T.C. GAZİ ÜNİVERSİTESİ GAZİ EĞİTİM FAKÜLTESİ FİZİK ÖĞRETMENLİĞİ PROGRAMI

Transkript

1 T.C. GAZİ ÜNİVERSİTESİ GAZİ EĞİTİM FAKÜLTESİ FİZİK ÖĞRETMENLİĞİ PROGRAMI KAVRAM HARİTALARI Şule DEMİRAY Olcay Banu BAHÇIVAN Bengi KÜLAHCI ANKARA 2002

2 KAVRAM HARİTALARI Kavram hariası,insanların nasıl öğrendikleri ile anlamlı öğrenme konuları arasında köprü kuran bir öğrenme,öğreme sraejisidir. Bir kavram hariası daha geniş bir kavram başlığı alındaki kavramların birbirleriyle ilişkilerini göseren iki boyulu bir şemadır. Kavramların öğrencinin zihnine girmesi için öğrencinin ön bilgisinin yeerli olması ve ekin olarak kavramları ve o kavramlar arasındaki ilişkileri düşünmesi de gereklidir. Öğrenciler bir ders konusu anlaımında ya da okuduğu bir ders konusunu anlamak için önce o konudaki kavramları belirlemeli ve bu kavramlar arasındaki ilişkileri anlamaya çalışmalıdır. Öğrenme,öğrencinin kendi çabası ile oluşur. Öğrenci kendi başına kavramları düşünebilmeli ve onları ilişkilendirebilmelidir. Bu amaçla Novak ve Gowin (1983),Ausubel in öğrenme kuramını da emel alarak,kavram harialarını gelişirmişlerdir. Kavram hariaları,bilginin zihinde somu ve görsel olarak düzenlenmesini sağlar. Çünkü,üm bir öğreim yılı ek bir ünie ya da bir ders içinde önemli kavramlar arası ilişkileri şemaize emede ekili bir yoldur. Kavram hariası yönemi diğer alanlarda olduğu gibi fen öğreiminde de anlamlı öğrenmeyi sağlamada önemli yönemlerden birisidir. Burada anlamlı öğrenme ve ersi olan ezbere öğrenme kavramlarını açıklamak uygun görülmekedir. Anlamlı öğrenme;bireylerin, öğreimin bir sonucu olarak önceden edindikleri bilgilerle yenileri arasında bağlanı kurarak anlamlı bir büün oluşurmalarıdır.ezbere öğrenme ise anlamadan ya da önceki bilgilerle bağlanı kurmadan bilgilerin alınmasıdır. Kavram hariaları ek bir kavramın aynı kaegorideki diğer kavramlarla ilişkisini beliren somu grafiklerdir. Kavram hariaları için öğrencilerin öğrenmeleri gereken kavramların neler olduğu ve bu kavramlar arasında nasıl bir bağ kurulacağını göseren planlama düzenekleri olarak düşünülebilir. Kavram hariaları öğrenciler arafından hazırlandığı zaman öğrencileri bir ders konusunda geçen kavramları bulmaya ve onları ilişkilendirmeye zorlamakadır. Öğrenciler kendi kendilerine ders konularının anlamlı bir biçimde öğrenilmesini öğrenmekedirler. Kavram Hariaları Niçin Yararlıdır? Son yılarda,kavram hariaları öğremenler için çok yararlı öğreme ve değerlendirme sraejisi haline gelmişir. Bu sraejiyi diğerlerinden üsün kılan yararları aşağıda sıralanmışır: Kavram hariası yönemini diğerlerinden üsün kılan öncelikli avanajı,esas fikirlerin görsel sunumunu elde edilebilir kılmasıdır. Ancak kavram hariaları gerek öğremenlerin gerekse öğrencilerin yaraığı büünlerdir. Bu sebeple aynı konuya yada kavrama yönelik kavram hariaları yaraıcıların özel görüşlerini yansııkları için farklı faklı çizilebilir. Öğrenmeyi gözle görülür biçimde arırır. Faklı öğrenme şekillerine ve öğrenciler arasındaki diğer bireysel faklılıklara hiap eder. Pek çok değişik konu,öğreim aşaması ve no seviyesi için uygundur. Öğrenilmesi,öğreilmesi ve kullanılması kolaydır. Kapsam emellidir. Kapsam oluşurulması ve büünleşirilmesinin değerlendirilmesinde kolaylıkla kullanılabilir. Kavram hariaları,öğrenci merkezli,öğrenci akif yönemlerdir ve öğrenciyle öğremen arışarak bir hariayı oluşurduklarında öğremen öğrenci ekileşimini eşvik eder. Kavramlar arasındaki doğrusal ilişkileri anımlanmalarına yararlı bir alernaif oluşurulur. 1

3 Bir sisem içindeki ilişkileri gösermesinde yararlı alernaiflerdir. Öğrenciler okul yılları süresince,kavram hariaları oluşurmayı öğrendikçe kavramları ayrı ayrı ve kopuk düşünmeken çok,kavramlar arasında bağlanılar kurmaya alışacaklardır. Bir kavramı öğrendikçe yeniden pek çok haria düzenlemek için isekli olacaklardır. Öğrenciler kavram hariaları oluşurmaya devam eikçe bilgileri organize eme ve kavramları,senezlerle birleşirme konusunda yeenekleri de gelişecekir. Kavram Hariası Çeşileri Kavram hariaları farklı şekillerde,görsel olarak oraya çıkarmakır. Bunlardan en yaygın kullanılanlar için örnekler verilmişir. 1.Örümcek Haria:Temel bir kavramı anımlamak için kullanılmakadır. Merkezdeki emel kavram nedir?bununla ilgili özellikler nelerdir?bu ür sorulara yanı aranır. 2.Balık Kılçığı Hariası: Karmaşık bir olayın nedenlerini ve sonuçlarını oraya koymak için kullanılır. Kılçığın üs arafında olaylar,al arafinda da olayların nedenleri göserilir. Bir bakıma olayların neden sonuç ilişkileri kurulmuş olur. 2

4 3.Sınıflama Hariası:Öğrenilen bilgileri sisemaik olarak sınıflamayı amaçlar. Bu sınıflama genelden özele doğru aşamalı bir dağılım göserir. 4.Olaylar Zinciri Dizinleri:Herhangi bir kavramın aşamalarının,bir işlemin basamaklarını,olayların sırasını ve sonuçlarını açıklamak için kullanılır. 3

5 Kavram Hariaları Nasıl Oluşurulur? Öğreilecek konunun kavramları liselenir. Kavramlarla ilgili açıklama ger ekmez. Eşya ve olayların ekil örnekleri,özel adlar kavram olmadıkları için bu liseye alınmaz. İlkeler ve kavramlar arası ilişkiler de bu liseye dahil değildir. Kavramlar lisesinden en genel veya en üs düzeyde olan sözcük ayrı bir sayfanın başına yazılır. Bu bir kavram olabileceği gibi bir ema da olabilir. Bundan sonra öğreilmek isenen ilişkili kavramlar aşamalı bir düzende sayfaya yerleşirilir. Düşey düzenlemede en genel kavram en üse,eşi genellikeki kavramlar aynı saırda,diğerleri genellik derecelerine göre azalan sırda sayfanın alına doğru sıralanır. Kavramlar hariadaki değer sözcüklerden kolayca ayır edilebilmelidir. Bunun için kavramlar kuu veya yuvarlak içine alınır. Öğreilmek isenilen kavramlar arası ilişkiler genelleme ve ilkeler ayrıca liselenir. Kavram hariasında iki kavram arasındaki ilişkiyi gösermek üzere iki kuu bir çizgi ile bağlanır. İlişki bu çizginin üzerine birkaç kelimelik bir ibareyle yazılır. Bu ilişki hariadaki kavramlardan en az birini ilgilendiren bir önermedir. İlişkiler ve ilkeler kuulanmaz. Bazı hallerde ilişkinin yönü önemli olduğu için belirilecek ilişki yönü ok ile göserilir. İlişkileri içermeyen bir kavram hariası daha ziyade bir akış diyagramına benzer,öğreimde yeerince ekili olmaz. Kavram hariası gereğinden fazla şişirilmemelidir. Haria başlangıça basi uulmalıdır. Haria çok sayıda kavramı ilişkiyi ve ilkeyi içeriyorsa önce en önemli elemanları opluca göseren bir genel haria,sonra genel harianın bölümlerini ayrı ayrı göseren ayrınılı harialar yapılmalıdır. 4

6 Bu aşamalardan sonra kavram hariası amamlanmış olur. Ancak bu süreç içerisinde dikka edilmesi gereken bazı konular vardır. Tüm haria genelinde oradan oraya alanmamalıdır,güçlü emeli olmayan başlıklar seçilmemelidir. Bu başlıklar seçilirken aranacak en güçlü sebep öğrencilerin daha önceden edindiği bilgilerin devamı nieliğinde olmasıdır. Dersin uygun aşamaları süresince önceden öğrenilmiş bilgilerle yeni kavramların ilişkilendirilmesi sağlanmalıdır. Kavram Harialarının Dersin Değişik Düzeylerinde Değişik Amaçlarla Kullanılması Kavram hariası,bir öğreim sraejisi olarak,öğreim modelinin her aşamasında uygulanabilir bir nielik aşımakadır. Kavram hariaları,bir konu boyunca defalarda kullanılabilir,örneğin,başlangıç aşamasında,gelişme aşamasında,ya da açıklama aşamasında ve değerlendirme aşamasında. Kavram hariaları aynı zamanda,öğrencilerin konular arasında bağlanı kurmalarına yardımcı olan,ünieler ya da bölümler arasındaki geçiş görevini de üslenir. Pek çok öğrenci için kavram hariaları bir konu ya da ünieyi ekrar emenin ve sınavlara hazırlanmanın doğal bir yolu olabilir. Başlangıç Aşamasında Kavram Hariasının Kullanılması Eğer öğrencilerin kavram hakkında önceden bilgileri varsa,bu aşamada kavram hariasının yönemini kullanmak en uygun sraejilerden birisidir. Bu aşamada,kavram hariaları öğrencilerin kavram hakkında önceden bir şeyler bilip bilmediklerini belirlemek amacıyla da kullanılabilir. Öğrencilerden o andaki anlaıklarına göre bir kavram hariası yapmaları isenebilir. Bu da sınıfımızdaki öğrenciler arasındaki en genel yanlış anlamaları belirleyip düzelmek için bir fırsa verecekir. Kavram hariası bir başlangıç çalışmasında kullanılırsa,daha sonraki aşamalarda öğrencilerden aynı kavramı yeniden harialandırmaları isenebilir. Böylece öğrencilerin öğrenmelerinde ne kadar önemli bir gelişme olduğunu görsel olarak ölçme olanağı elde edilmiş olur. Araşırma Aşamasında Kavram Hariasının Kullanımı Bu aşamada,kavram hariası öğrencilerin kavram değişiklikleri hakkındaki görüşlerini sergilemelerini sağlar ve onlar kavramların yeni yönlerini araşırdıkça konularda gelişir.bu çalışma sırasında,öğrencilere kısmen amamlanmış bir haria verip kavramı araşırıp öğrendikçe bu hariayı amamlamalarını isemek,özellikle de öğrenciler kavram hariası yönemini yeni öğreniyorsa,çok uygun olacakır. Öğrenciler daha önce kavram hariası yapmışlarsa aynı hariayı kullanabilir ve farklı renke bir kalem kullanarak onu değişirebilirler. Bu değişiklikler de,bir kavramı araşırdıkça ne kadar çok yeni bilgi öğrendiklerini yansıacakır. Açıklama Aşamasında Kavram Hariasının Kullanımı Açıklama aşamasında bir kavram hariası yapmak,öğrencilerin bir kavramdan ne anladıklarını görsel olarak yansıması nedeniyle uygun olacakır. Fen bilgisinde örneğin deneysel bir çalışma ya da arışma amamlandıkan sonra öğrencilerden bir kavram hariası çizmeleri isenebilir.eğer kavramlar çok zor değilse,bunu kendileri yapabilirler,aksi halde onlara kısmen amamlanmış bir haria verip gerisini amamlamaları isenebilir. Okuduklarında ve kavramlardan ne anladıklarını özelemeleri isenip,daha sonra bir kavram hariası çizmeleri 5

7 isenebilir. Öğrencinin öğrenme sisemine bakarak,no alma ya da aslak çıkarma gibi yönemlerle alernaif olarak kullanılan kavram hariası da çok yararlı olabilir.bazı öğrenciler için aslak çıkarmak güç olabilir ve bu öğrenciler için kavram hariası daha doğal bir alernaif olabilir. Ayrıca,eğer öğrenciler daha önceki bir aşamada aynı kavramın bir hariasını yapmışlarsa,bu ikisini karşılaşırmak ilginç olacakır. Gelişirme Aşamasında Kavram Hariasının Kullanımı Bu aşamada öğrencilerin,açıklama bölümünde çizmiş oldukları bir kavram hariasını aynı kavram için yeniden kullanmaları faka farklı renkeki kalemlerle,gelişirme çalışmasında öğrendikleri doğrulusunda eklemeler yapmaları uygun olacakır. Gelişme aşamasındaki kavram hariası,çapraz bağlanıları ve ileri düzeydeki önermeleri ile bir önceki aşamanınkinden daha karmaşık görünebilir. Aynı zamanda,kısmen amamlanmış bir hariayı öğrencilere vermek de,gelişirmeke oldukları bir kavram hakkındaki bir sınıf ya da grup arışmasını başlamak için uygun bir yoldur. Değerlendirme Aşamasında Kavram Hariasının Kullanımı Kavram hariası,pek çok değerlendirme çalışmalarına uygun bir meour.öğrencilerin bir kavramı ne kadar iyi anladıkları konusunda yararlı yollar sunmakadır. Aynı zamanda,öğrencilerin anlamaka güçlük çekikleri kavramları belirlemek açısından da olasılıklar yaraır. Kavram hariası bazı öğrencilerin daha fazla ilgisini çekeceğinden ve bir kavramın hariaya dökülmesinin ek bir yolu olmadığından,başlangıça öğrencilerin çizdiği harialara no verilmemesi avsiye edilir. Böylece,öğrencilerin bir kavramı ne kadar iyi anladıklarını onlara söyleme ya da akıldıkları yerleri çözebilme fırsaı elde edilmiş olur. Hariada öğrencilere zorluk çıkaran alanları belirlediken sonra,bireysel olarak yanlış anlamaları arışıp hariayı yeniden çizmeleri isenebilir. Bu da öğrencilerin kavramları anlama ve aralarındaki ilişkileri çözümleyebilmelerini sağlayacakır. Öğrenciler kavram hariası yapmaya alışıklarında arık,yapıkları harialara no vererek değerlendirilebilir. Bununla birlike,öğrencilerin harialarında sundukları önermelerin büünlüğü ve nieliği nola değerlendirilirken en önemli öğelerdir,harianın nasıl yapıldığı o kadar önemli değildir. 6

8 ELEKTRİK ELEKTROSTATİK ELEKTRİK AKIMI ELEKTRİKLENME ÇEŞİTLERİ YÜK OHM KANUNU ENERJİ sürünme dokunma eki yüklü nör Akım Direnç Gerilim Isı enerjisi Elekrik enerjisi Aynı cins farklı cins max min max min max min max min max min V sabi Poansiyelleri eşi olur 7 İ sabi Alınan enerji Verilene eşiir.

9 ÇUKUR AYNA Cisimin Aynaya Olan Uzaklığı Görününün Özellikleri T-F arası F de F-M arası M de M den sonra uzaklık Gerçek zahiri büyük küçük Ters Düz F de Nokasal 8

10 DOĞRUSAL HAREKET GRAFİK ÇEŞİTLERİ EĞİMLER HAREKET ÇEŞİTLERİ KONUM- ZAMAN Sabi eğim HIZ-ZAMAN Aran eğim Azalan eğim DÜZGÜN DOĞRUSAL HAREKET DÜZGÜN DEĞİŞEN HAREKET İVME- ZAMAN Sıfır eğim DÜZGÜN HIZLANAN HAREKET DÜZGÜN YAVAŞLA YAN HAREKET 9

11 Doğrusal Harekee Grafik Yorumları Konum-zaman Hız-zaman İvme-zaman Yer değişirme eğimi Hız eğimi ivme Hız değişimi Alında kalan alan Alında kalan alan 8

12 Aşağıdaki kavram hariasında bir çok haa vardır haaları bulup hariayı yeniden yapalım. ELEKTRİK Prize gider Anaharla konrol edilir Tellerden akarak araçlara gider. Priz Anahar Teller Devreyi açar Devreyi kapaır Elekrikli araçlar Anahar Yolu açılır Yolu kapanır Açılır Açılmaz Elekrik konusunda yapılan bir kavram hariasındaki yanlışlıkları bulalım: 1.ilişkiler okla göserilmez,bağlanının üzerine yazılır. Elekrik Anaharla konrol edilir Anahar 2.İlişkiler kuu içerisine alınmaz. Elekrik Prize gider priz 10

13 3.Bilgi haası:anahar kapaılırsa devre kapanır ve elekriğin yolu açılır. Elekriğin yolu kapalı Anahar Elekriğin yolu açık Açık Anahar Kapalı Anahar 4.Hiyerarşik sıradan sapmalar var. Elekrik Tel Priz Anahar Elekrikli araçlar sırası izlenmelidir. 5.Bazı kavramların bağlanısı belli değil,bazı kavramların ki eksikir.(prizin bağlanısı belli değil,elekrik ve eller arasındaki bağlanı eksik) 6.Anahar kavramı hariada iki ane vardır.oysa bir kavram bir defa yazılmalıdır. Sonuça bu haria karmaşık,akıl karışıran,amacı belli olmayan bir kavram hariasıdır.şimdi,elekriğin yolunu göseren doğru bir kavram hariası çizelim: ELEKTRİK ellerle Priz Anahar ellerle çalışmaz Açık anahar Kapalı anahar Elekrikli araçlar çalışır 11

14 YANLIŞ KAVRAM HARİTASI : DOĞRUSAL HAREKET HAREKET ÇEŞİTLERİ GRAFİKLER FORMÜLLER Düzgün Doğrusal Hareke Düzgün Değişen Hareke Düzgün yavaşlayan Hareke Konum-zaman Hız-zaman İvme-zaman x v a x v a Hız formülü v = v a. 0 + v = v a. 0 Yol formülü 1 x = v + 2 x = v 2 0. a a. Düzgün Hızlanan Hareke x -a 12