"'-JLI~'-1 FI..A.LICEV"LJER.İ DER.GİSİ

Transkript

1 Sayı : EYLÜL Cilt : ~ "'-JLI~'-1 FI..A.LICEV"LJER.İ DER.GİSİ Direktör : M. FUAD KÖPRÜLÜ

2 E L s E F E A H L A K V E R U H İ Y A T Pro f. F. RA U H Ahlak tecrübesinin ilk şartı şuur ile karşı karşıya buiunmak; bunun için de şuuru dolduran nazariyelerden kafayı boşaltmaktır. İşte ahlaki hayatı kurtarmak ile başlaınalıdır. Ancak pek umumi bir sist-emin mantık! bir neticesi gibi kabul edilmiş olan inaiıma, sıi"f bu yüzden, şüphelidir. Kanaatlerinin yalnızca dini bir imana, Allah ve kainat hakkında metafizik bir telakkiye dayaninasmdan şüphelendiğililiz her mütefekk-ir, ahlaka güzel bulduğumuz şeyi ibir doğruluk, kabil bir şart koşan, bulasa ~ptııkları talilin faziletlerine inanan bütün talilcil-er, şahit veya velayet sxfatile bir.kenara bırakılmalzdırlar. Zira bu ıg.~biler, Spinoza.nm bir tabirile, asıl şeyi iyi tanımak ıbahtiyarlığı.ndan mahrumdurlar. Bu şekilde anlaşilmiş, hatta tb.ayatca tahıkik edilmiş bir talil, bir taklittir. Zira baş.. kasrtıın.lınaiıı üzerinde düşünmek bir taklitten başka bir şey değildit. Böyle oimakla beraıber, hiçbir şey'i değer taşımalarına rağmen, nazariyelerin manasını ye ruhiyatca ehemmiyetini tanımamak tlmkansızdır. Dini itikatlar, bugün bile ıbir çoklarının iştirak ettiği bazı ahlaki inan malar için vasıta olmuşdur. Bir F~~te'nin ahhik1 kanaatlerini, şüphesiz, kendisine göre isb-ııt edilmiş metafizik fikirlerle kuvvetleridiriimişti. Uzviyetlere yapılan ibir benzetmenin, Ii san bakkmdaıki fikrimiz in kuvıvetini arttırdığını inkar edebilir miyiz? Bugün beşeri büyük düşüncelet; meta. fizik bir kartaat sayesinde meydana çıkmı lardrr. Nazariyelerin dünkü hatta bug.ünkü tesirieri inkar edilemez. :kat'i surette ortadan atılmaları ne keşf ne de arzu edilebilir. Mulhtelif yakın çeşitleri arasındaki benzemej.er, muhtelif h:ayat. tipleri, felsefi düşünce kahramanları tarafından uyandırılan mülah azalar, bug.ün de düşünüş ve yaşayışımrzda telkinler yapabilirler. tbdaa giden yolların hiç birini kaıpamamalı, yalnız karşısında bulunacak telkinleri hayatm tecrübesine arzeıtmeli, onlar.r, ilınl nazariyelerini inanmadan, kullanmadan alimin yaptığı gibi, bir defa denedikten sonra terketmelidir. Bu şekilde nazariyeleri, doğru bir itikadın hizmetinde vasıta o1aırak kullanmak mümkündür. Tarihe, hayatiyata dayanan ıbir muhah:fe karşı, bu nazariyeleri işimize g elen şekilde kullanmak, mesela aristokrat bir faıyôaccya, başka deiiie baş vurmadan, demoluastik el ile tutulur ıve,gözle görünür menfa.aıtlerini, keza, zamanımuda sayıları hayli çoğal an aristok- 14

3 AIU.AK VE RUHİYAT 15 rat bir hayatcıya, tabiatin, gitttikçe cümhuriyetci olan uzviyetler vasıtasile, kendiliğinden hürriyeti hazırladığını göstermek caizdir. İdaresi kolay.ve çocukça olan bu iş faydasız değildir. i~ki taraflı bir silabm, işinıize uygun tarafını kullanmak meşrudur. Nazariyeter iböylece bir tedrisat, bir propaganda vasrtası olabilirler..bunun için ilkin yenmek. istediklerimizin.görüş -tarzını kabul etmeliyiz, yalnız U şartla.ki sonradan aşılıyacağımız fikrin bütünlüğü için, bu biranlık kabul,.mahzur te kil et - mesin. Hakiki inanmaıya götüren yolu, muhalifler asıl ıkendi 1:elakkilerinde aramak meşrudur. Bir fikri, denildiği gibi, son haddine kadar yürütmek, mesela siyasi demokrasi kabul edildiği için iktisadi demokrasiyi de kabul etmek mant~kt bir zaruret teşkil etmez. Fakat bu muhalifleri demokrasik iktisadi şekli ile de aşinalaştırma:k için, iktisadi s~ada, reddettikleri şeyi siyasi sahada kabul etmiş olduk - larını göstermek faydalıdır. Diğer taraftan rnazariyeler 'kendimizde, daha iyi yaşamak cesaretini verebilirler. İki manalı, müphem nazariyeleri, ina.. nımızın i ine gelen bir çerçeve içinden görmek, eğer aldanmıyorsak ya - sak değildir. Hakikat ile hata.arasında ilııtimal vardır. Muhtemel ve mümkün olan şeyi belirsiz olabilir. Muhayyile bu.belirsizi, kendi ihtiyaçlarına gör-e tefsir etmek maksadile kullanabilir. Bu «belirsiz» den eser yoksa hakikaten istiıyerek.tecahül etmek fena rbir harekettir. Fakat bilmediğimiz, mesela.istikbalin bize yenilmez bir surette gizlediği nok-. talarda muhayyilemizi ümide doğru çevirmek caizdir. Zamanın taraftarlığını lehimize :kazanmak için, imanımiz'.ıın tarihteki misallerini ve mlikahillerini araştırmak faydasız değildir. Böyle.bir araştırma, iyi ve tabii bir müdafaaname makamındadır. 'Fakat nazariyeler yalnızca bir inanınayı telkin, takviye, tamim etme değil, bunları bizzat deneme vas ııtasıdırlar. Bir inanma vücude getirmek davasında bulunan bir sistem,.mugahi.ta olabilir. Eğer -iman için bir vesile, yahut sa~ı bir.tabaka olarak kalırsa, itikat, müminin hayatına, kendi haberi olmaıksızın, dıakim olduysa, bu mugalata zararsızdır. Bu takdirde inanmanın,.başlangıçtaki sebebi ne olursa olsun, münekkit :nazarında değeri vardır. İnanmaya ;verdiğim ıehemmiyet bizzat -kendisinden mi, yoksa.başıka b.ir sebebden mi geliıyor? İşte inanma gerçekten sağlam olup olmadığını anlamak için ilkin araştıraca - ğım nokta budur..bazı nazariyeler üzerinde bu usulün tatbi'katını göste - re!im. Ölüm cezasını, İsveçte üçüncü Güstav zamanındaki rah.ip mebusların yaptığı ıgibi ve aynı sebeblerden dolayı, tasvip e_den Paris prot-estan Fakültesi hocalanndan Menegoz bu hareketi, eğer İncil'deki sözlerin asd duyigulara mani olmasından doiayı takınd ı ise, kanaati taklit bir kanaat olacaktir. Fakat diğer taraf'tan da düşünmeliyiz ki 1830 dan sonra açık _ tan açığa demakrat olan ıkatoiik hareketine sebeb, bu -taribjerde doğmuş

4 16 CLKÜ, EYLCL 1937 olmasıdır. Eğer katalik nazariyeci Buchez'in 1831 de ilk istibsal şirke -: tini tesis ettiğini görüyorsanız, -bu, İncil'in tesirinden ziyade devrin umumi olan içtimai cereyanına.bağlrdır~ George Henri, Single to nazariyesini doğru göstermek için dini deliilere baş vuruyor : hepimiz dünyada Allahın llltfile yaşıyorsak, nimetle~ini de öylece müsavi surette.kullanma hakkına sahibiz. Fakat asıl hakiki ve derin sebeplerin ıbundan ibuet ol madığı aşikardır. Zira ıbu gibi hukukun istenmesinde hakiki arnilin yalnızca dini olduğu ve dini İmana bağlı olduğı,ı dü~ünülse rve Üphe edilseydi böyle bir hak talebi hiç de vaki olmıyacaktr. İçtimai bir fikir, yaşanmış ıve bir nesil tarafından denenmiş olduğu, bu ya ama, denemelerden çrkan ahlaki inanmaların, ba ka.b,içbir ş.eye tabi olmadan ahlaki inanma olarak bir sıra altına ahrimasmli temin ey_ liyecek olan miyarlarını tahnin ettiği takdirde, ilk ilhamı, nereden ge - lirse gelsin, me ru mahiyettedir. Bilhassa dini metafizik «yakin»!erin kaybolu u, zamanımıza göre sadece ahlaki niyetlerini ve ahlaki temaşalarmı tasfiye endişesinde bulunanların sayısını azaltacaktır. Tema a e~ilecek ebedi bir mevzuun yahud batıni yaşayı ımızın.karşısında.bir tema agerin varlığına inanma.k, ruhların -böyle ıbir tasfiye temayülünü kuvvetlendirıni idi. Bununla beraber öyle zan ediyoruz ki bu temayülün kökleri, asıl insan ruhundadır. Bu yüzden dini inanmalarm kaybolu und:aın sonra da yaşamaktadır. Mü - rakabe hayatı, deruni sükutun aranılr ı, içini yoklryan ve derinleşen her samimi kimsenin kendisinde içtimal bir vazife keşfettiği zamanrmızda bile, bazı insanlara elverişli bir ihtiyaçtır. Daha ileri gitmek mümkün, yalnızlık aleminde bulunmağa ne kadar.az temayülümüz olursa olsun. iztıraplarm hafiflemesini şuurun bir nevi daralışında ve ölümde araya - biliriz. Fakat bu ekildeki inzivamrz, sadece şu,kadar bin sene evvel söylenmiş bir söze hörmetten, yahud yanlış bir rvücud bilgisini üzerine kurulmuş temaşai bir b,ayat lehine olan bilmem ihangi efsaneden doğuyorsa, tamamen batıni olan bir kemale doğr-u olacak sava malarımız içtimal hayattan vaz geçişimiz, yalnız asarıatikacıya alaka verecek ıpeszinde hadi - selerden ba ka pirşey değildir. Ahlakı hayatiyattan çıkaran nazariyeler, metafizik nazariyelere kadar yanlıştır. Mamafih hayatı, -istediğim, cemiyetin ve insanın yaşamasını arzu ettiğim doğrudur. Hayatm şartlar.ııı;ıı.bilmenin, ıyalnız bana yaşamak mefkuresi için lazım vasıtaları tedarik değil aynı zamanda yakin tasrih v.e tahrip eylemesi de mümkündür. Bir kaç arkadaş ile atıldrğım boş adada, ancak kendime yetecek k a.dar yiyeceğim varsa belki bir felaket ar - kada ına yardım'! redded.eceğim, belki de.bugün ekmeği vermemekten ziyade yarın onunla ölmeği göze almak tercihini yapacağım. O zaman ihtiya~ bana insaniyetci imanın geçimsizliğini gösterecektir. Şifas.ız hasta_ lara baktığımız, en faydasız insanlarm hayatma el uzattığımız zaman, ta,bii

5 AHLAK VE Rl.JHİYAT 17 istifadan bahsedenlerin zıddına, tabiatın arzusuna karşı açıktan açığa beşeri mefkure tarafını tercih ediyoruz. Cemiyet.kendisini sari vererne karşı korumak ihtiyacındadır. Bununla beraber içtimax selamet duygusunu, Ortaçağda cüzzamlzlara yapıldığı gi.bi, veremiileri her türlü içtimai temastan uzak bulundurmağa kadar ileri.götüremiyor. Bu noktada içtimai hıfzıssıh,ha endişelerini beşeri istirab karşısındaki merhametimizle banştırıyoruz. Birçoklan içtimai hıfzıssıhhaya kanşan büklımete nahoş nazarla bakmaktadır. Bununla beraber ferdciliğimiz cemiyetin hetkese anlasma mecburiyetini yüklemesinden mustarip değildir. Sirayetin mevcudi~eti ilmi surette gösterilmiş ise mecburi temiziiğe razı oluruz. Hatta bir müellife göre hükumet halkının ilmi şekilde kanaati teessüs etme - dik çe sı_hhi meselelere kanşmamalıdır. Meseleleri böyle mütevazi ve psikolojik bir şekiilde vazetmek romanların ve muharrirlerin şikayetli.bir dille anlattıklan ahlaki vaziyederi ortadan kaldıracak, ahlak ile tabiatın tefsircisi olan ilim arasındaki zıddiyet bir allahlar har bi olmaktan çıkacaktır. M. D e C u r e I, ilmin ve vicdanın hukukunu birbirine zıt göstermektedir: bir doktor, ilmi mesai si namı. na, bir insan hayatını, hatta mahkum edilmiş bile olsa feda eder mi? Eğer şey'! ilmin bütün bir hakikat olmak sıfatile, ahlaka karşı hak taşıtığına inanıyorsa, evet. Fakat bunu kabul etmek, hakikat ile hakikatin şekillerinden yalnız birini karıştırmaktır. İnsanlık vazifesini ve cazibe kanununu tasdik ettiğim zamandaki aklilik duygulan aynıdır. İnsanlık 'kanunlarına karşı olan vazifenin doğruluğu, kanunlardaki doğruluktan farksızdır. Vicdanın kararlarına karşı, tabiatin, hukukunun tamnmasına hakkı olduğunu iste - rnek alime değil fak!it bir dinin rahibine yakışır bir tarzda ko - nuşmaktır. Müsbet bir zihniyet, tayin edilecek tecrübe şart - ları içinde, mukavemet edilemez surette kendisini gösteren ve kalbin isyanları dinin şey'!, ilmi bir yakin kadar aklı kabul etmektedir. Asıl bilinmesi lazrm nokta~ tabiati bilmek arzu vazife - sinin muasır vicdanlarda: insanlık vazifesine tekaddüm edip etmemesidir. Bazı alirolerin şuurunda, eşyayı tanımak vazifesi, ve içtiai şu uru sön - dürrneğe kadar.diğer vazifeleri unutturmağa doğru :gidiyor mu? Eğer böyle ise,.bu münferit şuurların şe'hadeti ne değerdedir? Kuvvetli fer _ diyederin ayrı vazifeleri olduğu ileri surüldü. Bu alimler, tahardyatta bulunmak gibi bir vazife.için mi <loğmuşlardır?.bu takdirde meseleyi şu şekilde vazetmeli. : ahiakın da dahile~i, ilham sahibieri var mıdır? Varsa bu nevi dahilerle amme vicdanı arasında ne münasebet vardır? Bu gibi insanlar müjdeci midirler?.inanmaları.bitgün a.mmeye mal olacak mıdır? İnsanlık, ıbirgün, hakikatin ilerlemesi, hiç değilse gelecek nesil -!erin selameti uğruna birkaç kurban verrneğe razı olacak mıdır? O za _ man bu müjdecileri nasıl ayırmalıdır? Bütün ibu noktalara :temas ede -

6 18 'Oı.KÜ, EYLilı ~egız. Şimdiden.söylliıyeHm ki ekli ne olur.sa olsun göstereceğimiz hal tarzı.ilim taraftarlığı namına olmıyacaktır. Bu meselenin doğurduğu müsbet güçlükler haıcltında bir fikir edin me'k istiyenler, V e r e s s a i e f f 'in, hastahanelerde hastalar üzerinde yapılan tecrübelerden :bahis bir doktorun batıralarz adlı eserini okusunlar. O zaman, ibu ıg.üçlüklerin hem dlmi keşifler, hem de tedrisatı için \Zaruri olduğu fakat aynı zamanda tecrübelerden mütevellit tehlikelerin hemen hemen 'hiç derecesine inecek kadar azaldığı görülecektir. Tıp talebesi, ameliyata alışkın bir el sahibi olmak dçin canlı malıluk üzer.inde ameliyata başlar. Fakat daha önce hayvan üzerinde oçalı~ ır, sonra.bir hocanın 111eza _ reti altında ameliyat yapar: Birbiri ardısıra olan ibu ameli denemeler neticesinde nihayet do'ktor-luk derecesini kazanır. Mücerret ıbir metafiz.ikten ibaret ve ancak mutlak, zıt hal tarzıarına ıt~ammül eder görünen bir.me _ sele, böylece tah!jlini haltarzıarına elverişli bir ahlak v~ tatbiki ruhiyat meselesine inkılap ediyor. Mesele hayatın kanunlarını kabli olarak mu - kaddes ~ir ıpahiyette vazetmek değil, fakat ibu kanunlara aid ibilgıinin mef. kuremizi tadil edip etmiyeceğini ara tırma'ktır. llmz prensiplerden ziyade nesiller mahvolsun dememelıi, bilakis samimi surette v:icdanımızdan, ibaş - kalarının vicdannidan istifade ederek hareketiniizdeki. geçimsizliğin veya mutabakatin neticelerini yoklayarak ve ıin~amız üzer.inde geniş bir ıso - Tuşturma yaparak müşahedede hulu.nmal ıdır. Bu mukayese yavaş yavaş yürürken imanımızın hangi noktaya kadar mukavemet etmesi veya şe'niyete mukavemetten vazgeçmesi lazımgeldiği anlaşılır. Bu mesaiyi sarfeden - le.rin Um1.1II;liyetle istedikleri noktada anlaş-tıkları görülecektir. İhtimal ki bazıları prensipierin ~ütün safiyetlerile muhafazasını istiyecekler, bazıları ise ~e'niyete intibakmı araştıracaklardır. Her iki harek~t te aym derecede meşrudur. Elverir :ki birinciısinin mutaibakatsızhğı tenevvür eçs.in ikinci - lerin mülayim davranışı hasbl olsun. Bilhassa mühim nokta~ bu davranış - larda ne birinin ne de diğerinin ebed1 ibir umde namına değil, fakat müs. bet, mütevazı sebepler altında.başka türlü inan~mam neticesine varan samimi bir denemeye dayanarak kend isini gerçek göstermeğe çalışması lazımdır. Tekevvüni ahlak nazariyeleri, ahlaktaki * mugalataların en zengin menbalarından,biridir. Bu nazariyele re göre inanmanın değerini, menşelerinin -değerile ölçmel.j.dir. Bu, bir tari'lı mugalatasıd ır. B.ir itikadın unsurları tahlil edilince zaruri olarakinhilal eder. O halde ancak ebed1 olan itikatlar me ru olabilirler. Böyle bir düşüncey_e maddeci ve cevherci mug~lata -desek yeri vardır. Bazr müellifler.için tarih, bugün yaşayan şuur.un tabi olması lazım ikinci bir tabiattir. Halbuki. ıb~nde.mevcut canlı imanı maziye,. sırf mazi

7 AHLAK VE RUHİYAT 19 <>lduğu için, hürmet ettinne-k lfi.zumsuzdur. Fransızca yazmak Iiçin Rut kelimesinin Rugitus ( hayvanın.gökreyişi ) nden geldiği yahut Gourges'Jm gorge ( boğaz ) kelimesinin aslı olduğunu bilrneğe lüzum yoktur. Lugat bitgisine göre yazı yazanlar, yalnız gösterişciler.dir. Muharrirler, zaman - 1arının hayatını yaşamak suretile, kelimelerin ılıugünkü manasından mü - teessir olurlar. Bununla beraber tarih ~anııpı aydınlatacak bir -vasıtadır. "Bir mefkureye olan saygı, bana eski devirlerden geçtiğini bildiğim gün 'kayıp oluyorsa, obu, esasen o mefkurenin kuvvet.ini ananeye borçiu o l<luğu nu gö.sterir. Fakat kendimi deneme şartile kendimde tekrar o m~fkureyi bulahilirim ve nitekim bütün ihtilalciler,.roma kahramanlarında.kendiler ini tar ih bana bilhassa kuvvetlerimin ve dayandığım menbaların geniş - 1iğini ölçmeği.öğretir, böylece imanımızı ıkuvvetlendirir veya bilakis azal tır. Şe'niyete intibaka icbar eder. İnkılap umdele.rini müsteinlekelerde t atbik için Fransa'nın yaptığı ıbirçok semeresiz tecr.übeler.de tarihini ar~ştırmak, ahlaki tiplerimizden başka tipleri.de düşünmeğe alıştırır. B e a n c h e t 'ye göre, 1854 da yapılan bir 'kısım müstemleke kanunları, Avushı ralya'nın katillerle iskan edildiği fi.krinden mülhemdir. Eğer Avustural - ya'nın, yalnız memurlar ve serbest muhacir kütlelerinin birleşmesinden -sonra refah bulduğunu tarih vasıtasile öğrenirsek, ahlaki salalı i~anı haklı::mdaki imanımızın realiteye uymıyan kuv.veti hafifliyecektir. Siyasi hürriyetperverlik telekkisinin ilk zamanlarda,.bugünkü müdafaalarının temsil ettiği şekilde, tamamen ferdiyetci olmadığım öğrenmek, bu.telakkinin uzun bir ananeye dayanmaktan doğan şöhretini izale edebilir. Patron ve amele münasebetine aid nizam, İngiıt.ere'.de asırlarca müddet zarfında müşterek' bir kanun halinde idi. Onsekizinci asır sonunda unutulmuş olan bu kanunu, yeniden İstiyen ameleler, ıbir yenilik yaptıklarını sandılar. Alakadar bir komisyon, tevarüs ettiği sermayeyi kullanacak her kimsenin bu hakkını, her Breton'nın doğarken getirdiği.bir 'hak gibi düşünmeğe uzun zamandanbed alıştıran hürr.iyetperver teşkila.tın imtiyazlarından biri olarak ilan etti.. Halbuki Iriiç-ük bir tarih bilgisi, hürri.yetperverlerin bu deli - lini zayıftatmak.için kaf.i olacaktır. Bu mütalealar.dan sonra, tarihin ahlaka olan faydasının hudutları görülüyor: hrih bizi, ılıugünden çok ayrılınıyan ıbir dün itibarile alakadar eder. Belli bir hududun ötesine geçilirse işimize yaramaz. Vicdanımızm etnografya veya antirepoloji tetkiklerinden müteessir olması ihtimali pek azdır. Belki demokrasiyi, monarşiye, yahut meslek ahlakını. kılan veya taifeye çıkmaksızın doğru göstermek mümkündür. Bir itikadın allahca bütün bir ebediyete şamil olarak emreylediği için muteber olduğu akidesini taşıyan asr1.bir kadın, yanlış idare edilen dini bir terbiye almış olmadıkça, iffet duygusunun tarihte!71uht:eliıf şekiller aldığını, daima cinsi azaya.bağli olmadığını beşeriyatcilerden öğr.enmekle iffet duygul.a'i'ında asla bir sarsmtı duymıyaca:klardır. Keza bazı kavimlerde dint menşelerine

8 20 ÜLKÜ, EYLÜL 1937 veya yamyamlığın mukaddes seeiyesine aid bir bil~inin bugünkü bir vicdarıı bozacağını hiç zannetmiyorum. Be ert hayata müessir olan anud hurafelerden birisi, hayat yeniden başlamıyormuş ve bir düziye kendisini y~ratı:iuyormuş gibi, eşyayı unsurlarile aynı şayan cevberci ve maddeci 'telakkidir. Hakikatte bu yeniden başlama ve yaratma umumiyetle hisleri _ mizin ken.diliğinden olan inki afında mevcuttur. Bir rubiyatcı, bir çiçekten, gübrelik üzerinde bittiği için zevk almadığını ileri sürebilir. Fakat bu zevk almayı ın sebebi, kısmen, gübrelikte doğan bir Çiçeğin çiçek Ol!Jlıya'cağr hakkındaki yanlrş bir telakki değil midir? Vaiz, a kın aşağılık birşey olduğunu söyler. Fakat bu hürmetsizlik kısmen, aşkın temiz olmadı - ğinı, çünkü aşkı ifade eden uzvi vasrtaların mubayyile için çirkin olduğumugalatasından ibaı-et değil midir? Daha dün senli benli konuştuğu - muz ve mektep muvaffakryetledni t~brik ettiğimiz bir arkada ın ıgünün birinde me hur bir adam olduğuna güçlükle inanıyoruz. Aynı yanlı telakki ahlaki bayata istinat etmektedir. Bir mükelleflik lazımgeldiği şekilde kar ılanmıyor. Çünkü mevzuu yüksek değildir. Sarih. ve h~men yapılacak vazifeleri istememenin sebeplerinden biri de budur~ Necip sıfatı takılacak vazifeler arzu ediliyor. En yüksek vazifeler, baya - tımızın en gayrimaddi kısmına ait olanlardır. içtimat vazifeler ikinci derecededir, çuiıkü maddi mahiyettedir. A.r i s t o bile, böyle düşünmü!} idt Muasır sosyalizm, mesela M ar k s 'ınki mide ile ili iği o1an bir mezheptir diye ~ ağı görüldü. Bu, doğru değildir. Zira iktisadi sosyalizm,. M a r k s için, yüksek gayelerin içtimlleşmesine yarayan zarud vasrtadan ba ka birşey değildir. Fakat sosyalizm, yalnız iktisadi teşkilat ile meşgul olduğu zaman bile, sadece ihtiyaçların tatminini takip etmiyecek, bir fikrin yardımcısı olacaktr~. Ekmek ihtiyacı, herkes için istenildiği zaman,. «herkes i_çin ekmek fikri» ne döner. Adaletsizlik korkusu, çok defa şahsi bir adaletsizlikten doğar..bu bal, umumi bir davanın müdafilerini bazan ehirli gösterir. Bununla beraber şahsi duyguların genişliyerek fikir olması. da kafidir. İnsaniyetcilik duygusunun tabii tekevvününü de.bu noktada a ramalıyız. Kendinin, yahut sınıfının ve ırkının ıztırabrnda beşeri iztira.p okuinak, enmuzeç addedilecek bir vakıada bir kanun gören alim ta~zında okumak demektir. Zannediliyor ki bazı mezheplerin değerlerini, sahipleri 'nin yaşadıkları hayat ve muhit şartlarını izah etmek suretile azaltmak mümkündür. L e o n S a y 'diyor ki: Marks, haham bir nesebe mensuptur, böyle birşey, kapitalist rejimine ait tahlili şupheli gösterir. Filhakika Marks, belki temayüllerini daha ziyade Hegelci bir terbiyeye iborçludur~ Fakat kendisinin içtimat inanması inanmanın içinde doğması lazımgelen şeraiti dahilinde dogmuş ve inkişaf etmiş ise, hiçbir şey, inanmanın değe rini dü üremez. A!?-laki bir ananmanın, bir prensi~ sayılması için, basit yahut tahlili imkasız bir ekil taşıması zaruri değildir. Yalnız menşelerinden, köklerin-

9 AHLAK VE RUHİYAT uen kopmuş olması, ~anh ve muhtar bir düşünce gibi tekamül etmesi yeter. Stuart Mill, pe'k haklı olarak hasbilik, esasında hodkfunhktan doğmuş olsa bile, insaniyetin yaptığı kat'i bir zafer olmaktan geri kalmaz diyordu. Mü.. :rüru zamana ait olan adli nazariye, bu görüş ile derin.bir nazariyediı: : nazariye, yalnız ammenin sulh ve selameti zaruretine değil, fa kat aynı hak.. ların ve yeni vazifelerjn doğabilece ğ i, bir defa doğduktan sonra iptidai bir lıak ve vazife imiş gibi addedilece ğ i fikrıine dayanarak.kendisini haklı,göstermektedir. Fakat yeni bir inanmanın do ğmuş olduğunu nasıl anlamalı? Onu, :sathi ve hayall inanmalardan nasıl ayırmalı? Bunun ııçın kaynakları unutmamız, unsurları ıgörmemekliğimiı., yahut görüyorsak, bu görmenin haleti ruhiyemizi karıştırmaması lazımdır. Bu ruhiyat meselesidir. BiLinecek nokta, yeni tamamlanmanın ve ter~ kibin hangi noktaya kadar yapılacağıdır. Bunu bize yalnız tecrübe göste :recektir~ Mesele, duy.guların birbirine kaynaşmasından ibaret olan daha umumi.bir meselenin lhususi ıbir halidir. Duyguların birleşmesinden kay - o naşmasına kadar olan dereceler çoktur. Terkibin unsurlarını tekrar bul - mak imkansızlığı, bulmak mümkün olduğu takdirde tahlilierin birbiri ardı sırasına gelmesine rağmen, terkibin mukavemeti, son kaynaşma -derecesi - n in işaretidir. Orkestranın aletlerinden heı:ıbirini ;gören musikışinas, bu ~ nunla beraber, senfoniyi işitmektedir. Zaten musikışinas, böyle bir terkibi yapınağa tahlilierin maru olmadığı gün musikışinas olmuştur. Augier'nin bazı şahsiyetleri servetlerinin menbalarım safdilane ıbir şekilde unut - tular ve iyi adam ruhunu kazandılar. Bununla beraber, eğer sami.ml ise - ler, :kaynaklarını hazırlamak, onları muazzap etmiyecektir. İyi adam ise - ler o zaman, yapttkları fenalıkları tamire çalışacaklardır, vicdanlan tahlile mukavemet edecektir. Keza bir karı bir koca düşününüz: sevişiyorlar, yuva kurmuşlardır, hürmete değer ve te.miz.bir ıhayat yaşıyorlar..bununla beraber aşklarının bir heves doğduğunu ve ilkin tesadüfün kadını bir ~etresi yapt ı ğını herkes biliyor. Fakat yeni bir hayat vaziyeti de değiş tirmiştir. İşte maziyi silen pişmanlık, affetmek gibi duygulara aid naza ~ riyelerin derin ruhi manası buradadır. Hayatı kat'i, ıbinnetice tamir edile. miyecek, hiçbir şey yoktur. Hayat tek şekillilik olduğu kadar nihayetsiz bir ılıereket halidir. Ahlaki veya içtimai inanmalarımız için de mesele başka türlü değil - ~ir. Şüphesiz inanmalar fesada uğrayacaklardır. Bir başkasına rastladığımız kaynakların hodkam olmasından şüphelendiğimiz -zaman bu inanma - ~arın mahiyeti hakkında tere ddüt edeceğiz. Mesela bugünkü milliyet fi ~irlerinin içinde do ğduğu şeraiti, kanlı menşeleri öğrenmekle vatanper ~ ~erlik duygusunun ~Sarsılacağı akla.gelebilir. Fakat, hiç değilse şimdilik bu hisse değer veren vicdanlarda böyle bir sarsıntı olacağım hiç zannet ~ ~iyorum. Vatanperverlik hissinin zaiflaması veya şeklini değiştirmesi

10 22 ÜLKÜ, EYLÜL 1937 muhtemeldir. Daha şimdiden böyle bir değişmenin sebepleri ke~edile - bilir. Demo kratik bir hürriyete doğru olan arzularmuz ancak muayyen bir merkeziyetsizlik, muayyen bir federalizm.ile.kabili telif ise, belki de millt bir rabıta, bugünkülerden daha kuvvetli olacak mahal ve mmtaka duygu - larile uyuşacaklar, ıbelki de aksine, Avrupa federalizmi teşekkül ettiği takdirde, bug;iin'kü vatanperver.jiğ.i kuvvetlendirecektir. Fakat eğer, vatan - perverlik seeiyesini değiştiriyor.sa, bu deği Illede nazariyelerin rolü hiç _ tir. B a k a n n i n e diyor k i : «vataiıper verlik, tam tabii \bir (duygu. olarak, acnak dar bir dünyaya şamil olabilir.» böylece ancak te meli olan,. yahut temeli farzedilen bislerin yaşamak.hakkına malik olduklan zanne - diliyor. Halk Darülfünunlarma devam edenler, böyle 'kaba bir cevherci liğin delillerine kar.şı samileri ıne kadar ihtiyatkar bulundurmanın lüzu - munu elbette anlamışlardır. Hakikatte iktidarlarıli kayıp oluşunda başka derin sebepler vardır. Nazariyecilerin istidlalleri, zaten Şe'niyette.busul bulan değişiklikleri.göstermeğe yarar. Fakat halk, bütün.iptidai mütefekkirler gibi, itikatlarmı eb~dileştirmek ve onlara mutlak bir temel, veya uzak 'Ve ıbinaenaleyh esrarlı kaynak bulmak temayülündedir. Böyle bir me. selede vicdanlarda hasıl olacak buhran, vicdanların yine kendilerini soruşturma suretile halletmeğe alışmaları esastır. Memleketinizi ılıaşka bir mem_ lekete tercih etmiyor musunuz? Böyle bir tercih, zaruri olmuş mudur 'f Bu tercih kısmen ıgırizi ve kısmen de insan olarak taşıdxğınz.z hislerle vt! bugüıi yaşattığxi:ıız ve.birçok fransızların her zaman dünyaya karşı temsil' ettiği insanirk mefkfiresi ile mutabxk.olmak itibarile akli <leğil.midir? Bu. tercihler,.size vazifeler.göster-miyor mu? ilah. Vatanper verlik meselesi derin ve teşekkülünü bulmuş vicdaniara bu ~ekilde hitap etmekle vazıhil edilebilir. İman <ile tahlil arasında bulunan ve, inarumyanları bazı asabi muharrirlere.göre ancak maddeci ve növmit hal tarziarına.g-ötürür görünen biı. sıkıcı mücadeleye aid metafizik bir mesele, böylece tatbiki bir ruhiyat meselesine inkxlap etmektedir. Meşhur r.omancrlarımızdan çoğunu.gür bir imana götüren korkunç meselelerin esası da buradadır. Gör.ülüyor ki b~.gibi güçlüklerden kurtulmak için daha az fasdalı olan vasıtalar y.ok değildir. Şimdiye kadar bahsettiğimiz nazariyeler inanmayı, inanmaya, yabanc ı bir prensipten, metafizik bir hakikat veya tabii şe'niyetten çıkaran şey't nazariyelerdir. İnarunayı, inanmadan başka bir.şuur vakxasına, hatta alma yahut bir mükelleflik duygusuna, bağlayan nazariyeler.in nasıl kullanrla.:. cağını yukarıda gösterdik. Vazife ve heyecanlar, ahlaki bakikatin işareti - dirler, fakat yanılmaz değildirler. Diğer insanlarla ve inanınalarile uygun_ luk, düşüncelerde muayyen bir umumilik derecesi, kendilerine, hatta aklilik.duygusundan ayrr olarak, akli bir fiil olmak hakkını tc3:nıdxğxm işaretlerdir. Bununla beraber, herşey bertaraf, bana ıztırap vereceğini ih-

11 AHLAK VE RUHiYAT sas etmediğim bir fikir, hakiki bir fikir.değildir. Diğer taraftan eşya içinde metoini tayin etmiş ibir ruh, mefkureyi, mefkurenin verdiği meserret ve huzur ile keşfedebilir. Fakat ıztıraptan olduğ.u gibi meserretten de vazgeçebilmek, ıztırap ve meserret duyguları altında son olara'k yegane değeri taşıyan yakini ayırabitmek.gerektir. Afhla.ki bir hakikat, ancak böyle bir tecrübe ile elde edilebilir. Aynı suretle ala.k:ayı takip etmekte m~edilmiş değildir. Fakat fay - dalı neticelerile ölçülen her ıhareket, bu neticeler ne kadar uzak ve mu - fassal olurısa <>lsun, mefkurenin bir tercihi mevzu olamaz. Böyle 'bir hareket mefkureyi inhilal ettiren.işaretlerden ibiridir. Alaka 1 gibi içtimai sa - adet nazariyesi de olduğu gibi alınırsa boş bir müsadereden.ibartetir. Vatanın menfaatini aramak için, <> menfaatin esasen ne olduğunu bilmek ge. rektir. Şu halde içtimai menfaat nazariyesi «içtimat» nin nazariyesine muhtaçt<ir. Cemiyetlerin bir.defa varlığım kabul edince, onların yaşamak ve mesut yaşamak istedikleri söylenebilir. Bu noktaya bir diyecek yok, fakat ilkin cemiyetin ne.olduğunu ve nasıl yaşamak.istediğini bilmek la - zımdır. Medeni cemiyederin yalnız yaşamak.değil, fakat muayyen bir tarzda yaşamak i-stedikleri ıbir vakıadır. Halklar hiç değilse iyi kısımlan bir mefkfireye sahiptirler. Mesele bir halkın irişrnek.istediği gayenin, se. lameti ve maddi menfaati ile hangi n oktaya kadar ahenktar olduğunu bilmektir. İçtimai menfaat, içtimai mefkqrenin ölçüsü değil, siniridir. Bir halkın mefkfiresi, zaruri.ı;urette kendisi için faydalı olanı değildir. Fakat aynı zamanda mefkuı:enin, ancak menfaati ile uyuşahilen tarafını umu - miyetle kaıbul etmesi lüzumuna kanidir. İmanının derecesini, imanını müdafaa için selametinden tehlikeye koymağa r,aızı olduğu kısmı ile ölçmektedir. Bu birkaç misal, ahlak nazariyelerinin mümükün olan kullanrlmaları göstermiye kafidir. Eğer bir nazariyeden kasdimiz, o nazariyeden kalan ahlaki inanmayı, yahut ezell bir ahlak nassının (dogme) vaziyetini mantıkça veya fikriyat nasma talil etmek dse, her.şeyden evvel vicdan bu İıazariyeden kurtulmalıdır. Fakat ahlaki nazariyeler, bir telkin bilhassa, tecr.übe vasıtası olarak değerlidirler. Dünün.a:damı bir kafire ve münkire karşı Allahın sözünü gösteriyordu. Bugünün adamı serbestçe soruştur - duğu vicdanım tenkide açıyor. Vicdan, nazariyeleri ancak psikolojik bir kullanma maksarlile kabul ettiği gün ahlaki hakikati, ahlaki hayatı seze _ bilecektir. Böyle ıbir görüş deği~ikliğine ne kadar ehemmiyet verilse yeridir. İçtimai fikirlerimizde mizacın veya bazı ahvalde vazi.fe telakkisinin tesiri ile uzlaşmaz bir vaziyet takınabiliriz. Fakı3!t.birçok kimseler tabii bir nizam olduğuna yahut tarihten çıkarılmış dersler üzerine kurulduğuna büyük ihtilalciler gibi inanmasalardı, daha a:z şiddetli olacaklardı. Parya - larla ayni kaptan su içme kten ise kaleraya yakalanmayı göze alan Hintli-

12 ÜLKÜ, EYLÜL lerin zekası yanlış inanmalada körlenmi.olsaydı, Üphesiz hıfzıssıhaı kaidelerine riayeti reddetmiyeceklerdi. Dinlerin.bugün yaptığı en büyük fenalık, uurlarımızı kendi kendilerine duymaktan menetmek, bir kısmınr.bazan ölü şekillerin ayini.içinde hareketsiz bir hale koymak, ananeden ve ilahiyattan gelen ağır bir yükün altında ezilen bir kısmının ise hamlesini geçikdirmektir. Hülasa -bütün talilciler, sistem yapanlar, inanma yı inanma dı ında arıyanlar gözden düşmüşlerdir : İyi adam bugünün hakikatini, bizzat eşyadan fı kıran bedalıati istiyor Experience Mora{den, çeviren : Z. Fahri [1] "Bu tercüme ders yılı esnasında İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesindeki ahlak derslerine ait bir kaç seminer çalışmasına ip_ ucu temin etmek maksadile, meş hur Fransız ahlakçılarından Ra u h dan yapılmıştı. Liselerdeld ahlak ve ruhiyat dersleri için belki felsefe muallimlerinin işine yarar diye buraneşrediyoruz. KORKU: Sırrı elinde yokluğun, Akıyor su gibi zaman. Aşarda tepeyi yolun, Derin uyku gibi zaman. Engini ar;ırken ömür#. Birden uçurum görünür; Eteklerine sürünür, Geçer korku. gibi zaman. Coşkun Ertepınar