TÜRKİYE DE İNSAN HAKLARINI KORUMAYA İLİŞKİN KOMİSYON VE KURULLAR Cumhuriyet Üniversitesi İİBF, Kamu Yönetimi Bölümü

Transkript

1 TÜRKİYE DE İNSAN HAKLARINI KORUMAYA İLİŞKİN KOMİSYON VE KURULLAR Cumhuriyet Üniversitesi İİBF, Kamu Yönetimi Bölümü ÖZET Türkiye de insan haklarının korunmasına ilişkin, sivil toplum kuruluşları ve yargı dışında, yasama ve yürütme organları içinde insan hakları birimleri oluşturulmuştur. Bu birimlerden bir kısmı danışma organı niteliğindedir. Bir kısmı ise, insan hakları ihlallerine karşı bireylerin doğrudan doğruya başvurabilecekleri yapılardır. Hükümet içinde oluşturulan insan hakları birimleri, kamu otoritelerince yapılacak insan hakları ihlallerine karşı bir otokontrol mekanizması olarak düşünülmüştür. Bu birimlerde çoğunlukla, hükümet ve sivil toplum temsilcilerinin bir arada bulunması sağlanmıştır. Bu çalışmada yasama ve yürütme içinde yer alan insan hakları birimleri ele alınmakta, mevzuat çerçevesinde bu birimlerin oluşum, görev ve çalışma usul ve esasları üzerinde durulmaktadır. Anahtar Kelimeler: insan hakları, koruma mekanizmaları ABSTRACT Commission and Committees to Protection of Human Rights in Turkey Human right units aiming to protect human rights, which is outside of civil society institution and adjudication but inside of legislation and administration, have been constituted in Turkey. Some of these units act as consultative committee, but other units are formed to follow up violations against to individuals. Government has formed human right units to control violations in governmental units. In formation of these units, Representations of government and of civil societies mostly worked together in these units. In this study, in accordance with the laws, human right units inside of legislation and adjudication have been investigated and the forming constitution, duties and operation system of these units have been also investigated. Keybords: Human rights, protection mecanisms. 1

2 GİRİŞ Türkiye de insan haklarını koruma mekanizmaları, oluşumlarına, işlevlerine göre üç farklı kategoriye ayrılabilir. Gönüllülük esasına dayalı oluşan ve kar amacı gütmeden çalışan sivil toplum örgütleri, bağımsızlık ve tarafsızlık esaslarına dayalı olarak kanunlar çerçevesinde kurulan ve insan hakları ihlallerini çözen yargısal koruma ve yasama ve yürütme organları içine bir otokontrol mekanizması olarak oluşturulan ve bir iç denetim sağlayan kurumsal mekanizmalardan söz edilebilir. Biz bu çalışmada, sivil toplum örgütleri ve yargısal korumayı dışarıda bırakarak yalnızca, yasama ve yürütme organları içinde yer alan insan hakları komisyon ve kurullarını ele alacağız. Türkiye de, yargısal koruma ve sivil toplum örgütleri hakkında önemli derecede bilgi sahibi olunmasına karşın, son yıllarda idarenin içinde bir otokontrol mekanizması olarak kurulan insan hakları birimleri hakkında yeterli bir bilgilendirmenin bulunmadığı söylenebilir. Bu boşluğun doldurulmasına bir katkı sağlamak amacıyla, biz çalışmamızda bu birimlere ilişkin mevzuat çerçevesinde, bu mekanizmaların oluşum, görev ve işleyişine ilişkin bir inceleme yapacağız. Çalışmada, Yasama ve Yürütme içinde yer alan ve doğrudan doğruya insan haklarını koruma işlevi gören birimler incelenmektedir. Bunlar; Yasama organı içinde İnsan Haklarını İnceleme Komisyonu, Yürütme içerisinde, insan haklarından sorumlu Bakana bağlı olarak faaliyet gösteren, İnsan Hakları Üst Kurulu, İnsan Hakları Danışma Kurulu, İnsan Haklarını İnceleme Heyetleri ve İnsan Hakları Eğitimi 10 Yılı Ulusal Komitesi, İnsan Hakları Başkanlığı ve İnsan Hakları İl ve İlçe Kurulları, Sağlık Bakanlığı bünyesinde Hasta Hakları Birimi, İçişleri Bakanlığı bünyesinde, APK Kurulu Başkanlığı İnsan Hakları ve Uluslararası Kuruluşlar Dairesi ve Mülkiye Teftiş Kurulu Başkanlığı İnsan Hakları İhlalleri İnceleme Bürosu, Adalet Bakanlığı bünyesinde, Ceza İnfaz Kurumları ve Tutukevleri İzleme Kurullarıdır. I. TBMM İNSAN HAKLARI İNCELEME KOMİSYONU Türkiye Büyük Millet Meclisi (TBMM), her şeyden önce yasama faaliyetini yürütürken, insan haklarına ilişkin uluslararası sözleşmeleri ve Anayasanın ilgili hükümlerini göz önünde bulundurmak zorundadır. Bu yükümlülüğü yerine getirip getirmediği Anayasa Mahkemesinin denetimine tabidir. Ancak TBMM kendi içinde de insan haklarına riayeti sağlamak amacıyla Komisyonlar kurmuştur. Bu komisyonlar kanun tasarı ve tekliflerinin Anayasaya ve taraf olunan insan hakları sözleşmelerine uygunluğunu denetlemektedirler. Anayasanın 74. maddesi gereğince vatandaşların ve karşılıklılık esası gözetilmek şartıyla yabancıların dilekçelerini incelemek amacıyla, TBMM Dilekçe Komisyonu oluşturulmuştur. Bu Komisyon doğrudan insan haklarıyla ilgili olmasa da her konuda başvurulan dilekçeleri incelemektedir. İnsan hakları konusunda doğrudan doğruya görevli olan 2

3 komisyon İnsan Haklarını İnceleme Komisyonu dur. Bu nedenle biz yalnızca bu komisyona bu çalışmada yer vereceğiz. İnsan Haklarını İnceleme Komisyonu, TBMM İç Tüzüğünün 20. maddesinde 16. Komisyon olarak sayılmıştır. Komisyonun üyeleri, TBMM de grubu bulunan siyasi partilerin ve bağımsızların oy oranlarına göre belirlenmektedir. Mevcut Komisyon, muhalefet partisinden 8, iktidar partisinden 16 üye olmak üzere, 24 üyeden oluşmaktadır 1. Komisyona bir yasama döneminde iki seçim yapılmaktadır. İlk seçilen üyeler iki, ikinci seçilenler üç yıl görev yapmaktadırlar. Komisyon, siyasi parti gruplarının üye sayısına göre bir başkan, iki başkan vekili, bir katip, bir sözcü seçmektedir. Bu seçim, Komisyonun üye tam sayısının çoğunluğuyla toplanıp, toplananların çoğunluğu tarafından seçilmektedir Sayılı İnsan Haklarını İnceleme Komisyon Kanununa (İHİKK) göre 2, Komisyonun görevleri, uluslararası alanda genel kabul gören insan hakları konusundaki gelişmeleri izlemek, Türkiye'nin insan hakları alanında taraf olduğu uluslararası anlaşmalarla T.C. Anayasası ve diğer milli mevzuat ve uygulamalar arasında uyum sağlamak amacıyla yapılması gereken değişiklikleri tespit etmek ve bu amaçla yasal düzenlemeler önermek, Türkiye Büyük Millet Meclisi komisyonlarının gündemindeki konular hakkında, istem üzerine görüş ve öneri bildirmek, Türkiye'nin insan hakları uygulamalarının, taraf olduğu uluslararası anlaşmalara, Anayasa ve Kanunlara uygunluğunu incelemek ve bu amaçla, araştırmalar yapmak, bu konularda iyileştirmeler, çözümler önermek, İnsan haklarının ihlale uğradığına dair iddialar ile ilgili başvuruları incelemek veya gerekli gördüğü hallerde ilgili mercilere iletmek, Gerektiğinde dış ülkelerdeki insan hakları ihlallerini incelemek ve bu ihlalleri o ülke parlamenterlerinin dikkatlerine doğrudan veya mevcut parlamenter forumlar aracılığıyla sunmak, her yıl yapılan çalışmaları, elde edilen sonuçları, yurtiçi ve dışında İnsan Haklarına saygı ve uygulamaları kapsayan bir rapor hazırlamaktır.(ihikk, md. 4) İnsan Hakları İnceleme Komisyonu, görevleri ile ilgili olarak, Bakanlıklarla genel ve katma bütçeli dairelerden, mahalli idarelerden, muhtarlıklardan, üniversitelerden ve diğer kamu kurum ve kuruluşları ile özel kuruluşlardan, bilgi istemek ve buralarda inceleme yapmak, ilgililerinin çağırıp bilgi almak yetkisine sahiptir. (İHİKK, md. 5) İnsan Haklarını İnceleme Komisyonuna herkes bireysel başvuru yapabilmektedir. Başvurular yazılı şikayet dilekçesi, mektup veya faksla yapılabilmektedir. Başvuranın adı ve soyadı, açık adresi ve şikayet konusu açıkça belirtilmelidir. Komisyona başvuru Uluslararası insan hakları belgelerinde ve 1 Komisyon üyelerinin isimleri ve Komisyonun hazırladığı raporlar hakkında ayrıntılı bilgi için bk. www. tbmm.gov.tr 2 Kanun için bk. RG: tarih Sayı, s. 45 3

4 Anayasa da yer alan haklarla sınırlandırılmıştır. Bu nedenle İnsan hakları dışındaki şikayetler TBMM Dilekçe Komisyonuna yapılması gerekmektedir. Komisyon Üye sayısının üçte biri ile toplanabilmekte, toplantıya katılanların salt çoğunluğu ile karar alabilmekte, ancak karar sayısı üye tam sayısının dörtte birinin bir fazlasından az olamaz. Komisyon görevleri ile ilgili olarak hazırladığı raporları TBMM Başkanlığına sunar. Bu raporlar Danışma Kurulunun önerisi ile Genel Kurul Gündemine alınabilir ve okunmak suretiyle veya üzerinde görüşme açılarak bilgi edinilir. Komisyon raporları Başbakanlık ve ilgili bakanlıklara da gönderilir. Komisyonun gerekli görmesi halinde inceleme konusunun sorumluları hakkında genel hükümlere göre kovuşturma veya işlem yapılabilmesi için, TBMM Başkanlığınca Komisyon raporu ilgili merice iletilir. (İHİKK md. 6) II. YÜRÜTME ORGANINDA YER ALAN İNSAN HAKLARI BİRİMLERİ A. İNSAN HAKLARINDAN SORUMLU BAKANA BAĞLI BİRİMLER 1. İnsan Hakları Üst Kurulu İnsan Hakları Üst Kurulu, 10/10/1984 tarihli ve 3056 sayılı Başbakanlık Teşkilatı Hakkında Kanun Hükmünde Kararnamenin Değiştirilerek Kabulü Hakkında Kanunda değişiklik yapan 12/4/2001 tarihli ve 4643 sayılı Kanunun Ek 4. Maddeye dayanılarak kurulmuştur. 3 Bu Kanunun Geçici 2 maddesine dayanılarak hazırlanmış olan, İnsan Hakları Üst Kurulunun Kuruluş, Görev ve İşleyişi İle İlgili Usul ve Esaslar Hakkında Yönetmelik (İHÜKY) 4 çerçevesinde Kurulun nasıl oluşturulacağı ve nasıl çalışacağı düzenlenmiştir. Buna göre, Üst Kurul; Başbakanın görevlendireceği bir Devlet Bakanının başkanlığında; Başbakanlık, Adalet Bakanlığı, İçişleri Bakanlığı, Dışişleri Bakanlığı, Milli Eğitim Bakanlığı, Sağlık Bakanlığı ve Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı müsteşarlarından teşekkül eder. Üst Kurul gerekli gördüğü takdirde ilgili kamu kuruluşları ile özel kuruluşların temsilcilerini toplantılarına katılmaya davet edebilir.(ihüky md. 4) Üst Kurulun görevlerinin bir kısmı, insan haklarının korunması ve geliştirilmesine ilişkin konularda idari ve kanuni düzenlemelere ilişkin çalışmaları yapmak ve gerekli önerilerde bulunmak, yürürlükteki mevzuatın ve kanun 3 Başbakanlık Teşkilatı Hakkında Kanun Hükmünde Kararnamenin Değiştirilerek Kabulü Hakkında Kanun için bk. Kanun Numarası: 3056, Kabul Tarihi: , Resmi Gazete, Tarih, Sayı, Tertip:5, Cilt: 24, s Bu yönetmeliğe kısaca İnsan Hakları Üst Kurulu Yönetmeliği (İHÜKY) denilecek. Yönetmelik için bk. 4

5 tasarılarının insan hakları temel ilkeleri, uluslararası belgeler ve mekanizmalarla uyumlu hale getirilmeleri için uygun gördüğü tavsiyeleri yapmak, Başbakanlık ve bakanlıklar ile diğer kamu kurum ve kuruluşları için insan hakları konusunda tavsiye kararları vermek şeklinde tavsiye ve öneri niteliğindedir (İHÜKY md. 5). Kurulun görevleri arasında insan haklarının geliştirilmesi ve korunmasına ilişkin çalışmaları koordine etmek de sayılmıştır. Bunlar, Birleşmiş Milletler İnsan Hakları Evrensel Beyannamesinde ve Türkiye nin taraf olduğu insan hakları ile ilgili uluslararası sözleşmelerde öngörüldüğü şekilde, çağdaş ve evrensel ölçülere uygun olarak gerçekleştirmek amacıyla yapılacak çalışmaları koordine etmek, insan hakları alanında kaydedilen gelişmeler hakkında kamuoyunun aydınlatılması amacıyla yapılacak çalışmaları koordine etmek, Kamu kurum ve kuruluşlarınca gerçekleştirilen insan haklarıyla ilgili hizmetiçi eğitim programlarının uygulanmasını izlemek, kitle iletişim araçlarına ve sivil toplum kuruluşlarına yönelik insan hakları eğitimi çalışmalarına katkıda bulunmak vardır.(ihüky md. 5) İnsan Hakları Üst Kurulunun bir diğer görevi de, diğer kurulların üyelerinin bir kısmını belirlemektir. insan Hakları Eğitimi On Yılı Ulusal Komitesinde görev alacak öğretim üyesi ve temsilci gönderecek gönüllü kuruluşları seçmek, Komite çalışmalarını izlemek, değerlendirmek ve yönlendirmek, İnsan Hakları Danışma Kurulunda görev alacak kurum ve kuruluş temsilcileri dışındaki üyeleri seçmek, çalışmalarını izlemek ve değerlendirmek, insan hakları ihlali iddiaları ile ilgili olarak Başkanlık ve İnceleme Heyetleri tarafından yapılan incelemeleri değerlendirmek ve alınabilecek önlemlere ilişkin tavsiyelerde bulunmak, belirleyeceği konularda komisyonlar ve çalışma grupları oluşturmak şeklindedir.(ihüky md.5) Üst Kurul Devlet Bakanının çağrısı ile her ay düzenli olarak ve gerektiğinde daha kısa aralıklarla toplanır. Üst Kurula Devlet Bakanı başkanlık eder. Üst Kurula Devlet Bakanının bulunmadığı hal ve zamanlarda Başbakanlık Müsteşarı başkanlık eder. Üst Kurulun sekretarya hizmetleri Başbakanlık İnsan Hakları Başkanlığı (Bundan sonra Başkanlık denilecektir.) tarafından yerine getirilir.(ihüky md. 6) 2. İnsan Hakları Danışma Kurulu İnsan Hakları Danışma Kurulu, 10/10/1984 tarihli ve 3056 sayılı Başbakanlık Teşkilatı Hakkında Kanun Hükmünde Kararnamenin Değiştirilerek Kabulü Hakkında Kanunda değişiklik yapan 12/4/2001 tarihli ve 4643 sayılı Kanunun Ek 5. Maddesine göre kurulmuştur. Kurulun oluşum, görev ve işleyişi 23 Kasım 2003 tarih, sayılı Resmi Gazete de yayımlanan, İnsan Hakları Danışma Kurulunun Kuruluş, Görev ve İşleyişi İle İlgili Usul ve Esaslar Hakkında Yönetmelik (İHDKY) 5 kapsamında düzenlenmiştir. 5 Bu yönetmeliğe kısaca İnsan Hakları Danışma Kurulu Yönetmeliği (İHDKY) denilecek. 5

6 İnsan Hakları Danışma Kurulu çok geniş katılımlı bir yapıdır. Kurulun üyelerinin bir kısmı Hükümet temsilcilerinden oluşmaktadır. Kurulda Hükümeti temsilen, Başbakanlık, Adalet Bakanlığı, İçişleri Bakanlığı, Dışişleri Bakanlığı, Maliye Bakanlığı, Milli Eğitim Bakanlığı, Sağlık Bakanlığı, Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı, Kültür ve Turizm Bakanlığı, Çevre ve Orman Bakanlığı ile Jandarma Genel Komutanlığı, Diyanet İşleri Başkanlığı, Avrupa Birliği Genel Sekreterliği, Emniyet Genel Müdürlüğü, Sosyal Hizmetler ve Çocuk Esirgeme Kurumu Genel Müdürlüğü, Kadının Statüsü ve Sorunları Genel Müdürlüğü ve Özürlüler İdaresi Başkanlığından asgari genel müdür yardımcısı veya müstakil daire başkanı düzeyinde birer temsilci bulunmaktadır.(ihdky md. 4) Üyelerin bir kısmı da, çeşitli meslek kuruluşları, dernek ve sendika temsilcilerinden oluşmaktadır: Türkiye ve Orta Doğu Amme İdaresi Enstitüsü İnsan Hakları Merkezinden bir temsilci, Adli Tıp Kurumundan bir temsilci, Üye sayısı yüzbinin üstünde olan memur ve işçi sendikaları konfederasyonlarından birer temsilci, Türkiye Esnaf ve Sanatkarları Konfederasyonu (TESK), Türkiye Sakatlar Konfederasyonu ve Türkiye İşveren Sendikaları Konfederasyonundan (TİSK) birer temsilci, Türkiye Barolar Birliğinden bir temsilci, Bünyelerinde insan hakları birimi bulunan ve Üst Kurul tarafından belirlenen altı il barosundan birer temsilci, Türkiye Odalar ve Borsalar Birliğinden (TOBB) ve Türkiye Ziraat Odaları Birliğinden (TZOB) birer temsilci, Türk Tabipler Birliğinden bir temsilci, Türk Mühendis ve Mimar Odaları Birliğinden bir temsilci, Türkiye Gazeteciler Cemiyeti ve Basın Konseyinden birer temsilci, Yurtdışında Yaşayan Vatandaşlar Danışma Kurulundan iki temsilci bulunmaktadır.(ihdky md. 4) Ayrıca insan hakları alanında faaliyet gösteren ve Üst Kurul tarafından belirlenen sivil toplum kuruluşlarından birer temsilci, çalışmalarında insan hakları konularına yer veren on öğretim üyesi, uluslararası mahkemelerde daha önce görev yapmış Türk uzmanlardan iki kişi, yazı ve çalışmalarında insan hakları konularına yer veren araştırmacı veya yazarlardan beş kişi kurul üyeleri arasında yer almaktadır.(ihdky md. 4) İnsan Hakları Danışma Kurulunun görevleri arasında, insan haklarının geliştirilmesi ve korunmasına ilişkin konularda görüş bildirmek, tavsiyelerde bulunmak, öneriler ve raporlar sunmak, yürürlükteki mevzuatın ve yasa tasarılarının insan hakları temel ilkeleri, uluslararası belgeler ve mekanizmalarla uyumlu hale getirilmesi için uygun gördüğü konularda görüş bildirmek, idari önlemlerin alınmasını tavsiye etmek, insan haklarına ilişkin olarak ilgili Devlet kuruluşları ile üniversiteler ve sivil toplum kuruluşları arasında iletişim sağlamak, insan haklarını kapsayan ulusal ve uluslararası konularda danışma organı olarak görev yapmak vardır.(ihdky md. 5) Danışma Kurulu daha çok İnsan Haklarından Sorumlu Bakana ve Üst Kurula danışmanlık yapan bir Kurul niteliğindedir. İlgili yönetmeliğe göre, Üst Kurul tarafından görüşülmesi istenilen hususları ele almak, gerekli çalışmaları yapmak ve 6

7 görüş sunmak, insan hakları ihlallerinin ulusal düzeydeki genel durumu ve işkence yasağı, ifade özgürlüğü ve örgütlenme özgürlüğü ve diğer temel insan hakları konuları hakkında Bakana ve Üst Kurula raporlar sunmak, ırkçılık, her türlü ayrımcılık ve yabancı düşmanlığı dahil insan haklarına ilişkin uluslararası konularda Bakana ve Üst Kurula görüş bildirmek görevleri arasında sayılmıştır.(ihdky md.5) Kurul; Şubat, Haziran, Ekim aylarının ilk haftasında olmak üzere yılda üç sefer düzenli olarak toplanır. Gerekli görüldüğü hallerde Bakanın veya Kurul Başkanının çağrısı ile olağanüstü toplanabilir. Kurul üyelerinin görev süresi üç yıldır. Bu süre sonunda yeniden görevlendirilebilirler. Kurul, ilk toplantısında kendi üyeleri arasından bir başkan, iki başkan yardımcısı ve bir raportör seçer. Bunların görev süresi üç yıldır. Görevi sona erenler yeniden seçilebilir. Kurula, Başkanın yokluğunda yapılan seçimlerde daha çok oy alan Başkan Yardımcısı başkanlık eder.(ihdky md. 6) Danışma Kurulunun Toplantıları üye tam sayısının yarıdan bir fazlası ile yapılır. Kararlar toplantıya katılanların yarısının bir fazlası ile alınır. Eşitlik halinde Kurul Başkanının oyu iki oy sayılır. Kurul üyeleri mazeretsiz olarak arka arkaya üç toplantıya katılmadıkları takdirde Kuruldan çekilmiş sayılır. Çekilen ve çekilmiş sayılan üyelerin yerine aynı usulle yeniden görevlendirme yapılır.(ihdky md. 6) Kurulun sekreterya hizmetleri Başkanlık tarafından yerine getirilir. Kurulun giderleri Başbakanlık bütçesinden karşılanır. Toplantı sonuçları Kurul Başkanı tarafından bir rapor halinde Bakana ve Üst Kurula iletilir. Kurul çalışmalarının gerektirdiği hallerde komisyonlar ve alt komiteler kurabilir.(ihdky md. 6) İnsan Hakları Danışma Kurulu, 1. toplantısını 26 Şubat 2003 Çarşamba günü Ankara da gerçekleştirmiştir. Yönetmelik gereğince başkan, 2 başkan yardımcısı ve raportör seçilmiştir. Kurulun en son üye sayısı yeni katılımlarla 94 e ulaşmıştır. Bu niteliğiyle en geniş katılımlı İnsan Hakları Kuruludur. Danışma Kurulu 2. Toplantısını, olağanüstü toplantı olarak 09 Mayıs 2003 tarihinde gerçekleştirmiş bu toplantıda Danışma Kurulu Yönetmeliği nin 6/k maddesi uyarınca, İnsan Hakları Birimlerinin Yeniden Yapılandırılması Komisyonu, Haklar ve Özgürlükler Komisyonu, Eğitim, Bilgilendirme ve Bilinçlendirme Eşgüdüm Komisyonu, AB Adaylık Sürecinde Kabul Edilen Uyum Yasalarının Uygulamaya Yansıma Durumlarına İlişkin Tespit ve Değerlendirmelerin Yapılması Komisyonu şeklinde dört alt komisyonlar oluşturulmuştur. 6 6 Danışma Kurulunun üye listesi ve yaptığı toplantılar hakkında bk. 7

8 3. İnsan Hakları İhlal İddialarını İnceleme Heyetleri İnceleme Heyetleri, 10/10/1984 tarihli ve 3056 sayılı Başbakanlık Teşkilatı Hakkında Kanun Hükmünde Kararnamenin Değiştirilerek Kabulü Hakkında Kanunda değişiklik yapan 12/4/2001 tarihli ve 4643 sayılı Kanunun Ek. 6. maddesine göre kurulmuştur. İnceleme Heyetlerinin kuruluş ve işleyişini göstermek amacıyla, İnsan Hakları İhlali İddialarını İnceleme Heyetlerinin Kuruluş, Görev ve İşleyişiyle İlgili Usul ve Esaslar Hakkında Yönetmelik (İHİİİHY) 7 çıkarılmıştır. Yönetmeliğe göre, Heyet; Başbakanlık, Adalet Bakanlığı, İçişleri Bakanlığı, Dışişleri Bakanlığı, Milli Eğitim Bakanlığı ve Sağlık Bakanlığı temsilcileri ile insan hakları alanında çalışmalar yapan kişiler ve meslek kuruluşları temsilcileri arasından inceleme ve araştırma yeri ve konusuna göre Devlet Bakanınca oluşturulmaktadır. Heyetin inceleme ve araştırma konusuna göre, İçişleri Bakanlığı temsilcisi; Bakanlık Merkez Teşkilatı, Jandarma Genel Komutanlığı veya Emniyet Genel Müdürlüğünden belirlenir. Heyette görev alacak bakanlık temsilcileri kurumlarınca belirlenir.( İHİİİHY md. 4) Heyet insan hakları ihlal iddialarını yerinde incelemek ve araştırmakla görevlidir. (İHİİİHY md. 5) İhlal iddiaları ile ilgili başvuru, kanıtlarıyla birlikte Başkanlığa yapılır. Başvuruya bağlı olmaksızın, Başbakan tarafından re sen inceleme heyeti oluşturulması istenebilir. Başkanlığın ön incelemeyi yapıp, ilgili kurumdan iddia hakkında bilgi aldıktan sonra iddiayı kabul edilebilir nitelikte bulması halinde, söz konusu iddia İnsan Hakları Üst Kurulunun gündemine alınarak görüşülür. Devlet Bakanının onayı ile Heyet çalışmalarına başlar.( İHİİİHY md. 6) Heyet, Devlet Bakanı tarafından beş kişiden az olmamak üzere oluşturulur. Heyete Başbakanlık temsilcisi başkanlık eder. Heyetin sekretarya hizmetleri Başkanlık tarafından yerine getirilir. İnceleme ve araştırma sonuçları, rapor halinde Devlet Bakanlığına sunulur. Heyetin giderleri Başbakanlık bütçesinden karşılanır. İhtiyaç duyulduğunda Devlet Bakanı birden fazla heyet oluşturabilir.( İHİİİHY md. 7) 4. İnsan Hakları Eğitimi Onyılı Ulusal Komitesi İnsan Hakları Eğitimi On Yılı Ulusal Komitesi, 3056 sayılı Başbakanlık Teşkilatı Hakkında Kanun Hükmünde Kararnamenin Değiştirilerek Kabulü Hakkında Kanunun 2 ve 33 üncü maddelerine dayanılarak, İnsan Hakları Üst Kuruluna bağlı olarak kurulmuştur. Bu Kanuna dayanılarak hazırlanan İnsan Hakları Eğitimi Onyılı Ulusal Komite Yönetmeliği (İHUKY) 8, Komitenin oluşum ve işleyişini düzenlemektedir. 7 Bu Yönetmeliğe kısaca İnsan Hakları İhlal İddialarını İnceleme Heyetleri Yönetmeliği (İHİİİHY) denilecektir. Yönetmelik için bk. 8 Bu yönetmeliğe kısaca İnsan Hakları Ulusal Komite Yönetmeliği (İHUKY) denilecek. Yönetmelik için bk 8

9 Ulusal Komite; Başbakanlıktan bir, Kadının Statüsü ve Sorunları Genel Müdürlüğü ile Sosyal Hizmetler ve Çocuk Esirgeme Kurumu Genel Müdürlüğünün bağlı olduğu bakanlıklardan birer, Adalet, İçişleri, Dışişleri, Milli Eğitim, Sağlık ve Kültür bakanlıklarından birer temsilci ve insan hakları alanında faaliyet gösteren gönüllü kuruluşlardan altı temsilci ile bu alanda çalışmalarıyla tanınmış beş öğretim üyesi olmak üzere yirmi üyeden oluşur.( İHUKY md.4) Bakanlık temsilcileri kurumlarınca, öğretim üyeleri ve temsilci gönderecek gönüllü kuruluşlar İnsan Hakları Üst Kurulunca belirlenir. Öğretim üyeleri ile gönüllü kuruluşların görev süresi iki yıldır. Bu süre sonunda yeniden görevlendirilebilirler. Mazeretsiz olarak üç toplantıya katılmayanlar Komiteden çekilmiş sayılır. Ulusal Komite, ilk toplantısında kendi içinden iki yıl için bir başkan ve bir başkan vekili seçer. Görevi sona erenler, yeniden seçilebilirler.( İHUKY md. 4) İnsan Hakları Eğitimi On Yılı Ulusal Komitesi, Birleşmiş Milletler İnsan Hakları Eğitimi On Yılı Eylem Planının Türkiye de uygulanabilmesi için bir ulusal program önerisi hazırlar, Eylem Planı ve Ulusal Program çerçevesinde yürütülen eğitim çalışmalarını izler, değerlendirmelerini İnsan Hakları Üst Kuruluna bildirir. Ayrıca bu konularda Üst Kurulca verilen diğer görevleri yerine getirir.( İHUKY md. 5) Ulusal Komite her ay düzenli olarak, gerektiğinde daha kısa aralıklarla toplanır. Ulusal Komite, toplantı ve çalışmaları ile ilgili işlerde İnsan Hakları Başkanlığından yararlanır. Ulusal Komite, Üst Kurulun onayını almak koşuluyla alt çalışma birimleri oluşturabilir.( İHUKY md.6) 5. İnsan Hakları Başkanlığı İnsan haklarının korunması ve geliştirilmesine yönelik çalışmalarda bulunmak üzere, Başbakanlık Teşkilat Kanununda değişiklik yapan 21 Nisan 2001 tarih ve sayılı Resmi Gazetede yayımlanarak yürürlüğe giren 12 Nisan 2001 tarihli ve 4643 Sayılı Kanunla, Başbakanlık İnsan Hakları Başkanlığı kurulmuştur. Başkanlık, Başbakanlık bünyesinde, İnsan Haklarından Sorumlu Bakana bağlı olarak çalışmaktadır. Bu Kanunda, İnsan Hakları Başkanlığının görevleri, insan hakları ile ilgili konularda görevli kuruluşlarla sürekli temas halinde bulunmak ve bu kuruluşlar arasında koordinasyonu sağlamak, insan hakları konusundaki mevzuat hükümlerinin uygulanmasını izlemek, izleme sonuçlarını değerlendirmek, uygulamada ve mevzuatta görülen aksaklıkların giderilmesi ve Türkiye nin ulusal mevzuatının insan hakları alanında taraf olduğu uluslararası belgelerle uyumlu hale getirilmesi doğrultusunda yapılacak çalışmaları koordine etmek ve bu konularla ilgili önerilerde bulunmak, kamu kurum ve kuruluşlarının hizmet öncesi staj ve hizmet içi insan hakları eğitim programlarının uygulanmasını izlemek, değerlendirmek ve koordine etmek, insan hakları ihlâli iddiaları ile ilgili başvuruları incelemek ve araştırmak, inceleme ve araştırma sonuçlarını 9

10 değerlendirmek ve alınabilecek önlemlere ilişkin çalışmaları koordine etmek, Başbakanlığın koordinatörlüğünde görevleriyle ilgili konularda teşkil edilen kurullara sekreterya hizmeti yapmak, Başbakanlıkça verilen benzeri görevleri yapmak şeklinde sayılmıştır.(md. 2.) Görüldüğü gibi İnsan Hakları Başkanlığı, İnsan Haklarından Sorumlu Bakana bağlı olarak kurulan danışma niteliğindeki kurulların sekreterya hizmetlerini yürütmek yanında, Başkanlığa yapılan insan hakları ihlal iddialarını incelemek yetkisi de bulunmaktadır. Aynı zamanda insan hakları il ve ilçe kurullarına yönelik çalışmaları koordine etmektedir. Tüm il kurullarından Başkanlığa gönderilen aylık raporlar değerlendirilmekte ve sonuçlardan insan haklarına ilişkin veriler çıkarılmaktadır. 9 Bu niteliğiyle Başkanlığın insan haklarına ilişkin uygulamaya yönelik sorunları gidermede önemli bir işlev üstlendiği söylenebilir. 6. İl ve İlçe İnsan Hakları Kurulları Türk toplumunda ve kamu görevlilerinde insan hakları bilincini geliştirmek, insan haklarını korumak, ihlal iddialarını incelemek ve araştırmak, insan hak ve özgürlüklerinin kullanılmasının önündeki engeller ile hak ihlallerine yol açan sosyal, siyasi, hukuki ve idari nedenleri incelemek, araştırmak ve bunların çözümüne ilişkin önerilerde bulunmak üzere, İl ve İlçe İnsan Hakları Kurullarının Kuruluş, Görev ve Çalışma Esasları Hakkında Yönetmelik (İHKY) 10 ile 81 il ve 850 ilçede İl İnsan Hakları Kurulları ve İlçe İnsan Hakları Kurulları oluşturulmuştur. a. Oluşumu İl ve İlçe Kurullarının oluşumuna baktığımızda, iki kamu görevlisi dışında diğer üyelerin yerel yönetim ve sivil toplum temsilcilerinden oluştuğu görülmektedir. Ancak Kurulun oluşum açısından demokratik olmadığı söylenebilir. Her şeyden önce Kurul kendi içinde başkanını seçememekte, başkan İl Kurulunda vali veya görevlendireceği vali yardımcısı, ilçe de ise kaymakam doğrudan yönetmelikle belirlenmektedir. Bunun ötesinde diğer üyelerin belirlenmesinde de objektif kriterler getirilmediği görülmektedir. Bir kısım sivil toplum örgütleri temsilcilerini kendi belirlerken, bir kısmını vali veya kaymakam belirlemektedir. Örneğin barodan ve tabip odasından bir temsilci derken, ticaret ve sanayi odasından valinin belirleyeceği bir temsilci, valilik tarafından belirlenecek diğer meslek odaları veya sendikalardan bir temsilci denilmektedir. Görüldüğü gibi sendika ve diğer meslek odalarından bir temsilcinin belirlenmesinde hiçbir objektif kriter getirilmeden doğrudan doğruya valinin takdirine bırakılmıştır. Aynı şey sivil 9 İnsan Hakları Başkanlığının çalışmaları için bk Bu yönetmeliğe kısaca İnsan Hakları Kurulları Yönetmeliği (İHKY) denilecek. Yönetmelik için bkz. RG: , Sayı

11 toplum örgütleri temsilcileri içinde geçerlidir. Sivil Toplum Kuruluşlarından başvuranlar arasından valilik tarafından belirlenecek en az üç temsilci diyerek, üç temsilcinin belirlenmesinde takdir yetkisi valiliğe bırakılmıştır. Dolayısıyla valilik isteği sivil toplum kuruluşu temsilcisini kurula üye seçerken uygun görmediği sivil toplum kuruluşu temsilcisini seçmeyecektir. Dolayısıyla Kurulların oluşumlarının daha demokratik hale getirilebilmesi gerekmektedir. Bunun için kurulların başkanları kurul üyeleri tarafından oy çokluğu ile belirlenmelidir. Aynı zamanda sivil toplum kuruluşlarının üyelerinin belirlenmesinde, üye sayısı, temsil kabiliyeti gibi objektif kriterler getirilmelidir. Bu hem Kurulların oluşumunu hem de kararlarını daha demokratik hale getirecektir. (1) İl Kurulu İl Kurulu, vali veya valinin görevlendireceği bir vali yardımcısının başkanlığında; Büyükşehir statüsü bulunan illerde büyükşehir belediye başkanı veya başkan yardımcısı, diğer illerde il belediye başkanı veya başkan yardımcısı, İl Genel Meclisinin kendi üyeleri arasından seçeceği bir temsilci, Türkiye Büyük Millet Meclisi nde grubu bulunan siyasi partilerin il başkanları veya görevlendirecekleri bir temsilci, Üniversite rektörleri veya bu konuda görevlendirecekleri bir öğretim üyesi ya da elemanı, valilik tarafından belirlenecek kamu kurum ve kuruluşlarında görev yapan bir avukat veya hukuk fakültesi mezunu bir kamu görevlisi, baro temsilcisi, tabip odasından bir temsilci, ticaret veya sanayi odasından valilik tarafından belirlenecek bir temsilci, valilik tarafından belirlenecek diğer meslek odaları veya sendikalardan bir temsilci, mahalli televizyon, gazete, radyo gibi kuruluşlardan başvuranlar arasından valilik tarafından belirlenecek bir temsilci, muhtarlar derneği başkanı, yoksa mahalle muhtarlarından başvuranlar arasından valilik tarafından belirlenecek bir temsilci, okul-aile birliklerinden başvuranlar arasından valilik tarafından belirlenecek bir temsilci, sivil Toplum Kuruluşlarından başvuranlar arasından valilik tarafından belirlenecek en az üç temsilciden, oluşur. Kurul başkanı gerekli gördüğü durumlarda ilgili kamu veya özel kuruluş temsilcilerini veya kişileri de toplantıya çağırabilir.( İHKY md.5) (2) İlçe Kurulu İlçe Kurulu, kaymakamın başkanlığında; ilçe belediye başkanı veya başkan yardımcısı, il Genel Meclisinin ilçeden seçilen üyeleri arasından seçeceği bir temsilci, Türkiye Büyük Millet Meclisi nde grubu bulunan siyasi partilerin ilçe başkanları veya görevlendirecekleri bir temsilci, fakülte veya yüksekokulun bu konuda görevlendirecekleri bir öğretim üyesi veya elemanı, kamu kurum ve kuruluşlarında görev yapan bir avukat veya hukuk fakültesi mezunu bir kamu görevlisi, ilçede görev yapan avukatlardan başvuranlar arasından kaymakamlık tarafından belirlenecek bir temsilci, ilçede görev yapan doktorlardan başvuranlar 11

12 arasından kaymakamlık tarafından belirlenecek bir temsilci, kaymakamlık tarafından belirlenecek meslek odalarından veya sendikalardan bir temsilci, mahalli televizyon, gazete, radyo gibi kuruluşlardan başvuranlar arasından kaymakamlık tarafından belirlenecek bir temsilci, muhtarlar derneği başkanı, yoksa mahalle muhtarlarından başvuranlar arasından kaymakamlık tarafından belirlenecek bir temsilci, okul-aile birliklerinden başvuranlar arasından kaymakamlık tarafından belirlenecek bir temsilci, sivil toplum kuruluşlarından başvuranlar arasından kaymakamlık tarafından belirlenecek en az iki temsilciden, oluşur. Kurul Başkanı gerekli gördüğü durumlarda ilgili kamu veya özel kuruluş temsilcilerini veya kişileri de toplantıya çağırabilir.( İHKY md.6) (3) Danışma ve Başvuru Masaları İllerde valilik yazı işleri müdürlüğünde, ilçelerde kaymakamlık yazı işleri müdürlüğünde herkesin kolayca ulaşabileceği bir danışma ve başvuru masası oluşturulur. Masaya gelen başvurularla ilgilenmek üzere illerde vali, ilçelerde kaymakam tarafından sürekli bir memur görevlendirilir. Masa görevlisinin hukuk formasyonuna sahip olması veya halkla ilişkiler konusunda uzman olması göz önünde bulundurulur. (İHKY md. 7) (4) Komisyonlar En az üç üyeden oluşmak üzere, İl ve İlçe Kurulları bünyesinde; Halkla ilişkiler ve iletişim faaliyetleri, İnsan hakları eğitimi ve insan hakları bilincini geliştirme, İnsan hakları ihlallerini araştırma, inceleme ve değerlendirme, konularında birer komisyon oluşturulur. Gerekli görülen hallerde diğer konularda da komisyonlar oluşturulabilir. (İHKY md. 8) b. İl ve İlçe İnsan Hakları Kurullarının Görevleri (1) Genel Görevler İl ve İlçe Kurulları; İllerde Bakanlık, Başkanlık, Valilik, İl Masası, İl Kurulu üyeleri ve İlçe Kurulları tarafından İl Kurulunun gündemine getirilen; ilçelerde de Bakanlık, Başkanlık, Valilik, İl Kurulu, Kaymakamlık, İlçe Masası ve İlçe Kurulu üyeleri tarafından İlçe Kurulu gündemine getirilen konuları değerlendirmek, İnsan hakları ihlal iddialarını incelemek ve araştırmak, İnsan haklarının korunması ve insan hak ve özgürlüklerinin kullanılmasının önündeki engeller ile hak ihlallerine yol açan sosyal, siyasi, hukuki ve idari sebepleri incelemek, araştırmak ve bunların çözümüne ilişkin valilik veya kaymakamlık makamına önerilerde bulunmak, her türlü ayrımcılığın önlenmesi için gerekli çalışmaları yapmak, İdarenin uygulamalarında vatandaşlara hoşgörü ve nezaketle yaklaşılmasını sağlamak amacıyla gerekli çalışmaları yapmak, ayda bir tüm çalışmaları özet olarak, ilçelerde İl Kuruluna, illerde Başkanlığa bildirmek, ile görevlidir.( İHKY md. 9) 12

13 (2) Halkla ilişkiler ve iletişim İl ve İlçe Kurulları; İl ve İlçe Masaları kurmak, insan haklarına ilişkin ihbar, dilek, talep ve şikayeti olan kişilerin, insan hakları kurullarına başvurularını kolaylaştırmak için, bütün kamu kurum ve kuruluşları ile şehrin önemli noktalarına İnsan Hakları Başvuru Kutuları koymak ve bu kutuların valilik ve kaymakamlık tarafından görevlendirilen personel marifetiyle mümkün olan en kısa sürede açılmasını ve içindekilerin bir tutanakla masa başkanlığına teslim edilmesini sağlamak, telefon ve elektronik postayla ihbar imkanını sağlayacak tedbirleri almak, bu amaçla herkesin danışma ve başvuru masalarına ulaşılabileceği telefon ve elektronik mektup adreslerini yazılı ve görsel basın aracılığıyla halka duyurmak, kurulların çalışmalarıyla ilgili olarak halkı bilgilendirmek, bu amaçla yazılı ve görsel basın kuruluşlarıyla işbirliği yapmak ve internet imkanından yararlanmak, kurulların görev ve çalışmalarında sivil toplum kuruluşlarıyla işbirliğini geliştirmek, sivil toplum kuruluşlarının insan hakları konularında çalışmalar yapmalarını teşvik etmek ve desteklemek, ile görevlidir.( İHKY md. 10) (3) Bilgilendirme, bilinçlendirme ve eğitim İl ve İlçe Kurulları; Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi ve Türkiye Cumhuriyeti Anayasasında yeralan insan hakları konularında her türlü çalışmayı yaparak, kurul üyeleri, uygulayıcılar ve vatandaşların bilinçlendirilmesini sağlamak amacıyla etkinlikler düzenlemek, Birleşmiş Milletler İnsan Hakları Evrensel Beyannamesi metni ve insan hakları konusunda taraf olduğumuz uluslararası sözleşmeleri kurul üyelerine, kamu kurum ve kuruluşlarına ve vatandaşlara dağıtmak, insan hakları ile ilgili kitap, broşür ve mevzuat metinlerini temin ederek kurul üyelerine, ilgili kamu kurum ve kuruluşlarına ve vatandaşlara dağıtmak, insan hakları konusunda, levha, afiş, broşür ve panolar hazırlanarak veya temin edilerek halkın görebileceği yerlere asmak, insan hakları bilincinin yaygınlaştırılması amacıyla, köy ve mahalle muhtarlıklarıyla diyalogu geliştirmek, İnsan hakları konusunda panel, konferans, seminer, konser, tiyatro, slayt ve film gösterisi gibi etkinlikler düzenlemek, yerel radyo ve televizyon kanallarında uzmanların katılımıyla insan hakları konusunda programlar düzenleyerek aydınlatıcı bilgiler verilmesini sağlamak, ilk ve orta dereceli okullarda insan hakları öğrenci kolu kurulmasını ve insan haklarına saygı bilincini yerleştirmek için etkinlikler düzenlenmesini teşvik etmek, fakültelerin ve yüksekokulların insan hakları alanındaki faaliyetlerini desteklemek, çevre bilincini yaygınlaştırmak amacıyla bilgilendirme ve bilinçlendirme çalışmaları yapmak, kütüphanelere insan hakları konulu kitap, dergi ve broşür gibi kaynakları temin ederek halkın kullanımına sunulmasını sağlamak, ile görevlidir. (İHKY md.11) (4) Araştırma ve izleme İl ve İlçe Kurulları; insan haklarıyla ilgili konularda üniversiteler, kamu kurumları, sivil toplum kuruluşları ve diğer kurumlarla işbirliği yaparak araştırma 13

14 yapılması, yaptırılması ve rapor hazırlanmasını sağlamak, kadın, çocuk, hasta ve özürlü hakları ile ilgili araştırmalar yapılması ve çözümler üretilmesini teşvik etmek, insan hakları ihlaline neden olan çevre ve trafik sorunları ile ilgili araştırmalar yapılması ve çözümler üretilmesini teşvik etmek, ilköğretim çağına geldiği halde çeşitli sebeplerle okula gidemeyen çocuklarla ilgili araştırmalar yapılmasını sağlamak, sokak çocuklarının sorunlarının çözümüne, çocuk işçiliğinin ve çocuk dilenciliğinin önlenmesine yönelik çalışmalar yapılmasını sağlamak, insan hakları uygulamalarını yerinde görmek amacıyla ilgili kurum ve kuruluşlara ziyaretler gerçekleştirmek, insan hakları uygulamalarının teşvik edilmesi amacıyla örnek kurum ve kuruluşlar ile kamu görevlilerinin tespit edilerek ödüllendirilmesini sağlamak, karakol ve nezarethane denetleme formlarını inceleyerek varsa aksaklıkların giderilmesi hususunda ilgililere tavsiyelerde bulunmak, nezarethane koşullarının iyileştirilmesi ve ilgili mevzuata uygun hale getirilmesi hususunda tavsiyelerde bulunmak, sanık haklarının etkin bir şekilde uygulanmasını sağlamaya yönelik araştırma ve inceleme yapmak, ile görevlidir. ( İHKY md.12) (5) İhlal iddialarını inceleme ve karara bağlama İl ve İlçe Kurulları; insan hakları ihlali iddiaları ile ilgili başvuruları incelemek ve araştırmak, inceleme ve araştırma sonuçlarını değerlendirmek, ulaşılan sonuçları konusuna göre Cumhuriyet savcılıklarına ya da ilgili idari makamlara iletmek ve sonucunu takip etmekle görevlidir.( İHKY md. 13). c. Çalışma Usul ve Esasları Kurullar aşağıdaki usul ve esaslara göre çalışır; Kurullar ayda bir defa toplanır. Ancak gerekli görülen durumlarda, başkanın çağrısı üzerine ayda birden fazla da toplanabilir. Kurul toplantılarına illerde vali veya valinin görevlendireceği bir vali yardımcısı, ilçelerde kaymakam başkanlık eder. Kurul, üye tam sayısının salt çoğunluğu ile toplanır ve toplantıya katılan üyelerin salt çoğunluğu ile karar verir. Kararlara itirazı olan üyelerin karşı oy gerekçeleri, karar altında özet olarak kaydedilir. Kurul Başkanı ve üyeleri; kendileri, alt ve üst soylarından biri ve eşleri ile ilgili olan konuların görüşüldüğü toplantılara katılamazlar. Toplantıya katılmayan üyelerin mazeretleri toplantı tutanağında belirtilir. Kurul toplantılarına katılmakta özen göstermeyen üyelerin kurum ve kuruluşları uyarılır ve üç defa üst üste kurul toplantılarına katılmayanların üyeliği düşmüş sayılır. Gündem, kurul başkanı tarafından üyelerin teklifleri de dikkate alınarak hazırlanır ve toplantıdan önce kurul üyelerine dağıtılır. Toplantılar nedeniyle üyelere herhangi bir ücret ödenmez.( İHKY md. 14). Kurulun sekretarya hizmetleri, illerde ve ilçelerde yazı işleri müdürlükleri tarafından yürütülür. Zorunlu masraflar valilik ve kaymakamlık tarafından karşılanır (İHKY md. 15). Komisyonlar toplantılarını çalışma şartlarına göre belirleyecekleri aralıklarla gerçekleştirir. Komisyonlar çalışmalarını yaparken diğer kurul üyelerinin bilgi ve görüşüne de başvurabilir. Komisyonlar yapacakları 14

15 çalışmaları araştırma, inceleme ve değerlendirme raporlarını kurul gündemine getirmek üzere kurul başkanına sunar. (İHKY md.16). d. Başvuruların Alınması Masalar başvuruların alınmasında şu usul ve esaslara uymaktadırlar; Başvuruların mümkün olabildiğince kolaylaştırılması esas olup, başvurular dilekçeyle, telefonla, elektronik posta veya şehrin değişik yerlerine konulan İnsan Hakları Başvuru Kutuları aracılığıyla veya sözlü olarak yapılabilir. Elektronik posta mesajları ve İnsan Hakları Başvuru Kutuları mümkün olan en kısa sürede açılır. Başvuru sahibinden başvuruyla ilgili bilgi ve belgeler alınır. Dilekçeyle yapılan başvurularda, başvuru sahibine başvurunun tarih ve sayısını gösteren bir alındı belgesi verilir. Masaya gelen tüm başvurular, takibinin yapılması amacıyla dosyalanır, takip defterine kaydedilir; her başvuruya bir kayıt numarası verildikten sonra en kısa sürede kurul başkanına iletilir.( İHKY md. 17) e. Başvuruların Değerlendirilmesi ve Sonuçlandırılması Başvuruların değerlendirilmesi ve sonuçlandırılmasında şu usul ve esaslara uyulur; İl ve İlçe Kurullarına yapılan başvurular, İl ve İlçe Masaları aracılığıyla kurul gündemine getirilir. İl ve İlçe Masalarına gelen her başvuru kurulda görüşülür ve başvurularla ilgili ne tür işlemler yapılacağına karar verilir. Başvurular, konularına göre ilgili kanunlarda belirtilen zamanaşımı süreleri göz önünde tutularak değerlendirilir. Kurulda alınan kararlar ve yapılan işlemler yazılı olarak başvuru sahibine en geç otuz gün içerisinde bildirilir ve gerekli hallerde ara bilgi de verilir. Kurul, gerekli gördüğü hallerde re sen veya başvuru sahibinin isteği üzerine, başvuru sahibini veya temsilcisini dinleyebilir. Başvuru hakkında karar verilmesine imkan vermeyen eksiklikler söz konusu ise, eksikliklerin tamamlanması için ara karar alınır. Bakanlık ve Başkanlık tarafından iletilen konular ilgili kurulda öncelikle görüşülerek sonuçlandırılır ve sonucundan Bakanlığa veya Başkanlığa bilgi verilir. Başvuru sahibine verilecek yanıtta, hakları konusunda kendisine başvurabileceği yasal yollar hakkında bilgi verilir. Kurul kararları, ilgili kamu kurum ve kuruluşları tarafından geciktirilmeksizin öncelikle ele alınıp sonuçlandırılır.( İHKY md. 18). Kurullar tarafından faaliyetleri ile ilgili aylık rapor hazırlanır. Hazırlanan raporlar dönemi izleyen ayın ilk 10 günü içerisinde valilik kanalıyla Başkanlığa gönderilir. Ayrıca kurullar, Dünya İnsan Hakları Günü ve Haftası programı çerçevesinde yapılan faaliyetleri içerir bir raporu bir ay içerisinde valilik kanalıyla Başkanlığa gönderir.( İHKY md. 19). B. SAĞLIK BAKANLIĞI İNSAN HAKLARI BİRİMLERİ Sağlık Bakanlığı tarihinde hazırlamış olduğu, Sağlık Tesislerinde Hasta Hakları Uygulamalarına İlişkin Yönerge (HHY) 11 ile, hasta 11 Kabul Tarihi: , Sayı 3120, Bu Yönergeye kısaca Hasta Hakları Yönergesi (HHY) denilecek. 15

16 hakları ihlallerinin önlenmesi, uygulamaların geliştirilmesi, izlenmesi ve ülke genelinde koordine edilmesi amacıyla, Bakanlık bünyesinde Hasta Hakları Birimi kurulmuştur 12. Aynı yönerge kapsamında, hasta hakları ihlallerinin önlenmesi amacıyla hastanelerde hasta hakları şikayet birimlerinden gelen raporları değerlendirmek, sonuca bağlamak ve uygulamakla yetkili, Hastane Hasta Hakları Kurulu kurulmuştur. Yine, hasta hakları ihlallerinin önlenmesi amacıyla sağlık tesislerinden gelecek şikayetleri alan, değerlendiren ve bir üst birime gönderen, yerel uygulamalardan ve eğitimlerden sorumlu olan, Hastane Hasta Hakları Birimi oluşturulmuştur. (HHY md. 4) 1. Bakanlık Hasta Hakları Biriminin Kuruluş ve Görevleri Hasta hakları ihlallerinin önlenmesi, uygulamaların geliştirilmesi, izlenmesi ve ülke genelinde koordine edilmesi amacıyla Tedavi Hizmetleri Genel Müdürlüğü bünyesinde Bakanlık Hasta Hakları Birimi kurulmuştur. Birim yeteri kadar sağlık ve genel idare sınıfı personelinden oluşur.( HHY md. 5) Yönergede, Hasta Hakları Birimin görevleri; hasta haklarının uygulanmasına yönelik proje çalışmaları yapmak, bunları uygulamak, hasta hakları ihlallerinin önlenmesine yönelik çalışmaları geliştirmek, sağlık tesislerinde Hasta Hakları Birimleri ve Hasta Hakları Kurulları oluşturmak, bu kurullardaki personelin sürekli eğitimlerini yapmak, her kademedeki sağlık personelinin hasta hakları konusunda eğitimini yapmak, Türkiye genelinde hasta hakları konusundaki çalışmaları koordine etmek, hasta hakları ihlallerine ilişkin doğrudan müracaat edenlerle ilk görüşmeyi yapmak, yönlendirmek, şikayetleri takip etmek ve şikayetlerin belirlenen süre içerisinde neticelendirilmesini sağlamak, hasta hakları uygulamaları konusunda bakanlığa bağlı birimler arasında işbirliği ve koordinasyonu sağlamak, hasta hakları uygulamalarına ilişkin verileri incelemek, istatistik raporlar hazırlamak, yerel ve ulusal düzeyde kuruluşların hasta hakları konusunda performanslarını izlemek ve kamuoyuna açıklamak, tüm sağlık tesislerinde kullanılmak üzere hasta haklarına yönelik afiş, broşür, kitapçık vb. hazırlamak, hazırlatmak ve bunların dağıtımlarını yapmak, hastaneye sevk edilen hastaların randevu ve tedavi edilmeleri için gereken Yerel ve Ulusal Bekleme Süreleri Standardını oluşturmak, genel hasta eğitimlerini koordine etmek, hasta hakları uygulamaları sırasında kullanılacak olan her türlü form ve diğer basılı materyali hazırlamak ve dağıtılmasını sağlamak, Bakanlık web sayfası üzerinden hasta hakları şikayetlerinin iletilmesini sağlamak, bunları değerlendirmek, takibini yapmak ve aylık-yıllık istatistiki raporlar hazırlamak, hasta haklarının neler olduğuna dair bir standart oluşturmaktır. (HHY md. 6) 12 Sağlık Bakanlığı bünyesinde kurulan bir birimler hakkında bk. 16

17 2. Hastane Hasta Hakları Kurullarının Kuruluşu ve Görevleri Sağlık tesislerinde hasta haklarını korumak ve sorunlara çözüm bulabilmek amacıyla Hastane Hasta Hakları Kurulu kurulmaktadır. Kurul üyeleri; hastane toplam kalite uygulamalarından sorumlu Başhekim yardımcısı, Hasta Hakları Şikayet birimi sorumlusu, Sosyal Hizmet Uzmanı veya Psikolog, Hasta Hakları konusunda faaliyet gösteren sivil toplum kuruluşu temsilcisi, varsa hastanın yasal savunucusu, 4688 Sayılı Kamu Sendikaları Kanununa göre o kurumda yetki almış sendika temsilcisinden oluşur.( HHY md. 7) Kurul ilk toplantıda kendi aralarından bir başkan seçer. Başkan bir yıllığına seçilir, yeniden seçilebilir. Kurul kararları oy çokluğu ile alınır. Eşitlik halinde başkan son kararı vermekle yetkilidir. Kurul haftada en az bir defa toplanır. Kararlar gizli oylama ile alınır. (HHY md.7). Yönergeye göre, Hastane Hasta Hakları Kurulunun görevleri; hasta hakları ihlallerine ilişkin kendisine ulaşan başvuruları incelemek, değerlendirmek ve sonuçlandırmak, hastane hasta hakları uygulamalarını geliştirmek için başhekime önerilerde bulunmak.( HHY md. 8) Hastane Hasta Hakları birimine gelen şikayetler 1 gün içerisinde kurul üyelerine şikayet konuları ve raporlar dağıtılır. Şikayet edilen personelden 1 gün içerisinde bilgi istenir. Personel 2 gün içinde kurula cevap verir. Personelden istenen bilgileri en geç bir gün içinde kurul üyelerine ulaştırılır. Konuyla ilgili tarafların dışındaki kişilerin görüşleri gerekirse kurul başkanın görevlendireceği bir kişi tarafından alınır. Alınan bu görüşler 1 gün içinde kurul üyelerine tekrar dağıtılır. Verilen kararlar hasta hakları birimi sorumlusunca hastaya iletilir. Daha sonraki yasal süreç ve yapabilecekleri hakkında ayrıca bilgi verilir.( HHY md. 9). 3. Hastane Hasta Hakları Biriminin Kuruluş ve Görevleri Hasta hakları uygulamalarına ilişkin sağlık tesislerinden gelecek şikayetleri almak, değerlendirmek ve çözüm önerileri üretmek üzere Hasta Hakları Birimleri oluşturulmuştur. Bu birimleri Bakanlıkça belirlenen sağlık tesislerinde oluşturulur. Bu Birimler kolay ulaşılabilir yerlerde, hastanın korkmasına, çekinmesine yol açmayacak, idari fonksiyonu bulunmayan tercihen fakülte yüksek okul mezunu meslek elemanlarından (sosyal hizmet uzmanı, psikolog, halkla ilişkiler uzmanı ve bu konularda görev alabilecek nitelikli diğer personel) oluşturulur. (HHY md. 10). Hasta Hakları Birim Sorumlusu tercihen; sosyal hizmet uzmanı, psikolog ve halkla ilişkiler uzmanı, ya da bu alanda eğitim almış üniversite mezunu bir meslek elemanından seçilir. Bu kişi sağlık müdürlüklerince belirlenir ve atanır. Yönergede bu birimin görevleri; başta psikiyatri hastaları ve özürlüler olmak üzere tüm hastaların savunuculuğunu yapmak, hasta hakları uygulamalarının geliştirilmesi için yerel düzeyde çalışmak, birimleri ulaşan şikayetleri belirtilen süre içinde incelemek ve buna dayanarak Yönergede belirtilen şikayet formunu doldurmak, 17

18 hasta hakları merkezi birimi tarafından hazırlanan anketlerin uygulatılmasını sağlamak, hasta hakları ihlali nedeniyle başvuran hasta yada yakını ile ilk görüşmeyi yapmak, şikayetle ilgili bilgileri tam ve doğru olarak almak, hasta hakları uygulamalarının yerel düzeyde sağlıklı işlemesini sağlamak, sürecin nasıl işleyeceği konusunda şikayet sahibine bilgi vermek, sonuç hakkında ilgiliye bilgi vermek, sonraki aşamalar hakkında açıklamalarda bulunmak, hasta hakları merkezi biriminin hazırlamış olduğu hizmet içi ve halkın sağlık eğitimi çalışmalarına yardım etmek olarak belirlenmiştir. (HHY md. 11). Yönergeye göre hasta hakları ihlallerine ilişkin şikayet süreci ve zaman şöyle işleyecektir: Hastanın görüş ve şikayeti aynı gün alınır, şikayet formu doldurtulur. Çok acil bir durum varsa çözülmesi yolunda hastane idaresi aynı gün bilgilendirilir. Şikayete maruz kalan hastane çalışanından 1 gün içinde bilgi istenir. Hastane çalışanı bu bilgiyi en geç 2 gün içinde cevaplandırmak zorundadır. Taraflar dışında bilgi alınması gereken kişiler varsa onlardan da 2 gün içinde bilgi istenir. Alınan tüm bilgiler ve belgeler hastane hasta hakları kuruluna dosya oluşturularak 3. günün sonunda dağıtılır. Kurul haftada bir gün toplanarak dosyaları değerlendirir ve oy çokluğu ile en geç 11 gün içinde karar verir. Karar hasta hakları birimine bildirilir. Hasta hakları birimi raporları arşivler. Şikayetten sonra en geç 15 gün içinde sonuçtan taraflar haberdar edilir. Hastaya karar hakkında bilgi verilir ve bu aşamadan sonra yapması gerekenler konusunda bilgi verilir. Kararın sonucu idari ve adli takip açısından hastane idaresine ve hasta hakları merkezine bildirilir. Ayrıca kurulun kararı ilgili personele bildirilir. Kurul, ilgili personeli kusurlu bulmuş ise dosya gerekli idari ve adli takibat için başhekimliğe üst yazı ile iletilir. İdare 657 sayılı kanuna göre gerekli idari ve adli takibi yapar.( HHY md. 12). Hasta hakları ihlali nedeniyle Hasta Hakları kurulunca kusurlu bulunan sağlık personelinin performans değerlendirme puanı Sağlık Bakanlığına Bağlı Döner Sermayeli Kurum ve Kuruluşlarda Performansa Göre Ek Ödeme Dağıtımında Uyulacak Esaslar Hakkında Yönerge ye göre hak ettiği ek ödeme payından %10 düşülerek ödenmesi yoluna gidilir. Ek ödemenin düşürülmesi sadece kararın personele bildirildiği dönemi kapsar. (HHY md.15). C. İÇİŞLERİ BAKANLIĞI İNSAN HAKLARI BİRİMLERİ İçişleri Bakanlığı bünyesinde de, insan haklarının korunmasına ilişkin görev ve sorumlulukların gerektiği şekilde yerine getirilmesini sağlamak amacıyla, insan hakları birimleri oluşturulmuştur. Bakanlığın, insan haklarını ilgilendiren yükümlülükleri aşağıda sıralanan şu birimler aracılığıyla yürütülmektedir İçişleri Bakanlığı bünyesinde yer alan insan hakları birimleri hakkında bk. 20Hakları%20Alanında%20Teşkilatlanma.htm. 18

19 1. APK Kurulu Başkanlığı İnsan Hakları ve Uluslararası Kuruluşlar Dairesi tarihinde Araştırma Planlama ve Koordinasyon Kurulu Başkanlığı bünyesinde insan hakları konularında görev yapmak üzere bir daire kurulmuştur. Çok Uluslu Kuruluşlar Dairesi Başkanlığı adını taşıyan bu dairenin ismi ve görev kapsamı 1992 yılında yapılan bir yönetmelik değişikliği ile İnsan Hakları ve Uluslararası Kuruluşlar Dairesi Başkanlığı olarak yeniden düzenlenmiştir. İçişleri Bakanlığı görev alanına giren, insan hakları konusu ile ilgili iş ve işlemlerin koordinasyonu söz konusu daire tarafından yürütülmektedir. İnsan Hakları ve Uluslararası Kuruluşlar Dairesinin görevleri, Araştırma, Planlama ve Koordinasyon Kurulu Başkanlığı Kuruluş ve Görevleri hakkında Yönetmeliğin değişik 10 uncu maddesi( tarihli Bakanlık Makamı Onayı ile yürürlüğe giren yönetmeliğin 3. Maddesi ile değişik) ile şöyle sıralanmıştır: Bakanlığın görev alanına giren konularda uluslararası kuruluşlara ilişkin meseleler hakkında inceleme ve araştırmalar yapmak ve yaptırmak, bunların uygulanabilirliğini değerlendirmek ve gerekli hallerde teklifler hazırlamak, Bakanlığın Anayasada yazılı temel insan hak ve hürriyetleri alanında üstlendiği görevlerle uluslararası alanda taraf olduğumuz sözleşmeler çerçevesinde; insan haklarına ilişkin uygulama ve -gelişmeleri izlemek, değerlendirmek ve sonuçları uygulayıcı birimlere intikal ettirmek, insan haklarına ilişkin olarak, Bakanlığın ve bağlı kuruluşlarının görev alanına giren iddia ve şikayetleri değerlendirmek, gereği için uygulayıcı birimlere göndermek ve sonuçları izlemek, uluslararası kuruluşlardan alınan bilgi ve belgeleri ilgili Bakanlıklara ve Bakanlığımız birimlerine ulaştırmak, uluslararası kuruluşlarca yapılan toplantı ve konferanslar için bilgi temin etmek ve görüş oluşturmak, toplantı ve konferanslara iştirak edilmesi, sonuç raporlarının ilgili mercilere ulaştırılması ve takip edilmesi, toplantı ve konferans sonrası için gereken bilgilerin hazırlanması işlemlerini yürütmek, uluslararası kuruluşlar bünyesindeki Bakanlık faaliyetleri ile ilgili komitelerde görevlendirilen Bakanlık mensupları arasında koordinasyonu sağlamak, uluslararası kuruluşlarca sağlanan kurs, burs, seminer, proje ve programlara,ilişkin hazırlık çalışmalarını yürütmek ve sonuçları ilgili birimlere ulaştırmak, uluslararası kuruluşlar yetkilileri ile yapılan toplantıların sekreterya hizmetlerini yürütmek, Kurul Başkanlığınca verilecek diğer görevleri yapmaktır.( ) Anılan Yönetmelik ile Dairenin görevleri yukarıdaki gibi sıralanmakla beraber, Dairenin görev alanına giren konulardan uluslararası ilişkilere ilişkin olanlar Bakanlık bünyesinde oluşturulan Dış İlişkiler ve Avrupa Birliği Koordinasyon Dairesi tarafından yürütüldüğünden, Dairece hali hazırda insan haklarına ilişkin görevler yürütülmektedir. 19

20 İnsan Hakları ve Uluslararası Kuruluşlar Dairesi, Daire Başkanı, 2 APK Uzmanı(Biri Dış İlişkiler ve Avrupa Birliği Koordinasyon Dairesi Başkanlığında geçici görevli), bir Veri Hazırlama ve Kontrol İşletmeninden müteşekkildir. 2. Mülkiye Teftiş Kurulu Başkanlığı İnsan Hakları İhlallerini İnceleme Bürosu İçişleri Bakanlığının, 27 Şubat 2004 tarih ve 1026 sayılı Olur u ile Teftiş Kurulu Başkanlığı bünyesinde bir İnsan Hakları İhlal İddialarını İnceleme Bürosu kurulması kararlaştırılmıştır. Söz konusu büro İnsan Hakları İhlal iddialarını araştırmak, insan hakları alanında rapor hazırlamakla görevlendirilmiştir. Anılan çalışmalar büroda görev yapacak Mülkiye Müfettişleri ve gerek duyulduğunda Jandarma Genel Komutanlığı ve Emniyet Genel Müdürlüğü denetim elemanlarınca yürütülecektir. Yine aynı Olur la E-devlet projesine paralel olarak, insan hakları iddiaları konusunda Bakanlığımıza akacak bilgilerin tek adrese yönlendirilmesi amacıyla, İçişleri Bakanlığı İnsan Hakları Sitesi oluşturulması karara bağlanmıştır..( ) 3. Emniyet Genel Müdürlüğü Emniyet Genel Müdürlüğü Terörle Mücadele ve Harekat Dairesi Başkanlığı bünyesinde tarihinde İnsan Hakları ve Yurtdışı İlişkiler Şube Müdürlüğü kurulmuş, daha sonra Yurtdışı İlişkiler Bölümü ayrılarak tarihinden itibaren İnsan Hakları Şube Müdürlüğü olarak faaliyetlerine devam etmektedir.( ) 4. Jandarma Genel Komutanlığı Jandarma Genel Komutanlığı bünyesinde 1994 yılında kurulan İnsan Hakları Şubesi 2000 yılında Dış İlişkiler ve İnsan Hakları Daire Başkanlığı na dönüştürülmüştür. Ayrıca, Jandarma sorumluluk bölgesinde veya Jandarmayla ilişkili olarak, görevlerin icrası esnasında meydana gelebilecek insan hakları ihlalleri iddialarıyla ilgili şikayet ve müracaatları kabul etmek ve bu iddiaları araştırmak amacıyla 26 Nisan 2003 tarihinde Jandarma Genel Komutanlığı bünyesinde, Jandarma İnsan Hakları İhlallerini İnceleme ve Değerlendirme Merkezi (JİHİDEM) kurulmuştur. ( ) D. ADALET BAKANLIĞI İNSAN HAKLARI BİRİMLERİ Tarih ve 4681 sayılı Ceza İnfaz Kurumları ve Tutukevleri İzleme Kurulları Kanunu (İKK) 14 ile, yürürlükteki mevzuat ve ülkemizin taraf 14 Bk. Resmi Gazete, tarih ve sayı. Bu kanuna kısaca İzleme Kurulları Kanunu (İKK) denilecek. 20