TARIMSAL MEKANİZASYON DURUMU, SORUNLARI VE ÇÖZÜM ÖNERİLERİ

Transkript

1 ÖZET TARIMSAL MEKANİZASYON DURUMU, SORUNLARI VE ÇÖZÜM ÖNERİLERİ H. Ünal Evcim 1, A. Behiç Tekin 2, Ercan Gülsoylu 2, Vedat Demir 2, Hüseyin Yürdem 2, Hüseyin Güler 2, Hamdi Bilgen 2, Fazilet Alayunt 2, Mehmet Evrenosoğlu 3 Tarım sektörü, çoğu tarımsal mekanizasyonla yakın sebep-sonuç ilişkisi olan küresel etkenler nedeniyle önemli değişmeler yaşamaktadır. Son yüz yılda etkisini giderek artıran küresel ısınmaya dayalı iklim değişikliği tarımsal işlemlerin daha kısa sürelerde yapılmasını gerektiriken, artan çevre kirliliğinin başlıca nedenlerinden olan üretim kendini tehdit etmektedir. Dünya yüzeyinin oldukça küçük bir diliminde tarımsal üretim gerçekleştirilebilmektedir. Benzer şekilde temiz su da sınırlı kaynaklar arasında yer almaktadır. Artan nüfus, kaynakların verimli kullanımına zorlamaktadır. Enerji fiyatlarındaki artış girdi fiyatlarını artırmakta dolayısıyla sürdürülebilir üretim zorlaşmaktadır. Girdi etkinliğini artıran mekanizasyon giderek önem kazanmakta ve üretim planlamasının odağı haline gelmektedir.tarımsal desteklerin azaltılması yolunda kamuoyu talebi küçük işletmlerin azalmasına yol açmaktadır. İletişim ve lojistiğin kolaylaşması küresel rekabeti artırmaktadır. Artan nüfus tarım ürünleri talebini sürekli olarak artırmaktadır. Bu gelişmeler ışığında tarımsal üretimin artırılması gerekirken bu da maliyeti en küçükleyerek doğaya en az zararla kısa sürede ve az sayıda işlemle ve en az kaynak kullanımıyla gerçekleştirilmek durumundadır. Bu zorunluluklar geleneksel üretim tekniklerinin terk edilerek çağdaş üretim tekniklerine geçilmesini zorunlu kılmaktadır. Bu açıklamalar ışığında ülkemiz tarımının mekanizasyon durumu mekanizasyon açısından büyük öneme sahip tarımsal nüfus, gelir ve işletme yapısı ve ürün deseninde, son yıllarda temel eğilimler etkisiyle yaşanan gelişmeler ile şekillenmektedir. Ülkemizde tarımsal nüfus ve işgücü azalmakta, hayvansal üretimden kaynaklanan tarımsal gelir (alan ve kişi/işletme başına) artmakta bu artış bitkisel üretimde ise tarla ürünlerinden çok sebze ve meyve ürünlerinde görülmektedir. Tarımsal işletme (çiftçi) sayısı azalırken ortalama işletme büyüklüğü büyümektedir.toplam tarımsal üretim değerinde hayvansal ürünlerin payı lehine değişim yaşanmakta; üretilen değerlerin pazarlanan miktarı giderek artmaktadır. Bitkisel üretim de ise tercihlerde tarla ürünlerinden meyve ve sebze ürünlerine kısmi kayma görülmektedir. Hayvansal üretimdeki artış kaba yem üretim alanlarını ve miktarlarını artırmaktadır. Türkiye tarımında yaşanan bu gelişmeler küresel etkenlerle birlikte traktör parkını hızla büyütmekte, ortalama güç değerini artırmaktadır. Üst güç talebi 95 BG den 110 BG düzeyine çıkmıştır. Çift-Çeker modellerin toplam satışlardaki oranı %85 i aşmış; kabinli modellere talep artmıştır. Traktör parkındaki bu gelişmelere karşın, mekanik ömürlerini fazlasıyla doldurmuş traktörler hurdaya ayrılamamakta; bu traktörlerin varlığı parkın nitelik gelişimini engellerken çok ciddi boyutlarda ekonomik kayıp ve çevre zararına neden olmaktadır. Ekipman yoğunluğu (Traktör başına düşen ekipman sayısı) giderek artmaktadır. Orta dönemde bu oranın sulama, hasat ve hayvansal üretim makinaları ağırlıklı olarak büyümesi beklenmektedir. Alışılagelmiş üretim teknikleri ve bunlara uygun araçların yerini zaman, enerji, su ve maliyet tasarrufu sağlayan, ayrıca toprak ve çevre korunumuna duyarlı teknik ve araçların alması beklenmelidir. Anahtar sözcükler: Türkiye tarımı, tarımsal mekanizasyon 1 Ulusal Pamuk Konseyi, İzmir; unalevcim@upk.org.tr 2 Ege Üniv. Ziraat Fak. Tarım Makinaları ve Teknolojileri Mühendisliği Bölümü, İzmir 3 Hisarlar Makina A.Ş., Eskişehir

2 1. GİRİŞ Dünya ve bu bağlamda ülkemiz tarımı son onlu yıllarda önemli değişmelere sahne olmaktadır. Bu değişimde en önemlileri aşağıda sıralanan ve çoğu tarımsal mekanizasyonla yakın sebep-sonuç ilişkisi olan küresel etkenler rol oynamaktadır: Küresel ısınma ve iklim değişikliği alışılagelmiş üretim takvimlerinde ciddi belirsizliklere yol açmaktadır. Bu belirsizlik nedeniyle işlemlerin zamanında yapılması zorlaşmıştır. Bundan böyle tarımsal üretim işlemleri daha belirsiz zamanlarda ve çok daha kısa sürelerde yapılmak zorundadır. Onca önleme karşın artan çevre kirliliği üretimi tehdit etmekte, buna karşılık tarımsal üretimin kendisi çevre kirliliği yaratan bir öge olmayı sürdürmektedir. Buna göre, tarımsal üretimde çevre duyarlılığı en yüksek yöntem ve araçların kullanılması, diğer sektörlerin ötesinde öneme sahip bir zorunluluk haline gelmiştir. Sınırlı üretim kaynakları (Toprak, su, enerji, vd) artan taleple birlikte sürekli değer kazanmaktadır. Bu bağlamda, üretimde sürdürülebilirliğin sağlanması her şeyden önce sınırlı üretim kaynaklarının en yüksek verimlilikle kullanılmasını zorunlu kılmaktadır. Enerji fiyatlarındaki artışların paralelinde tarımsal girdi fiyatları artmakta, üretimde sürdürülebilirlik giderek zorlaşmaktadır. Tarımsal mekanizasyon, bizatihi kendisi de bir girdi olmakla birlikte, diğer girdilerin (toprak, su, gübre, ilaç, insan işgücü ve sermaye) etkin kullanımını sağlayan olma özelliğinden ötürü bu anlamda hepsinden önemli role sahip bulunmaktadır. Bundan böyle tarımsal üretimin mekanizasyon odaklı planlanıp gerçekleştirilmesi gerekmektedir. Tarımsal desteklerin azaltılması yönündeki dünya kamuoyu baskısı giderek daha fazla sonuç vermekte ve bu durum küçük ölçekli işletmelerin giderek artan oranlarda üretimden vazgeçmesine yol açmaktadır. Korumacılığın azalmasıyla birlikte küresel rekabet gelişmekte ve tarım ürünleri ticareti giderek büyümektedir. Bu durum bir yandan ülkemiz tarım ürünlerinin dünya pazarlarına açılması fırsatını, diğer yandan ülkemiz pazarının dünya çiftçilerinin ürünlerine açılması tehdidini geliştirmekte ve ekonomik sürdürülebilirlik ülke politikalarının ötesinde dış etkenlere bağlı hale gelmektedir. Bundan böyle tarımsal üretim küresel rekabet koşullarında gerçekleştirilmek durumundadır. Nüfus artışı ve yaşam düzeyindeki gelişmelerin paralelinde gıda ve bu bağlamda tarım ürünleri talebi kararlı biçimde artmaktadır. Bu gelişme tarımın stratejik öneminin bütün kesimler tarafından çok daha iyi anlaşılmasına neden olmakta, ancak algıdaki bu gelişme sektöre yönelik yatırım politikalarına ayni önemle yansımamaktadır. Benzer şekilde, gıda talebindeki artış ürün fiyatlarını artırsa bile, pazarlama kanallarının uzunluğu ve düzensizliğinden ötürü fiyatlardaki artışlar çiftçi gelirlerine ayni ölçülerde yansımamakta ve bu nedenle tarımsal üretim ihtiyaçlar oranında gelişmemektedir. Yukarıda sıralı küresel etkenler doğrultusunda dünya tarımsal üretiminin artırılması gerekmektedir. Ancak bunun, Kullanım etkinliğini artırarak, en az kaynak ve girdi tüketimiyle, Verimliliği artırarak, olabildiğince düşük maliyetlerle, Doğaya en az müdahale ve en az çevre hasarıyla, Olabildiğince kısa süreli ve az sayıdaki işlemlerle, İklim koşullarından olabildiğince bağımsız kalacak şekilde yapılması gerekmektedir. Bu durumda, alışılagelmiş üretim teknikleri ve bunlara ait araçların yerine çağdaş üretim teknolojilerine geçilmesi ve bunlara uygun araçların kullanılması zorunlu hale gelmektedir. Bu çalışmada yukarıda açıklanan yaklaşım ışığında ülkemiz tarımının mekanizasyon durumu değerlendirilmekte, sorunlar ve muhtemel çözüm önerileri verilmektedir.

3 2. TARIMSAL YAPI, İŞGÜCÜ VE GELİR 2.1. Ürün Deseni ve İşletme Yapısı Türkiye tarım alanı kullanımında son 33 yıllık dönemde aşağıdaki gelişmeler ortaya çıkmıştır (Çizelge 2.1). Çizelge 2.1. Tarım Alanlarının Kullanımdaki Değişimi ve Sektörel Dağılımı (1000 ha) * Yıllar İşlenen Tarım Alanı Toplam Tarım Toplam İşlenen Çayır-Mera Ekilen Nadas Sebze Bağ Meyve Zeytin Alanı Tarla Alan * TUIK, 2013 Tarımsal üretimde kullanılan toplam işlenen tarım alanının azaldığı gözlenirken, Çayır- Mera alanları ile ilgili veri dikkati çekmektedir. Çayır-Mera alan büyüklüğünün yıllar itibari ile hep aynı kalmasının sorgulanması gerekmektedir. Eldeki veriler ışığında, toplam işlenen alandaki azalışın tarla tarımının yanısıra nadas alan büyüklüğüdeki düşüşden kaynaklandığı görülmektedir. İncelenen dönemde sebze üretim alanının artma eğilimi ilerleyen süreçte durağanlaşmış, 2000 li yılların başına kadar bağdaki hızlı düşme giderek azalan hızla da olsa sürmekte, zeytindeki düşüş artış yönünde bir değişiklik göstermekte, meyvelerde ise önemli bir artış görülmektedir. Ekilen tarla alanlarındaki azalış bu alanların özellikle meyve üretimine kayması ile açıklanabilir. Söz konusu değişimler bir çok etkene bağlı olmakla birlikte, mekanizasyon bu anlamda önemli rol oynamaktadır. Tarla tarımında nadas gerektiren ekstrem alanlardan vazgeçilerek, verimli alanların azaltılmış toprak işleme, doğrudan ekim, ikinci ürün üretimi ve benzeri, mekanizasyona dayalı yeni üretim teknikleriyle daha rasyonel kullanımı gündeme gelmiştir (Evcim ve ark., 2010). Sebze üretimi bir yandan nüfusu gittikçe artan yerleşkelerin ve turistik merkezlerin gereksinimini karşılarken, diğer yandan gıda sanayinin ham maddesi olarak da önem kazanmaktadır. Bu değişim ile sebze üretim ve tüketim zincirinde ekim, dikim, hasat mekanizasyonu ve lojistik çözümlere talep doğmaktadır. Bağ tarımı yapılan alanlardaki azalmada, ekonomik tercihlerin yanı sıra teknolojik olarak eskimiş tesislere sahip bağların sökümü de rol oynamaktadır. Bu değişimde şaraplık üzüm üretimi rakamları ve şarapçılığa yönelik eğilimler görülmemektedir. Şaraplık bağ tesisi, terbiye, budama, ilaçlama, hasat gibi konularda ilginç mekanizasyon uygulamaları görülmektedir. Zeytincilikte üretim maliyetleri (özellikle budama ve hasat) yanısıra iş gücü bulamama sorunu üreticileri sektörü terk etmeye zorlamıştır. Son dönemde zeytin alanlarındaki artış fidan desteği ile gerçekleşmiş olsa da, özellikle ithalat yoluyla gelen hasat ve budama alet ve makinaları da zeytinciliğe ilgiyi tekrar artırma da rol oynamaktadır. Meyve yetiştiriciliğinde don zararından korunma ve ilaçlamaya yönelik teknolojiler, damla sulama sistemleri ve otomasyonuna yönelik önemli mekanizasyon gelişmeleri olmuştur. Fakat, sektörün pazarlara ulaşımı, üretici ile tüketici fiyatları arasındaki büyük farklılıklar, depolama ve işlenmiş ürün haline getirerek katma değer yaratma konularında sorunları bulunmaktadır. Seracılık, tarımsal mekanizasyon bağlamında diğer bir önemli gelişme alanıdır. Yeni nesil seralarda gerçekleştirilecek tarımsal üretim, iş organizasyonu, havalandırma, ısıtma, soğutma, iklim kontrolü, ışıklandırma, gölgeleme özellikle topraksız tarım uygulamalı sera yetiştiriciliğinde suyun ve bitki besin maddelerinin kontrolü gibi işlemlerin otomasyonu ileri teknoloji gerektirmektedir.

4 Çizelge Tarımsal İşletme Yapısındaki Gelişmeler * İşletme Büyüklügü (da) İşletme Sayısı Toplam Alan Ortalama Büyüklük (adet) (%) (Hektar) (%) (da) , , , , , , , , TOPLAM * DİE, 2001 On yıl aralıklarla gerçekleştirilen tarım sayımı en son 2001 de yapılmıştır yılında ise gelişmeleri gözlemleyebilme adına Tarımsal İşletme Yapısı Anketi yapılmıştır. Tarım sayımında üretilen veriler ile anket çalışmasında elde edilen veriler, sunum ve değerlendirme şekillerindeki farklılık nedeniyle kıyaslanamamaktadır. Tarım sayımlarının sürekliliği doğru tarım politikalarının üretilmesi için gerekli analizlerin gerçekleştirilmesinde önemlidir yılı itibari ile tarımsal işletmelerin 0-49 da grubuna giren kısmı sayıca tüm işletmelerin %64,82 sini oluştururken, bunlar toplam alanının sadece %21,34 ünü işlemekte olup ortalama 20 da büyüklüğündedir. Bu boyuttaki işletmelerin tarla tarımı dışında kalan üretim alanlarında (meyve, sebze vb) yaşam şansları olmakla birlikte küreselleşen dünyada artan rekabet nedeniyle ekonomik sürdürülebilirlikleri önemli bir sorun olarak ortaya çıkmaktadır. Üretim alanlarına ve bulundukları bölgelere bağlı olarak da aralığındaki tarımsal işletmelerin, aile işletmesi kimliğiyle sınırda bir yaşam standardı sunabileceğine inanılmaktadır. Ülkenin işlenen tarım alanı içinde %44,49 oranıyla en yüksek payı bu grup oluşturmaktadır ve ortalama işletme büyüklüğü 92 da dolaylarındadır da aralığındaki ortalama işletme büyüklüğü ise 273 da olup, bu gruptaki tarımsal işletmeler tüm işletmelerin sayıca %5 ini oluşturmaktadır. Kâr oranları ve gelirleri dikkate alındığında, bu işletmelerin gelişme potansiyelinin yüksek olmasının yanı sıra net geliri artırmak için gerekli modern mekanizasyon araçlarını talep edeceği düşünülmektedir. Bu nedenle, belirli ürünlerde uzmanlaşmış, kitlesel üretim 500+ da işletme büyüklük grubu için daha gerçekçidir. Bu gruptaki işletmelerin ortalama alan büyüklükleri 955 da olup bu işletmelerin tüm işletmeler içindeki payları sayıca, yalnızca %0.7, işlenen alan itibariyle ise %11 dir. Günümüze kadar işletmelerin az da olsa büyüyor olmaları ekonomik zorluklar ve işgücü noksanlığı nedeniyle bazı üreticilerin tarımsal üretimi bırakması ve bu üreticilere ait arazi varlığının özellikle komşu işletmeler tarafından satın alınmasıyla açıklanabilir. Bunun yanı sıra, bazı arazi sahipleri aktif olarak tarımsal üretimde yer almamasına karşın arazilerini üretimde aktif rol oynayan çiftçilere kiralamaktadır. Dolayısıyla, gerçekte resmi kayıtlardan çok farklı büyüklüklere sahip işletmelerin olduğu bilinmektedir (Evcim ve ark., 2010). Yakın zamanda yapılan yasal düzenlemelerin değinilen değişimlerle birlikte tarımsal işletme büyüklüklerinin artmasına katkıda bulunacağı düşünülmektedir. TUİK tarafından 2005 yılında yürütülen anket çalışması ile tarımsal işletme yapısındaki değişimler izlenmeye devam edilmiştir. Anket verileri ışığında tarımsal işletmeler sayıca %32,7 ile en fazla dekar işletme büyüklük grubunda, tarımsal işletmelerin tasarrufunda bulunan arazi ise toplam işlenen tarım alanının %23,6 ile en fazla da grubunda yer almaktadır. Bir önceki döneme ait verilerde da grubunda yer alan bu yüksek oran son verilerde da grubunda gerçekleşmiştir. Dolayısıyla, tarımsal işletmelerin işledikleri alan büyüklükleri satın alma ya da kiralama yoluyla genişlemeyi sürdürmektedir. Tarımsal işletmelerin %78,9 u 100 dekardan küçük işletme büyüklük gruplarında yer almaktadır. Bu işletmelerin işlediği arazi ise toplam işlenen tarım alanının %34,3 ünü oluşturmaktadır. Tarımsal işletmelerin %21,1 i da gruplarında yer almakta olup bu işletmeler toplam işlenen tarım alanının %65,7 sini işlemektedir. Tarımsal işletmelerin %62,3'ü hem bitkisel üretim hem de hayvancılık, %37,2'si sadece bitkisel üretim, %0,5'i ise yalnız hayvancılık yapmaktadır. İşletmelerin üretimde kullandıkları alanların tasarruf şekli dikkate alınması gereken önemli bir parametredir. Ülkemiz tarımsal işletmelerinin %85,1 i yalnız kendi tarım arazisini (zilyetlik dahil) işlerken, işledikleri tarım arazisinin toplam tarım arazisi içindeki payı ise %71,4 olarak gerçekleşmiştir. İşletmelerin, %12,7 si kendi arazisinin yanı sıra başkasının arazisini, %2 si kira ve/veya ortakçılıkla tuttuğu araziyi, %0,2 si ise birden fazla tasarruf şekli ile üretim yaptığı belirlenmiştir.

5 2.2. Tarımsal Nüfus ve İşgücü Sanayi ve hizmet sektörlerinin aksine tarım sektöründe gelir genelde yıl içinde, dönem dönem elde edilebilmektedir; doğası gereği sektörde gelir arzı elastikiyeti ve insan işgücü verimliliği düşüktür. Dolayısıyla genç nüfus tarım sektörü dışındaki alanlara geçiş yapmakta ve sonucunda tarımsal nüfus yaşlanmaktadır. Uluslararası İş Örgütü (ILO) ortalama çiftçi yaşını 58 olarak bildirmektedir. Tarımsal nüfus ve işgücü azaldıkca ve yaşlandıkca tarımsal üretimde insan işgücü yerini mekanizasyona bırakmakta, dolayısıyla üretim ve verimlilik arttığından üretici gelirleri ve kar oranları yükselmekte, işletme ölçekleri büyümektedir. Bu değişimle eş zamanlı olarak, çesitli desteklerin de yardımıyla baslangıç sermayesi oluşturulabilirse, izleyen değişimler için sürdürülebilir bir büyümede yaratılabilmektedir. Ülkemizde toplumsal değişim (köylü toplumdan kentli topluma geçiş), beklenenden daha hızlı gerçekleşmiştir. Bu değişim İstihdam ve Sektörlerin Payları olarak Çizelge 2.3 te görülmektedir. Son veriler ışığında toplam tarımsal işgücünün olduğu görülmektedir. Söz konusu işgücünün adetini tarım sektörü istihdam etmektedir, bu istihdamın ni erkek, ni kadındır (TUİK, 2013). Tarımsal istihdamın %12 si ücretli, yevmiyeli, maaşlı işçi; %42 i kendi hesabına çalışan, %46 sı da ücretsiz aile işçisidir. Çizelge İstihdam ve Sektörlerin Payları * Yıllar Toplam İstihdam (bin kişi) Tarımsal İstihdam Toplam (bin kişi) Tarım Sek. Payı (%) 23,2 20,8 21,1 20,2 19,2 Sanayi, Madencilik ve inşaat Sek. Payı (%) 24,6 24,5 25,5 25,4 25,5 Hizmet Sek. Payı (%) 42,7 43,6 44,3 46,0 46,3 İşsiz (%) 9,5 11,1 9,1 8,4 9,0 * TUİK, ( ) 1. Tarımsal istihdam, işsiz oranı sektörlere eşit oranda dagıtılarak hesaplanmıstır. 2. Tabloda yalınlaştırma amacıyla, madencilik ve inşaat sektörlerindeki işgücü sanayi sektörüne dâhil edilmiştir. Ülkemiz ekonomisinin, sadece tarım sektöründeki işgücü ve istihdam azalışı ile iyileşeceğine dayandırmak gerçekçi değildir; diğer sektörlerdeki iyileşmeler ile sürdürülebilir ekonomik gelişmeye ulaşılabilir. Tarım dışı sektörlerin istihdam yaratma kapasitelerdeki yetersizlik, beklentilerin karşılanması konusundaki çekince kaynakları arasında yer almasına rağmen diğer sektörlerin istihdam payları giderek artarken, tarım sektörünün payı ise giderek azalmaktadır. Tarımsal işgücü sayısı artış göstermiştir. Diğer bir önemli konu ise ülkemiz işsizlik oranıdır. Küresel krizin etkisinin hissedildiği yıllarda artış göstermiş sonrasında ise dalgalı bir değişim seyri izlemiştir (TUİK, 2013). Ünal ve ark. (2010) sektörel bazda çalışan işgücündeki değişimlerin ekonomik kriz dönemlerinde sosyal açıdan bir sigorta niteliği taşıdığını bildirmişlerdir Tarımsal Gelir Bitkisel ve hayvansal üretimle değer yaratılan sektörde, olanaklar çerçevesinde katma değer de eklenerek ana ürünler ve yan ürünler sektörün kendi içinden gelen talepleri ya da diğer sektörlerin taleplerini karşılamak üzere pazarlanmakta veya işletme içinde kullanılmaktadır. İklim koşulları yanısıra tarımsal alt yapı, know-how, teknik ve teknoloji sektörün üretimle oluşturabileceği özkaynak potansiyeli ile doğrudan ilişkilidir. Özkaynak yetersizliği nedeniyle, üretimi ve verimliliği arttıracak projeler için, yatırım ve işletme desteğine gerek duyulmaktadır. Ülke çıkarları için sağlacak söz konusu desteklerin doğru programlanabilmesi, bölgelerin özkaynak yaratma potansiyellerinin ve geliştirilebilme olanaklarının bilinmesini zorunlu kılmaktadır. Ürün Değeri ile Pazarlanan Ürün Değeri arasındaki oran tarımsal ürünlerin ne ölçüde pazara ulaşabildiğinin açık bir göstergesidir. Türkiye genelinde 2005 yılında yaklaşık değerlerle pazarlama oranları bitkisel ürünlerde %83, hayvansal ürünlerinde %55 ve toplamda %71 seviyelerindedir (Çizelge 2.4). İncelenen dönemde pazarlama oranları, bitkisel üretimde küçük değişikliklerin dışında aynı kalırken hayvansal üretimde biraz daha göze çarpan değişmeler olmuş ama sonuç olarak ortalama aynı kalmıştır. Ancak bu dönem zarfında bitkisel üretim değerinde bir kata yakın bir artış, hayvansal

6 üretimde ise 2 katın üzerinde artış kaydedilmiş olduğu dikkate alınırsa pazarlanan değerlerde ciddi artışlar olduğu görülmektedir. Çizelge 2.4. Yıllar İtibariyle Tarımsal Ürün Değerleri * Yıllar Üretim Değeri Tarımsal Üretim Bitkisel Üretim Değeri (1) Hayvansal Üretim Değeri (1) Toplam Toplam Toplam Pazarlanan Değer % Üretim Değeri Pazarlanan Değer % Üretim Değeri Pazarlanan Değer * TÜİK, ( ) (1) Cpa 2002/2008 Sınıflaması Kaynaklar: TÜİK, Tarımsal Yapı (Üretim, Fiyat, Değer) Yayını TÜİK, Tarım İstatistikleri Özeti Yayını (1) Cpa 2002/2008 Sınıflaması % Pazarlanan değerlerdeki olumlu değişim, son yıllarda Türkiye de yolların yapılması/iyileştirilmesi, lojistik gelişmeler gibi nedenlerle pazara ulaşımın kolaylaştığını ortaya koymaktadır. Bu değişim özellikle hayvansal üretimde çok çarpıcıdır. Şöyle ki; mera hayvancılığından kaynaklanan geniş alanda üretim nedeniyle var olan pazara ulaşım güçlüğü, yem bitkileri üretimi ile bütünleşmiş ahırda yetiştirmeye dayalı hayvancılıkla aşılmaktadır. Bu nedenle özellikle hayvansal ürün elde edildikten sonra işlenmesi, depolaması ve taşınması gibi konularda mekanizasyon desteğine gereksinim duyulduğu açıktır. Ünal ve ark. (2010) pazarlanan ürün oranındaki artışın olumlu bir gelişme olarak görülmesine karşın, pazarlanmayan ürünlerin varlığını eksiklik olarak algılamamak gerektiğini belirterek, bozulmaması ve atılmaması kaydıyla, pazarlanamayan ürünlerin kırsal kesimde yaşayanların sağlık ve sosyolojik durumları açısından önemli olduğunu vurgulamışlardır. Pazarlanmayan tarımsal ürünler kırsal da yaşayanlar tarafından tüketilmekte, şehre göçenlerle kırsalda yaşayan tanıdıklar arasında bir bağ oluştururken, göç edenlerin bütçesine destek olmaktadır. 3. TARIMSAL MEKANİZASYON DURUMU Tarımsal mekanizasyon agro-ekolojik ve sosyo-ekonomik koşullara bağlı olarak işletmeler, bölgeler ve ülkeler itibariyle farklı düzeylerde bulunmaktadır. Mekanizasyon düzeyini belirleyen en önemli göstergeler, traktör parkının nicesel ve nitesel durumu, tarım iş makinalarıyla ilişkisi, birim tarım alanındaki yoğunluğu ve güç düzeyi gibi ölçütlerdir. Aşağıda Türkiye nin yılları arasındaki tarımsal mekanizasyon durumunu ortaya koyan sayısal değerler incelenerek ana başlıklar halinde mekanizasyon göstergeleri sunulmaktadır. Bu incelemede; başlangıç 2000 yılı olmak üzere 5 er yıllık arayla iki yıl (2005 ve 2010) ve son yıllardaki değişimi görmek amacıyla birer yıl arayla üç yıl (2011,2012 ve 2013) dikkate alınmıştır Traktör Parkı Mekanizasyon sisteminin güç kaynağı olan tarım traktörlerinin nicesel yönüyle incelenmesinde yıl bazında sayılara ihtiyaç duyulur. Türkiye traktör parkına ait istatistikler için Türkiye İstatistik Kurumu ve Trafik Kayıtları olmak üzere iki kaynak bulunmaktadır. Şekil 3.1 deki grafikten de görülebileği gibi, traktör sayısında her iki kaynak değerleri arasında oldukça büyük fark bulunmaktadır yılı itibariyle bu fark adet gibi küçümsenemeyecek bir düzeye ulaşmıştır. Türkiye nin mekanizasyon durumunu incelerken traktör sayısı belirleyici faktör olduğundan bu iki kaynaktan birinin tercih edilmesi gerekmektedir. Bu konuda yapılan bazı

7 araştırmalarda traktörlerin birikimli satış sayılarıyla trafik kayıtlarının daha uyumlu olduğu görüldüğünden bu çalışmada mekanizasyon göstergelerinin belirlenmesinde trafik kayıtlarındaki traktör sayısı esas alınmıştır. Trafik kayıtlarında olmayan bazı detaylar ise TÜİK verilerinden yararlanılarak açıklanmıştır TRAFİK TÜİK Şekil 3.1. Türkiye Traktör Parkının Yılları Arasındaki Değişimi Trafik kayıtlarına göre, 2000 yılında adet olan traktör sayısı, %34 lük bir artış göstererek 2013 yılında adete ulaşmıştır. Ülkemiz bu traktör sayısı ile nicesel olarak dünya da ilk 10 ülke arasında bulunmasına rağmen nitesel olarak aynı sıralamada olduğunu söylemek pek mümkün değildir. Traktör parkının %48 ini 25 yaşın üzerindeki traktörler oluşturmakta ve bu yaşlı parkın oluşturduğu yaklaşık 700 bin traktörün yol açtıgı ekonomik kayıpları, çevre zararını ve güvenlik zafiyetini dikkate aldığımızda konunun ne kadar önemli olduğu görülmektedir. Traktör parkındaki mekanik ömrünü tamamlamış olan bu traktörlerin yenilenmesi ve yeni teknolojilerin uygulandığı traktör sayısının artmasıyla nitesel olarak da ülkemizin istenen düzeye ulaşması sağlanmış olacaktır. Yaşlı traktör parkının yenilenmesine yönelik çabalar çeşitli platformlarda devam etmektedir. 25 yaş ve üzeri traktörlerin hurda bedeli ödenerek yenilemensi Makine Sektörü Strateji Belgesi Eylem Planı kapsamına alınmıştır. TÜİK verilerine göre 2013 yılındaki traktör sayısı adettir ve bu sayının %4,4 ü tek akslı, %95,6 sı ise iki akslı traktörlerden oluşmaktadır. İki akslı traktörlerin güç dağılımı Şekil 3.2. de verilmiştir. Traktör parkında; %43 oranı ile en büyük grubu, BG deki traktörler oluşturmakta, bunu %39 ile BG grubu izlemektedir. 70 BG den büyük güçteki traktörler ise %10 luk bir paya sahiptir. Özellikle 70 BG den büyük traktörlerin oluşturduğu grup 2005 ile 2013 yılları arasında %89,5 luk bir artış göstermiş ve sayısına ulaşmıştır. Bu güç grubundaki olumlu değişim tarımda daha büyük iş genişliklerine sahip makinaların ve makina kombinasyonlarının kullanılmasına olanak sağlıyacağından arzu edilen bir gelişme olarak kabul edilebilir. 10% 39% 2% 6% 43% 1-24 BG BG BG BG 70 BG den BÜYÜK Şekil 3.2. Türkiye Traktör Parkını 2013 Yılı İtibariyle Güç Aralığına Göre Oransal Dağılımı

8 Tek akslı traktör sayısı 2000 yılında adet iken bu sayı 2013 yılında %437 lik bir artışla adete ulaşmıştır. Tek akslı traktörlerin sayısal değişiminin bu denli büyük olması küçük alanlardaki tarımsal üretimde insan veya hayvan gücü yerine makina kullanımının yaygınlaşmaya başladığının bir işaretidir. Ayrıca, çapa traktörlerinin hibe desteği kapsamında olmasının tek akslı traktör sayısının artmasında etkili olduğu düşünülmektedir. Türkiye de traktör üretimi yapan firmalar incelendiğinde; imalatçı ve montaj ağırlıklı imalatçı vasfıyla 9 firma sektörde yer almaktadır. Bu firmalardan 3 ü kendi motorunu üretirken, yerli marka altında üretim yapmakta olanların pazar payları %28 dir. Lisanslı üretim yapan firmalarla birlikte yerli traktörlerin pazar payı %80 dir (İleri, 2013) Tarım Makinaları Parkı Türkiye nin tarım makinaları parkı ile ilgili veriler, TÜİK tarafından hazırlanmış olan Tarımsal alet ve makina sayısı çizelgelerinden derlenmiştir. Tarım makinaları sayısının ve çeşidinin fazlalığı nedeniyle mekanizasyon düzeyi hakkındaki değerlendirmeleri sağlıklı yapabilmek amacıyla istatistik verileri gruplandırma yoluna gidilmiştir. Türkiye tarım makinaları parkındaki, biçerdöver ve pamuk toplama makinaları dışındaki, toplam makina sayısı 2000 yılında adet iken, 2013 yılında bu sayı %24,3 lük bir artışla adete ulaşmıştır. Ayni dönem zarfında traktörle çalıştırılan makina sayısı da yine %24 lük bir artışla den e çıkmış ve böylece traktörle çalıştırılan makinaların toplamdaki payı sadece %1 artarak, %67 den %68 e yükselmiştir. Ayni dönemde, kuyruk milinden tahrikli makinalar kuyruk milinden tahrik edilmeyen makinalara oranla çok daha fazla artarak adede ulaşmış ve kuyruk milinden tahrikli makinaların toplam traktörlerle çalıştırılan makinalar içindeki payı %17,5 tan %21 e yükselmiştir (Çizelge 3.1). Çizelge 3.1. Traktörle Çalışan Tarım Makinalarının Yıllara Göre Sayısal Değişimi Artış Oranı * (%) Kuyruk milinden tahrik edilen makinalar ,6 Kuyruk milinden tahrik edilmeyen makinalar ,4 Kaynak: TÜİK 2013 verilerinden derlenmiştir. * ) yıllları arasındaki artış oranı Türkiye tarım makinaları parkı oldukça yaşlıdır. Özellikle traktör kuyruk milinden tahrikli makinalarda kullanım ömürleri, yaştan ziyade çalışma saati ile belirlenmektedir. Örneğin pamuk hasat makinalarının mekanik ömrü ilgili standartlarda 3000 Saat (fan çalışma süresi) olarak belirlenmiştir (ASABE, 2006). Buna karşılık, ülkemizde çalışma saatine dair herhangi bir istatistik bulunmadığından, yaşlılık ile ilgili değerlendirmeler bu grup makinalar için de yaş bilgisi üzerinden yapılmak durumundadır. Türkiye biçerdöver ve pamuk toplama makinaları parkının yıllara göre sayısal değişimi Çizelge 3.2 de verilmiştir. Çizelge 3.2. Biçerdöver ve Pamuk Toplama Makinalarının Yıllara Göre Sayısal Değişimi Yıllar Artış Oranı * (%) Biçerdöver (adet) Pamuk Toplama Makinası (adet) Kaynak: TÜİK 2013 verilerinden derlenmiştir *) yıllları arasındaki artış oranı

9 döneminde biçerdöver parkı %23 artarak ya ulaşmıştır itibariyle, Türkiye biçerdöver parkının %56 sı 10 ve üzeri yaştaki biçerdöverlerden oluşmaktadır (Evcim, H.Ü., 2012). Ülkemiz pamukçuluğunda makinalı hasada geçiş 90 lı yılların sonunda başlamış, 2000 li yıllarda giderek hızlanarak bugünkü seviyelerine çıkmıştır. Bu sürede, 2000 yılında 17 olan pamuk toplama makinası sayısı 2013 itibariyle 950 ye ulaşmıştır. Pamuk ekim alanlarının yıldan yıla büyük değişmeler göstermesi nedeniyle güvenilir bir tahmin yapmak zor olmakla birlikte, pamuk hasadında mekanizasyon oranının halen %50 seviyelerinde olduğu söylenebilir Tarımsal Mekanizasyon Göstergeleri Tarımsal mekanizasyon düzeyinin belirlenmesinde pek çok gösterge dikkate alınmakla beraber en çok kullanılanları aşağıda verilmektedir: 1000 ha lık tarım alanına düşen traktör sayısı (Traktör/1000 ha), Traktör başına düşen tarım alanı (ha/traktör), Toplam tarım alanı başına düşen traktör motor gücü (kw/ha), 1000 işletme başına düşen traktör sayısı (Traktör/1000 işletme) Traktör başına düşen ekipman miktarı (makina/traktör), Bu kriterler yardımıyla tarımsal mekanizasyon durumu açıklanırken, sadece bir göstergenin ortaya koyduğu sayısal veriden hareket edilmemeli, karşılaştırmalarda sahip olunan diğer özelliklerde dikkate alınmalıdır. TÜİK verilerinden yararlanılarak Çizelge 3.3 de yılları arasında Türkiye tarımında mekanizasyon düzeyini gösteren sayısal değerler verilmiştir. İşletme sayısı 2000 yılı verisi için 2001 Genel Tarım Sayımı, Tarımsal İşletmelerde Hanehalkı Anketi Sonuçlarından yararlanılmıştır ve sonrası yıllar için güncel bir veri bulunamadığından, belirli bir yaklaşım sağlıyacağı düşüncesiyle Çiftçi Kayıt Sistemi (ÇKS) deki çiftçi sayısı dikkate alınmıştır. Çizelge 3.3. Türkiye nin Mekanizasyon Göstergeleri ( ) Mekanizasyon Düzeyi Yıllar Traktör Sayısı * (adet) İşlenen Tarım Alanı (1000 ha) Ortalama Güce ** Göre Park Gücü (kw) İşletme Sayısı *** (adet) Traktör / 1000 ha ha / Traktör kw / ha Traktör / 1000 işletme ,76 1, ,32 1, ,36 2, ,11 2, ,69 2, ,21 2, * Traktör sayısı olarak trafikte kayıtlı traktör sayıları kullanılmıştır. ** Ortalama traktör gücü olarak yılları için 42 kw, yılları için 43 kw (Evcim 2008) alınmıştır *** İşletme sayısı olarak, 2000 yılı için Tarımsal İşletmelerde Hanehalkı Anketi Sonuçları (Anonim 2004), 2005 ve diğer yıllar için ise ÇKS de kayıtlı çiftçi sayısı (Anonim,2014) dikkate alınmıştır. Türkiye nin bin hektara düşen traktör sayısı dikkate alındığında, 2000 yılında 44 olan değer, %50 artış göstererek 2013 yılında 66 (Traktör/1000 ha) a ulaşmıştır. 13 yıldaki bu artışın mekanizasyon düzeyinin yükselmekte olduğunu göstermekle birlikte, bu rakamın büyümesindeki en büyük etkinin traktör sayısının artışıyla birlikte tarım alanlarının giderek azalmakta olduğu gerçeğini de göz ardı etmemiz gerekir. Traktör başına düşen tarım alanı; 22,76 (ha/traktör) den 15,21 (ha/traktör) değerine gerilemiş yani mekanizasyon düzeyi iyileşmiştir. Birim alana düşen traktör sayısı ile ilgili mekanizasyon göstergesindeki yapılan açıklamalar burada da geçerlidir. Diğer mekanizasyon göstergeleri olan, alan birimi başına traktör gücü (kw/ha) değeri yaklaşık %53 artarak 1,85 den 2,83 (kw/ha) a, işletme başına düşen traktör sayısı da 377 den 717 (Traktör/1000 İşletme) ye çıkmıştır. Bir başka mekanizasyon göstergesi olan Ekipman Yoğunluğu - traktör başına düşen ekipman sayısı (Makina/Traktör) seçilen bazı makinalara göre, hesaplanarak Çizelge 3.4 de verilmiştir. Sıralamada, tarım arabası 0,71 ve kulaklı pulluk 0,67 değerleri ile ilk sıralarda yer

10 almaktadırlar. Rototiller+rotovatör, çayır biçme makinası, ot tırmığı, silaj makinaları ve balya makinası gibi ekipmanların 0,10 un altında bir değere sahip oldukları görülmektedir yılı ile 2013 yılları karşılaştırıldığında; pullukta, kültivatörde ve tarım arabasında traktör başına düşen makina sayısı göstergesinde bir azalma olmuştur. Bunun bir sebebi; 2005 ve 2013 yılları arasında traktördeki %25 lik sayısal artışa karşın makinalarda bu orandan daha az sayısal büyümenin olmasıdır. Diğer makinlara ilişkin mekanizasyon göstergelerinde fazla bir değişim olmadığı veya küçük artışlar olduğu görülmektedir. Yeteri kadar tarım iş makinası içermeyen bir traktör parkı, potansiyel kapasitesinin altında çalıştığının bir göstergesidir. Bu nedenle makina parkının da istenilen düzeye ulaşması için çaba gösterilmesi gerekmektedir. Çizelge 3.4. Traktör Başına Düşen Ekipman Sayıları ( ) Makinalar Makina / Makina / Sayı (adet) Traktör Sayı (adet) Traktör Traktör * Tarım Arabası , ,71 Kulaklı Traktör Pulluğu , ,67 Kültivatör , ,32 Diskli Tırmık (Diskaro) , ,15 Rototiller + Rotavatör , ,04 Ekim Makinaları , ,19 Gübre Makinası , ,25 Pülverizatör (pto) , ,20 Çayır Biçme Makinası , ,05 Ot Tırmığı , ,07 Silaj Makinaları (Ot + Mısır) , ,02 Balya Makinası , ,01 Kaynak: TÜİK 2013 verilerinden derlenmiştir. *) Trafikte kayıtlı traktör sayıları kullanılmıştır Tarımsal İşlemlere Göre Tarımsal Mekanizasyon Durumu Türkiye nin tarımsal mekanizasyon durumunu ortaya koymak amacıyla tarımsal işlemler gruplandırılmış ve alt başlıklar halinde incelenmiştir. Bu bağlamda toprak işleme, ekim-dikimgübreleme, sulama, ilaçlama, hasat-harman, hayvansal üretim ve kaba yem işlemlerine ilişkin genel bir çerçeve çizilmektedir. Makina sayılarıyla ilgili çizelgelerde; TÜİK verilerinden yararlanılmıştır. Fakat, bazı makina sayıları 2002 yılından sonra istatistiklerde yer almaya başladığından bütünlük sağlamak adına çizelgelerde başlangıç yılı olarak 2000 yılı yerine 2005 yılı dikkate alınmıştır Toprak İşleme Mekanizasyonu Toprak işlemenin temel amacları, üst toprak tabakasında uygun toprak strüktürü yaratmak, alt toprak katmanında kesintisiz bir geçit oluşturmak, yabancı otlarla mekanik olarak savaşmak, bitki artıkları ve bitki besin maddelerini toprağa karıştırmaktır. Bu amaçlara ek olarak ekonomik ve ekolojik faktörlerin de devreye girmesiyle, toprak verimliliğini korumak, ürün verimi ve kaliteyi garanti altına almak, masrafları azaltmak ve toprak sıkışıklığının önüne geçmek gibi görüşler günümüzde önem kazanmıştır (Aykas ve Önal, 1996). Toprak işleme ile toprağın kültür bitkilerinin yetişmesi için uygun hale getirilmesi mümkün olmakla beraber, özellikle bilinçsiz ve aşırı toprak işleme ile meydana gelen doğadaki tahribat sonderece önemlidir. Yoğun toprak işleme ve toprak üst yüzeyinin bitki artıklarından arındırılması toprağın sıkışmasına ve erozyona neden olur. Toprağın özellikle neminin yüksek olduğu dönemde tarla trafiğindeki artış toprağı hızla sıkıştıracaktır.

11 Ülkemizde geleneksel toprak işleme sistemi yaygın olarak kullanılmaktadır. Geleneksel toprak işleme, yoğun ve aşırı toprak işlemeyi beraberinde getirmekte, toprak sıkışmasını ve erozyonu teşvik etmektedir. Türkiye topraklarının % 34,4 ünün erozyonu körükleyen yüksek eğimli alanlardan (%15-40) oluşması bu tehlikeyi daha da artırmaktadır (Aykas ve ark.2010). Bu nedenle erozyonu önleyici toprak işleme sistemlerinin kullanılması ülkemiz açısından oldukça önemlidir. Geleneksel toprak işlemenin bazı olumsuz yanlarının olması, koruyucu toprak işleme yöntemlerinin uygulanmasını gündeme getirmiştir. Toprak işleme yöntemleri içinde koruyucu toprak işleme; genel olarak tarla yüzeyinde bitki artıklarının belirli oranda kalmasını sağlayarak erozyonu önlemeyi hedefleyen, toprak işleme işlem sayısını azaltarak enerji tüketimini ve zaman gereksinimini en aza indiren yöntemleri içermektedir. Koruyucu toprak işleme; şeritsel toprak işleme, ekim sırasında toprak işleme, malçlı toprak işleme, azaltılmış toprak işleme ve doğrudan ekim yöntemlerinden oluşur. Doğrudan ekimde ekim sonrası kültürel işlemler için ikincil toprak işleme aletleri kullanılabilir. Doğrudan ekimin bir uygulaması olan sıfır toprak işlemede tüm vejetasyon süresince hiçbir toprak işlemesi yapılmaz (Aykas ve ark.2010). Günümüzde koruyucu toprak işlemenin önemi giderek artmakta ve Türkiye de kullanımı yaygınlaşmaktadır. Bu konuda Tarım İşletmelerinde (TİGEM) uygulamalı çalışmalar yürütülmekte ve ülke genelinde yaygınlaşması konusunda çabalar sürmektedir. Tarımsal işlemlerde en büyük güç ve enerji tüketimi toprak işlemede gerçekleşmektedir. Bitkisel üretimin ilk aşamasını oluşturan bu işlemde, yetiştirilecek ürüne ve uygulanacak toprak işleme sistemine göre farklı tipte makinalar kullanılmaktadır. Çizelge 3.5 de bazı toprak işleme makinalarına ait sayısal değerler verilmiştir. Çizelge 3.5. Toprak İşleme Makinalarının Yıllara Göre Sayısal Değişimi Değişim * Oranı (%) Dipkazan Diskli tırmık (Diskaro, Gobledisk vb.) Dişli tırmık Kombikürüm (Karma tırmık) Kulaklı traktör pulluğu Kültüvatör Rototiller Toprak frezesi (Rotovatör) Merdane Kaynak: TÜİK 2013 verilerinden derlenmiştir. *) yıllları arasındaki değişim oranı Toprak işleme makinaları içinde en fazla sayıya sahip makina olarak pulluk görülmektedir. Bu geleneksel toprak işlememenin ülkemizde daha çok uygulanan bir sistem olduğunun bir göstergesidir. Makina parkındaki sayılar dikkate alındığında sırasıyla; kültivatör, dişli tırmık ve diskli tırmık (Diskaro) pulluğu izlemektedir. Kuyruk milinden hareket alarak çalışan toprak işleme makinalarından toprak frezesi ve rototillerin diğer makinalara göre daha az sayıda olduğu görülmektedir yılı ile 2013 yılı arasında en büyük sayısal artışı %58 ile dipkazan gösterirken, ikinci büyük sayısal değişim rototiller ve toprak frezesinde olmuştur. Dişli tırmık sayısında ise %2 lik bir azalma olduğu görülmektedir Ekim-Dikim-Gübreleme Mekanizasyonu Toprak işleme - tohum yatağı hazırlığından hasada kadar giden üretim zinciri içerisinde yer alan halkalardan herhangi birindeki zayıflık üretimi doğrudan etkilemektedir. Ekim, dikim işlemi de bu zincirin başlarında yer alan önemli aşamalardan biridir. Ekimdeki başarı, tohum yatağının agroteknik isteklere uygun şekilde, zamanında hazırlanması, sağlıklı tohumluk ya da fide kullanımı,

12 Üretim (ton) uygulanacak ekim yönteminin koşullara uygun olarak seçilmesi ve yönteme uygun makinaların kullanımı ve ayarlanması ile doğrudan ilişkilidir. Gıda Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı Aralık 2013 tahıl raporuna göre, dünya buğday üretiminin yarısını AB-27 ülkeleri, Çin ve Hindistan gerçekleştirirken, ülke bazında değerlendirildiğinde; % 18 oranındaki üretim payıyla ilk sırada Çin yer almakta, bunu %15 ile Hindistan takip etmekte, Türkiye ise %2 lik pay ile 10. sırada yer almaktadır. TÜİK, 2013 verilerine göre, tahıl üretim miktarı 2013 yılında bir önceki yıla göre %12,3 oranında artarak yaklaşık 37,5 milyon ton olarak gerçekleşmiştir (Şekil 3.3 ). Türkiye Cumhuriyeti Ekonomi Bakanlığı Yaş Meyve Sebze Sektörü raporunda belirtilen 2012 yılı FAO verilerine göre; dünyada en fazla yaş sebze yetiştiren ülke Çin dir bunu Hindistan ve ABD takip etmektedir. Ülkemiz dünya sıralamasında 4 üncü sırada yer almaktadır. Ekim makinalarına olan talep, ürüne olan talep ile ilişkilidir. Çizelge 3.1 de görüldüğü gibi ülkemizde yıldan yıla değişmekle birlikte tahıl, sebze ve yağlı tohumların üretiminde belirli oranlarda artış görülmektedir. Fiyat dalgalanmalarının üreticinin kararına etkisi patates örneğinden de anlaşılacağı gibi bazı ürünlerde daha belirgin olmaktadır Tahıllar Sebzeler Patates Yağlı Tohumlar Şekil.3.3 Türkiye de yıllara göre tarımsal üretim miktarları Sebzeler tohum ya da fideden üretilmektedir. Sebze üretiminde özellikle hibrit tohumların kullanımı üreticileri ekimde bitki çıkışını büyük ölçüde garantileyebilecek daha hassas makinaların kullanımına doğru yönlendirmektedir. Tek dane ekim makinaları içerisinde performans değerlerindeki üstünlükleri nedeni ile de pnömatik ekim makinaları ayrı bir önem taşımakta ve tercih edilmektedir. Çizelge 3.6 da verilen rakamlar da bu tür ekipmanların benimsendiğini göstermektedir. Türkiye de sebze üretiminin genel olarak küçük ve dağınık işletmelerde yapılıyor olması sebze tarımında istenilen ölçüde makinalaşmayı sıkıntıya sokmaktadır. Büyük işletmelerde sebze tarımının özendirilmesi ile teknolojik gelişmelere yönelim artacaktır. Abak, Düzyaman ve arkadaşlarının da vurguladığı gibi, yeni tekniklerin kullanımı, maliyetin düşmesi ve daha güvenli üretimlerin gerçekleşmesine olanak sağlayacak ve buna bağlı olarak da pazarlama kolaylaşacaktır. Sebze yetiştiriciliğinde fide üretimi önemini korumakta hatta artırmaktadır. Topraklı ve topraksız fide dikimi gelişmiş ülkelerde tercih edilmektedir. Genellikle ülkemizde seralarda fide dikimi oldukça yaygındır. Geniş ve açık alanlarda fide ile üretimin yaygınlaşması ile birlikte fide dikim makinalarının tercih edilebilirliği de artacaktır. Fide Üreticileri Alt Birliği verilerine göre 2008 yılı itibarı ile fide üretimi yapan firma sayısı 79 a ulaşmıştır. Günümüzde örtü altı tarımında hazır fide kullanma oranı %100 lere yaklaşmıştır. Açıkta sebze yetiştiriciliğinde ise bazı türlerde %50 seviyelerine ulaşmıştır. Çizelge 3.6 da verilen değerler incelendiğinde, pnömatik ekim makinaları, hububat ekim makinalarına göre fide dikim makinalarının sayısal değişimi daha azdır. Uygulama alanlarının kısıtlılığına rağmen yine de uygun planlamalarla bu makinaların kullanılırlığını arttırmak mümkündür. Sera içi uygulamalarda tam otomatik, toprak saksılı fide dikim makinalarının

13 kullanımının artırılması, kısa zamanda işlemlerin tamamlanmasını sağlayabilir. Açık alanlarda ise, ortam ve bitkilerin özelliklerini de göz önüne almak koşulu ile fide dikim makinalarının kullanımının yaygınlaştırılması mümkündür. Çizelge 3.6. Ekim-Dikim-Gübreleme Makinalarının Yıllara Göre Sayısal Değişimi * Değişim * Oranı (%) Fide dikim makinesi Kombine hububat ekim makinesi Patates dikim makinesi Pnömatik ekim makinesi Traktörle çekilen hububat ekim makinesi Üniversal ekim makinesi Çiftlik gübresi dağıtma makinesi Kimyevi gübre dağıtma makinesi *) yıllları arasındaki değişim oranı Türkiye de birbirine göre farklı değişimler gösterseler de üniversal ekim makinalarının dışındaki tüm makinalarda sayısal değerlerde artış görülmektedir. Farklı tohumları ekebilecek normal sıravarı ekim makinalarının yerine profesyonel yaklaşımlarla daha hassas ekim yapan makinalar tercih edilmektedir. Çevre koruma, topraktaki nemin korunması, toprağın fazlasıyla işlenerek gereğinden fazla ufalanması, erozyona yol açmaması gibi isteklerle bilinen geleneksel yöntemlerin yerini koruyucu toprak işleme, doğrudan ekim yöntemleri almaktadır. Tüm dünya bu yönde ilerleme kaydederken Türkiye de de bu tür çalışmalar başlamış ve uygulanmaktadır. Koruyucu toprak işlemede kullanılan anıza ekim makinalarına da ayrıca teşvikler yapılmaktadır. Topraktan kaldırılan besin maddelerinin karşılanmasında inorganik ve organik gübrelerden yararlanılmaktadır. Çevre faktörleri, toprağın bitki besin elementine duyduğu gereksinim, gübrelemede uygulanacak yöntemi ve kullanılacak gübre tiplerini de belirlemektedir. Doğal ürünlerin kullanımı yönündeki yaklaşımlar, toprağın yapısını düzenleyen özellikleri ve bazen de üreticinin kendi kaynaklarını kullanmaya yönelik yaklaşımları nedeni ile çiftlik gübresi dağıtma makinalarına olan talep artmaktadır. Türkiye de yoğun gübreleme yapılmadığı halde, ne yazık ki gübrelemenin yapıldığı yerlerde uygulamaların doğru analizler ve hesaplamalar yapılmadan gerçekleştirildiği anlaşılmaktadır. Çukurova, Antalya ve Ege de özellikle sebze tarımında gübre kullanma oranlarının yüksek olduğu belirtilmektedir. Gereksiz gübre kullanımı, insan sağlığını ve çevreyi olumsuz etkilemektedir. Topraklarımızın yeteri kadar gübre ile beslenmediğini belirtilmektedir. Bu yıl yapılacak teşvikler arasında kimyasal gübre dağıtıcılarının bulunması bu konuya eğilindiğini göstermektedir. Zamanında ve önerilen dozlarda gübrelemenin yapılması bu eksikliği de giderecektir. Bu konuda kullanıcıların denetlenmesi ve gerekli eğitimlerin verilmesinde de büyük yarar vardır Sulama Mekanizasyonu DSİ verilerine göre yıllık kullanılabilir yüzey suyu 98 milyar m 3, yıllık çekilebilir yer altı su miktarı 14 milyar m 3 tür (Çizelge 3.7). Buna göre toplam kullanılabilir net su kaynakları potansiyelimiz 112 milyar m 3 tür (DSİ, 2014). Günümüzde bu potansiyelin sadece 44 milyar m 3 ünden yararlanılmakta ve bu değerin %72.7 si (32 milyar m 3 ) tarımsal sulamada kullanılmaktadır (Çizelge 3.8). Buradan da görüleceği üzere sulamada yapılacak tasarruf ülkedeki su potansiyelinin korunması açısından büyük önem taşımaktadır.

14 Çizelge 3.7. Türkiye nin Su Kaynakları Potansiyeli * Yıllık ortalama yağış 643 mm/yıl Türkiye nin yüzölçümü km 2 Yıllık yağış miktarı 501 milyar m 3 Buharlaşma 274 milyar m 3 Yer altına sızma 41 milyar m 3 Yüzey Suyu Yıllık yüzey akışı 186 milyar m 3 Kullanılabilir yüzey suyu 98 milyar m 3 Yer Altı Suyu Yıllık çekilebilir su miktarı 14 milyar m 3 Toplam Kullanılabilir Net Su 112 milyar m 3 * DSİ, 2014 Çizelge 3.8. Türkiye nin 2013 Yılı Su Kaynakları Potansiyeli ve Kullanımı * Toplam Kullanılabilir Net Su 112 milyar m 3 - DSİ Sulamalarında Kullanılan 32 milyar m 3 % 72.7 İçme Suyunda Kullanılan 7 milyar m 3 % 15.9 Sanayide Kullanılan 5 milyar m 3 % 11.4 Toplam Kullanılan Su 44 milyar m 3 % 100 * DSİ, 2014 Ülkemizde 2013 yılı sonunda 5,61 milyon ha alan sulanmaktadır hedefi ise 8.5 milyon ha alanın sulanmasıdır. Günümüzde ülkede sulanan alanın yaklaşık %87,8 i yüzey sulama, %8,8 i yağmurlama ve %3,4 ü de damla sulama yöntemiyle sulanmaktadır. Türkiye nin 2023 hedefi, modern sulama tekniklerini kullanarak tarımsal sulamada kullanılan su oranını %65 düzeyine düşürmektir. Toplu basınçlı sulama sistemlerinin yaygınlaştırılması ve suyun ölçülebilir olarak dağıtılması ve modern sulama yöntemlerinin kullanımı, dolayısıyla su tasarrufu ve suyun etkin kullanımı hedefin tutturulması açısından büyük önem taşımaktadır. Çizelge 3.9 dan da görüleceği gibi 2000 yılından 2013 yılına kadar tarımsal sulama alet ve makineleri artış göstermiş özellikle damla sulama sistemlerindeki destekler sayesinde tesis sayısı büyük oranda artmıştır. Bu artışın devam ederek özellikle damla sulama, yağmurlama sulama ve hareketli sulama makinalarının yaygınlaştırılması için bu alandaki tarımsal desteklerin devam ettirilmesi gerekmektedir. Yıllık kullanılabilir suyun bir bölümü özellikle bazı bölgelerde (İzmir, Konya, Urfa vb), yoğun olarak yer altı su kaynaklarından sağlanmaktadır. Bunun yanında basınçlı sulama sistemlerinin yaygınlaşmasıyla beraber artış gösteren pompaların; yıllık kullanım süresi, toplam kurulu motor güçleri ve enerji maliyeti göz önüne alındığında sistem verimliliğinin büyüklüğü ve sağlayacağı enerji tasarrufu ülke ekonomisi bakımından azımsanmayacak kadar büyük bir öneme sahiptir. Bu nedenle verimi yüksek olan pompaların kullanımı teşvik edilmeye devam edilmelidir.

15 Çizelge 3.9. Tarımsal Sulama Alet ve Makine Sayıları ve Sulama Tesisleri * Tarımsal alet ve makineler Değişim * Oranı (%) Derin kuyu pompa Motopomp (Elektrik motorlu) Motopomp (Termik motorlu) Santrifüj pompa Damla sulama tesisi Yağmurlama tesisi *) yıllları arasındaki değişim oranı TÜİK, Tarımsal Savaş Mekanizasyonu Tarım dünya üzerinde büyük etkileri sahip olup özellikle tarım kimyasallarının neden olduğu çevre kirliliği ön plana çıkmaktadır. Pestisitler bu kirlilik ve biyolojik çeşitliliğin azalmasının en önemli nedeni olarak görülmektedirler. Dünyada mevcut olan bu genel durum maalesef ülkemiz için de geçerlidir. Hatta ülkemizdeki durum biraz daha vahimdir. Çünkü ülkemiz tarımındaki en zayıf halka pestisit uygulama aşamasıdır. Bu sonucun ortaya çıkmasının temel iki nedeni vardır. Birincisi; kullanılan pülverizatör ve meme tiplerinin hala geleneksel olarak kullanılan tipler olup bu alandaki gelişmelerin yakalanamamış olmasıdır. İkincisi ise çiftçilerimizin pülverizatör ayar ve kullanımları konusundaki bilgileri eksiktir ve maalesef bu tarz eğitim ve bilgileri gereksiz görmektedirler. Çevre ve insan sağlığı açılarından bu konuda ivedilikle ciddi adımların atılması gerekmektedir. Bu günlerde Avrupa ülkelerinde kanser vakalarında bir azalma söz konusu iken ülkemizde kanser vakalarındaki artış ta bu hususa dikkat çekmek açısından önemli bir göstergedir. Günümüzde dünya genelinde pestisit üretimi 3.2 milyon tona ulaşmıştır. Türkiye pestisit üretim miktarı küresel üretimin %0,6 sı kadardır (Burçak ve Ark,2013). Pestisitlerin yıllık satış tutarı yaklaşık olarak 400 milyon Avro yu bulmaktadır. Türkiye de ruhsatlı adet Bitki Koruma Ürünü bulunmakta olup bunların i pestisit, 12 si biyolojik mücadele etmeni, 11 i biyopreparat, 29 u bitki gelişim düzenleyici, 3 ü bitki ekstraktı, 5 i tuzak ve feromondur. Ülkemizdeki bitki koruma ürünleri tüketimi 2002 yılında ton iken bu rakam 2012 yılında tona gerilemiştir. (Burçak ve arkadaşları, 2013). Pestisitler içinde oransal olarak en çok (%38) insiktisitler tüketilmiştir. İnsektisitlerden sonra %28 ile herbisit ve %24 ile fungusitler gelmektedir. Pestisitlerin olumsuz etkilerini azaltmak ve doğayı korumak için her gün birçok çalışma yapılmakta ve teknolojik gelişmeler görülmektedir. Çalışmaların temelinde üç amaç ön plana çıkmaktadır; 1. Püskürtülen ilaç miktarını ve sürüklenmeyi azaltmak 2. Operatör bulaşmalarını engellemek 3. Doğa dostu alternatif uygulamalar geliştirmektir. Uygulamalar esnasında kayıpları ve dolayısıyla kullanılan ilaç miktarını azaltmak için yapılan çalışmalardan öne çıkan bazıları aşağıda değinilmektedir; Meme teknolojisinde birçok gelişme görülmüş ve hava emişli vb. gibi memelerle damla çapları büyümüş bu sayede sürüklenme azaltılarak ilaç kayıplarının belirli bir oranda tutulması sağlanmıştır. Ayrıca değişken dozajlı memeler ile ürünün durumuna bağlı olarak uygulama miktarları anında değiştirilerek en uygun miktarda ilaç püskürtülmektedir. Ancak alınması gereken çok yol vardır. Bilgisayar ve yazılım teknolojilerinde gelişmeler sonucu akıllı pülverizatörler geliştirilmiştir. Bu sistemler ile yaprak yoğunluğu belirlenerek sisteme ne kadar ilaç atılacağının kararı verdirilmekte ve hedefe püskürtülmektedir. Eğer bitki yoksa sistem püskürtme yapmamakta ve böylece çevre kirliliği önemli ölçüde azalmaktadır.