kalıtımın etkisiyle meydana gelen biyolojik bir değişmedir. Olgunlaşmanın özellikleri: 1. Niteliksel değişimler söz konusudur. 2. Kalıtımın etkisiyle ortaya çıktığından kendiliğinden ve zamanla meydana gelir. Öğrenmeden bağımsızdır yani olgunlaşmanın olması için öğrenmeye gereksinim yoktur. Çevrenin etkisi normal koşullarda olgunlaşmayı etkilememektedir. Olgunlaşma dışarıdan müdahale ile hızlandırılamaz. Ancak olumsuz çevre şartları, kötü beslenme ve hastalıklar olgunlaşmayı geciktirebilir. Olumsuz şartlar düzeldiğinde gecikme telafi edilir, yani olgunlaşma hedefini yakalar. Örneğin uyarıcı yoksunluğunun yoğun olmadığı durumlarda çocuklar normal olarak yürümeyi öğrenir. İnsanın biyolojik donanımı yürüme davranışı için programlanmıştır. Ancak çocuğun tam yürümeye başlayacağı sırada eşlik eden ateşli bir hastalık yürümenin sekteye uğramasına neden olabilir. Olumsuz koşulların olgunlaşmaya etkisi nadiren kalıcı sonuçlar bırakır. Örneğin kabakulak hastalığının erkeklerde üreme özelliğini ortadan kaldırması gibi. 3. Fiziksel olgunlaşma örnekleri olduğu gibi zihinsel olgunlaşma örnekleri de vardır. Buna göre 5 yaşındaki bir çocuğun renkleri birbirinden ayırtedebilecek gerekli zihinsel yeterliğe erişmesi zihinsel olgunlaşmaya örnektir. 4. Öğrenmenin ön koşulu olgunlaşmadır. 5. Olgunlaşma, büyük ölçüde fiziksel gelişime eşlik eder. Diğer bir deyişle olgunlaşma büyümeyle birlikte oluşur. Birçok psiko-motor davranışın yapılabilmesi olgunlaşmaya bağlıdır. Büyük bir hevesle ilköğretime başlayan Hakan, ikinci dönemde okuma ve yazmayı öğrenir. Ancak yıl sonunda annesinin istediği gibi, çizgiyi taşırmadan düzgün bir şekilde yazmayı başaramaz. Hakan ın düzgün yazamamasının sebebi aşağıdakilerden hangisiyle en iyi açıklanabilir? A) Okuldan bıkması B) Annesinin düzgün yazması için baskı yapması C) Küçük kas gelişiminin yeterince tamamlanmaması D) Öğretmeninin yeterince ilgi göstermemesi E) Ellerini, kollarını etkili kullanamaması Yanıt C Bir bebeğin yürüyebilmesi, 6 aylık bebeğin desteksiz oturabilmesi, 6 yaşındaki bir çocuğun kalemi düzgün tutabilecek duruma gelmesi, 1,5 yaşındaki çocuğun idrarını tutabilmesi, ergenlikte ilk adet görme, ilk meni akıtma, erkeklerde sesin kalınlaşması, 5 yaşındaki bir çocuğun renkleri, sayıları birbirinden ayırt edebilecek zihinsel yeterliliğe ulaşması gibi.

13 gelişim psikolojisi İlköğretim okuluna yeni başlayan Mehmet önlüğünü kendisi giyebilmekte, ancak annesi defalarca göstermesine karşın, önlüğünün yakasını bir türlü ilikleyememektedir. Mehmet in önlük yakasını bir türlü ilikleyememesi, aşağıdaki ifadelerden hangisiyle açıklanabilir? A) Yaka kullanmaya yeni başladığı için Mehmet deneyim eksikliği yaşamaktadır. B) Annesinin aşırı koruyucu tutumu nedeniyle Mehmet iliklemeyi öğrenememiştir. C) Mehmet yakasının düğmelerini ilikleyebileceği kritik döneme henüz ulaşmamıştır. D) Mehmet in el kasları yakasını ilikleyebilecek olgunluğa erişmemiştir. E) Mehmet in parmakları yakasını ilikleyebilecek kadar büyümemiştir. pegem akademi Yanıt D 4. Öğrenme Organizmanın davranışlarında yaşantı kazanma sonucunda meydana gelen, nispeten kalıcı ve sürekli değişikliklerdir. Çocuğun sayı sayması, okuma-yazmayı öğrenmesi, renklerin isimlerini söylemesi, bisiklete binmeyi öğrenmesi. 5. Gelişme Gelişme, organizmanın büyüme, olgunlaşma ve öğrenme etkileşimi sonucu sürekli ilerleme kaydeden değişmesidir. Diğer bir deyişle gelişme, büyüme, olgunlaşma ve öğrenme etkileşimlerinin bir ürünüdür. GELİŞME = BÜYÜME + OLGUNLAŞMA + ÖĞRENME Uyarı 3. Hazırbulunuşluk Hazırbulunuşluk, yeni bir öğrenme durumunda, bireyin önceden sahip olduğu özelliklerin tümünü kapsar. Buna göre bireyin yaşı, gelişimi, olgunluk seviyesi, tutumu, motivasyonu, yetenekleri, önceki bilgileri ve sağlık durumu yeni öğrenme ortamında etkili olan unsurlardır. Özetle hazırbulunuşluk kavramı; olgunlaşma düzeyiyle birlikte, bireyin önceki öğrenmelerini, ilgilerini, tutumlarını, güdülenmişlik düzeyini, yeteneklerini, genel sağlık durumunu da içermektedir. Hazırbulunuşluk Kavramında Yer Alan Öğeler: - Bölme ve çarpma işlemlerini öğrenecek olan bir çocuğun zihinsel olgunluğa ulaşmasının yanı sıra çarpma ve bölme için gerekli olan sayma, toplama ve çıkarma ile ilgili ön bilgilere sahip olması. - Bisiklet kullanmak için yeterli hazırbulunuşluk düzeyinde olan bir çocuk, bisiklet kullanmaya isteklidir; bisikleti kullanmak için gerekli olan kaslar ve diğer organları yeterli olgunluğa erişmiştir, bisikletin nasıl kullanılacağı ile ilgili ön koşul öğrenmelere sahiptir, genel sağlık durumu bisiklete binmesine uygundur. İp atlama, sek sek oynama, toplama çıkarma yapabilme, duygularını ifade edebilme. 6. Gelişim Gelişim, organizmanın döllenmeden başlayarak bedensel, zihinsel, sosyal ve duygusal yönden, sürekli ilerleme kaydeden değişimidir. Gelişme ve gelişim kavramları arasındaki farklılığa bakıldığında; gelişim bir süreç iken bu sürecin ürünü ise gelişmedir. Bir çocuğun soyut düşünmesi bilişsel gelişim alanında yaşanan bir değişimdir. Bir çocuğun sek sek oynayabilmesi fiziksel gelişim alanına ait bir değişimdir. 7. Değişim Değişim, bir durumdan farklı bir duruma geçme yani farklılaşma dır. Her gelişim aynı zamanda bir değişimi de beraberinde getirir ancak her değişim, gelişim olarak kabul edilemez. Daha önce bisiklete binemeyen bir çocuğun şimdi binebiliyor olması, daha önce sigara içmeyen birinin sigara içmesi gibi. 4

14 8. Değişme pegem akademi Bir süreç olan değişimin sonunda gelinen noktadır. Ali nin bisiklete biniyor olması, Zeliha nın yalan söylemeye başlaması gibi. gelişim psikolojisi Görme duyusunun temelindeki sinir bağlarının varlığını sürdürmesi için deneyim gereklidir. Yani genetik programın işlemesi için görsel deneyime ihtiyaç duyulur. Dahası belirli deneyimlerin zamanlaması da önemlidir. Örneğin bir görsel deneyimin doğumda yaşanması ile daha ileriki dönemlerde yaşanmasının yaratacağı etki arasında epeyce farklılık olması çok doğaldır. 9. Yaş Yaş kavramı basit anlamda bireyin doğumundan itibaren dünyanın güneş çevresindeki dönüşlerinin sayısıdır. Yaş, zaman ile eş anlamlı bir kavramdır ve kendi başına hiçbir şeyin nedeni değildir. Yaş kavramının yarattığı karışıklıklar nedeniyle, bazı gelişim psikologları evre (stage) kavramını kullanmayı yeğlerler. Yaş sadece biyolojik, kronolojik bir kavram değildir; aynı zamanda psikolojik, toplumsal bir gerçekliktir. ÖSYM yaş ve deneyim kavramlarıyla ilgili olarak korelasyon kavramına ilişkin bilgi gerektiren sorular sorabilmektedir. Korelasyonel araştırmalara ilişkin açıklamalar gelişim psikolojisinde kullanılan araştırma desenleri başlığı altında verilmiştir. Uyarı Bireyin kendini kaç yaşında hissetiğine ilişkin yaşantılar çok bilindik bir durumdur. Buna göre bir genç 16 yaşında olmasına rağmen kendini bir yetişkin gibi hissediyor olabilir. Bir araştırmada ilköğretim öğrencilerine bir yıl arayla iki kez ilgi envanterinin uygulanmasından 0,62; üniversite öğrencilerine uygulanmasından 0,80 korelasyon kat sayısı elde edilmiştir. Aynı çalışmada ilköğretim öğrencilerine ölçme aracının üç yıl arayla iki kez uygulanmasından 0,31; üniversite öğrencilerine aynı zaman aralığında iki kez uygulanmasından 0,63 korelasyon kat sayısı hesaplanmıştır. Ayrıca üniversiteden sonra yaşamın sonuna kadar ilgi puanlarındaki kararlığın 0,70 civarında olduğu gözlenmiştir. Bu araştırmaya göre, ilgi puanlarındaki kararlığın artışı, gelişim psikolojisine özgü aşağıdaki kavramlardan hangisiyle açıklanabilir? A) Büyüme B) Öğrenme C) Hazırbulunuşluk 10. Deneyim D) Kritik dönem E) Yaş Yanıt E Yaşantı olarak da adlandırılabilir. Deneyim sürecinde bireyler duyu organları yoluyla çevresiyle belli bir etkileşimde bulunarak sahip oldukları şemaları genişletirler. Doğuştan görme engelli Ahmet, yetişkinlik döneminde gerçekleştirilen bir ameliyatla görme yetisini kazanır. Ancak bu yetiyi kullanma düzeyi, görme problemi olmayan bireylerle aynı seviyeye ulaşamaz. Bu durum, aşağıdakilerden hangisiyle en iyi açıklanabilir? A) Uyum sağlama B) Bireysel farklılıklar C) Dengeleme D) Olgunlaşma E) Yaşantı Yanıt E Yapılan boylamsal bir çalışmada, ikiz erkek kardeşlerin 5 yaşındaki ilgi alanları arasında.80; aynı çocukların 18 yaşındaki ilgi alanları arasında ise.60 korelasyon katsayısı saptanmıştır. Buna göre, ilgi alanları arasındaki korelasyon katsayısı farklılığını, aşağıdakilerden hangisi en iyi açıklar? A) Olgunlaşma B) Kritik dönem C) Yaşantı 1.2. GELİŞİMİN İLKELERİ D) Cinsiyet E) Büyüme 1. Gelişim, kalıtım ve çevre etkileşimin bir ürünüdür. Yanıt C Kalıtım yoluyla anne-babadan alınan özellikler çevreyle etkileşerek bireyin gelişiminin yönünü belirler. Kalıtım yoluyla getirilen zekâ kapasitesinin tam olarak kullanılabilmesi için, bireyin bilişsel gelişimini besleyen bir çevre içinde etkileşimde bulunması, zengin yaşantılar kazanması gerekmektedir. Çevrenin etkisi bireyin kalıtsal özellikleriyle sınırlıdır. Bu duruma ilişkin bir örnek zihinsel yetersizliği olan bir çocuğa en iyi çevresel koşullar sunulsa da zekâsını normal düzeye yükseltmek mümkün değildir. 5

15 gelişim psikolojisi 2. Gelişim süreklidir, ileriye doğrudur ve belli aşamalarda gerçekleşir. Gelişim ileriye doğrudur ve birikimli bir süreçtir. Gelişimde her aşama, kendinden öncekine dayalı, kendinden sonraki aşamaya ise hazırlayıcıdır. Ancak bu gelişim aşamaları birbirinden keskin çizgilerle ayrılmış değildir, birbiriyle iç içe geçmiştir. Ergenlik döneminde aile ve evlilik hayatına hazırlanmak bir gelişim görevidir. Bunun için ergenin karşı cinsle olgun ilişkiler geliştirmesi ve duygusal bağımsızlığını kazanması gerekmektedir. Eğer ergen bu görevi başarıyla yerine getirirse sonraki dönem olan genç yetişkinlikte eş seçme ve aile kurma görevlerini de başarıyla yerine getirebilir. İnsan gelişimi, döllenmeden başlayıp bireyin ölümüne kadar sürer; doğum öncesi ve doğum sonrası olmak üzere iki ana gruba ayrılır. Doğum öncesi dönemde yumurta (dölüt), embriyo ve fetüs evreleri bulunmaktadır. Doğumdan sonra dönemde ise sırasıyla bebeklik, ilk çocukluk, son çocukluk, ergenlik, genç yetişkinlik, orta yetişkinlik, yaşlılık evreleri bulunmaktadır. 3. Gelişimde genel bir eğilim (yordanabilir bir sıra) vardır. Gelişim baştan ayağa, içten dışa ve genelden özele doğru gerçekleşir: Bu ilkeye gelişimin sırası ilkesi de denilmektedir. Bu ilkeye göre bedensel ve motor gelişim sırasında yapısal ve işlevsel özellikler belli bir sırayla ortaya çıkarlar. Çocuklar önce emeklerler ardından yürürler ve koşarlar. Gelişimle ilgili yapılan araştırmalar, akranlarına göre konuşmayı geç öğrenen çocukların okumayı da geç öğrendiklerini göstermektedir. Bu durumu en iyi açıklayan gelişim ilkesi aşağıdakilerden hangisidir? pegem akademi Bu ilkeye bağlı olarak, bebekler önce başlarını dik tutmayı başarırlar. Bunun ardından sırasıyla destekli oturma, emekleme, ayağa kalkma, ayakta durma, desteksiz yürüme gelir. Yeni doğum yapan Hatice, bebeğinin başının diğer organlarına göre büyük olduğunu fark eder ve kaygılanarak bebeğini bir doktora götürür. Doktor korkulacak bir şey olmadığını belirtir. Bu durumu en iyi açıklayan gelişim ilkesi aşağıdakilerden hangisidir? A) Gelişim baştan ayağa doğru olur. B) Gelişimde bireysel ayrılıklar vardır. C) Gelişim içten dışa doğru gerçekleşir. D) Gelişimde kritik dönemler vardır. E) Gelişim genelden özele doğrudur. Yanıt A - Gelişim, içten dışa doğru gerçekleşir: Önce iç organlar daha sonra dış organlar büyüyüp gelişir. Örneğin iç organ olan kalp, dördüncü haftada oluşup atmaya başlarken, bebeğin cinsel organı on altıncı haftada ultrason yardımıyla görülebilir hâle gelmektedir. - Gelişim, genelden özele doğru gerçekleşir: Gelişimde önce genel gelişim daha sonraları ise özelleşmeler yani ayrıntılar ortaya çıkar. Örneğin doğum öncesi dönemde döllenmeden sonra insanın genel görünümü ortaya çıkar; sonra alt sistemler, daha sonra da alt sistemlerin ayrıntıları gelişir. Doğum sonrası aşamada ise çocuklar önce tüm vücuduyla hareket eder ve bütün kaslarını kullanırlar. Örneğin; çocuk top oynarken önce bütün vücuduyla topu tutar. Daha sonra küçük kasları geliştikçe sadece elleriyle hatta parmaklarıyla topu tutabilir hâle gelir. 4. Gelişim bir bütündür. Gelişim psikolojisi, her ne kadar bedensel, zihinsel, sosyal ve duygusal gibi farklı alanlara ayrılsa da gelişim alanları birbirleriyle etkileşim içindedir. Buna göre bir gelişim alanındaki olumlu ya da olumsuz bir özellik diğer gelişim alanlarını da aynı yönde etkiler. A) Gelişimde bireysel ayrılıklar vardır. B) Gelişim yordanabilir bir sıra izler. C) Gelişim genelden özele doğrudur. D) Gelişim nöbetleşe devam eder. E) Gelişim hızı her dönemde aynı değildir. Yanıt B - Gelişim baştan ayağa doğru gerçekleşir: Önce, başın hareketi kontrol edilir. Daha sonra göğüs, karın, bacaklar ve ayağın kontrolü sağlanır. Döllenmeden itibaren bedenin baş bölgesi öncelikle gelişip büyür. Bedenin öteki bölümleri başa yakınlığına göre sırasıyla büyüyüp gelişirler. Fiziksel bakımdan güzel bir çocuk, başkalarının yoğun ilgisini çeker, sevilir. Sevilen çocuğun duygusal gelişimi olumludur. Kendine güven duyar. Başkalarını sevebilir ve olumlu ilişkiler kurabilir. Bu nedenle, sosyal gelişimi de olumlu bir şekilde etkilenir. Sosyal bir çocuk, çevresiyle daha çok etkileşimde bulunacağından bilişsel gelişimi olumlu yönde etkilenebilir. Sonuç olarak, tüm gelişim alanları birbirleriyle iç içedir ve etkileşim içindedir. 6

16 pegem akademi 5. Gelişimde nöbetleşe ilkesi vardır. Çeşitli dönemlerde gelişim alanları nöbetleşerek ön plana geçebilir. Bir gelişim alanının çok hızlandığı dönemlerde, diğerleri duraklama gösterebilir. Yürümenin ön plana çıktığı dönemde, konuşma duraklama gösterebilir. Örneğin 0-1 yaş arası dönemde bedensel gelişim çok hızlı iken, 1 yaşından sonra bedensel gelişim başlangıçtaki hızını kaybetmeye, devinsel gelişim ve dil gelişimi ise daha hızlı gerçekleşmeye başlar. 6. Gelişimde bireysel farklılıklar söz konusudur. Her bireyin kalıtımsal ve çevresel özellikleri farklı olduğu için bireysel farklılıklar ortaya çıkmaktadır. Bu nedenle aynı anne-babadan doğan kardeşler arasında da farklılıklar söz konusudur. Tek yumurta ikizlerinin ise genetik potansiyelleri birbirlerine denktir. Buna bağlı olarak da gelişim özellikleri açısından birbirlerine benzeme olasılıkları yüksektir. Ancak tek yumurta ikizlerinin tümüyle aynı yaşantıları geçirmeleri mümkün olmadığı için gelişim özellikleri bakımından birbirlerinin tıpatıp aynı olmaları beklenemez. Bu ilke doğrultusunda her birey tektir. Buna göre gelişim boyunca ilk önce emeklemek, yürümek, koşmak; önce sesler çıkarmak- birkaç anlamlı sözcük kullanmak-cümle kurmak gibi aynı sırayı izleyen benzer süreçlerden geçilse de taşınan farklı kalıtsal yapılar ve çevresel koşullar nedeniyle hiçbir birey tam anlamıyla diğerine benzemez. gelişim psikolojisi Gebeliğin ilk 3 ayı, 0-1,5 yaş arası temel güven duygusunu kazanma, 6 yaş okuma-yazma öğrenme, okul öncesi dönem kavram gelişimi, 6-11 yaş ikinci dilin kazanılması. Yirminci yüzyılın başında Hindistan da bir ormanda bulunan ve 8 yaşına kadar bir kurt sürüsü ile yaşamış olan bir çocuk, ormanın kitabı öyküsüne esin kaynağı olmuştur. Bu çocuğa 9 yaşında dil öğretmek için özel bir eğitim verilmiş fakat çocuk konuşulanları anlamasına rağmen tam olarak konuşmayı öğrenememiştir. Ayrıca çocuk kurt uluması ve kurtların kavga ederken çıkardığı pek çok sesi rahatlıkla çıkarabilmiş ancak İngilizce deki çoğu sesi çıkaramamıştır. Bu çocuğun konuşmayı öğrenememesi gelişim psikolojisine özgü kavramlardan hangisi ile daha çok ilişkilidir? A) Olgunlaşma B) Kritik Dönem C) Büyüme D) Öğrenme E) Bireysel faklılık Yanıt B Yağız ve Mert, 5 yaşlarında iki çocuktur. Yağız, kendini sözel olarak çok iyi ifade etmekte ve başkalarıyla rahat iletişim kurmaktadır. Mert ise henüz kendini sözel olarak iyi ifade edememekte ve başkalarıyla iletişimde çekingen durmaktadır. Bu durumu en iyi açıklayan gelişim ilkesi aşağıdakilerden hangisidir? A) Gelişim bir bütündür. B) Gelişimde bireysel farklılıklar vardır. C) Gelişim, nöbetleşe devam eder. D) Gelişimde kritik dönemler vardır. E) Gelişim, genelden özele doğrudur. Yanıt B 7. Gelişimde kritik dönemler (zamanlama) vardır. Gelişim sürecinde, bazı gelişimsel özelliklerin kazanılması açısından belirli zaman aralıkları o gelişimsel özellikle ilgili deneyimlere en açık olunan dönemlerdir. Bu dönemlere kritik dönem denilmektedir. Kritik dönemi, Demir tavında dövülür. ve Ağaç yaşken eğilir. atasözleri çok iyi ifade etmektedir. Kritik dönemde çevrenin etkisi destekleyici olabileceği gibi engelleyici nitelikte de olabilir. Bir araştırmada; kedi yavruları, hayatlarının üçüncü haftasından on beşinci haftasına kadar süren dönem boyunca sadece dikey çizgiler görebildikleri bir ortamda büyütülmüşlerdir. Daha sonra hem yatay hem de dikey çizgilerin bulunduğu bir ortamda teste tabi tutulan kediler yalnızca dikey çizgileri görebilmişler ancak daha önce hiç karşılaşmadıkları yatay çizgileri görememişlerdir. Bu durum, aşağıdakilerden hangisiyle açıklanabilir? A) Olgunlaşma B) Kritik dönem C) Hazırbulunuşluk D) Büyüme E) Transfer Yanıt B 7

17 gelişim psikolojisi Yaşamın ilk iki yılında, bebeğin deneyimlerine bağlı olarak duyusal alanında kapsamlı bir gelişme olur. İç kulaktaki vestibular sistem, hareket ve denge duyularını yönetir ve diğer duyu sistemlerini etkiler. Bazı bulgular, bebeklerde ve yeni yürümeye başlayan çocuklarda vestibular sistemin yeterince uyarılmamasının daha sonra öğrenme zorluklarına neden olabildiğini göstermektedir. Bu sistemin, yaşamın ilk yıllarında yeterince uyarılmaması sonucunda ortaya çıkan öğrenme zorluklarını aşağıda verilen gelişim kavramlarından hangisi en iyi açıklar? A) Olgunlaşma B) Kritik dönem C) İlerleme D) Büyüme E) Dengeleme pegem akademi Yanıt B Kritik dönem kavramı çevresel etkenlerin gelişimi nasıl etkilediğini anlamada çok önemlidir. Gelişim süreci incelendiğinde insana ait her organ ya da davranışın, belirli yönlerinin sabit zamanlarda geliştiği görülmektedir. Bu sabit zamanlara kritik dönem denmektedir. Buna göre aşağıdakilerden hangisi gelişim sürecinde kritik dönemlerinin bulunduğu görüşünü doğrulayan bir örnek olabilir? A) Ters doğan Ayşe, doğum sırasında beynine bir süre oksijen taşınmaması sonucu ileriki yıllarda normalin altında zekâya sahip olmuştur. B) Gebeliğin ilk üç ayında X ilacı kullanan Fatma, kolsuz bir bebek dünyaya getirmiştir. C) Prematüre doğan İlker, iyi beslenerek birkaç ay içinde normal doğan çocukların kilosuna erişmiştir. D) Başından geçen olumsuz bir olay sonrasında kekelemeye başlayan Sabri, tüm çabalara rağmen kekeme kalmıştır. E) Doğuştan hipermetrop olan Zehra nın bu görme bozukluğu yaşla birlikte giderek artmıştır. Yanıt B Gözlerinde kataraktla doğan ve 7 yaşına kadar tedavi olamayan çocuklar, daha sonra tedavi olsalar bile görme sorunlarıyla karşı karşıya kalabilirler. Bu durumda, yaşamın ilk 7 yılı görme duyusu açısından aşağıdakilerin hangisiyle nitelendirilebilir? A) Duyusal-motor dönem B) Olgunlaşma düzeyi C) Hiyerarşik düzey D) Kritik dönem E) Gelişme dönemi Yanıt D 1.3. GELİŞİMİ ETKİLEYEN FAKTÖRLER (Kalıtım-Çevre- Tarihsel Zaman) Gelişim sürecinin kalıtımdan mı yoksa çevresel koşullardan mı etkilendiği konusu uzunca bir süre tartışılmıştır. İlk başlarda gelişim sürecinin tamamen kalıtımdan etkilendiği düşünülürken 20.yy de gelişim üzerine yapılan araştırmaların çoğu öğrenme yaşantıları ve çevre etkisi üzerine yoğunlaşmaktaydı. Günümüzde ise gelişim sürecinin hem kalıtımdan hem de çevresel koşullardan etkilendiği kabul edilmektedir. Kalıtım Bireye anne ve babadan genetik yolla geçen bazı özelliklerdir. Bunlar; cinsiyet, fiziksel özellikler (ten rengi, göz rengi, saç rengi ve biçimi, saçın kalınlığı, boy uzunluğu vb), kromozom diziliminden kaynaklı anomali durumları, bazı fiziksel, ruhsal hastalıklar, zekâ kapasitesi, yaratıcılık, problem çözme becerisi ve düşünme kapasitesi, kişiliğin mizaç denen yönüdür. Kalıtım, gelişimi etkileyen önemli bir faktördür ve kalıtımın kapsamını annenin yumurta ve babanın sperm hücrelerinde bulunan 23 er adet kromozom belirlemektedir. Döllenme sırasında, yumurta ve spermdeki 23 er adet kromozom birleşerek zigotun çekirdeğindeki 46 adet kromozomu ya da 23 çift kromozomu meydana getirir. Kromozomlar her hücrenin çekirdeğinde bulunan yapı taşlarıdır ve kalıtsal olarak anne babaya ait özelliklerin yeni bireye geçmesini sağlarlar. İnsanda 23 çift kromozom vardır. Her kromozomun içinde bin arasında gen bulunmaktadır. Kromozomlar içindeki genler, DNA dan yapılmışlardır. Genler, deoksiribonükleik asit (DNA) adı verilen amino asitten meydana gelir. Çoğu zaman DNA ya yaşamın özü adı verilmektedir. DNA canlının tüm özellikleri ile ilgili bilgiyi içerir. Yani, organların oluşumu, diğer genlerin düzenlenmesi, organizma için yaşamsal öneme sahip olan enzimlerin salgılanması vb. DNA tarafından yönlendirilir. Genler, baskın (dominant) ve çekinik (resesif) olmak üzere iki çeşittir. Baskın genler kendi özelliklerini dölüte geçirme konusunda baskın, çekinik genler ise zayıf özellik gösterenlerdir. Kahverengi göz, esmer ten, kıvırcık saç, çekik göz, kısa boy baskın gen özelliklerini; renkli göz, beyaz ten, düz saç, normal göz, uzun boy ise çekinik gen özelliklerini taşımaktadır. Kromozomlar da kendi aralarında otozom ve gonozom olmak üzere ikiye ayrılmaktadır. Vücut hücresinde bulunan 23 çift kromozomun 22 çifti vücut yapısının özelliklerini belirler ve bu çiftlere otozom kromozom çiftleri denilirken, cinsiyeti belirleyen genleri taşıyan kromozom olan 23. kromozom çiftine gonozom denilmektedir. Cinsiyet kromozomları X ve Y olmak üzere ikiye ayrılır. X dişiliği, Y ise erkekliği temsil eder. Dişilerde cinsiyet kromozom çifti XX, erkeklerde ise XY şeklindedir. Döllenmenin sonunda; dölütün kız ya da erkek olma olasılığı % 50 olup, bebeğin cinsiyeti, hangi cinsiyetteki spermin, yumurtayı döllediğine bağlıdır. Dölütün erkek olmasında ya da olmamasında dişi hücresinin hiçbir fonksiyonu yoktur. Belirleyicilik tamamen erkek hücresine bağlıdır. 8