ZİRAAT FAKÜLTESİ DERGİSİ

Transkript

1 GAZİOSMANPAŞA ÜNİVERSİTESİ ZİRAAT FAKÜLTESİ DERGİSİ Journal of the Agricultural Faculty of Gaziosmanpasa University ISSN: CİLT: 21 SAYI: 2 YIL:2004

2 Sahibi Gaziosmanpaşa Üniversitesi Ziraat Fakültesi Adına Prof.Dr. Cevdet AKDAĞ Dekan Yayın Kurulu Prof.Dr. Kemal ESENGÜN Prof.Dr. Sabri GÖKMEN Doç.Dr. Gazanfer ERGÜNEŞ Doç.Dr. Zeliha YILDIRIM Yrd.Doç.Dr. Metin SEZER Yayına Hazırlayan Dr. Murat SAYILI BU SAYIDA HAKEMLİK YAPAN BİLİM ADAMLARI Prof.Dr. Abdulkadir YAĞCIOĞLU Prof.Dr. M. Emin TUĞAY Prof.Dr. Ahmet ÖZÇELİK Prof.Dr. Metin GÜNER Prof.Dr. Alper DURAK Prof.Dr. Mustafa ÇÖLKESEN Prof.Dr. Ayten ONURBAŞ Prof.Dr. Nihat ÖZEN Prof.Dr. A.Zafer GÜRLER Prof.Dr. Nuthullah ÖZDEMİR Prof.Dr. Bahri KARLI Prof.Dr. Sabri GÖKMEN Prof.Dr. Bülent MİRAN Prof.Dr. Sait GEZGİN Prof.Dr. Cahit KONAK Prof.Dr. Selahattin ERAKTAN Prof.Dr. Canan ABAY Prof.Dr. Serdar TEZCAN Prof.Dr. Dursun EŞİYOK Prof.Dr. Süeda ÇELİK Prof.Dr. Ergün DEMİR Prof.Dr. Yılmaz YILDIZ Prof.Dr. Fahri YAVUZ Prof.Dr. Zehra SARIÇİÇEK Prof.Dr. Hasan YUMAK Doç.Dr. Ali KASAP Prof.Dr. İbrahim AKINCI Doç.Dr. Celal TUNCER Prof.Dr. İbrahim ÖRÜNG Doç.Dr. Fatih KILLI Prof.Dr. İ.Hakkı İNAN Doç.Dr. Gülat ÇAĞLAR Prof.Dr. Kamil ALİBAŞ Doç.Dr. Hüseyin EKİNCİ Prof.Dr. Kayıhan Z. KORKUT Doç.Dr. İrfan ASLAN Prof.Dr. Kazım ÇARMAN Doç.Dr. Ö.Faruk TAŞER Prof.Dr. Mahmut YÜKSEL Doç.Dr. Zeliha YILDIRIM Prof.Dr. Mahzar KARA Yrd.Doç.Dr. Ali ECE Prof.Dr. Mehmet KILINÇ Yazışma Adresi Gaziosmanpaşa Üniversitesi Ziraat Fakültesi Dekanlığı (Yayın Kurulu Başkanlığı) Taşlıçiftlik Yerleşkesi TOKAT Dizgi ve Baskı: GOÜ Matbaası, Taşlıçiftlik Yerleşkesi - TOKAT

3 GAZİOSMANPAŞA ÜNİVERSİTESİ ZİRAAT FAKÜLTESİ DERGİSİ A. YAYIN KURALLARI YAYIN VE YAZIM KURALLARI 1. GOÜ Ziraat Fakültesi Dergisinde, tarım bilimleri alanında öncelikle orijinal araştırmalar ile özgün derlemeler, kısa bildiri ve editöre mektup türünde Türkçe ve İngilizce yazılar yayınlanır. 2. Yapılan çalışma bir kurum/kuruluş tarafından desteklenmiş ya da doktora/yüksek lisans tezinden hazırlanmış ise, bu durum ilk sayfanın altında dipnot olarak verilmelidir. 3. İlk başvuruda eser, biri orijinal ve üçü yazar isimsiz olmak üzere toplam dört kopya halinde, imzalanmış Telif Hakkı Devri Formu ile birlikte Gaziosmanpaşa Üniversitesi Ziraat Fakültesi Yayın Kurulu Başkanlığı na gönderilmelidir. 4. Hakemler tarafından yayınlanmaya değer bulunan ve son düzeltmeleri yapılarak basılmak üzere yayın kuruluna teslim edilen makalelerin basım ücreti ve posta giderleri makale sahiplerinden alınır. Bu ödeme yapılmadan makalelerin son şekli teslim alınmaz ve basım işlemlerine geçilmez. 5. Basımına karar verilen ve düzeltme için yazarına gönderilen eserde, ekleme veya çıkartma yapılamaz. 6. Yayına kabul edilen makalelerin son şekli, bir disket ile birlikte bir nüsha halinde Gaziosmanpaşa Üniversitesi Ziraat Fakültesi Yayın Kurulu Başkanlığına iletilir. Yayın süreci tamamlanan eserler geliş tarihi esas alınarak yayınlanır.yayınlanmayan yazılar iade edilmez. 7. Bir yazarın derginin aynı sayısında ilk isim olarak bir, ikinci ve diğer isim sırasında iki olmak üzere en fazla üç eseri basılabilir. 8. Dergide yayınlanan eserin yazarına 10 (on) adet ücretsiz ayrı baskı verilir. 9. Yayınlanan makalelerdeki her türlü sorumluluk yazar(lar)ına aittir. 10. Hakemlere gönderilme aşamasından sonra iki defa makalesini geri çeken araştırıcıların makaleleri bir daha dergide yayınlanmaz. 11. Yukarıda belirtilen kurallara uymayan eserler değerlendirmeye alınmaz. 12. Hazırlanan makaleler, Gaziosmanpaşa Üniversitesi Ziraat Fakültesi Dergisi Yayın Kurulu Başkanlığı, TOKAT adresine gönderilmelidir. B. YAZIM KURALLARI 1. Dergiye gönderilecek eser, A4 (210 x 297 mm) boyutundaki birinci hamur kağıda üst 3.5, alt 2.5, sol 3.0, sağ 2.5 ve cilt payı 0 cm olacak şekilde, makale başlığı, yazar ad ve adresleri, özet, abstract, anahtar kelimeler ve keywords bölümleri tek sütun halinde; metin ve kaynaklar bölümü ise ortada 0,5 cm boşluk bırakılarak 7,5 cm lik iki sütun halinde hazırlanmalıdır. Makaleler, Word 7 kelime işlemcide, Times New Roman yazı tipinde ve tek satır aralığı ile yazılmalı ve makale toplam 10 sayfayı geçmemelidir. 2. Makale başlığı (Türkçe ve İngilizce) kısa ve konuyu kapsayacak şekilde olmalı, kelimelerin baş harfi büyük olmak üzere küçük harflerle, 13 punto ve bold olarak yazılmalıdır. Yazar adları makale başlığından sonra bir satır boş bırakılarak 11 punto ile kelimelerin baş harfi büyük olacak şekilde yazılmalıdır. Yazar adları ortalı yerleştirilmeli ve ünvan kullanılmamalıdır. Adresler kelimelerin ilk

4 harfi büyük olacak şekilde adların hemen altında ortalı olarak 10 punto olarak yazılmalıdır. Makalelerin metin bölümlerindeki ana başlıklar ile alt başlıklar numaralandırılmalıdır (1. Giriş, 2. Materyal ve Metot, 3. Bulgular ve Tartışma, 3.1. Tane Verimi vb.). Başlıklar paragraf başından başlamalı, kelimelerin ilk harfi büyük olmak üzere küçük harfle yazılmalıdır. Tüm başlıklar bold olmalıdır. Başlıklarda üstten bir satır boş bırakılmalıdır. Parağraf girintisi 0.75 cm olmalıdır. 3. Dergiye gönderilecek eser özet, abstract, giriş, materyal ve metot, bulgular ve tartışma, sonuç, teşekkür (gerekirse) ve kaynaklar bölümlerinden oluşmalıdır. Makalelerin metin bölümleri tek satır aralığında ve 11 punto olarak yazılmalıdır. 4. Özet ve abstract 200 kelimeyi geçmeyecek şekilde 10 punto ve bir aralık ile yazılmalıdır. Türkçe yazılan makalelerde İngilizce, İngilizce yazılan makalelerde de Türkçe özetin başına eserin başlığı aynı dilden yazılmalıdır. Beş kelimeyi geçmeyecek şekilde Türkçe özetin altına anahtar kelimeler, İngilizce özetin altına da keywords yazılmalıdır. 5. Eserde yararlanılan kaynaklar metin içinde yazar ve yıl esasına göre verilmelidir. Üç veya daha fazla yazarlı kaynaklara yapılacak atıflarda makale Türkçe ise ark., İngilizce ise et al. kısaltması kullanılmalıdır. Aynı yerde birden fazla kaynağa atıf yapılacaksa, kaynaklar tarih sırasına göre verilmelidir. Aynı yazarın aynı tarihli birden fazla eserine atıfta bulunulacaksa, yıla bitişik biçimde a, b şeklinde harflendirme yapılmalıdır. Yararlanılan eserlerin tümü Kaynaklar başlığı altında alfabetik sıraya göre numarasız ve 9 punto olarak verilmelidir. Yararlanılan kaynak makale ise; Avcı, M., Arazi Toplulaştırmasında Blok Öncelik Metodunu Esas Alan Yeni Dağıtım Modeline Yönelik Bir Yaklaşım. Türk Tarım ve Ormancılık Dergisi, 23, Yararlanılan kaynak kitap ise; Düzgüneş, O., Kesici, T., Kavuncu, O., ve Gürbüz, F., Araştırma ve Deneme Metotları (İstatistik Metotları II). Ankara Üniv. Zir. Fak. Yay. No. 1021, 381 s., Ankara. Yararlanılan kaynak kitaptan bir bölüm ise; Ziegler, K.E. and Ashman, B., Popcorn. in: Specialty Corns. Edited Arnel R. Hallauer. Publ. By the CRS Press, Yararlanılan kaynak bildiri ise; Uzun, G., Türkiye de Süs Bitkileri Fidanlığı Üzerinde Bir Araştırma. Türkiye I. Ulusal Bahçe Bitkileri Kongresi, Ekim 1992, İzmir, Cilt 2: Anonim ise; Anonim, Tarım istatistikleri Özeti. T.C. Başbakanlık Devlet İstatistik Enstitüsü,Yayın No:1579, Ankara. İnternet ortamından alınmışsa; olarak verilmelidir. 6. Çizelge halinde olmayan tüm görüntüler (fotoğraf, çizim, diyagram, grafik, harita vb.) şekil olarak adlandırılmalı ve ardışık biçimde numaralandırılmalıdır. Her bir çizelge ve şekil metin içinde uygun yerlere yerleştirilmeli, açıklama yazılarıyla bir bütün sayılıp üst ve altlarında bir satır boşluk bırakılmalıdır. Şekil ve çizelgeler iki veya tek sütun halinde verilebilir. Ancak genişlikleri, tek sütun kullanılması halinde 15 cm den, iki sütun olması durumunda ise 7.5 cm den fazla olmamalıdır. Şekil ve çizelge adları şekillerin altına, çizelgelerin ise üstüne, ilk kelimelerin baş harfi büyük olacak şekilde küçük harf ve 9 punto ile yazılmalıdır. Çizelge ve şekil içerikleri en fazla 9 punto, varsa altlarındaki açıklamalar 8 punto olmalıdır.

5 İÇİNDEKİLER Sayfa No Bahçe Bitkileri Bölümü Çarşamba Ovası nda Bazı Bodur Taze Fasulye Çeşitlerinin Verimliliklerinin Belirlenmesi... 1 S. H. MADAKBAŞ, H. KAR, B. KÜÇÜKOMUZLU Bitki Koruma Bölümü Tokat İlinde Bazı Yabancı Otlar Üzerinde Beslenen Yaprak Böcekleri (Coleoptera, Chrysomelidae) 7 H. ÇAM, T. ATAY Gıda Mühendisliği Bölümü Characterization of Recombinant Soyacystatin Expressed in E.coli. 15 Ö. AKPINAR, H. AN Tarım Ekonomisi Bölümü Dünya da ve Türkiye de Buğday Üretimi ve Uygulanan Politikaların Karşılaştırılması H. KIZILASLAN Türkiye de Süt Üretiminde İç Ticaret Hadleri ve Risk Analizleri M. UZUNÖZ, Y. AKÇAY, K. ESENGÜN İşlenmiş Süt ve Süt Ürünleri Sanayinde Süt Teşvik Pirimi Politikasının Analizi 49 Z.G. GÖKTOLGA, O. KARKACIER, A. ÇİÇEK Tarım Makinaları Bölümü Bitki Gelişimi ve Enerji Ekonomisi Açısından Fotoperiyodik Aydınlatma Yöntemlerinin Karşılaştırılması 56 A. DENİZ, G. ERGÜNEŞ Ülkemizin Tarımsal Mekanizasyon Düzeyinin Coğrafik Bölgeler Bazında Değerlendirilmesi E. ALTUNTAŞ, H. DEMİRTOLA Physical Principles of Vibration and Measurement Techniques M. YILMAZ, O. TEKELİOĞLU, S. YILDIRIM, M. ÇETİN Tarımsal Yapılar ve Sulama Bölümü Seraların Jeotermal Enerji ile Isıtılmasında Ortaya Çıkabilecek Çevresel Etkiler S. KARAMAN, A. KURUNÇ Tarla Bitkileri Bölümü Bazı Makarnalık Buğday Çeşitlerinin (T.durum Desf.) Erbaa Şartlarında Adaptasyonlarının İncelenmesi F. SÖNMEZ, A.S. KIRAL Tokat-Kazova Şartlarına Uygun Maltlık Arpa Çeşitlerinin Belirlenmesi. 94 N. KANDEMİR Toprak Bölümü Gediz Havzası Salihli Sağ Sahil Sulama Birliği Alanlarının Temel Toprak Sorunları M. USUL, İ. BAYRAMİN, O. DENGİZ, Y. YİĞİNİ Eşmekaya Organik Topraklarının Fiziksel, Kimyasal, Morfolojik Özellikleri ve Sınıflandırılması 111 O. DENGİZ, O.BAŞKAN Zootekni Bölümü Kanatlı Hayvan Beslemede Genetik Yapısı Değiştirilmiş Yem Maddelerinin Kullanımı Ş. SARICA, K. KILINÇ

6

7 E.ALTUNTAŞ, H.DEMİRTOLA Ülkemizin Tarımsal Mekanizasyon Düzeyinin Coğrafik Bölgeler Bazında Değerlendirilmesi Ebubekir Altuntaş 1 Hilal Demirtola 2 1 Gaziosmanpaşa Üniversitesi, Ziraat Fakültesi, Tarım Makinaları Bölümü, 60240, Tokat 2 Ziraat Mühendisi GOÜ. Fen Bilimleri Enstitüsü, Tarım Makinaları ABD, Tokat Özet: Ülkelerin tarımsal mekanizasyon düzeyinin belirlenmesinde; traktör başına tarım alet-makina sayısı, traktör başına tarım alet-makina ağırlığı (kg/traktör), işlenen alana düşen traktör gücü (kw/ha), 1000 ha işlenen alana düşen traktör sayısı (traktör/1000 ha) ve traktöre düşen işlenen alan (ha/traktör) gibi işlenen alan ile traktörün güç ve sayısal yoğunluğunu gösteren kriterler kullanılmaktadır. Bu çalışmada, ülkemizin coğrafik bölgelerine göre, traktör ve tarım alet-makina varlığı incelenmiş, bölgeler bazında tarımsal mekanizasyon düzeyi, Devlet İstatistik Enstitüsü nün 2001 yılı istatistik verileri değerlendirilerek belirlenmiştir. Buna göre, bölgeler açısından, Marmara ve Ege Bölgelerinde mekanizasyon düzeyi daha yüksek, fakat Doğu ve Güneydoğu Anadolu Bölgelerinde ise daha düşük düzeyde bulunmuştur. Anahtar Kelimeler: Coğrafik bölgeler, tarımsal mekanizasyon düzeyi The Evaluation of the Agricultural Mechanization Level of Turkey According to the Geographical Regions Abstract: In determination of the agricultural mechanization level of the countries; the criteria such as the number of the agricultural implement-machine per a tractor, weight of the agricultural implement-machine per a tractor (kg/tractor), tractor power per cultivated land unit (kw/ha), tractor number per 1000 ha cultivated land unit (tractor/1000 ha) and cultivated land per tractor number (ha/tractor) were used. In this study, the tractor and agricultural implement-machinery inventory of Turkey were investigated according to geographical regions. The agricultural mechanization level of the geographical regions were evaluated according to 2001 year statistically values. The mechanization levels were found lower in East and Southeast Anatolian region and higher in Marmara and Ege regions than the others. Key Words: Geographical regions, agricultural mechanization level 1. Giriş Tarımsal mekanizasyon; tarımsal üretimde diğer tarım girdilerinin etkinliğini arttırmak, ekonomikliğini sağlamak ve çalışma koşullarını iyileştirme yönünden tamamlayıcı bir öğe olmak üzere bir tarımsal üretim teknolojisidir. Tarım işletmelerinde tarımsal mekanizasyon, işletmenin teknik ve ekonomik yapısına bağlı olarak farklı düzeylerde uygulanmaktadır (Zeren ve ark.,1995). Pahalı bir tarımsal girdi özelliğini de taşıyan tarımsal mekanizasyonun girdi olarak ülkemiz tarımındaki payının %52 olduğu görülmektedir. Türkiye de mekanizasyon düzeyi yılları arasında bağıl olarak hızlı bir değişim göstermiştir yılındaki %171 oranındaki büyük artıştan sonra 1980 lerden itibaren bu oran azalmıştır (Sabancı ve ark., 1988) yılında %63 lere ve 1998 yılında ise, % 12 lere kadar gerilemiştir. Bu azalışlarla beraber tarım makinaları sektörüyle ilgili tüm iş kollarında büyük sıkıntılar yaşanmış ve bu sıkıntılar halen yaşanmaktadır (Anonymous, 2001 c). Türkiye, coğrafik yapısı, değerlendirilebilecek toprak ve su kaynakları ile tarımsal üretim açısından elverişli bir yapıya sahip olmasına rağmen tarımsal üretimde ekonomik, teknolojik ve doğal bazı engellerle karşılaşmaktadır (Erkmen ve ark., 1990). Ülkemiz bugünkü tarımsal mekanizasyon düzeyini oluşturan kriterler açısından dünya ortalamasının üzerinde olmasına rağmen, hızla artan tarımsal ürün talebinin karşılanması için mevcut üretim düzeyinin arttırılması ve verimin yükseltilmesi gerekmektedir. Türkiye nin bölgelerine göre tarımsal mekanizasyon düzeyinin planlanması; traktör ile tarım aletmakina parkının çeşitliliğinin arttırılarak etkin hale getirilmesi ile sağlanabilir. Ülkemiz tarım bölgelerinin makinalı tarım verimliliğine; bölgenin arazi varlığı, şekli ve büyüklüğü, bitki ve toprak cinsi, üretim sistemi, iklim, yetişmiş iş gücü ve makinalaşma etkili olmaktadır (Çalışır ve ark., 1991). Tarımsal mekanizasyon, tarımda ana kuvvet kaynağı olan traktöre uygun şekilde ve yeterli ekipmanın mevcut olması ile amacına ulaşabilir. Ülkemiz, tarım 67

8 Ülkemiz Tarımsal Mekanizasyon Düzeyinin Coğrafik Bölgeler Bazında Değerlendirilmesi makinalarındaki gelişmeye rağmen mevcut makinaların ekonomik kapasitede çalıştırılamaması, yapılan masrafların artması, makina parkının ekonomik süreler içerisinde yenilenememesi gibi sorunlarla karşı karşıya kalmaktadır. Ülkelerin mekanizasyon düzeylerini değerlendirmede, işletme alan büyüklükleri ile traktör güç grupları arasında uyum olması da gerekmektedir. Bununla beraber, traktörle kullanılan alet ve makinaların sayısal yoğunluğu da dikkate alınmaktadır. Ülkelerin tarımsal mekanizasyon düzeyinin belirlenmesinde; traktör başına tarım aletmakina sayısı, traktör başına tarım alet-makina ağırlığı (kg/traktör), işlenen alana düşen traktör gücü (kw/ha), 1000 ha işlenen alana düşen traktör sayısı (traktör/1000 ha) ve traktöre düşen işlenen alan (ha/traktör) gibi işlenen alan ile traktörün güç ve sayısal yoğunluğunu gösteren kriterler kullanılmaktadır. Tarımsal mekanizasyon düzeyi; kıtalar arasında, en yoğun Avrupa kıtasındadır. Mekanizasyon düzeyi olarak da kw/ha yerine özgül traktör yoğunluğu (traktör/1000 ha) değerleri kullanılmaktadır (Zeren ve ark., 1995). Devlet İstatistik Enstitüsü (DİE) tarafından belirlenen ülke traktör varlığı ve işletme büyüklüğü değerleri günümüze kadar en yaygın kullanılan veri kaynağıdır. Bunun yanında, OSD (Otomotiv Sanayi Derneği) verilerinden de yararlanılmaktadır (Sabancı ve ark., 1988). Dünyada ise bu konuda en yaygın kullanılan veriler FAO değerleridir (Sabancı ve Akıncı, 1994). Bu çalışmada, ülkemizin coğrafik bölgelerine göre, traktör ve tarım alet makina varlığı, DİE verilerine göre incelenmiş, bölgeler bazında tarımsal mekanizasyon düzeyi 2001 yılı istatistik verileri değerlendirilerek belirlenmeye çalışılmıştır. 2. Tarımsal Yapı Türkiye nüfusunun yaklaşık %35 i kırsal kesimde yaşamakta ve tarımla uğraşmaktadır (Anonymous, 1999). Türkiye nin tarımsal yapısında küçük işletmeler önemli bir yer tutmaktadır. Ülkemizdeki küçük işletmelerin büyük bir orana sahip olması; miras yoluyla işletmelerin parçalanması, kırsal kesim nüfusunun sanayiye yeterince yönelememesi ve ülkemizdeki sağlıksız tarımsal yapıyı 64 düzeltmeye yönelik olarak yapılan toprak reformu çalışmaları sonucu, işletme sayılarının artmış olmasına rağmen, tarımsal makinalaşma oranının tarım bölgelerinde işletme büyüklükleri ile aynı düzeyde gelişmediği görülmektedir (Erkmen ve ark., 1990). Ülkemizde 2001 yılı DİE verilerine göre; işlenen alan toplamı ha, nadas alanları ha, sebze alanı ha, meyve, zeytin ağaçlarının kapladığı alan, bağ alanı ve çay yetiştirmeye ayrılan alan ha olarak görülmektedir (Anonymous, 2001 b). Ülkemiz tarım bölgelerine göre işletme büyüklüklerinin genel dağılımı 1981, 1991 ve 2001 yılları için Çizelge 1 de verilmiştir yılı genel tarım sayımı sonuçlarına göre, tüm köyler ve nüfusu den az olan il ve ilçe merkezlerinde değeri ile toplam hane halkının, % sı tarımsal faaliyetle uğraşmaktadır genel tarım sayımı sonuçlarına göre, arazi kullanım biçimi coğrafik bölgelere göre farklılıklar göstermektedir. Buna göre, Türkiye genelinde tarla arazisi, toplam işlenen alanın %22.78 sini oluşturmakta olup, en yüksek oran Marmara Bölgesinde %30.16 ile en düşük oran ise, % ile Karadeniz Bölgesindedir. Türkiye nin örtü altı sebze üretimi oransal olarak, Ege ve Marmara Bölgelerinde yoğun bulunmaktadır. Nadas alanları, Orta kuzey ve Orta güney Bölgelerinde %5.6 olan Türkiye oranının iki katı değerinde, en düşük Akdeniz Bölgesinde %1.87 oranındadır (Anonymous, 2001 a). Çizelge 1 e göre, 2001 yılı genel tarım sayımı sonuçları incelendiğinde, 50 da dan küçük işletme sayısı % ve 100 da dan küçük işletme sayısı ise % oranındadır yılı verilerine göre ise, 50 da dan küçük işletme sayısı % ve 100 da dan küçük işletme sayısı ise % dur. Türkiye de, yılları arasında, 20 yıllık dönem içerisinde toplam işletme sayısında % 20.73, tarım alanı sayısında ise % oranında bir düşüş gözlenmiştir. İşletme büyüklüğü açısından 50 da dan küçük işletme sayısı ve tarım alanında, yaklaşık %15.77 oranında düşüş gözlenirken, da arası işletme büyüklüğü için işletme sayısı, % ve tarım alanı sayısında ise, % oranında bir düşüş gözlenmiştir. Buna karşın, da işletme büyüklükleri için, işletme sayısı artışı % oranında, tarım alanı sayısında ise, % oranında bir artış

9 E.ALTUNTAŞ, H.DEMİRTOLA gözlenmiştir yılı istatistiklerine göre, ülkemizin traktör parkı adettir. Devlet Planlama Teşkilatı (DPT) 8. kalkınma planına göre, ekonomik park durumuna (traktör ömrünün 15 yıl olduğu ve bunun üzerindeki yaşta bulunan traktörlerin park dışında olduğu varsayılarak yapılan hesaplamalara) göre 1990 yılı, 1995 yılı ve 1998 yılları için ülkemizin mekanizasyon düzeyleri yıllara göre sırasıyla; 1.15 kw/ha, 1.07 kw/ha ve 1.22 kw/ha ile ortalama güç değerleri ise, yıllara göre sırasıyla; 39.8 kw, 42.2 kw ve 43.2 kw olarak belirlenmiştir(anonymous, 2001 c). DİE verilerinde ekonomik traktör parkı dikkate alınmamaktadır. Dolayısıyla bu çalışmada hesaplamalarda ekonomik traktör parkı dikkate alınmamıştır. 3.Tarımsal Mekanizasyon Düzeyi Türkiye genelinde işlenen arazi miktarı, 2001 yılı itibariyle milyon ha olup, traktör sayısı potansiyeli ise geçen yıllara göre artmaktadır. Ülkemizdeki coğrafik bölgelere göre işlenen alanlar ile traktör dağılımındaki değişim Çizelge 2 de verilmiştir. Çizelge 2 incelendiğinde, traktör kullanımında bölgeler arasında ilk sırayı İç Anadolu Bölgesi almakta olup, bunu sırasıyla Marmara ve Ege bölgeleri izlemektedir. En az traktör kullanımına sahip bölgeler ise, Güneydoğu ve Doğu Anadolu bölgeleridir. İşlenen alan yönünden ise, traktör kullanımında olduğu gibi, ilk sırayı İç Anadolu Bölgesi almakta olup, bunu sırasıyla Güneydoğu Anadolu ve Marmara Bölgeleri izlemektedir. En az işlenen alana sahip bölge ise Doğu Anadolu Bölgesi dir. İşlenen alan ile traktör kullanımı birlikte değerlendirildiğinde, Güneydoğu Anadolu Bölgesinin işlenen alana oranla traktör kullanımının en düşük düzeyde olduğu, buna rağmen Ege ve Marmara Bölgesinde ise, işlenen alana göre kullanılan traktör sayısı oldukça yüksek düzeydedir. Ülkemizdeki traktör parkının iller bazındaki görüntüsü de bölgesel açıdan verilen düzeyle paralellik göstermektedir. İller düzeyinde en çok traktör kullanımı olan Konya ili adet traktörle birinci sırayı almakta, Konya yı sırasıyla, Manisa (44 073), Bursa (37 992), Balıkesir (33 273) ve Samsun (32 154) illeri izlemektedir. Sayılan illerimizin ülke traktör parkı içerisindeki payı %20.26 olup oldukça büyük bir orana sahiptir(anonymous, 2001 b ). DİE verilerine göre, traktörlerin güç gruplarına ve yürüme organlarına göre dağılımları, tekerlekli (2 ve 4 tekerlekli) ve paletli olmak üzere sınıflandırılmıştır. Tekerlekli traktörler sırasıyla, 2 tekerlekli (1-5 BG ile >5 BG lü), 4 tekerlekli olanlar (1-10 BG, BG, BG, BG ve >50 BG lü) ve paletli traktörler (1-25 BG, BG, BG ve >60 BG lü) olmak üzere güç gruplarına göre sınıflandırılmaktadır. Ülkemizdeki mevcut traktörlerin güç gruplarının, 2 ve 4 tekerlekli ile paletli traktörler için 2001 yılı için coğrafik bölgelere göre dağılımları, Çizelge 3 de verilmiştir. Çizelge 1. Genel tarım sayımlarına göre, işletme büyüklükleri ve tarım alanlarının değişimi (Anonymous, 2001 b) İşletme büyüklüğü (da) Genel tarım sayımı İ.S T.A İ.S T.A İ.S T.A İ.S T.A İ.S T.A İ.S T.A İ.S T.A İ.S T.A Toplam (İ.S.) Toplam (T.A.) İ.S. : İşletme sayısı (adet) T.A. : Tarım alanı (da) 65

10 Ülkemiz Tarımsal Mekanizasyon Düzeyinin Coğrafik Bölgeler Bazında Değerlendirilmesi Çizelge 2. Ülkemizin coğrafik bölgelerine göre işlenen alanlar ve traktör dağılımındaki değişim (Anonymous, 2001 a). Bölgeler İşlenen alan (ha) Ülke oranı (%) Traktör sayısı (adet) Ülke oranı (%) İç Anadolu Güneydoğu Anadolu Doğu Anadolu Marmara Ege Akdeniz Karadeniz TÜRKİYE Çizelge 3. Ülkemizin coğrafik bölgelerine göre mevcut tekerlekli ve paletli traktörlerin güç gruplarına göre dağılımları (Anonymous, 2001 a) Bölgeler Traktör tipi Traktör İç Güneydoğu Doğu gücü (BG) Anadolu Anadolu Anadolu Marmara Ege Akdeniz Karadeniz TÜRKİYE tekerlekli % > % % % tekerlekli % % > % % Paletli % % > % TOPLAM Çizelge 3 incelendiğinde, 2001 yılı verilerine göre ülkemizde, 2 tekerlekli traktörlerin toplam sayısı adettir. Bu traktörler içerisinde 1-5 BG ve >5 BG lü güç gruplarına göre traktörlerin oransal dağılımı ise sırasıyla, %19.01 ve % dur. 2 tekerlekli traktörler, Türkiye toplam traktör varlığının %1.14 ünü oluşturmaktadır. Bölgeler bazında incelendiğinde ise, 2 tekerlekli 1-5 BG lü traktörler, en fazla Marmara ve İç Anadolu Bölgelerinde; >5 BG lü traktörler ise, Karadeniz ve Marmara Bölgelerinde bulunmakta, diğer bölgelerde ise, bu oranlar daha düşük düzeydedir. En düşük değerler, her iki traktör tipi için Güneydoğu ve Ege Bölgelerinde bulunmaktadır. 4 tekerlekli traktör güç gruplarını oluşturan 1-10BG, BG, BG, BG ve >50 BG lü traktörlerin toplamı adet olup, Türkiye toplam traktör yoğunluğunun % ünü oluşturmaktadır. 4 tekerlekli traktörlerin oransal dağılımı ise, 1-10 BG, BG, BG, BG ve >50 BG lü traktörler için sırasıyla; %0.47, %2.13, %7.95, %48.06 ve % dir. Bölgeler bazında incelendiğinde ise, 4 tekerlekli 1-10 BG ve BG lü traktörler, sırasıyla en fazla Karadeniz ve Ege Bölgesinde bulunmaktadır. Türkiye de kullanılan küçük güçlü traktörlerin son derece yetersiz sayıda olduğu, bahçe traktörlerinin %2.5 ler civarında olduğu, fakat gelişmiş ülkelerde bu oranın %50 leri aştığı görülmektedir (Kurtay ve Kut, 1995). 66

11 E.ALTUNTAŞ, H.DEMİRTOLA BG ve BG lü traktörler, sırasıyla en fazla, Ege ve Marmara Bölgelerinde ve >50 BG lü traktörler ise, sırasıyla en fazla İç Anadolu, Marmara ve Ege Bölgelerinde bulunmaktadır. 4 tekerlekli tüm grupları için en düşük değerler, Güneydoğu ve Doğu Anadolu Bölgelerinde bulunmaktadır. Paletli traktör güç grupları içerisinde 1-25 BG, BG, BG ve >60 BG lü traktörlerin toplamı, 360 adet olup, Türkiye toplam traktör yoğunluğunun %0.04 ünü oluşturmaktadır. Paletli traktörlerin güç gruplarına göre oransal dağılımı ise, 1-25 BG, BG, BG ve >60 BG lü traktörler için sırasıyla, %0.56, %13.33, %52.78 ve %33.33 dür. Bölgeler bazında incelendiğinde ise, 1-25 BG lü paletli traktörler, sadece Ege Bölgesinde bulunmakta olup, diğer bölgelerde bu tip traktör hiç bulunmamaktadır BG lü paletli traktörler, sırasıyla en fazla, Doğu Anadolu ve Akdeniz Bölgelerinde bulunmakta olup, İç Anadolu, Marmara ve Karadeniz Bölgelerinde bu güç grubunda paletli traktörler bulunmamaktadır BG lü paletli traktörler ise, sırasıyla en fazla Akdeniz ve Ege Bölgelerinde bulunmakta, İç Anadolu, Güneydoğu Anadolu ve Karadeniz Bölgelerinde BG lü paletli traktörler bulunmamaktadır. >60 BG lü paletli traktörler ise, sırasıyla en fazla Akdeniz, Güneydoğu Anadolu Bölgelerinde bulunmakta, Karadeniz Bölgelerinde ise, paletli traktörlerden hiç bulunmamaktadır. Tarımımızda traktör park oranı, gerek talebin yükselişi; tarımsal yapının iyileşmesi ve tarımsal nüfusun azalması ölçüsünde gelişmektedir. Tarımda modern üretim teknolojileri için ürün desenine bağlı olarak bağ, bahçe ve sebze alanındaki mevcut gelişmeler bu türe özgü traktör talebini arttıracaktır(evcim ve Keçecioğlu, 1994). Çizelge 4 de 2001 yılı verilerine göre, ülkemizin coğrafik bölgelerine göre tarımsal mekanizasyon düzeyleri verilmiştir. Çizelge 4 incelendiğinde 2001 yılı verilerine göre, ülkemiz coğrafik bölgeleri içerisinde 1 ha tarım alanına düşen traktör gücü (kw cinsinden), Marmara Bölgesi nde 4.09 kw/ha değeri ile en yüksek değerinde iken, Güneydoğu Anadolu Bölgesi nde 0.78 kw/ha değeriyle en düşük seviyededir. İç Anadolu, Güneydoğu ve Doğu Anadolu bölgeleri Türkiye ortalaması değeri olan % 2.27 nin altında bir değerde iken, diğer bölgeler ise, bu değerin üzerindedir. Avrupa Birliği ülkelerinde ise, birim alana düşen traktör gücü 5-7 kw/ha düzeyinde olup ülkemizin iki katıdan fazla değerdedir yılı verilerine göre ülkemizde özgül traktör yoğunluğu (traktör/1000 ha) seviyesindedir. Bölgeler arasında traktör varlığı en çok olan İç Anadolu Bölgesinde işlenen alanın fazlalığından dolayı, güç değeri de 5. sırada kalmaktadır. Güneydoğu Anadolu Bölgesi nin güç değeri en düşük düzeyde olup, bir traktöre düşen tarım alanı yönünden en yüksektir. Marmara Bölgesinde, traktör/1000 ha düzeyi, değeriyle en düşük düzeydedir. Çizelge 4. Ülkemizin coğrafik bölgelerine göre tarımsal mekanizasyon düzeyleri (Anonymous, 2001 a) Tarımsal mekanizasyon düzeyleri Bölgeler (kw/ha) traktör/1000 ha ha/traktör İç Anadolu Güneydoğu Anadolu Doğu Anadolu Marmara Ege Akdeniz Karadeniz TÜRKİYE Bölgelerin Bazı Tarımsal Alet ve Makine Varlığı Ülkelerin mekanizasyon düzeyini belirten önemli bir ölçüt de, bir traktör başına düşen tarım alet ve makina varlığıdır. Ülkemizin coğrafik bölgelerine göre traktör başına düşen bazı tarım alet ve makinaları ile traktörsüz kullanılan karasaban, hayvan pulluğu ve biçerdöver ve selektör dağılımı, Çizelge 5 de verilmiştir. 67

12 Ülkemiz Tarımsal Mekanizasyon Düzeyinin Coğrafik Bölgeler Bazında Değerlendirilmesi Çizelge 5. Ülkemizin coğrafik bölgelerine göre traktör başına düşen bazı tarım alet ve makinaları ile karasaban, hayvan pulluğu ve biçerdöver ve selektör dağılımı (Anonymous, 2001 a) Bölgeler Tarım alet-makina tipi İç Anadolu Güneydoğu Anadolu Doğu Anadolu Marmara Ege Akdeniz Karadeniz TÜRKİYE Kulaklı pulluk Diskli pulluk Kültüvatör Toprak frezesi Tırmıklar Ekim makinası Çiftlik gübre dağıtma makinası Çapa makinası Kimyevi gübre dağıtma makinası Pülverizatör Çayır biçme makinası Orak makinası Harman makinası Tarım arabası Balya makinası Silaj makinası Traktörsüz kullanılan bazı alet ve makinalar Karasaban (adet) Türkiye oranı (%) Hayvan pulluğu (adet) Türkiye oranı (%) Biçerdöver (adet) Türkiye oranı (%) Biçerdöver/1000 ha , Selektör (adet) Türkiye oranı (%) (*): Kulaklı pulluk : kulaklı traktör pulluğu, döner kulaklı traktör pulluğu ve ark pulluğu değerleri, Diskli pulluk : diskli traktör pulluğu ve diskli anız pulluğu değerleri; Tırmıklar : diskli ve diğer tırmıklar, dişli tırmık ve karma tırmık değerleri; Ekim makinaları : tahıl ekim makinası, kombine tahıl ekim makinası ve üniversal ekim makinası Çapa makinası : traktörle çekilen çapa makinası; Pülverizatör : kuyruk milinden hareketli pülverizatör, Harman makinaları : harman makinası ve sapdöver; Silaj makinaları : silaj makinası ve mısır silaj makinası değerleri Çizelge 5 incelendiğinde 2001 yılı verilerine göre, ülkemizin coğrafik bölgeleri içerisinde birim traktör başına düşen 1. sınıf toprak işleme aletleri içerisinde kulaklı pulluk oransal dağılımı yönünden tüm bölgelerimizde, birim traktör başına birer kulaklı pulluk düşmekte olup, en az Güneydoğu, Doğu Anadolu ile Karadeniz Bölgelerinde %0.9 oranında bulunmuştur. Birim traktör başına düşen 2. sınıf toprak işleme aletleri içerisinde kültüvatörlerin oransal dağılımı, en fazla Güneydoğu Bölgesinde, %0.70 oranında bulunurken, diğer bölgelerimizde %0.40 lara yakındır. Birim traktör başına düşen ekim makinalarının oranları en fazla İç Anadolu Bölgesinde %0.57 oranında, en düşük Doğu Anadolu Bölgesinde %0.10 oranı düzeylerindedir. Birim traktöre düşen bakım, gübreleme ve ilaçlama makinaları içerisinde kimyevi gübre dağıtıcılarının dağılım oranları en fazla, İç Anadolu Bölgesinde % 0.49 oranında, en az ise Karadeniz Bölgesinde %0.09 oranında gözlenmiştir. Birim traktöre düşen pülverizatör kullanım oranları en fazla, İç Anadolu Bölgemizde % 0.39 oranında, en az ise %0.07 oranında gözlenmiştir. Birim traktör başına düşen hasat ve harman makinalarının oranları içerisinde, çayır biçme makinaları oranları en fazla Doğu Anadolu Bölgesinde %0.20 oranında, en az ise, Akdeniz Bölgesinde %0.003 oranında bulunmuştur. Birim traktöre düşen harman makinalarının oransal dağılımı, en fazla Doğu Anadolu Bölgesinde %0.46 oranında en az ise Marmara Bölgesinde % 0.04 oranında bulunmuştur. Dolayısıyla, Doğu Anadolu Bölgemiz, hayvansal üretim potansiyeline bağlı olarak, hasat ve harman makinaları kullanımında ön sıraları almaktadır. Birim traktöre düşen balya 68

13 E.ALTUNTAŞ, H.DEMİRTOLA ve silaj makinalarının oransal dağılımları ise oldukça düşüktür. Birim traktör başına düşen en önemli taşıma iletim aracı olan tarım arabasının kullanım oranı, tüm bölgelerimizde yaklaşık birim traktöre birer adet tarım arabası olacak şekilde görülmektedir. Tarımda teknolojik gelişmeyle beraber, traktör ve tarım alet ve makinalarında gelişme ve çeşitliliğin artmasına rağmen, traktörsüz kullanılan karasaban ve hayvan pullukları, ülkemizde hala her geçen yıl azalmasına rağmen önemini korumaktadır. Karasaban ve hayvan pulluğu kullanım oranları, 2001 yılı verilerine göre toplamları sırasıyla ve adet ile en fazla Karadeniz Bölgesinde sırasıyla, %24.39 ile %34.34 oranlarında bulunmaktadır. Bu bölgemizi, karasaban kullanımında, Doğu Anadolu Bölgesi, hayvan pulluğu kullanımında % oranıyla Ege Bölgesi izlemektedir. Biçerdöver kullanımı açısından bölgelerimiz incelendiğinde, Türkiye biçerdöver toplamı adet olup, Ege Bölgesi, Türkiye ortalamasının % oranı ile ilk sırayı alırken, bu bölgemizi %24.24 ile Marmara Bölgesi izlemekte ve en az kullanım ise, %0.64 ile Doğu Anadolu Bölgesi almaktadır. Biçerdöver sayısının işlenen alan açısından bölgelerimizin durumu incelendiğinde, biçerdöver/1000 ha oranları en fazla 1.42 ile Marmara Bölgesinde ve bunu İç Anadolu Bölgemiz 0.96 ile izlemekte olup, en düşük oran ise, 0.04 değeriyle Doğu Anadolu Bölgesinde olduğu görülmektedir. Doğu Anadolu Bölgemizin mekanizasyon düzeyinin belirlendiği bir çalışmada, bölgenin doğal şartları ve çiftçini ekonomik durumunun iyi olmaması, çoğu tarım alet ve makinaları kullanımını sınırlandırırken, biçerdöver kullanımı da bundan etkilenmiştir (Erkmen ve Bastaban, 1988). Ülkemiz biçerdöver kullanım ortalaması son yıllar itibariyle 0.66 değerinde olup, Fransa da 8.41, ABD de ise 3.74 değeriyle bizdeki değerden oldukça yüksektir(anonymous, 2001 c). Ülkelerin tarımsal mekanizasyon düzeyinin belirlenmesinde; birim traktör başına düşen toplam tarım alet-makina sayısı ve traktör başına tarım alet-makina ağırlığı (kg/traktör) gibi kriterler de önemlidir. Çalışmada, incelenen tarım alet ve makinaları açısından birim traktör başına düşen tarım aletmakinası değerleri yaklaşık olarak ; Güneydoğu Anadolu, Doğu Anadolu ve Karadeniz Bölgelerinde 4 adet, diğer bölgelerimizde ise 5 adet olarak kabul edilebilir. Bu değerlere bağlı olarak, birim traktör başına düşen tarım aletmakina ağırlığı (kg/traktör) ise yaklaşık bir değer olarak; İç Anadolu Bölgesinde 3.5 ton, Güneydoğu Anadolu da 2 ton, Doğu Anadolu da 2.5 ton civarında, diğer bölgelerde ise, 3 ton civarında olduğu söylenebilir. Uluslararası düzeyde kabul gören sayı ise, birim traktör başına 10 farklı tarımsal iş makinası düşmesidir. (Zeren ve ark., 1995). DPT nın sekizinci beşyıllık kalkınma planı araştırma raporuna göre, AB ülkeleri için birim traktör başına düşen tarım alet ve makine ağırlığı 12 ton olup, ülkemizde bu değerler 4.2 ton civarındadır. Dolayısıyla ülkemiz oldukça geri durumdadır (Anonymous, 2001 c). Akdeniz Bölgesinde özellikle Adana, Hatay ve İçel İllerinde birim tarım traktörüne yaklaşık 7 adet tarım alet ve makinası düşmektedir. Traktör başına düşen tarım aletmakine ağırlığı ise, yaklaşık bu iller için ortalama 4.5 ton civarındadır(işık, 1996). Altuntaş ve ark., (1997), yaptıkları çalışmada, Türkiye nin coğrafik bölgeler göre mekanizayon düzeyini, sırasıyla, 1.64 kw/ha, traktör/1000 ha ve ha/traktör değerleriyle bulmuşlardır. Buna göre, 1994 yılı ve 2001 yılları arasındaki Türkiye ortalamalarına bakıldığında, kw/ha değerlerinde %27.75 oranında, traktör/1000 ha değerlerinde %21.32 oranlarında artış olurken, ha/traktör değerlerinde ise, %27.16 oranında azalma gözlenmiştir. 5. Sonuç Bu çalışmada, ülkemizin coğrafik bölgelerine göre, tarımsal mekanizasyon düzeyi 2001 yılı verileri incelenerek belirlenmeye çalışılmıştır genel tarım sayımına göre, çeşitli işletme büyüklükleri ve tarım alanlarında azalmalar görülmektedir. İşlenen alan ve traktör sayıları değişimleri incelendiğinde, işlenen alanlar % 1.54 oranında azalma görülürken, traktör sayılarında %20.13 oranında artış gözlenmiştir. Bölgeler açısından İç Anadolu Bölgesi en fazla traktör sayısına sahiptir. Traktör güç gruplarına göre, bölgeler açısından 4 tekerlekli traktörler, toplam traktör varlığımızın %98.83 ünü oluşturmaktadır. Tarımsal mekanizasyon düzeyleri açısından, bölgelerimiz 69

14 Ülkemiz Tarımsal Mekanizasyon Düzeyinin Coğrafik Bölgeler Bazında Değerlendirilmesi içersinde Marmara ve Ege Bölgeleri en yüksek düzeyde, Güneydoğu ve Doğu Anadolu Bölgeleri ise, en düşük oranlara sahiptir. Ülkemizde son yıllardaki yaşanan ekonomik sıkıntılar, traktör ve tarım alet ve makinaları imalatçıları ve çiftçilerimizin alım gücünü etkilemiştir. Ülke tarımındaki gelir düşüklüğü, devlet tarım politikalarındaki üretici ve üretimi etkileyen faktörler, tarım işletmelerinin yapısal bozukluğu ortak makine kullanımı ve işletme yapısına uygun traktörtarım alet-makinası ilişkisinin geliştirilememesi ve ekonomik kullanımını yitirmiş traktör ve tarım alet ve makinalarının mevcut varlığı gibi nedenlerle tarımsal mekanizasyon düzeyi gelişmesine rağmen istenen düzeye ulaşamamıştır. Türkiye nin mekanizasyon düzeyinin istenilen ölçüde olmadığı görülmektedir. Bu Kaynaklar Altuntaş, E., Öğüt, H., Taşer, Ö.F., Ülkemizin Coğrafik Bölgelere Göre Tarımsal Mekanizasyon Durumu.,17. Tarımsal Mekanizasyon 17. Ulusal Kongresi, Eylül 1997, Tokat. Anonymous, T.C. Başbakanlık D.İ.E. Haber Bültenleri (3 er aylık dönem itibariyle 1998 GSMH Sonuçları) Web Sayfası die.gov.tr (Genel Tarım Sayımı.) Anonymous, 2001 a. T.C. Başbakanlık D.İ.E. Web Sayfası die.gov.tr (Genel Tarım Sayımı.) Anonymous, 2001 b. Tarımsal Yapı (Üretim, Fiyat, Değer), T.C. Başbakanlık D.İ.E., Ankara, Anonymous, 2001 c. Tarım Alet ve Makinaları Sanayii, Sekizinci Beş yıllık Planı Özel İhtisas Komisyonu Raporu. Yayın No: DPT 2546-ÖİK : 562. Ankara. Çalışır, S., Güney, M. Aydın, C., Konya Bölgesinin Tarımsal Mekanizasyon Sorunları ve Çözüm Önerileri. Tarımsal Mekanizasyon 13. Ulusal Kongresi, Eylül 1991, Konya. Erkmen Y., Bastaban, S., Doğu Anadolu Bölgesinin Tarımsal Mekanizasyonunun Sorunları ve Çözüm Yolları. Tarımsal Mekanizasyon 11. Ulusal Kongresi, Ekim 1988, Erzurum. Erkmen Y., Bastaban, S., Çelik, A., Öztürk, İ., Türkiye nin Coğrafik Bölgelere Göre Tarımsal Mekanizasyon Sorunları ve Çözüm Olanakları, 4. Uluslararası Tarımsal Mekanizasyon ve Enerji Kongresi, 1-4 Ekim 1990, Adana. nedenle, bölgeler bazında tarımsal mekanizasyon düzeyini oluşturan kriterler açısından bölgelerimize ve üretim desenlerine uygun bir tarımsal mekanizasyon planlamasına ihtiyaç duyulmaktadır. Bölgelerimizin ihtiyacına uygun traktör parkı ile tarım alet ve makinalarına sahip olması ve etkin kullanımı, üretimi ve pazarlanması yapılabilmelidir. Ekonomik yönden yetersiz durumda bulunan bölgelerimizin istenen tarım alet ve makinalarına kavuşabilmesi açısından çiftçilerimizin ortak makine kullanımını sağlayacak şekilde bilinçlenmeleri, ayrıca işletmelerin küçük işletmeler halinde oluşmasını önleyecek gerekli kanuni düzenlemelerin yapılması gerekli olmaktadır. Evcim, Ü., Keçecioğlu, G., Avrupa Ülkeleri Traktör Parkındaki Gelişmeler ve Türkiye ile Karşılaştırılması. Tarımsal Mekanizasyon 15. Ulusal Kongresi, Eylül 1994, Antalya. Işık, A., Çukurova Bölgesi tarım işletmelerinin Tarımsal Yapı ve Mekanizasyon Özelliklerinin Belirlenmesi Üzerine Bir Araştırma. 6. Uluslar arası Tarımsal Mekanizasyon ve Enerji Kongresi Bildiri Kitabı. S , Ankara. Kurtay, T., Kut, T., Küçük Entansif Tarım işletmelerinin Mekanizasyonu ve Sorunları. Tarımsal Mekanizasyon Kurul Toplantısı Raporları, Eylül, Bursa. Sabancı, A., Işık, A., Zeren, Y., Türkiye de Mekanizasyon Düzeyi Gelişimi ve Sorunları. Tarımsal Mekanizasyon 11. Ulusal Kongresi, Ekim 1988, Erzurum. Sabancı, A., Akıncı, İ., Dünyada ve Türkiye de Tarımsal Mekanizasyon Düzeyi ve Son Gelişmeler. Tarımsal Mekanizasyon 15. Ulusal Kongresi, Eylül 1994, Antalya. Zeren, Y., Tezer, E., Tuncer, İ.K., Evcim, Ü., Güzel, E., Sındır, K.O., Tarım Alet-Makine ve Ekipman Kullanım ve Üretim Sorunları. Ziraat Mühendisliği Teknik Kongresi Tarım Haftası 95 Kongresi, 9-13 Ocak 1995, Ankara. jgfjgf 70

15 GOÜ. Ziraat Fakültesi Dergisi, 2004, 21 (2), Bazı Makarnalık Buğday Çeşitlerinin (T.durum Desf.) Erbaa Şartlarında Adaptasyonlarının İncelenmesi Fahri Sönmez A.Safi Kıral Gaziosmanpaşa Üniversitesi, Ziraat Fakültesi, Tarla Bitkileri Bölümü, 60240, Tokat Özet: Tokat Erbaa şartlarında ve yıllarında yürütülen bu araştırmada dokuz makarnalık buğday çeşidi kullanılmıştır. Araştırmada tane verimi yanında başaklanma süresi, başaklanmaerme süresi, metrekarede başak sayısı, bitki boyu, başak tane sayısı, başak tane ağırlığı, bin tane ağırlığı ve hektolitre ağırlığı gibi özellikler incelenmiştir. İncelenen karakterler bakımından her iki yılda da çeşitler arasında önemli (P<0.05) farklılıklar bulunmuştur. İki yılın ortalamasına göre tane verimi kg/da arasında değişmiştir. En yüksek tane verimi Harran çeşidinde elde edilmiş ve bu çeşidi Sarıçonak, Yılmaz ve Sham-I çeşitleri izlemiştir. Bu çeşitler yöre için ümitvar görünmekle beraber, ikinci yılda bütün çeşitlerde çok yüksek oranda dönme görülmüştür. Elde edilen bulgulara göre, bölgedeki çalışmaların azot miktarı ve azot verme zamanlarının birlikte kombine edilerek sürdürülmesinin yararlı olacağı kanaatine varılmıştır. Anahtar Kelimeler: Makarnalık buğday çeşitleri, tane verimi ve verim komponenetleri Investigation of Adaptation of Some Durum Wheat Cultivars (T.durum Desf.) in Erbaa Conditions Abstract: Nine wheat cultivars were used in this study which was carried out at the farmer fields in Erbaa, Tokat conditions in and In this study, observations such as heading time and headingmaturity time, the number of spikes per square, plant height, number of grain per spike, weight of grain per spike, grain yield, 1000-grain weight, and test weight were investigated. There were significant differences between cultivars for all studied characters in both years. According to mean results of two years, grain yield varied from kg/da to kg/da and the highest yield was obtained from cultivar Harran, and this cultivar was followed by Sarıçonak, Yılmaz and Sham-I. These cultivars were found as promising cultivars for this region, but all cultivars in second year didn t produce vitreous grains. Results from this study indicated that factors such as nitrogen levels and nitrogen application times should be combined together. Keywords: Durum wheat cultivars, grain yield and yield components 1. Giriş Ülkemiz tarımında en geniş üretim alanına sahip buğday tarımında makarnalık buğday üretimi % luk bir paya sahiptir. Makarnalık buğday üretiminin % si Sahil, % u Güneydoğu Anadolu, ve % i İç Anadolu ve Geçit Kuşağında gerçekleştirilmektedir (Uysal, 1999). Makarnalık buğdayda verim ve kalite genetik faktörler kadar çevre şartlarından da önemli derecede etkilenmektedir (Sade ve ark., 1999). Bu nedenle, dünyada ve ülkemizde ekim alanları sınırlıdır. Bunun yanında, ekmeklik buğdaya oranla daha zahmetli ve girdilerinin daha yüksek oluşu bir başka olumsuzluktur. Bu dezavantajların yanında, son yıllarda uygulanan düşük fiyat politikaları nedeniylede üretim ekmeklik buğdaya kaymaktadır. Makarnalık buğdaylar sahil ve geçit kuşakları dışında yazlık olarak ekilmekle beraber, uygun ekolojilerde kışlık olarak ekildiklerinde ekmeklik buğdaylarla rekabet edebilecek düzeyde ürün verebilmektedirler (Korkut ve Başer, 1993; Bilgin ve Korkut, 2000). Bugüne kadar farklı ekolojilerde makarnalık buğdayla ilgili olarak bir çok çalışma (Genç ve ark., 1987; Yürür ve ark., 1987; Korkut ve Başer, 1993; Şener ve ark., 1997; Öztürk ve Çağlar, 2001) yapılmış olup, tane verimi ve incelenen karakterler bakımından çeşitler arasında önemli farklılıklar olduğu ve bu karakterlere ilişkin değerlerin ekolojik şartlara göre önemli derecede farklı oldukları belirlenmiştir. Çukurova koşullarında bazı makarnalık buğday genotiplerinin tarımsal özelliklerini araştıran Genç ve ark. (1987), başaklanma süresinin gün, başakta tane sayısının , bin tane ağırlığının g, hektolitre ağırlığının kg, tane veriminin ise kg/da arasında değiştiğini belirlemişlerdir. Şener ve ark. (1997) ise Hatay koşullarında yaptığı bir başka araştırmada çeşitlerin başaklanma sürelerini gün, başaklanma-erme sürelerini

16 F.SÖNMEZ, A.S.KIRAL gün, başaktaki tane sayılarını , başak tane verimlerini g, hektolitre ağırlıklarını kg, tane verimlerini ise kg/da olarak tespit etmişlerdir. Yılmaz ve Dokuyucu (1994) tarafından Kahramanmaraş koşullarında yürütülen diğer bir araştırmada çeşitlere ait bitki boyları cm, başak tane sayıları , bin tane ağırlıkları g, hektolitre ağırlıkları kg, tane verimleri ise kg/da arasında bulunmuştur. Diğer taraftan, Yürür ve ark. (1987) tarafından Bursa koşullarında yapılan araştırmada makarnalık buğday genotiplerinin bitki boylarını cm, bin tane ağırlıklarını g, tane verimlerini ise kg/da arasında bulmuşlardır. Konya şartlarında yapılan diğer bir araştırmada (Sade ve ark., 1999), metrekaredeki başak sayısının , başaktaki tane sayısının , başak tane veriminin g, tane veriminin kg/da, bin tane ağılığının g, hektolitre ağırlığının kg arasında değişim gösterdiği saptanmıştır. Öztürk ve Çağlar (2001), bazı makarnalık buğday çeşitleri ile ekolojisi biraz daha farklı olan Erzurum da yaptıkları bir başka araştırmada ise başaklanma süresini gün, başaklanma-erme süresini gün, metrekaredeki başak sayısını , bin tane ağırlığını g, hektolitre ağırlığını kg, tane verimini ise kg/da arasında bulmuşlardır. Tokat ve yöresi tarımında buğday yetiştiriciliği önemli bir yer tutmaktadır. Tokat ta kışlar nispeten sert geçmesine rağmen, ilin kuzey-batısında yer alan Erbaa da daha ılıman bir iklim hakim sürmektedir. İklim şartları elverişli olmasına rağmen Erbaa daki çiftçiler alternatif ürün, düşük verim, düşük fiyat ve düşük kalite gibi faktörler nedeniyle makarnalık buğday üretimini tercih etmemektedirler. Uygun çeşitler getirilmesi ve çiftçinin bilinçlendirilmesi durumunda, ekolojisi uygun olan bu yörede makarnalık buğday yetiştiriciliği arzu edilen seviyeye gelebilir. Bu çalışmada, Erbaa şartlarında makarnalık buğday yetiştirme imkanlarının araştırılması amaçlanmıştır. 2. Materyal ve Yöntem Araştırma ve üretim yıllarında Tokat ili Erbaa ilçesinde çiftçi tarlalarında yapılmıştır. Deneme alanı toprakları orta alkali (ph=8,50) toprak reaksiyonunda olup, organik madde bakımından fakir (% 1.68), yarayışlı fosfor bakımından ise yeterli (7.32 P 2 O 5 kg/da) durumdadır. Tokat ta ürün yılını kapsayan Kasım, Aralık, Şubat, Mart, Nisan, Mayıs ve Haziran aylarındaki aylık ortalama sıcaklıklar bakımından deneme yılları arasında Ocak ayı hariç, çok belirgin farklılık olmamıştır (Çizelge 1). Buna karşılık, aynı dönemdeki toplam yağış miktarı birinci yıla göre daha fazla olmuştur. Ayrıca, ikinci üretim yılında yağışın aylara dağılımı da daha düzenli olmuştur. Çizelge 1.Tokat iline ait bazı iklim faktörlerinin uzun yıllar ile ve yıllarındaki durumu (*) Ortalama Sıcaklık ( o C) Yağış (mm) Nispi Nem Aylar Uzun Yıllar Uzun Yıllar Uzun Yıllar Eylül Ekim Kasım Aralık Ocak Şubat Mart Nisan Mayıs Haziran Temmuz Ağustos Ort./Toplam * Köy Hizmetleri Tokat Araştırma Enstitüsü Müdürlüğü Kayıtlarından Alınmıştır 87

17 Bazı Makarnalık Buğday Çeşitlerinin (T.durum Desf.) Erbaa Şartlarında Adaptasyonlarının İncelenmesi İki yıl süreyle yürütülen bu araştırmada Altın, Altıntaç, Altıntoprak Amonos, Haran, Kızıltan, Sarıçonak, Sham-I ve Yılmaz, çeşitleri kullanılmıştır. Araştırmada parsel büyüklüğü 6.00 m x 1.20 m = 7.20 m² (20 cm aralıklı 6 sıra) olup, deneme, Tesadüf Blokları Deneme Planına göre üç tekerrürlü olarak yürütülmüştür. Ekimler metrekareye 400 bitki hesabıyla 2000 yılında 25 Kasım, 2001 yılında 3 Aralıkta elle ekilmiştir. Ekimle birlikte her parsele dekara 5 kg P 2 O 5 (Triplesüperfosfat) ve 6 kg N (Amonyumsülfat) hesabıyla gübre verilmiştir. Bitkiler sapa kalktıklarında tekrar her parsele dekara 6 kg N (Amonyumsülfat) verilmiştir (Sade ve ark. 1999). Genç ve ark. (1987), Kırtok ve ark. (1988) gibi araştırmacıların izledikleri yöntemler kullanılarak her parsel için; bitki boyu, metrekarede başak sayısı, başakta tane sayısı, başak tane verimi, tane verimi, bin tane ağırlığı, hektolitre ağırlığı, başaklanma süresi ve başaklanma-erme süresi belirlenmiştir. Hasatta, her parselin kenarlarından birer sıra, parsel başlarından 0.50 şer metre kenar tesiri olarak bırakılmış ve geri kalan bitkiler orakla hasat edilmiştir. Üç gün süreyle kurumaya bırakılan bitkiler parsel harman makinesiyle harmanlanmış ve elde edilen parsel verimleri kg/da a çevrilmiştir. Elde edilen sonuçların deneme planına uygun olarak COSTAT programında varyans analizleri yapılmış ve ortalamalar Duncan Testine göre (P<0.05) gruplandırılmıştır. 3. Bulgular ve Tartışma Araştırmada kullanılan çeşitlere ait başaklanma süresi ve başaklanma-erme süresine ilişkin değerler Çizelge 2 de sunulmuştur. Çizelge den de görüldüğü gibi her iki deneme yılında da başaklanma süresi ve başaklanma-erme süresi bakımından çeşitler arasında önemli (P<0.05) farklılıklar bulunmuştur. Başaklanma süresi 2001 yılında gün, 2002 yılında ise gün arasında değişmiştir. İlk yılda en erken Altıntaç, Kızıltan, Yılmaz ve Altın çeşitleri başaklanırken, Amonos en geç başaklanmıştır. İkinci yılda ise Sarıçonak en erken başaklanırken, Amonos yine en geç başaklanan çeşit olmuştur. Yılların ortalamasına göre ilk olarak Yılmaz (126 gün), son olarak ise Amonos (139 gün) çeşidi başaklanmış ve çeşitler arasında görülen farklılıklar istatistiksel olarak da önemli bulunmuştur. Çeşitlerden Amonos çeşidinde başaklanma belirgin bir biçimde uzun sürerken, diğer çeşitler ortalama olarak yaklaşık aynı günlerde başaklanmayı tamamlamışlardır. Farklı ekolojik şartlarda yapılan araştırmalarda (Çölkesen ve ark., 1994; Şener ve ark, 1997; Öztürk ve Çağlar, 2001) da başaklanma yönünden önemli farklılık olduğu bildirilmiştir. Çizelge 2. Çeşitlerin başaklanma süresi, başaklanma-erme süresi ve metrekarede başak sayısına ait değerler* Başaklanma Süresi (gün) Başaklanma-Erme Süresi (gün) M²de Başak Sayısı (adet) Ort Ort Ort. Altın 120 c 137 c bcd 37 a 38 f 38 b ab a 572 ab Altıntaç 119 c 136 d de 38 a 39 e 39 ab b a 517 a-d Altıntoprak 128 b 131 fg b 28 c 44 c 36 c b ab 476 cd Amonos 138 a 140 a a 32 b 35 h 34 d a a 579 a Harran 127 b 131 fg bc 27 c 44 bc 36 c ab a 567 ab Kızıltan 119 c 138 b bcd 33 b 37 g 35 cd b a 464 bcd Sarıçonak 126 b 128 h cde 24 d 47 a 36 c b a 491 bcd Sham-I 129 a 130 g b 25 d 45 b 35 cd ab a 541 abc Yılmaz 119 c 133 e e 37 a 42 d 40 a ab b 452 d Ortalama 125 b 134 a 31.3 b 41.3 a b a *Aynı harfle gösterilen ortalamalar arasındaki fark P<0.05 seviyesinde önemsizdir. Başaklanma-erme süresi 2001 ve 2002 yıllarında sırasıyla ve gün, yılların ortalamasında ise gün arasında değişmiş ve çeşitler arasındaki farklılıklar istatistiksel olarak da önemli (P<0.05) bulunmuştur (Çizelge 2). Genel olarak ikinci yılda çeşitlerin başaklanma-erme süreleri daha uzun sürmekle birlikte, çeşitler değişen iklim şartlarından 88 farklı biçimlerde etkilenmiştir. Sham-I, Harran, Sarıçonak ve Altıntoprak çeşitlerinin başaklanma-erme süreleri (24-28 gün) ilk yıl diğer çeşitlerden önemli derecede kısa olmasına rağmen, yağışın daha fazla olduğu ikinci yılda daha uzun (44-47 gün) sürmüştür. İki yılın ortalaması olarak değerlendirildiğinde en uzun başaklanma-erme süresi Yılmaz, Altıntaç, Altın

18 F.SÖNMEZ, A.S.KIRAL çeşitlerinde sırasıyla 40, 39 ve 38 gün olarak belirlenirken, diğer çeşitlerde bu süre gün arasında belirlenmiştir. Her iki deneme yılında da başaklanma-erme süresinin tekabül ettiği Mayıs ve Haziran aylarında sıcaklığın artmasının yanında yağışın da giderek düşmesi, bitkiden ve topraktan su kaybını artırmıştır. Bu durum, erken ve geç başaklanan çeşitlerin yaklaşık olarak aynı tarihlerde olgunlaşmalarına neden olmuştur. Bunun sonucu olarak, erken başaklanan hatlarda başaklanmadan olgunlaşmaya kadar geçen süre uzamış, buna karşılık geç başaklanan hatlarda bu süre kısalmıştır. Başaklanma-erme süresinin çeşitlere göre önemli derecede değiştiği Gebeyehou ve ark.(1982), Genç ve ark. (1987) ile Knott and Gebeyehou (1987) tarafından da tespit edilmiştir. Metrekaredeki başak sayısı bakımından çeşitler arasındaki farklılık hem 2001, hem de 2002 yılında istatistiksel olarak önemli (P<0.05) bulunmuştur (Çizelge 2). Çeşitlere ait metrekaredeki başak sayısı ilk yıl arasında değişmiş ve en yüksek değer başaklanması da en geç olan Amonos çeşidinde saptanırken, en düşük değer ise Kızıltan çeşidinde saptanmıştır. İkinci deneme yılında metrekaredeki başak sayısı değerleri adet arasında değişmiştir. Bu yıldaki en yüksek değer Altın çeşidinden elde edilmiş, fakat sadece en düşük değere sahip Yılmaz çeşidinden önemli düzeyde farklı olduğu görülmüştür. Deneme yıllarının ortalamasına göre ise, metrekaredeki başak sayısı arasında değişmiş olup, en yüksek değer Amonos çeşidinde saptanmış ve bu çeşidi önemli olmayan farklılıklar ile Altın, Harran, Sham-I ve Altıntaç çeşitleri izlemiştir. Son sırada ise Yılmaz çeşidi yer almıştır. Genel olarak metrekaredeki başak sayısı çeşitlerin genotipik özellikleri yanında, yağış ve sıcaklık gibi çevre faktörlerinden de önemli derecede etkilenmektedir. Bu çalışmada, çeşitlerin değişen iklim şartlarına tepkileri farklı düzeylerde olmuştur. Özelikle ikinci yılda toplam yağış miktarında meydana gelen artış metrekarede başak sayısını da artırmıştır. Makarnalık buğday çeşitleri arasında metrekaredeki başak sayısı bakımından önemli farklılıklar olduğu Kılınç ve ark. (1996) ile Sade ve Akçin (1994) tarafından da bildirilmiştir. Çeşitlere ait bitki boyu ortalamaları 2001 yılında cm, 2002 yılında ise cm arasında değişim göstermiş ve çeşitler arasındaki farklarda önemli (P<0.05) olmuştur (Çizelge 3) Yılı yetiştiricilik açısından daha uygun geçmiş ve bu farklılık ikinci yılda Amonos ve Altıntoprak çeşitlerinde belirgin bir biçimde görülmüştür. Yılların ortalamasına bakıldığında, çeşitlerin ortalama bitki boylarının 77.2 ile cm arasında değiştiği ve çeşitlerin söz konusu karakter bakımından önemli düzeyde farklı oldukları görülmektedir. Her iki yılda da Altıntaç ve Amonos çeşitlerinin dikkat çekecek kadar diğer çeşitlerden daha uzun oldukları gözlemlenmiştir. Bitki boyunun uzun olmasında çevre faktörlerinin etkisi yanında genotip faktörü de önemli derecede etkili olmaktadır. Benzer olarak yapılan bir çok araştırmada (Şener ve ark., 1997; Çölkesen ve ark., 1994; Yılmaz ve Dokuyucu, 1994) da elde ettiğimiz bulgulara benzer olarak bitki boyu bakımından genotipler ve yıllar arasında önemli farklıklar bulunmuştur. Çizelge 3 incelendiğinde, çeşitlerin ortalama başak tane sayılarının 2001 yılında arasında, 2002 yılında ise arasında değiştiği ve çeşitler arasında önemli (P<0.05) farklılıklar olduğu görülmektedir. Çizelge 3 de görüldüğü üzere hem başak tane sayısı, hem de başak tane verimi 2002 yılında belirgin bir biçimde artmıştır. Çiçeklenme dönemindeki yüksek sıcaklıklar ve düşük nem şartları döllenmeyi aksatabilmekte ve başakta tane bağlayan çiçek sayısını, buna bağlı olarak da başak tane sayısını ve başak tane verimini azaltmaktadır. Bu sebeple, birinci üretim yılının daha kurak geçmesi, 2001 yılında başak tane sayısının ve başak tane veriminin düşmesinde en önemli faktör olmuştur. İki yıllın ortalamasına göre de çeşitler arasındaki farklar önemli bulunmuş ve başak tane sayısı adet arasında değişmiştir. Yılların ortalaması olarak başak tane sayısı bakımından en yüksek değer Altıntaç çeşidinde elde edilmiş ve bu çeşidi önemsiz farklılıklar ile Sarıçonak, Harran, Yılmaz ve Altıntoprak çeşitleri izlemiştir. Amonos ise çok düşük bir değer ile diğer çeşitler arasında dikkati çekmiştir. Genç ve ark. (1987), Sade ve ark. (1999), Şener ve ark. (1997), Öztürk ve Çağlar (2001) gibi araştırmacılarda başaktaki tane sayısının yıllara ve çeşitlere göre önemli derecede değişebildiğini tespit etmişlerdir. 89

19 Bazı Makarnalık Buğday Çeşitlerinin (T.durum Desf.) Erbaa Şartlarında Adaptasyonlarının İncelenmesi Çizelge 3. Çeşitlerin bitki boyu, başak tane sayısı ve başak tane verimine ait değerler* Bitki Boyu (cm) Başak Tane sayısı (adet) Başak Tane Verimi (g) Ort Ort Ort. Altın 80.7 de 83.0 de 82.9 de 33.3 d 46.7 abc 40.0 cd 1.82 b 2.50 bc 2.16 cd Altıntaç a a a 41.7 a 52.7 a 47.2 a 2.38 a 3.05 a 2.72 a Altıntoprak 77.4 e 81.0 e 79.2 de 33.7 d 53.0 a 43.3 abc 1.88 b 2.81 ab 2.35 bc Amonos ab a a 33.7 d 42.0 c 37.8 d 1.85 b 2.16 c 2.01 d Harran 84.7 de 87.7 cd 86.2 cd 43.3 a 45.3 bc 44.3 ab 2.30 a 2.32 c 2.31 bc Kızıltan 98.0 bc 98.7 b 98.4 b 36.7 d 47.0 abc 41.8 bc 1.87 b 2.72 ab 2.30 bc Sarıçonak 77.4 e 77.0 e 77.2 e 43.3 a 47.3 abc 45.3 ab 1.95 b 2.52 bc 2.24 c Sham-I 80.7 de 83.3 de 82.1 de 37.3 bc 48.7 abc 43.0 bc 1.96 b 2.49 bc 2.23 c Yılmaz 90.1 cd 92.3 c 91.2 c 40.3 ab 49.0 ab 44.3 ab 2.00 b 2.96 a 2.48 b Ortalama b 48.0 a 2.00 b 2.61 a *Aynı harfle gösterilen ortalamalar arasındaki fark P<0.05 seviyesinde önemsizdir. Çizelge 3 de görüldüğü üzere, her iki yılda da başak tane verimi bakımından çeşitler arasında önemli (P<0.05) farklılık meydana gelmiş ve başak tane sayısı yüksek olan çeşitlerin genelde başak tane verimleri de belirgin bir şekilde yüksek bulunmuştur. Yıllar ayrı ayrı ele alındığında en yüksek başak tane veriminin hem 2001, hem de 2002 yılında Altıntaç çeşidine, en düşük başak tane veriminin ise 2001 yılında Altın, 2002 yılında ise Amonos çeşidine ait olduğu görülmektedir. Benzer durum yılların ortalamasında da görülmektedir. Deneme yıllarının ortalamasına göre, Altıntaç çeşidi diğer bütün çeşitlerden önemli derecede üstün iken, Yılmaz, Altıntoprak, Harran ve Kızıltan çeşitleri de yüksek başak tane verimleri ile dikkate değer bulunmuştur. Konuyla ilgili olarak yapılan bir çok çalışmada (Yılmaz ve Dokuyucu, 1994; Yağdı ve Ekingen, 1993; Sade ve ark., 1999,) da bizim bulgularımıza benzer olarak, başak tane verimi bakımından çeşitler arasında önemli farklılıklar olduğu, başakta tane sayısı ve bin tane ağırlığı yüksek olan çeşitlerin başak tane verimlerinin de daha yüksek olduğu bildirilmiştir. Elde edilen tane verimi yıllara göre çok farklı olmuş ve 2001 yılında ortalama kg/da olan tane verimi 2002 yılında kg/da a yükselmiştir (Çizelge 4). İlgili çizelgelerden de anlaşıldığı üzere, tane verimini birinci derecede etkileyen metrekarede başak sayısı, başak tane sayısı ve tane ağırlığı gibi karakterlere ait değerler 2002 yılında daha yüksek olmuş ve buna bağlı olarak da daha yüksek tane verimi elde edilmiştir. Yıllar arasında görülen bu farklılıklar deneme yıllarındaki yağış farklılığından kaynaklanmıştır. Hem ekim öncesi, hem de yetişme dönemi içerisinde alınan yağış miktarı ikinci deneme yılında daha fazla olmuştur (Çizelge 1). Ayrıca, yağışın ayları dağılımı da ikinci deneme yılında daha düzenli seyretmiştir. İkinci yıl görülen bu farklılıklar, incelenen bütün karakterler üzerinde olumlu bir etki yapmıştır. Çünkü, bitkide kuru madde oluşumunu sınırlayan önemli faktörlerden birisi de sudur. Özellikle başaklanma öncesi meydana gelen su stresi hem başakta tane bağlayan çiçek sayısını, hem de tane ağırlığını olumsuz yönde etkilemektedir. Diğer taraftan, başaklanma sonrası görülen su stresi ise başaktaki tane sayısından ziyade tane dolum süresini, dolayısıyla da tane ağırlığını ve tane verimini etkilemektedir (Genç ve Koç, 1988) Yılında ortalama tane verimi kg/da arasında değişmiş ve en yüksek tane verimi kg/da olarak Sarıçonak çeşidinde elde edilmiştir (Çizelge 4). Fakat, istatistiksel olarak yapılan değerlendirmede Sarıçonak çeşidi sadece son iki sırada yer alan Altın (336.7 kg/da) ve Altıntoprak (298.3 kg/da) çeşitlerinden farklı bulunmuştur (Çizelge 4). Diğer çeşitlerin tane verimleri ise birbirlerine daha yakın olup, kg/da arasında değişmiştir Yılında artan yağışa bağlı olarak çeşitlerin ortalama tane verimlerinde de belirgin artışlar görülmüş ve tane verimi ile kg/da arasında değişmiştir. Bu yılda en yüksek tane verimi kg/da olarak Harran çeşidinde elde edilmiş ve bu çeşidi kg/da ile Sarıçonak izlemiş fakat aralarındaki fark istatistiksel olarak önemli olmamıştır. Diğer çeşitlerden Sham-I, Altın, ve Yılmaz çeşitleri 600 kg/da ı aşan tane verimleri ile dikkat çekmişlerdir. Son sırada ise 2001 yılının başarılı çeşitlerinden biri olan Kızıltan yer almıştır. Çeşitleri iki yılın 90

20 F.SÖNMEZ, A.S.KIRAL ortalamasına göre değerlendirdiğimizde, Harran çeşidi kg/da ile ilk sırada yer almış ve bu çeşidi Sarıçonak, Yılmaz ve Sham-I çeşitleri sırasıyla 561.8, ve kg/da tane verimleri ile izlemişlerdir. Tane verimi bakımından çeşitler arasında önemli farklılıklar olduğu ve iklim şartlarındaki değişimlerin çeşitlerin performanslarını önemli derecede etkilediği şeklindeki bulgular, diğer bazı araştırmacılar (Genç ve ark., 1987; Yürür ve ark., 1987; Kılınç ve ark., 1996; Şener ve ark., 1997; Sade ve ark., 1999; Öztürk ve Çağlar, 2001) tarafından da bildirilmiştir. Çizelge 4. Çeşitlerin tane verimi, bin tane ağırlığı ve hektolitre ağırlığına ait değerler* Tane Verimi (kg/da) Bin Tane Ağırlığı (g) Hektolitre Ağırlığı (kg) Ört Ört Ört. Altın b c bc 46.5 aba 50.9 c 48.7 cd 77.7 cde 76.0 ab 76.8 c Altıntaç a cd b 48.2 ab 53.9 b 51.0 b 81.2 b 76.0 ab 78.6 a Amonos a de bc 46.3 c 48.0 de 47.2 d 77.2 def 71.0 e 74.1 f Altıntoprak c cd d 47.8 ab 52.9 b 50.4 b 78.5 c 74.0 cd 76.3 cd Harran a a a 49.0 a 49.9 cd 49.5 bc 77.5 de 75.7 ab 76.3 cd Kızıltan a e cd 41.7 d 52.8 b 47.3 d 76.5 f 73.0 d 74.8 e Sarıçonak a a a 46.0 c 48.5 de 47.3 d 82.2 a 76.0 ab 79.1 a Sham-I a c b 44.0 cd 46.9 e 45.5 e 77.0 ef 75.0 bc 76.0 d Yılmaz a b a 48.6 ab 58.0 a 53.3 a 78.0 cd 77.0 a 77.5 b Ortalama b a 46.6 b 51.3 a 78.4 a 74.8 b *Aynı harfle gösterilen ortalamalar arasındaki fark P<0.05 seviyesinde önemsizdir. Çeşitlerin bin tane ağırlığına ilişkin bulgular Çizelge 4 de sunulmuştur. Her iki yılda da çeşitler arasında belirlenen farklılıklar istatistiksel olarak önemli (P<0.05) bulunmuştur. Yıllar itibarıyla karşılaştırma yapıldığında, çeşitlerin bin tane ağırlıklarının araştırmanın ikinci yılında daha yüksek olduğu görülmektedir. İlgili bölümlerde de daha önce ifade edildiği üzere, ikinci yılda vejetasyon süresince düşen yağış miktarının fazla oluşu, genel olarak denemede kullanılan çeşitlerin bin tane ağırlıklarını artırmıştır (Kılınç ve ark., 1996; Sade ve ark., 1999; Öztürk ve Çağlar, 2001). Araştırmada yer alan çeşitlere ait bin tane ağırlıkları 2001 yılında 41.7 ile 49.0 g arasında değişmiş ve en yüksek bin tane ağırlığı Harran çeşidinde, en düşük ise Kızıltan çeşidinde elde edilmiştir (Çizelge 4) Yılında ise çeşitlerin bin tane ağırlıkları 46.9 ile 58.0 g arasında değişim göstermiş ve bu yılda çeşitlerin sıralanışı da değişmiştir. En yüksek değer Yılmaz, en düşük değer ise Sham-I çeşidinde elde edilmiştir. Yılların ortalamasına bakıldığında, yine çeşitler arasındaki farkların önemli olduğu Yılmaz, Altıntaç ve Altıntoprak çeşitlerinin sırasıyla 53.3, 51.0 ve 50.4 g bin tane ağırlıkları ile ilk sıralarda yer aldıkları, Sham-I çeşidinin ise diğer çeşitlerden önemli derecede düşük bin tane ağırlığına sahip olduğu görülmektedir. Konuya ilişkin olarak yaptıkları araştırmalarda Şener ve ark.(1997), Sade ve ark. (1999) ile Öztürk ve ark. (2001) çeşitlerin bin tane ağırlıklarının önemli derecede farklı olduklarını rapor etmişlerdir. Çeşitlere ait ortalama hektolitre ağırlığı 2001 ve 2002 yıllarında sırasıyla ve kg arasında değişmiş ve çeşitlere ait değerler arasında farklılıklar istatistiksel olarak önemli (P<0.05) bulunmuştur (Çizelge 4). İlk yıl en yüksek hektolitre ağırlığı Sarıçonak ve Altıntaç gibi çeşitlerde ölçülürken, en düşük değer Kızıltan çeşidinde ölçülmüştür. Ortalama ağırlığın düştüğü ikinci yılda sıralama değişmiş ve Yılmaz, Altın, Altıntaç ve Sarıçonak gibi çeşitler birbirlerine yakın değerler ile ilk sıralarda yer almışlardır. Son sırada ise Amonos çeşidi yer almıştır. Araştırma yıllarının ortalamasına göre Sarıçonak ve Altıntaç ilk iki sırada yer almış ve bu çeşitler istatistiksel olarak da diğer çeşitlerden üstün bulunmuştur. Son sırada ise Kızıltan çeşidi yer almıştır. Diğer taraftan, toplam yağış miktarı ikinci yılda daha yüksek olmasına rağmen bu yılda bütün çeşitlerde hektolitre ağırlığı düşmüştür. Özellikle Altıntaç, Amonos ve Sarıçonak çeşitlerinde daha belirgin bir düşüş meydana gelmiştir. Çizelge 4 de görüldüğü üzere 2002 yılında çeşitlerin bin tane ağırlıklarında önemli artışlar olmuş ve muhtemelen tanelerin hacimleri de artmıştır. Buna bağlı olarak da ikinci yılda hektolitre ağırlığı düşmüş olabilir. Benzer konularda yapılan araştırmalarda (Genç 91