SÖZLEŞMECİ YAKLAŞIM VE DEMOKRASİ

Transkript

1 SÖZLEŞMECİ YAKLAŞIM VE DEMOKRASİ Yazan: James M. Buchanan 1 Tercüme Edenler: Abdülkadir GÜLŞEN ve Hakkı ODABAŞ I. GİRİŞ Eğer politika, birey ötesi (supra-individual) değer normlarını tanımlamaksızın meşru olarak yorumlanırsa, bireyler tarafından kollektif olarak belirlenmiş faydaların korunması amacıyla farklı çıkar ve değerlere sahip olan bireylerin oluşturduğu bir model geliştirmek zorundadır. Şayet politikanın doğasıyla ilgili bu varsayım kabul edilirse, politika modeli nihai olarak sözleşmeci conctractarian dir. Bu varsayım politik düzenlemelerin yapısı hakkında ve dolayısıyla demokrasinin güncel kullanımı hakkında doğrudan bilgi vermez. Günlük kullanımdan, analitik olarak demokratik olmayan politik kurumların tam tutarlı sözleşmeci yaklaşım ilkelerinden türetilebileceğini ifade etmeliyiz. Hobbes klasik örneğini şöyle verir: Bir karışıklık (savaş vb.) ortamında insanlar kral ile anlaşarak özgürlüklerinden kralın vaat ettiği düzen ve güvenlik adına vazgeçerler. Bu anlaşmadan sonra kral tarafından alınan kararlar hiç bir anlamda demokratik değildir. Burada tartışmamız için faydalı olmasına rağmen Hobesyen sözleşmeci metafor kralın gücünü sınırlandırmak için yapılan tahminleri nitelikli hale getirmez. Buna rağmen Hobesyen metafor, kral ilk sözleşme kurallarına bağlı kalır ve asayişi muhafaza ederse kralın karar almada demokratik ilkelerden uzaklaşıp bilakis verimsiz olacağını öne sürer. Politikayla ilgili prensip eğer iyi anlaşılmaz ise bir çok yanlış anlamalara sebep olabilir. Genel olarak politika, organize olmuş bir toplumda kurumlar içinde gelişen tüm eylemleri içerir. Bu nedenle, politika politik kurumlara ilaveten yasaları, yasal 1 James M. BUCHANAN, Contractarianism and Democracy, In: James M. Buchanan, Liberty, Market and State: Poltical Economy in the 1980s, New York University Press, 1985, pp

2 kurumların tüm yapısını içerir. Burada kollektif bir eylemde birbirinden tamamen farklı olan üç aşamayı belirtmek istiyoruz. İlk olarak, hukukun caydırıcılığını içeren eylemler mevcuttur. Bu sınıflama meşru Hobesyen egemenliğinin eylemlerini yani bazı 19. asır filozoflarının tanımladıkları gibi gece-bekçisi devlet (night-watchman state), Nozick in adlandırdığı gibi minimal devlet yada benim adlandırdığım gibi koruyucu devleti içerir. Aşina olduğumuz oyun teorisi benzetmesinde, devletin rolü kuralları uygulatmak için gözetmenlik yapan bir hakeme benzetilebilir. İkinci olarak, hukukun sınırları içinde oluşan kollektif eylemler vardır. Buradaki eylemlerin verimli devlete ait olduğunu varsaydım. Hayek yasamayı (legislation) hukuktan (the law) farklı olarak telakki eder. Ekonomistlere tanıdık terimlerle bu eylemler, kamusal mal ve hizmetlerinin sunumu, arzı ve finansmanını içerir. Üçüncü olarak, mevcut hukuktaki değişikliği içeren eylemler ele alınır. Hayek, bu bağlamda daha genel bir ifade olan hukuku kullanmasına rağmen Amerikan kullanımında bunu anayasal hukuk (constitutional law) ile en iyi bir şekilde tanımlayabiliriz. Oyun teorisi temsilinde buradaki eylemler oynanan ve oynanmakta olan oyunun kurallarında değişiklik içeren eylemlerdir lerin ortalarındaki kaoslu entellektüel ve politik ortamda yukarıdaki üç aşamadaki eylemlerin anlaşılmaz bir şekilde birbirine karıştırıldığını görürüz. Önderleri tarafından hiç bir aşamayı tanımama yönünde yönlendirilen birinci gruptaki eylemlerin kendileri için uygun olduğu ajanlar (agents) üçüncü gruptaki eylemleri yapmaktan herhangi bir suçluluk duymamaktadırlar. Modern yasal-yargı düzenleri hepimizi oyun kurallarının hakemler tarafından sürekli değiştirildiği bir ortama iter. Görevleri ikinci aşamada belirtilen eylemler olan milletvekilleri, kanun yapıcılar bir sınırın kendileri için var olduğunu pek kabul etmezler. Modern politikacılar demokratik prosedürler olduğu taktirde kendilerini bütün yasal vb düzenlemelerde yeterli ve yetkili görürler. Bu nedenle hem adli hem yasal temsilciler üçüncü aşamada belirtilen eylem alanlarına müdahale ederler ve bunu da meşruluk kisvesi altında yaparlar. Toplumsal düzenin mevcut karmaşasından daha kötü bir durum hayal etmek oldukça güçtür. 2

3 Buradaki entellektüel çapsızlığı kabul etmeliyiz ve sözleşmeci yaklaşımı rolleri acemice belirlenmiş mevcut kurumlara tatbik etmekten kaçınmalıyız. Öncelikle anlamlı bir sınıflama yapılmalı ve sonra bu yaklaşım uygulanmalıdır. Bu yüzden, ana hatlarıyla belirlenmiş politikanın üç-bölümlü sınıflandırmasında demokratikleşme için sözleşmeci yaklaşımın kurallarını uygulamaya çalışacağım. II. HUKUKUN CAYDIRICILIĞI (TATBİKİ) Hobbese atıfta bulunduğumda devletin karar alma prosedürlerinin demokratikleştirilmesi için hukuku tatbik eden olarak rolünün pek de açık olmadığını belirtmiştim. Devlet mevcut mevzuat dahilinde memurları yoluyla mevcut kuralları ihlal edenleri tespit edip cezalandırır. Böyle bir eylem doğruyu değerlendirmeyi içerir. Hukuk ihlal edilmiş midir yada ona uyulmuş mudur? Değişen kurumsal düzenlemeler etkin kıyaslama açısından değerlendirilebilir. Atanan bir uzman yargıç ve çok kişili bir jüri istenen sonuçların alınmasında bir çözüm olabilir. Hukuk ihlallerinin belirlenmesinde, kollektif tercihler içerisinde eşit haklara sahip toplumun bütün bireyleri ile demokratik karar alma prosedürlerini tanımlamak, hukuka kısmen zıt olacaktır. Belirli bir çoğunluğa hukuk ihlallerini belirleme yetkisi vermek hukukun bağımsız olarak varolmadığını gösterir. Böyle bir kurumsal düzenleme çoğunluk tarafından oluşturulacak bir tiranlaşmaya götürür. Böyle düzenlemelerin bireyin kendi rızası ile kabul ettiği hiç bir anlaşmada (contractual agreement) asla ortaya çıkmayacağı açıktır. Sözleşmeci perspektiften bakıldığında birinci normatif ilke, devletin yada temsilcilerin hukukun denetimi altına alınmasıdır. Bu bölümde ilkenin nasıl geliştiğini değil sadece standart anlamda riskten-kaçınan (risk averseness) varsayımına gerek olmadan ilkenin ortaya çıkacağını belirtmek isterim. III. HUKUK DAHİLİNDE KOLLEKTİF EYLEM Mevcut hukuk kollektif yada devlet eylemleri için bir sınır içerebilir. Bazı mal ve hizmetler toplu olarak yani kollektif olarak sunulduğunda etkin olabilir. Bu tür mal ve hizmetlerin nasıl sunulacağı devlet yetkisine bırakılmış olabilir. Buradaki temel soru, bu tür kararlara ulaşmada demokratik prosedürlerin uygulanabilme imkanının 3

4 olup olmamasıdır. Bireyci sözleşmeciler politik tercihlerinde çoğunluk kuralını benimsemek zorunda olacaklar mı? Bu soruya açık yanıt negatif yani hayırdır. Çoğunluk kuralı bütün vatandaşların katıldığı sözleşmeye dayalı anlaşmalarda iyi bir şekilde ortaya çıkabilir. Fakat bu sonuç ancak mantıklı bir kural sisteminde ve tercihlerin eşit kabul edildiği bir ortamda gerçekleşir. Çoğunluk kuralına atfedilen kutsal (sacrocant) statünün elimine edilmesi Buchanan ve Tullock un birlikte kaleme aldıkları The Calculus of Consent kitabının esas amacıdır. Oradaki analizde de belirtildiği gibi sözleşmeye dayalı anlaşmadan doğan kural sözleşmeye katılanlar tarafından yapılan fayda-maliyet hesaplarının sonuçlarını yansıtır. Potansiyel kollektif eylemlerin farklı türleri farklı fayda maliyet tahminleri içerdiğinden, çeşitli alternatiflerin aynı anda oluşması muhtemeldir. Bir çok kararlar için basit çoğunluk oylaması hem milletvekillerinin seçimi hem de yasama organının fonksiyonunu icra etmesinde etkin sonuçlar doğurur. Potansiyel olarak fayda maliyet açısından daha önemli sonuçlar doğuracağı tahmin edilen diğer tercihler için, kaliteli çoğunluk etkin kollektif sonuç için zorunlu olabilir. Politik kararların alınmasında temel meşru bir prensip olan çoğunluk kuralı, açıkladığımız tarzdaki sözleşmeci perspektiften oluşturulamaz. Bununla birlikte perspektif göründüğü kadar boş da değildir. Bütün toplum üyelerinin iştirak ettiği sözleşmeci bir süreçten aile-tabanlı aristokrasi yada babadan oğula geçen monarşiye geçiş hakikaten zordur. Aynı şeyler egemen elit için de söylenebilir. Oligarşi yukarıdaki sistemlere göre daha esnek ve sözleşmeci yaklaşıma daha yakındır. Kriterlerin nerede uygulandığı dikkate alınmadan sözleşmeci yaklaşımda hayati bir unsur özellikle ex ante (planlanan) anlamda politik eşitliktir. İdeal olan sözleşmeci yaklaşımda birey bir takım özel kuralların kendi kişisel tercihlerini nasıl etkileyeceğini bilmeden alternatifler arasından tercihini yapar. Rawlsçı sınırlandırmada birey için bir belirsizlik vardır. Daha açık olan Buchanan-Tullock idealleştirmesinde birey belirsizlik içerisinde değildir fakat kuralların farklı insanlar üzerindeki etkileri belirsizdir. Her iki durumda da sözleşmeci süreç politik sürece girişte ex ante olarak bireylere yada gruplara herhangi bir imtiyaz tanımaz. Rawlsçı mantıkta, sözleşmeyi yapanın kendisini kırmızı, beyaz, yeşil veya siyah olarak bulup bulamayacağı bilinmez ve bütün gruplardan 4

5 gelen bireyleri, ex ante olarak, eşit görmeyen herhangi bir yasa üzerinde anlaşmaya varma ihtimali zayıftır. Buchanan-Tullock mantığında ise, kırmızı, beyaz, yeşil veya siyah bir kişi, ex ante olarak, eşitliği sağlayamayan bir kural için X setindeki politikalar üzerinde tercihler yapmak için anlaşmayacaktır. Çünkü birey tercihlerin kendi refahını nasıl etkileyeceğini bilmez. Topluma üyelik ve oylama imtiyazının birlikte oluşması şartıyla çoğunluk kuralı, ex ante olarak, politik eşitlik kriterini sağlar. Daha önceden de belirtildiği gibi, bununla birlikte, diğer alternatifler de bu standarda ulaşır. Oybirliği dışındaki diğer bütün karar alma kuralları sonuç olarak politik eşitliği bozar. Sonucu belirleyen tercihleri yapanların değerleri ve çıkarları, tercihleri göz ardı edilmiş olanlarınkinden daha ağırlıklı olarak uygun hale getirilmektedir. Eğer A yüzde 60 çoğunluk oyu ile seçilirse, A yı destekleyenlerin oluşturduğu koalisyon yüzde 40 lık bir azınlık ile B yi destekleyenlerin oluşturduğu koalisyondan daha sağlam olacaktır. Şayet, bununla birlikte, ex ante eşitlik açık bir imtiyaz doğrultusunda sağlanırsa, ve eğer alınan politik kararlar, problemler ve zamanın (issues and time) gelişiminde etkin bir şekilde ademi-merkeziyetleştirilirse, ex post (gerçekleşen) olarak belli sonuçlar üzerinde oluşan farklı değerlendirmeler bir endişeye sebep olmayabilir. Politik tercihler zinciri yada tüm yapı üzerinde, ex ante olarak, sağlanmış eşitlik sonuçta ortay çıkacak bazı eşitlik değerleri ile kesişir. IV. HUKUKDAKİ DEĞİŞİKLİKLER Önceki bölüm içerisindeki tartışmalar The Calculus of Consent kitabında geliştirilmiş argümanları özetlemektedir. Şimdi o zamanlarda olduğu gibi demokrasi, ex ante olarak, sözleşmeci bir yaklaşımdan türetilen politik eşitlik olarak tanımlanabilir. Oysaki demokrasi çoğunluk kuralı olarak tanımlandığında ve çok katı kurallar altında gerçekleştiğinde hiçbir anlamda sözleşmeci anlaşma ile bağlantısı yoktur. Hem kamu hem de özel sektörün faaliyetlerini sınırlandıran yasalardaki değişikliklerle ilgili olarak anayasal aşamaya geçme sürecinde çoğunluk kuralı fonksiyonsuz olur. Sadece bu aşamada nihai sözleşme, ya de jure ya da de facto olarak gerçekleşir. Burada politika için temel değişim ve işbirliği paradigmasının dayandığı temeller sıfır-toplamlı paradigma (zero-sum paradigm) veya doğruyu bulma (truth- 5

6 judgement) paradigmasınınkinden çok farklıdır. Şayet politika geniş olarak yürütmenin bütün yapılarını çevreleyecek şekilde tanımlanırsa, ve bireylerin sahip oldukları çıkar ve değerleri ele alarak modelleşirse, bu bütün bireylerin anlaşmaya dahil edilmesi gerekliliği için bir delildir. Piyasa mübadelesi ile ortaya çıkan basit benzerlik bu noktayı tasvir etmektedir. Açıkça gözükmektedir ki, eğer ticaretten kaynaklanan faydanın yeniden dağıtılması her iki taraf için bir değer artışı ortaya çıkartıyor ise, her iki tarafta elmaların ve portakalların mübadelesinde ticari terimlerle anlaşmalıdırlar. İster üçüncü şahıslar ister mübadele eden taraflardan bir tanesi mübadele yapmaya zorlanırsa bu bireyci değer belirleme kriterini sağlayamaz. Anayasa içerisinde bir değişikliği tanımlayan kompleks bir mübadele ile iki tarafın gerçekleştirdiği basit mübadele arasında hiçbir fark yoktur. Toplumdaki bütün bireylere uygulanabilir kurallardaki bir değişiklik sadece tüm bireyler arasındaki anlaşma baz alınırsa değer artırıcı bir metot olarak algılanabilir. Sınırlandırılmış konsensüs testini karşılamayan yürütmenin temel yapısal kuralları için herhangi bir sözleşmeci meşrulaştırma zemini yoktur. Oybirliği testini sağlamayan kuralların değişimindeki bütün meşrulaştırmalar bireyi esas almayan ve sözleşmeci olmayan değerlendirme kriterleri ile aynı kümeye düşer. V. SOYUTTAN SOMUTA DOĞRU İfade edildiği gibi, buraya kadar yapılan analizler politikanın son derece soyut üç aşamalı tasnifi doğrultusunda geliştirildi. Bu modellemede sözleşmeci yaklaşım ve demokrasi arasındaki ilişkiler göreceli olarak doğru bir üslup ile sunulabilir. Bununla birlikte, politikanın gözlemlenen dünyası bu üç aşamayı birbirine karışmış ve anlaşılmaz bir şekilde kanun yapımında ve kanunların tatbikinde ortaya koyar. Bu karışıklığa rağmen, politik düzenlemeler demokratik yada demokratik olmayan şeklinde atıflarda bulunulmaya çalışılmıştır. Bu bağlamda sözleşmeci yaklaşım ve demokrasi arasındaki ilişki kesin bir şekilde birbirinden ayrılamaz. Bununla birlikte, şayet herhangi bir sözleşmeci yaklaşım geliştirilmeye çalışılırsa, olmak zorunda olan gözlemlenen politik sürecin kritik özelliklerini tanımlayabilir ve izole edebiliriz. Buradaki temel nokta hukukun mevcut olması olayıdır. Yani bireylerin özel ve kamusal faaliyetleri anayasal sınırlar tarafından 6

7 belirlenmelidir. Spesifik bir karar alma kuralı olmaksızın, devlet ya da kollektif gücün sınırsız işlemesi asla sözleşmeci meşrulaştırmayı bulamaz. Demokratik kuralların garantilenmesi şartıyla, temel bir yanlış anlaşılmaya sebep olan seçim hatasını (electoral fallacy) örnek gösterdim. Burada bile değişime karşı çıkan anayasal kısıtlamalar olabilecektir. Yasal veya anayasal olarak belirlenmiş yürütme gücü çerçevesinde politik düzenlemeler en azından, ex ante olarak, bireyi ve eşitliği esas alan bir şekilde karakterize edilmelidir. Bu zorunluluk kollektif tercihlerde herkesin eşit haklara sahip olacağı garantisini vermez. Daha da ilerisi bir takım baskıcı grupların olmayacağı anlamına da gelmez. Burada gerekli olan tüm bireylerin kollektif tercihlerde eşit politik etkiye sahip olabilmesi olayıdır. Daha açık bir ifade ile bu, toplumda herkesin eşit olması ve hiçbir imtiyazın verilmemesi durumudur. Sonuç olarak, yasalardaki değişikliği içeren kollektif eylemlerle anayasal sınırlamaların izin verdiği çerçevede gerçekleştirilen kollektif faaliyetler arasında bir ayırım olmalıdır. Bir toplumda ne fiili politikacılar ne de politika ile uğraşan bilim adamları sözleşmeci bir zeminde meşrulaştırılamayacak yasa ve yasama arasında bir fark gözetirler. Şayet burada bir ayırım yapılırsa, temel yasalardaki bir değişiklik için etkin kara alma kuralı mevcut yasada kollektif karar alımı için gerekli olana kuraldan daha avantajlı olmak zorundadır. Soyut sözleşmeci mantık, sadece oybirliği ile ulaşılabilecek anayasal değişiklikleri zorunlu kılan bu derece katı olarak ele alınmamalıdır. Özetlersek, aşağıdaki şartların mevcut olması halinde, politik-yasal bir düzen rahatlıkla sözleşmeci bir düzen olarak kabul edilir: (1) özel kesim ve kamu kesimi faaliyetleri yasa tarafından ve anayasal olarak sınırlandırılır, (2) ex ante anlamda bütün kollektif kararların belirlenmesinde ve karar alma süreçlerinde toplumun tüm bireylerine kanun çerçevesinde eşit haklar verilir, (3) Kanun çerçevesinde olan kollektif faaliyetler ile kanunun değişimi için yapılan faaliyetler arasında ciddi bir ayrım vardır. 7

8 VI. SINIRLI VE SINIRSIZ SÖZLEŞMECİ UYGULAMALAR Yukarıda açıklanmış olan sınıflandırma kriteri tarih boyunca mevcut olan kuralların nasıl ortaya çıktığına dair bir bilgi içermez. Yukarıdaki kriterleri sağlayan politik yasal bir düzenlemeyi sözleşmeci olarak adlandırmak, o düzenin işlemesi hakkında bir şeyleri ifade etmek demektir. Bunun yanısıra, böyle bir ifadenin ahlaki boyutu vardır. Fakat çok katı olarak belirlenmiş böyle sözleşmeci bir meşrulaştırmayı algılamadaki yetersizlik yoluyla bir karışıklık ortaya çıkmıştır. Burada basit bir pazar mübadelesi örneği faydalı olabilir. Varsalım ki iki potansiyel tüccar var, ve bunların her biri elma ve portakala sahiptir. A mübadeleden önce doksan üç elmaya ve kırk üç portakala sahiptir. B ise iki elma ve dört portakal sahiptir. Mübadeleden sonra A doksan elmaya ve kırk dört portakala sahiptir. B ise beş elma ve üç portakala sahiptir. Serbest ve dürüst bir mübadelenin etik ve moral meşrulaştırmasının sınırları her iki tarafın ticaretle kazandığı tezinde anlam kazanır. Sözleşmeci kriterleri sınırlı bir uygulama alanı olan mevcut politik-yasal kuralları kapsayacak şekilde genişletmek John Rawls ın argümanıdır. Rawls ın başarı ya da başarısızlığını ben burada değerlendirmiyorum. Benim kendi çabalarımda her zaman istikrarlı olmasa da daha sınırlı bir sözleşmeci yapı vardır. Bununla birlikte, Rawls a karşı bir sempati ve yakınlığım olmuştur. Temelde sözleşmeci camia olarak, bireyci olmayan standartlarla politikayı normatif olarak değerlendirmede isteksizliğimizi veya politikayı pozitif olarak çıkarların çatışması şeklinde yorumlamayı paylaşıyoruz. 8