7. Sınıf Üniteler 2.4. YEDİNCİ SINIF FEN VE TEKNOLOJİ DERSİ ÖĞRETİM PROGRAMI ÇİZELGELERİ

Transkript

1 2.4. YEDİNCİ SINIF FEN VE TEKNOLOJİ DERSİ ÖĞRETİM PROGRAMI ÇİZELGELERİ 186

2 Üniteler 1. Ü ĐTE : Vücudumuzda Sistemler 2. Ü ĐTE : Kuvvet ve Hareket 3. Ü ĐTE : Yaşamımızdaki Elektrik 4. Ü ĐTE : Maddenin Yapısı ve Özellikleri 5. Ü ĐTE : Işık 6. Ü ĐTE : Đnsan ve Çevre 7. Ü ĐTE : Güneş Sistemi ve Ötesi: Uzay Bilmecesi 187

3 ĐLKÖĞRETĐM FE VE TEK OLOJĐ DERSĐ ÖĞRETĐM PROGRAMI 7. SI IF ÖĞRE ME ALA LARI, Ü ĐTELER VE Ö ERĐLE SÜRELER ÖĞRE ME ALA I Ü ĐTELER KAZA IM SAYISI SÜRE/DERS SAATĐ* ORA I (%) 1. Vücudumuzda Sistemler ,8 CA LILAR VE HAYAT 6. Đnsan ve Çevre ,1 Toplam MADDE VE DEĞĐŞĐM 4. Maddenin Yapısı ve Özellikleri Toplam Kuvvet ve Hareket ,1 FĐZĐKSEL OLAYLAR DÜ YA VE EVRE 3. Yaşamımızdaki Elektrik ,1 5. Işık ,1 7. Güneş Sistemi ve Ötesi: Uzay Bilmecesi Toplam , ,7 Toplam ,7 Genel Toplam *: Üniteler için verilen ders saatleri öğretmen tarafından şartlara göre ±%10 oranında değiştirilerek uygulanabilir. 188

4 7.sınıf Üniteler Öğrenme Alanı : Canlılar ve Hayat 1. Ünite : Vücudumuzda Sistemler Önerilen Süre : 30 ders saati A. Genel Bakış Öğrenciler 5. sınıf Fen ve Teknoloji dersinde sistem kavramına girmeden sindirim ve boşaltımda görevli yapı ve organların yerlerini ve genel hatları ile işlevlerini, besinler ve dengeli beslenmenin önemini öğrenmişlerdi. 6. sınıfta destek ve hareket, dolaşım, solunum sistemleri, bu sistemlerin sağlığı ve teknolojinin sistemlerin sağlığına etkisi işlenmişti. Sindirim ve boşaltım sistemi ile başlayan bu ünitede ise denetleyici ve düzenleyici sistemlerde görevli yapı ve organlar, duyu organları ve bu sistemlerin sağlığı, sistemlerle ilgili sağlık sorunlarının giderilmesine teknolojik gelişmelerin etkisi, vücudumuzdaki sistemlerin birbirleriyle ilişkili olarak çalıştığı belirtilecektir. Ünitede öğrencilerin verilen tüm bu konuları anlamlı öğrenmesi amacı ile deney yapma, tartışma, simülasyon gibi farklı öğrenme etkinliklerine yer verilmiştir sınıflarda işlenen vücudumuz ile ilgili konular orta öğretim seviyesinde, bitki ve hayvanlardaki sistemler konusuna temel oluşturması açısından da önemlidir. Öğretim ve değerlendirme etkinlikleri bölümünde bireysel farklılıklara uygun olarak geleneksel ve alternatif ölçme değerlendirmelere çeşitli örnekler verilmiştir. Süreç ve ürün değerlendirmesinde, kavram haritası oluşturma, tanılayıcı dallanmış ağaç, yapılandırılmış grid; ürün değerlendirmesinde ise çoktan seçmeli, açık uçlu ve boşluk doldurma tipinde sorulara yer verilmiştir. Ünitede verilen öğrenme, öğretim ve değerlendirme etkinlikleri öneri niteliğindedir. Öğretmenler fizikî şartları da dikkate alarak tüm öğrencilerin etkin katılımını sağlayacak uygun bir öğrenme ortamı hazırlamalıdır. Konular işlenirken kavram ve becerilerin günlük hayatla ilişkilendirilmesine önem verilmelidir. Günlük hayatta önemli bir yere sahip olan teknolojinin sistemlerle ilişkisi ile ilgili organ nakilleri ve tıbbi teknoloji ürünlerine örnekler verilerek konuların hayatla bağlantısı kurulmalıdır. Ünitede her sistem ile ilgili konunun başındaki öğrenme etkinliklerinin öğrencilerin ön bilgilerini yoklayan ve öğretim esnasında dikkate alan bir tarzda yapılması, daha sonra öğrencilerin konu sonunda bilişsel yapısında meydana gelen değişiklikleri gözlemlemesi, öğrencinin öğrendiğinin farkına varması açısından önemlidir. B. Ünitenin Amacı Bu ünitede öğrencilerin; sindirim, boşaltım, denetleyici ve düzenleyici sistemler ve bunlara ait organları tanımaları, sistemlerin düzenli ve birbirleri ile eş güdümlü çalıştığını kavramaları, bunların sağlığını korumak için yapılması gerekenleri ve sistemlerle ilgili sağlık sorunlarının giderilmesinde teknolojik gelişmelerin önemini fark etmeleri amaçlanmıştır. 189

5 7.sınıf Üniteler C. Ünitenin Odağı Bu ünitede; sistem kavramı etrafında öğrencilerin gözlem, karşılaştırma, model oluşturma, bilgi ve veri toplama, verileri kaydetme, yorumlama, sonuç çıkarma ve sunma becerilerini geliştirmeye odaklanılmıştır. Kendini, görme ve işitme engelli kişilerin yerine koyarak onları anlama, sağlık sorunu olan bireylere karşı anlayışlı olmaya önem verme Tutum ve Değer açısından, organ nakilleri ise Fen- Teknoloji-Toplum-Çevre ilişkisi bakımından önemlidir. Ç. Önerilen Konu Başlıkları Sindirim Sistemi Boşaltım Sistemi Denetleyici ve Düzenleyici Sistemler Duyu Organları 190

6 7.sınıf Üniteler D. Ünitenin Kavram Haritası BU KAVRAM HARĐTASI SADECE ÖĞRETME Đ BĐLGĐLE DĐRMEK VE Ü ĐTE ĐÇĐ DEKĐ KAVRAMLARI BĐR BÜTÜ HALĐ DE GÖSTERMEK AMACIYLA VERĐLMĐŞTĐR. BU KAVRAMLAR KULLA ILARAK FARKLI KAVRAM HARĐTALARI DA OLUŞTURULABĐLĐR. 191

7 7.sınıf Üniteler E. Ünite Kazanımları ve Etkinlikler ÖĞRE ME ALA I : CANLILAR VE HAYAT 1. Ü ĐTE: VÜCUDUMUZDA SĐSTEMLER Ü ĐTE KAZA IMLAR ETKĐ LĐK ÖR EKLERĐ AÇIKLAMALAR VÜCUDUMUZDA SĐSTEMLER 1. Sindirim sistemi ile ilgili olarak öğrenciler; 1.1. Sindirim sistemini oluşturan yapı ve organları; model, levha ve/ veya şema üzerinde gösterir (FTTÇ-4) Besinlerin vücuda yararlı hâle gelmesi için değişime uğraması gerektiğini tahmin eder Besinlerin kana geçebilmesi için fiziksel (mekanik) ve kimyasal sindirime uğraması gerektiğini belirtir Enzimin kimyasal sindirimdeki işlevini açıklar Karaciğer ve pankreasın sindirimdeki görevlerini ifade eder Sindirime uğrayan besinlerin bağırsaklardan kana geçişini açıklar Sindirim sistemi sağlığını olumlu-olumsuz etkileyecek etkenleri özetler ve tartışır (BSB-25, 27, 32). Ön bilgilerin yoklanması ve hatırlanması amacıyla öğrencilerden besinler ile enerji arasında ilişki kurmaları istenir. Besin - enerji ilişkisi sınıfta tartışılır. Sonra öğrenciler sindirim, karbonhidrat, protein, yağ, vitamin, su, mineral ve diş kelimelerini cümle içinde kullanırlar. Bu cümleler sınıfta okunur. Öğrenciler sırasıyla sindirimde görevli yapı ve organları model, levha ve/veya şema üzerinde gösterir. Öğretmen bu ön bilgileri, varsa kavram yanılgılarını ders işlenişinde dikkate alır. Midedeki Asitlerin Besinlere Etkisi Öğrenciler mide asidinin besinleri nasıl etkileyeceğini tahmin eder. Öğretmen gösteri etkinliği olarak yarım bardak sütün içine iki kaşık hidroklorik asit (HCl) dökerek sütü 10 dakika sıcak bir yerde bekletir. Deney sonunda tahminlerin doğruluğu tartışılır. Öğrenciler yapılan deney ile bağlantı kurarak mide asidinin etkisini açıklar (1.2; 1.3), (BSB-1, 2, 31). Yediğim Besinlere eler Oluyor? Öğrenciler Ekmek, marul, et, domates ile hazırladığınız bir sandviçi (ekmek arası, lavaş vb.) yediğinizde bu yiyeceklere ne olur? sorusunu tartışır. Sonra fiziksel (mekanik) sindirim, kimyasal sindirim, tükürük, yutak, mide, besinler, incebağırsak, kalınbağırsak, karaciğer, pankreas kelimelerinin kullanılacağı boşluk doldurmalı bir paragraf tahtaya yazılır, boşluklar tartışılarak doldurulur ( ). Sindirim Sistemi Simülasyonu Öğrenciler gruplara ayrılır. Her grup 3-4 bisküvi, bir bardak su, haşlanmış yarım patates, plastik kilitli torba, makas, kâğıt havlu, bayan çorabı getirir. Bisküviler kilitli plastik torbaya konur ve elle ezilir (çiğneme simülasyonu). Patates de plastik torbaya konur, su eklenir (tükürük simülasyonu). Torbanın içindeki hava boşaltılarak torba kilitlenir (mide simülasyonu). Öğrenciler torbayı ellerinde ovuşturmaya başlar (midenin çalkalama simülasyonu). Bu işlem 5 dk yapılır. Bir gazetenin üzerinde, torbanın alt ucu biraz kesilerek buraya bayan çorabı yerleştirilir. Plastik torba sıkılarak besinlerin torbadan (mideden) çoraba (incebağırsak simülasyonu) geçmesi sağlanır. Çoraptan besin maddeleri dışarı akacaktır (incebağırsaktan emilim simülasyonu). Çorap sıkıştırılarak besinler ilerletilir ve sonunda kalanlar kâğıt havluya aktarılır (kalınbağırsak simülasyonu). Kâğıt havlu ıslanacaktır. Kâğıt havlu içindekiler dışkı yoluyla atılacak sindirilmemiş atıklardır ( ), (BSB-1, 2, 3, 17, 28, 30, 31) sınıf Vücudumuz Bilmecesini Çözelim ünitesindeki Besinlerin Sindirimi ve Besin Đçerikleri ve Görevleri konularıyla ilişkilendirilir. [!] Kimyasal madde muhafazası ve kullanımına dikkat edilmelidir. 1.2, 1.3 Kimyasal ve fiziksel (mekanik) sindirim tanımları verilir, kimyasal sindirim denklemlerine girilmez.??? 1.3 Öğrenciler sindirimin sadece midede gerçekleştiğini düşünebilirler. 1.4 Sindirimde görevli sindirim enzimlerinin isimleri verilmez. 1.6 Villusun sindirimdeki önemi vurgulanır, yapısı anlatılmadan şekil olarak verilir. [!] 1. 7 Sindirim sistemi sağlığını olumlu etkileyen etkenlerden lifli besinler, dengeli beslenme; olumsuz olarak etkileyen etkenlerden stres, dengesiz ve yetersiz beslenme vb. örnek olarak verilebilir. 1.7 kazanımı, Türkçe dersi Okuma temel dil becerisi ile ilişkilendirilir. Boşluk Doldurma Tanılayıcı Dallanmış Ağaç : Sınıf-Okul Đçi Etkinlik : Okul Dışı Etkinlik : Ders Đçi Đlişkilendirme : Diğer Derslerle Đlişkilendirme : Ölçme ve Değerlendirme???: Kavram Yanılgısı [!]:Uyarı : Sınırlamalar : Ara Disiplinlerle Đlişkilendirme (Ayraç içindeki 1. rakam Fen ve Teknoloji dersi kazanımını, 2. rakam ara disiplin kazanımını gösterir.) 192

8 7.sınıf Üniteler ÖĞRE ME ALA I : CANLILAR VE HAYAT 1. Ü ĐTE: VÜCUDUMUZDA SĐSTEMLER Ü ĐTE KAZA IMLAR ETKĐ LĐK ÖR EKLERĐ AÇIKLAMALAR VÜCUDUMUZDA SĐSTEMLER 2. Boşaltım sistemi ile ilgili olarak öğrenciler; 2.1. Boşaltım sistemini oluşturan yapı ve organları; model, levha ve/veya şema üzerinde gösterir (FTTÇ-4) Boşaltım sisteminde böbreklerin görevini ve önemini açıklar Boşaltım sistemi sağlığının korunması için alınabilecek önlemlerin farkına varır Bazı böbrek rahatsızlıklarının tedavisinde kullanılan teknolojik gelişmelere örnekler verir (FTTÇ-5, 17, 29, 30, 32). Öğrenciler ön bilgilerin yoklanması ve hatırlanması amacıyla boşaltımda görevli yapı ve organları uygun malzemeleri kullanarak kartona çizilmiş boş insan modeli üzerine yerleştirir ve böylece boşaltım sistemi şeması/ levhası oluşturur (2.1), (BSB-17, 28). Misafirimiz Var Sınıfa davet edilen bir sağlık personeli; boşaltım sistemi hastalıkları, korunma ve tedavi yöntemleri ile ilgili bilgi verir. Öğrenciler, sağlık personeline konu ile ilgili merak ettikleri soruları yöneltirler. Çeşitli kaynaklardan temin edilecek görsel ve yazılı materyaller sınıf panolarında sergilenir (2.3). Öğrenciler Böbreklerim benim için önemlidir. Çünkü, ile başlayan bir paragraf yazarlar. Yazılan paragraflar okunduktan sonra böbrek sağlığının korunması için gerekenler listelenir (2.2; 2.3) sınıf Vücudumuz Bilmecesini Çözelim ünitesi Zararlı Maddelerin Boşaltımı konusu ile ilişkilendirilir. 2.2 Nefronun boşaltımdaki önemi vurgulanır, yapısı anlatılmadan şekil olarak verilir. [!] 2.2 Boşaltımda deri, akciğer ve karaciğerin görevleri de vurgulanır. [!] 2.4 Böbrek yetmezliği, böbrek taşı, böbrek nakli, diyaliz, yüksek frekanslı ses dalgaları ve lazer gibi teşhis/tedavi yöntemleri vurgulanır. 2.4 kazanımı, Sosyal Bilgiler dersi 6. sınıf Bilim, Teknoloji ve Toplum öğrenme alanı, Elektronik Yüzyıl ünitesi kazanım 3 ile ilişkilendirilir. Çoktan seçmeli soru : Sınıf-Okul Đçi Etkinlik : Okul Dışı Etkinlik : Ders Đçi Đlişkilendirme : Diğer Derslerle Đlişkilendirme : Ölçme ve Değerlendirme???: Kavram Yanılgısı [!]:Uyarı : Sınırlamalar : Ara Disiplinlerle Đlişkilendirme (Ayraç içindeki 1. rakam Fen ve Teknoloji dersi kazanımını, 2. rakam ara disiplin kazanımını gösterir.) 193

9 7.sınıf Üniteler ÖĞRE ME ALA I : CANLILAR VE HAYAT 1. Ü ĐTE: VÜCUDUMUZDA SĐSTEMLER Ü ĐTE KAZA IMLAR ETKĐ LĐK ÖR EKLERĐ AÇIKLAMALAR 3. Denetleyici ve düzenleyici sistem ile ilgili olarak öğrenciler; VÜCUDUMUZDA SĐSTEMLER 3.1. Denetleyici ve düzenleyici sistemin vücudumuzdaki sistemlerin düzenli ve birbiriyle eş güdümlü çalışmasını sağladığını belirtir Sinir sisteminin bölümlerini; model, levha ve/veya şema üzerinde gösterir (FTTÇ-4) Sinir sisteminin bölümlerinin görevlerini açıklar Refleksi gözlemleyecek bir deney tasarlar (BSB-16) Đç salgı bezlerini; model, levha ve/veya şema üzerinde göstererek görevlerini açıklar (FTTÇ-4). Mesajınız Var Sınıftan seçilen 10 ya da daha fazla sayıda öğrenci daire oluşturacak şekilde sıralanır. Öğrenciler ellerini havaya kaldırır. Öğretmen kâğıda bir uyartı mesajı yazar ve 1.öğrencinin eline mesaj yazılı kâğıdı verir. Öğrenciler, mesajı elden ele geçirirler (sinirsel iletimin simülasyonu). Öğretmen, bir öğrenciyi beyin olarak seçer ve mesaj iletimi bu öğrencide durur. Bu öğrenci mesajı beyin olarak yorumlar ve cevabını yazar. Cevap mesajı geldiği yönün tersine 1. öğrenciye kadar iletilir. Seçilen öğrenci beyinden gelen mesajı okur ve uygular. Örneğin; uyartı mesajı: burnun kaşınması, beyinden gelen cevap mesaj: burnunu kaşı. Öğrenci burnunu kaşır (3.3), (BSB-31). Refleks Öğretmen öğrencilere günlük hayatlarında düşünmeden hızla hangi olaylara tepki verdiklerini sorar. Öğrencilerin verdiği cevaplardan refleks örneklerine ilgiyi çekerek bunlarla ilgili sorular sorar ve refleks kavramına ulaşmalarını sağlar (3.4). Kim Daha Hızlı? Öğrenciler ikişerli gruplara ayrılır. Gruplar uzun bir cetvel veya cetvel şeklinde bölümlendirilmiş uzun bir kâğıt hazırlar. A öğrencisi kâğıdı veya cetveli üst ucundan tutar. B öğrencisi ise alt uç 0 (sıfır) noktası hizasında baş parmağı ve işaret parmağı ile tutacak şekilde bekler. A öğrencisi haber vermeden kâğıdı veya cetveli bırakır, B öğrencisi kâğıdı tutar. B öğrencisinin kâğıdı veya cetveli kaçıncı bölmeden tuttuğu kaydedilir. Bu işlem 3-4 kez tekrarlanır ve ortalaması alınır. Sonuçlar diğer grupların sonuçları ile karşılaştırılır (3.4), (BSB- 1, 3, 22, 27, 31). Hormonlar Öğretmen, öğrencilere Korktuğunuzda yada heyecanlandığınızda vücudunuzda ne gibi değişimler olur? sorusunu sorar. Cevaplardaki benzer olan değişimler tahtaya yazılır. Öğrencilerin, heyecan veya korku anındaki bu değişimlerin sebebinin bu sırada vücutta üretilen bazı maddeler olduğu sonucuna ulaşmaları sağlanır. Sonra Bu maddeler vücudumuzda nerelerde üretilir? sorusundan yola çıkarak iç salgı bezleri, bunların ürettiği hormonlar, bu hormonların işlevleri listelenir. Öğrenciler uygun malzemeleri kullanarak kartona çizdikleri boş insan modeli üzerinde iç salgı bezleri şema/levhası oluşturur (3.5), (BSB-17, 28). 194 [!] 3.1 Denetleyici ve düzenleyici sistemleri olumsuz etkileyen etmenler ( uyuşturucu, alkol ve sigara) ile ilgili örnekler verilir. 3.2 Sinir sisteminin bölümleri; merkezî (beyin, omurilik) ve çevresel sinir sistemi olarak verilir, yapılarına girilmez. Beynin bölümlerinden olan beyincik ve omirilik soğanının yapısına girilmeden görevleri verilir 3.5 Đç salgı bezleri olarak hipofiz, pankreas, tiroit, böbrek üstü bezleri ve eşeysel bezler verilir, yapılarına girilmez. Erkek ve dişi salgı bezleri ayrı ayrı şekiller üzerinde verilir. 3.5 Hormonlara örnek olarak günlük hayattan bilinen hormonlar (tiroksin, büyüme hormonu, insülin, glukagon, adrenalin vb.) verilir. Yapılandırılmış Grid : Sınıf-Okul Đçi Etkinlik : Okul Dışı Etkinlik : Ders Đçi Đlişkilendirme : Diğer Derslerle Đlişkilendirme : Ölçme ve Değerlendirme???: Kavram Yanılgısı [!]: Uyarı : Sınırlamalar : Ara Disiplinlerle Đlişkilendirme (Ayraç içindeki 1. rakam Fen ve Teknoloji dersi kazanımını, 2. rakam ara disiplin kazanımını gösterir.

10 7.sınıf Üniteler ÖĞRE ME ALA I : CANLILAR VE HAYAT 1. Ü ĐTE: VÜCUDUMUZDA SĐSTEMLER Ü ĐTE VÜCUDUMUZDA SĐSTEMLER KAZA IMLAR ETKĐ LĐK ÖR EKLERĐ AÇIKLAMALAR 4. Duyu organları ile ilgili olarak öğrenciler; 4.1. Çevremizdeki uyarıları algılamamızda duyu organlarının rolünü fark eder Duyu organlarının yapılarını şekil ve/veya model üzerinde açıklar (FTTÇ-4) Duyu organlarının hangi tür uyarıları aldığını ve bunlara nasıl cevap verildiğini açıklar. Öğretmen öğrencilerin ön bilgilerini belirlemek amacıyla duyu organları ile ilgili bildiklerini içeren bir paragraf yazmalarını ister ve yazılanlar okunarak ürün seçki dosyasında saklanır. Öğretmen konu bitiminde öğrencilerden duyu organları ile ilgili bir paragraf daha yazmalarını ister. Öğrenciler bu iki yazıyı karşılaştırarak neler öğrendiklerini tartışırlar (4.1). Duyu Organlarım Olmasa Öğretmen bir kutu içerisine farklı büyüklükte, çok sayıda cisim (çubuk, kalem vb.) koyar. Sınıftan gönüllü 2 öğrenci seçilir. A öğrencisi kutudaki cisimleri büyüklüklerine göre ayırırken, B öğrencisi kronometre ile ölçtüğü süreyi kaydeder. Cisimler tekrar kutuya konur. A öğrencisinin gözleri bağlanır. A öğrencisi kutudaki cisimleri gözleri bağlı olarak büyüklüklerine göre ayırırken B öğrencisi yine kronometre ile ölçtüğü süreyi kaydeder. Sonuçlar tartışılır (4.1), (BSB- 1, 3, 6, 27, 31). Dokunma Öğrenciler iki kişilik gruplara ayrılır. Öğrencilerden biri arkadaşının gözlerini kapatır. Diğer öğrenci iki kalemi bir araya getirerek uçlarını arkadaşının dudak, kol, parmak, bacak ve ayaklarına hafifçe bastırır. Arkadaşının ne zaman iki kalem, ne zaman tek kalem hissettiğini tahtaya çizilen bir tabloya işaretler ve en duyarlı bölgelerini belirlemeye çalışır (4.3), (BSB- 1, 31). Tek Göz Yanılır Öğrenciler bir gözlerini kapatır. Bir eli ile tükenmez kalemi diğeriyle de kalemin kapağını tutarak göz hizasına getirir, kapağı kapatmayı dener. Öğretmen, Kapağın kalemin önünde mi, arkasında mı olduğunu anlayabiliyor musunuz? sorusunu sorar. Öğrenciler kapalı olan gözlerini açarak tekrar kapağı kapatmayı dener. Farkın nedeni tartışılır (4.3), (BSB- 1, 31). asıl Tat Alırız? Öğrenciler temiz bir kâğıt mendil ile dilinin üstünü kurutur ve kesme şekeri koyar. Öğretmen öğrencilere Tat alabildiniz mi? sorusunu yöneltir. Öğrenciler dillerini ağızlarının içine alır, dillerini kurutmadan şekeri tekrar dillerinin üzerine koyarlar. Öğretmen, Tat alabildiniz mi? sorusunu tekrar yöneltir. Sonuçlar sınıfta tartışılır (4.3), (BSB- 1, 31). Bil Bakalım Öğretmen portakal, havuç, elma, patates, greyfurt, armut gibi meyvelerden aynı şekil ve büyüklükte parçalar keser, bunların her birini belli olmayacak şekilde ayrı kağıtlara sararak sınıfa getirir. Sınıftan 3 gönüllü öğrenci seçilir. 1. öğrencinin gözleri bağlanır, verilen 3 ayrı maddeyi sadece koklayarak tanıması istenir ve tahminleri kaydedilir. Öğrencinin gözleri açılır ve tahminlerinin doğruluğu kontrol edilir. 2. öğrenci aynı işlemleri maddelere dokunarak yapar, tahminleri kaydedilir ve tahminlerinin doğruluğu kontrol edilir. 3. öğrencinin ise gözleri bağlanmaz. Bu öğrenciye de 3 ayrı madde verilir ve dokunarak, koklayarak, görerek maddeleri tanımaya çalışır, tahminleri kaydedilerek bunların doğruluğu kontrol edilir. Öğretmen öğrencilere Hangi öğrenci besinleri en kolay tanıdı? Neden?, Hangi maddeleri tanımak daha kolaydı?, Hangi maddeleri tanımak zordu? şeklinde sorular sorar. Öğrencilerin duyu organları beraber çalıştığında algılamanın daha kolay ve doğru olduğu sonucuna ulaşmalarını sağlayacak sorularla tartışma yönlendirilir (4.3), (BSB- 1, 2, 6, 27, 31) Duyu organlarında bulunan özel almaçların (duyu reseptörleri) deride sıcaklık, dokunma, acı, basınç; gözde ışık; burunda koku; dilde tat; kulakta ses uyarılarını aldığı vurgulanır. Tüm duyu organlarındaki duyu almaçlarının uyarıları, duyu-sinir yolu ile beyindeki özel merkezlere ilettiği ve yanıt verdiği düşünülerek tek bir duyu organı örneği üzerinden uyarı alımı-cevap verme süreci açıklanır. Diğerlerinin açıklaması öğrenciden beklenir. [!] 4.3 Kulağın vücudumuzun dengesinin sağlanmasına yardımcı olduğu belirtilir. Bulmaca : Sınıf-Okul Đçi Etkinlik : Okul Dışı Etkinlik : Ders Đçi Đlişkilendirme : Diğer Derslerle Đlişkilendirme : Ölçme ve Değerlendirme???: Kavram Yanılgısı [!]: Uyarı : Sınırlamalar : Ara Disiplinlerle Đlişkilendirme (Ayraç içindeki 1. rakam Fen ve Teknoloji dersi kazanımını, 2. rakam ara disiplin kazanımını gösterir.

11 7.sınıf Üniteler ÖĞRE ME ALA I : CANLILAR VE HAYAT 1. Ü ĐTE: VÜCUDUMUZDA SĐSTEMLER Ü ĐTE KAZA IMLAR ETKĐ LĐK ÖR EKLERĐ AÇIKLAMALAR VÜCUDUMUZDA SĐSTEMLER 4.4. Koku alma ve tat alma arasındaki ilişkiyi deneyle gösterir (BSB-1) Duyu organlarındaki aksaklıklara ve teknolojinin bu aksaklıkların giderilmesinde kullanımına örnekler verir (FTTÇ 31,32) Duyu organlarının sağlığını korumak amacı ile alınabilecek önlemlere günlük hayatından örnekler verir Kendini, görme veya işitme engelli kişilerin yerine koyarak onları anlamaya çalışır (TD-3). Burnumuz Olmasaydı Öğrenciler gruplara ayrılır. Gruptaki öğrenciler çiğ patates, soğan ve elmayı eşit büyüklükte keserek üç ayrı kaba koyar. Gruptan bir öğrenci diğer arkadaşlarının gözlerini bağlar. Bunlardan A ve B öğrencileri burunlarını kapatır, C ve D öğrencileri ise burunlarını kapatmaz. Arkadaşlarının ağzına bu yiyeceklerden birer tane vererek tattıklarının hangi yiyecek olduğunu sorar. Verilen cevapları aşağıdaki tabloya kaydeder. Grupların sonuçları sınıfta tartışılır (4.4), (BSB- 1, 27, 31). Yiyecek A öğrencisi Soğan Patates Elma B öğrencisi C öğrencisi D öğrencisi Misafirimiz Var Sınıfa davet edilen göz doktoru göz sağlığı hakkında bilgi verir, konuyla ilgili merak edilen soruları cevaplar. Öğrenciler göz sağlığının önemi ve korunması hakkında kompozisyon yazar ve bunları sınıfta okurlar (4.6). Bana eler Oldu? Sınıf 2 gruba ayrılır. Đlk üç dakika A grubu gözlerini, B grubu ise kulaklarını kapatır. Öğrenciler bu 3 dakikadaki deneyimlerini yazarlar. 2. üçer dakikada ise A grubu kulaklarını, B grubu gözlerini kapatır ve yine deneyimlerini yazar. Öğrenciler her 2 durum için yazdıklarını sınıfla paylaşır. Görme, işitme engelli insanların karşılaşabilecekleri zorluklar hakkındaki düşüncelerini içeren bir kompozisyon yazarlar (4.7), (BSB- 1, 27, 31, 32). 4.5 Aksaklıklar tanım düzeyinde verilir. Teknolojik örnek olarak lens, gözlük, işitme cihazı, kornea nakli vb. belirtilir. [!] 4.5 Rehberlik Araştırma Merkezi ve Okul Rehberlik Servisi ile iş birliği sağlanarak Göz Tarama Testi yapılabilir. Đnsan Hakları ve Vatandaşlık (4.7 9 ) : Sınıf-Okul Đçi Etkinlik : Okul Dışı Etkinlik : Ders Đçi Đlişkilendirme : Diğer Derslerle Đlişkilendirme : Ölçme ve Değerlendirme???: Kavram Yanılgısı [!]:Uyarı : Sınırlamalar : Ara Disiplinlerle Đlişkilendirme (Ayraç içindeki 1. rakam Fen ve Teknoloji dersi kazanımını, 2. rakam ara disiplin kazanımını gösterir.) 196

12 7.sınıf Üniteler ÖĞRE ME ALA I : CANLILAR VE HAYAT 1. Ü ĐTE: VÜCUDUMUZDA SĐSTEMLER Ü ĐTE KAZA IMLAR ETKĐ LĐK ÖR EKLERĐ AÇIKLAMALAR 5. Vücudumuzdaki sistemlerle ile ilgili olarak öğrenciler; VÜCUDUMUZDA SĐSTEMLER 5.1. Vücudumuzdaki tüm sistemlerin birlikte ve eş güdümlü çalıştığına örnekler verir Bağımlılığa sebep olan maddelerin sistemlere etkisini araştırır ve sunar (BSB-25, 27, 32; FTTÇ-28, 29, 32) Organ bağışının önemini vurgular Sağlık sorunlarıyla birlikte toplumda görevlerini devam ettiren bireyleri takdir eder ve anlayışlı olur (TD-3). Hayal Et, Düşün, Bul Uyurken çevrenizi algılayabiliyor musunuz? Uyandığınızda çevrenizin daha çok farkında olursunuz. Sabah okula gitmek için ayarladığınız çalar saatinizin sesi ile uyandığınız zaman annenizin hazırladığı omletin kokusunu alabilir, yoldan geçen aracın gürültüsünü ya da kuş seslerini duyabilirsiniz. Sizce bütün bunları algılamanızı sağlayan sistem ve yapılarınız nelerdir? Yataktan kalkıp banyoya elinizi, yüzünüzü yıkamaya giderken hangi sistemleriniz devreye girdi? Karnınızın acıktığını hissetmenize neden olan nedir? Kahvaltı yaparken hangi sistemleriniz devreye girdi? Yediğiniz besinlere ne olduğunu hiç merak ettiniz mi? Sindirilen ve sindirilemeyen besinlere ne olur? Bütün bu etkinlikleri yerine getirebilmeniz için gerekli enerjiyi vücudunuz nasıl sağlar? gibi sorularla vücuttaki sistemlerin birlikte ve eş güdümlü çalıştığı ortaya çıkarılır (5.1). Sistemlerim Beraber Çalışır Öğrenciler örnek bir etkinlik ile sistemlerin beraber çalışmasını anlatan bir metin yazar (futbol oynarken hangi sistemlerin çalıştığını anlatan bir metin yazılması gibi). Yazılanlar sınıfta okunur, sistemlerin birlikte ve eş güdümlü çalıştığı, farklı örnekler üzerinde açıklanır (5.1). Misafirimiz Var Sınıfa davet edilen uzman bir kişi bağımlılığa sebep olan maddeler ve zararları hakkında bilgi verir. Öğrenciler uzmanlara konu ile ilgili merak ettikleri soruları yöneltirler. Uzmanlardan sağlanan yazılı ve görsel materyaller okul panosunda sergilenir (5.2). Dikkat! Öğrenciler 3 gruba ayrılır. Gruplar insan sağlığına zararlı ve bağımlılığa sebep olan maddelerden bir tanesini seçer. Her grup kendi içinde slogan oluşturma, resim çizme, araştırma yapma, hazırlanan çalışmayı sunma vb. görev dağılımını yapar. Gruplar, belirlenen süre sonunda çalışmasını sınıfa sunar (5.2), (BSB-25, 27, 31, 32). Poster Hazırlama Öğrenciler gruplara ayrılır. Her grup organ nakline yönlendirici birer slogan, poster veya drama etkinliği hazırlar ve sınıfa sunar. En ilgi çekici slogan ve poster seçilerek okul panosunda sergilenir (5.3), (BSB- 25, 27, 32). Genç Gazeteci Öğrenciler organ nakli yapılmış bir kişi ile röportaj yapar ve bunu sınıfa sunar. Organ naklinin önemi tartışılır (5.3), (BSB- 25, 27, 32). Ben de Olabilirdim Öğrenciler gruplara ayrılır. Her grup yakın çevrelerindeki bireylerde görülen sağlık sorunlarının çeşitleri, görülme sıklığı, hastalıkların yaş grubu vb. hakkında araştırma yapar. Araştırma sonuçlarını tablo, grafik gibi görsel ögeler kullanarak sınıfa sunar. Sağlık sorunu (AIDS, lösemi, böbrek hastalıkları gibi) olan bireylere kişisel ve toplumsal yardım, anlayış konusunda neler yapılabileceğine ilişkin görüşler belirtilir (5.4), (BSB- 25, 27, 32). Rehberlik ve Psikolojik Danışma (5.2 9,10) Sağlık Kültürü Eğitimi (5.2-7; ) [!] 5.2 Rehberlik Araştırma Merkezi,Okul Rehberlik Servisi ve Yeşilay kulübü ile iletişim kurularak bağımlılığa sebep olan maddeler ve zararları ile ilgili broşürler istenerek dağıtılabilir. 5.2 Bağımlılığa sebep olan maddeler 5. sınıf Vücudumuz Bilmecesini Çözelim ünitesindeki Sigara ve Alkol ile ilişkilendirilir. 5.2 kazanımı, Türkçe dersi Okuma, Konuşma ve Yazma temel dil becerisi ile ilişkilendirilir. [!] 5. 3 Organ bağışı konusunda Atatürk ün millî birlik ve beraberliğe ile toplumsal dayanışmaya verdiği önem örneklerle vurgulanır. Đnsan Hakları ve Vatandaşlık (5.4-9) Açık Uçlu Soru Kavram Haritası : Sınıf-Okul Đçi Etkinlik : Okul Dışı Etkinlik : Ders Đçi Đlişkilendirme : Diğer Derslerle Đlişkilendirme : Ölçme ve Değerlendirme???: Kavram Yanılgısı [!]: Uyarı : Sınırlamalar : Ara Disiplinlerle Đlişkilendirme (Ayraç içindeki 1. rakam Fen ve Teknoloji dersi kazanımını, 2. rakam ara disiplin kazanımını gösterir.) 197

13 7.Sınıf Üniteler F.Önerilen Öğretim ve Değerlendirme Etkinlikleri Etkinlik umarası : 1 Etkinlik Adı : Boşluk doldurma Đlgili Olduğu Kazanımlar : Verilen sözcükleri kullanarak Sandviçime ne oldu? sorusuna cevap oluşturacak şekilde aşağıdaki paragrafta boş olan yerleri doldurunuz. vitaminler ince bağırsak pankreas fiziksel (mekanik) tükürük kimyasal proteinler yutak enzimler mide mide asidi kan safra kalın bağırsak yemek borusu anüs Sandviçimi dişlerimle kopardım ve çiğnemeye başladım. Dişlerimiz ve dilimiz yardımıyla yaptığımız bu işlem sindirimdir. Bu sindirim işlemi besinlerin küçük parçalara ayrılmasıdır. Ağzımızın içinde üretilir. Bu, yiyeceklerin ıslanmasını ve kolay yutulmasını sağlarken aynı zamanda ağızda sindirimin de başlamasını sağlar. Bu sindirim çeşidi ise besinlerin enzimler yardımıyla hücre zarından geçebilecek kadar küçük moleküllere ayrılmasıdır. Tükürükte bulunan enzim sandviçteki nişastaya etki eder ve nişastanın küçük moleküllere ayrılması ağızda başlar. Sonra besinler dilimiz yardımıyla itilir. Buradan sırasıyla ve gelir. Midede hem fiziksel (mekanik) hem de kimyasal sindirim vardır. Midede kimyasal sindirim ve sayesinde olur. Enzimler ile parçalanmaya başlar. Mide kaslarının hareketi ile besinler iyice karıştırılır. Yaklaşık 3 saat sonunda sandviçimiz yoğun bir sıvı hâline gelir. Artık mideden geçmeye hazırdır. Đnce bağırsakta gelen enzimler ve karaciğerden salgılanan sayesinde yağların sindirimi başlar. Đncebağırsakta yağ, protein ve nişasta sindirimi tamamlanır. Sandviçimiz artık vücudumuzun kullanabileceği hâle gelmiştir. Bu küçük moleküller ince bağırsaktaki villuslardan emilerek geçer ve vücutta gerekli kısımlara iletilir. Mineraller ve küçük moleküllü olduğu için sindirilmeden kana geçer. Besinlerin hepsi sindirilmez ve atıklar oluşur. Bu atıklar geçer ve vücuttan atılır. 198

14 7.Sınıf Üniteler Etkinlik umarası : 2 Etkinlik Adı : Tanılayıcı Dallanmış Ağaç Đlgili Olduğu Kazanımlar : Aşağıda birbiri ile bağlantılı Doğru / Yanlış tipinde ifadeler içeren tanılayıcı dallanmış ağaç tekniğinde bir soru verilmiştir. a. ifadesinden başlayarak her Doğru yada Yanlış cevabınıza göre çıkışlardan sadece birisini işaretleyiniz. Örneğin: a ifadesine Doğru /Yanlış olduğu belirtilir. Doğru ise b ifadesine, yanlış ise c ifadesine ulaşılır. b ifadesinin Doğru /Yanlış olduğu belirtilir. Doğru ise d ifadesine, yanlış ise e ifadesine ulaşılır. d ifadesinin Doğru /Yanlış olduğu belirtilir. Doğru ise 1.çıkışa, yanlış ise 2. çıkışa ulaşılır. Öğrenci 4. çıkışa ulaştıysa; a ifadesine doğru diyerek doğru yanıt vermiş ve b ifadesine ulaşmıştır. b ifadesine yanlış diyerek doğru yanıt vermiş ve e ifadesine ulaşmıştır. e ifadesine yanlış diyerek doğru yanıt vermiştir. Bu durumda öğrencinin 3 doğru yanıtı olduğu için 3 puan almıştır. Öğrenci 1. çıkışa ulaştıysa; a ifadesine doğru diyerek doğru yanıt vermiş ve b ifadesine ulaşmıştır. b ifadesine doğru diyerek yanlış yanıt vermiş ve d ifadesine ulaşmıştır. d ifadesine doğru diyerek doğru yanıt vermiştir. Bu durumda öğrencinin 2 doğru yanıtı olduğu için 2 puan almıştır. 199

15 7.Sınıf Üniteler Öğrenci 8. çıkışa ulaştıysa; a ifadesine yanlış diyerek yanlış yanıt vermiş ve c ifadesine ulaşmıştır. c ifadesine yanlış diyerek doğru yanıt vermiş ve g ifadesine ulaşmıştır. g ifadesine yanlış diyerek yanlış yanıt vermiştir. Bu durumda öğrencinin 1 doğru yanıtı olduğu için 1 puan almıştır. Öğrenci 6. çıkışa ulaştıysa; a ifadesine yanlış diyerek yanlış yanıt vermiş ve c ifadesine ulaşmıştır. c ifadesine doğru diyerek yanlış yanıt vermiş ve f ifadesine ulaşmıştır. f ifadesine yanlış diyerek yanlış yanıt vermiştir. Bu durumda öğrencinin hiç doğru yanıtı olmadığı için 0 puan almıştır. Etkinlik umarası : 3 Etkinlik Adı : Çoktan Seçmeli Soru Đlgili Olduğu Kazanımlar : 2.1; 2.2; 2.3 I. Boşaltım sistemi kanın atık maddelerden arınmasını sağlar. II. Deri, akciğer ve karaciğer boşaltım sistemine yardımcıdır. III. Uzun süre tutulan idrar, böbrek taşlarının oluşumuna neden olur. Yukarıdaki bilgilerden hangisi veya hangileri doğrudur? a) Yalnız I b) I ve II c) II ve III d) I, II, III 200

16 7.Sınıf Üniteler Etkinlik umarası : 4 Etkinlik Adı : Yapılandırılmış Grid Đlgili Olduğu Kazanımlar : 3.5 Numaralandırılmış kutucuklarda bazı iç salgı bezleri ile hormonlar verilmiştir. Kutucuk numaralarını kullanarak aşağıdaki soruları yanıtlayınız. Böbrek üstü 1 Büyüme hormonu 4 Pankreas Đnsülin 2 Hipofiz 5 Tiroksin Tiroit 3 Adrenalin 6 Glukagon 7 8 a) Yukarıdaki kutucukların hangilerinde iç salgı bezleri verilmiştir? b) Yukarıdaki kutucukların hangilerinde hormonlar verilmiştir? c) Yukarıdaki kutucukların hangilerinde şeker hastalığı ile ilgili olan iç salgı bezi ve hormonlar verilmiştir? d) Yukarıdaki kutucukların hangilerinde guatr hastalığı ile ilgili olan iç salgı bezi ve hormon verilmiştir? e) Yukarıdaki kutucukların hangilerinde cücelik devlik ile ilgili olan iç salgı bezi ve hormon verilmiştir? 9 DEĞERLE DĐRME Öğrencilerin her soruya verdikleri cevapları değerlendirmek için kullanılan formül şöyledir: C1 C3 C1= Doğru seçilen kutucuk sayısı C2= Toplam doğru kutucuk sayısı C2 C4 C3= Yanlış seçilen kutucuk sayısı C4= Toplam yanlış kutucuk sayısı Bu formüle göre öğrencilerin puanları 1, 0 ve +1 arasında değişir. Bu puanı on üzerinden değerlendirmek için negatif sonucu ortadan kaldırmak amacıyla, 1 ile toplanır ve elde edilen sayı 5 ile çarpılır. *Bütün cevapların yanlış olması durumunda değerlendirme için verilen formül uygulanmadan soru 0 (sıfır) puan ile değerlendirilir. 201

17 7.Sınıf Üniteler Etkinlik umarası : 5 Etkinlik Adı : Bulmaca Đlgili Olduğu Kazanımlar : 4.1; 4.2; 4.3 Duyu organlarımızla ilgili aşağıda verilen cümlelerdeki boşlukları uygun kavramlarla doldurunuz. Bu kavramları, harfler çizelgesinde yatay, dikey ve çapraz sütunlarda bularak işaretleyiniz. a)..., gözün ön bölümündeki renkli kısımdır. b)..., gözü hareket ettiren kasların uyumsuzluğu ile oluşan göz kusurudur. c)..., kulak kepçesi ve kulak yolundan oluşur. d)..., burnun içinin nemli kalmasını sağlar. e)..., en büyük duyu organımızdır. f)..., tat almanın yanı sıra konuşmamızda da rol oynar. g)..., olduğumuz zaman kokuları algılayamayız. h)..., duyu organlarımız tarafından algılanır. D A Ş A L Ü D Ü E I A Z Đ R E S L E Ş O D E R Đ Z A I K Đ L E R E R L U U A Y Đ N A I M L L E R E P K Ü A N A Z N U Y A R T I K Etkinlik umarası : 6 Etkinlik Adı : Açık Uçlu Soru Đlgili Olduğu Kazanımlar : 5.2 Alkol ve sigaranın vücudumuza ne gibi zararlı etkilerinin olabileceğini açıklayınız. 202

18 7.Sınıf Üniteler Etkinlik umarası : 7 Etkinlik Adı : Kavram Haritası Đlgili Olduğu Kazanımlar : Đlgili tüm kazanımlar Aşağıdaki Vücudumuzda Sistemler kavram haritasındaki boşluklara, verilen kavramlardan uygun olanlarını yerleştiriniz. Sindirim Glukagon Böbrek Eşeysel Bezler Eklem Çevresel Karaciğer Hipofiz Beyin Tiroksin Dolaşım Böbrek Üstü Fiziksel (Mekanik) Đnsülin Mide 203

19 Öğrenme Alanı : Fiziksel Olaylar 2. Ünite : Kuvvet ve Hareket Önerilen Süre : 16 ders saati A. Genel Bakış Öğrenciler 6. sınıfta sürat, kuvvetin ölçülmesi, kuvvetlerin yönlü doğru parçaları ile gösterimi, ağırlık-kütle farkı ve kuvvetlerin dengesi hakkında bilgi ve deneyim edinmiş, bu kavramlarla uğraşmanın gerektirdiği becerileri kazanmıştı. Bu aşamadan sonra öğrenciler kuvvetle hareketin buluşma noktası olan enerji, enerji dönüşümlerini ve korunumunu öğrenecek düzeye erişmiş bulunmaktadır. Bununla birlikte sarmal yayları, basit makineleri tanıyacaklar ve sürtünme kuvvetinin enerji kaybına yol açacağını sezeceklerdir. Bu ünitede öğrenciler, sarmal yayların esneklik özelliği ile ilgili olarak gerilme ve sıkışmayı, esneklik sınırının aşılması durumlarını, yaya kuvvet uygulandığında yayın davranışını keşfedeceklerdir. Uygulama olarak da bir dinamometre yapmaya çalışacaklardır. Daha sonra öğrenciler fiziksel anlamda işi tanımlayacak ve daha önce varlığını sezdiği enerjiyi, iş yapabilme yeteneği olarak nitelendirecektir. Ayrıca iki temel enerji formu olan kinetik ve potansiyel enerjiyi ve bu enerjilerin nelere bağlı olduğunu fark edeceklerdir. Çekim potansiyel enerjisini ve yayları tanıyan öğrenciler esneklik potansiyel enerjisini de keşfedecektir. Öğrenciler bu ünitede son olarak basit makinelerin özelliklerini, çeşit ve örneklerini, sürtünme kuvvetinin kinetik enerjide meydana getireceği azalmayı enerji dönüşümleri ile açıklayacaktır. Ünitede verilen öğrenme, öğretim ve değerlendirme etkinlikleri öneri niteliğindedir. Öğretmenler fizikî şartları da dikkate alarak tüm öğrencilerin etkin katılımını sağlayacak uygun bir öğrenme ortamı hazırlamalıdır. Ünitede öğrencilerin sarmal yayları ve basit makineleri tanımalarına yönelik etkinlik örnekleri verilmiştir. Bu etkinlikleri yaparken öğrencilerin çeşitli tahminlerde bulunmaları, bu tahminleri test etmeleri, doğru ölçümler yapmaları ve sonuç çıkarmaları sağlanarak alt sınıflarda edindikleri bilimsel süreç becerilerini geliştirmeleri hedeflenmektedir. Ayrıca teknolojinin doğası ve insanlık için önemi, fen ile ilişkisi hayatımıza getirdikleri hakkında öğrencileri eleştirel düşünmeye yöneltmek ve bu konuları tanıtarak içselleştirmeleri için olanaklar sunmak, ilgili etkinliklerin özünü oluşturmaktadır. B. Ünitenin Amacı Bu ünitede öğrencilerin; sarmal yayların özelliklerini fark etmeleri, kuvvet, iş ve enerji arasındaki ilişkiyi kavramaları, enerji dönüşümlerini anlamaları, basit makinelerin ne amaçla kullanıldığını, hayatımızdaki önemini ve sürtünme kuvvetinin kinetik enerjide bir azalmaya neden olduğunu keşfetmeleri amaçlanmaktadır. C. Ünitenin Odağı Ünitenin odağını; enerji ve kuvvet kavramı etrafında iş, çekim potansiyel enerjisi ve esneklik potansiyel enerjisi, sarmal yay, basit makine sistemlerinde ölçme, sonuç çıkarma ve sunma bilimsel süreç becerileri oluşturmaktadır. Öğrencilerin bilgiye ulaşmada bu becerileri kullanmaları ve geliştirmeleri beklenir. 204

20 Ç. Ünite Đçin Önerilen Başlıklar Sarmal Yayları Tanıyalım Đş ve Enerji Enerji Çeşitleri ve Dönüşümleri Hayatımızı Kolaylaştıran Buluşlar: Basit Makineler Enerji ve Sürtünme Kuvveti 205

21 D. Ünitenin Kavram Haritası *BU KAVRAM HARĐTASI SADECE ÖĞRETME Đ BĐLGĐLE DĐRMEK ĐÇĐ VERĐLMĐŞTĐR 206

22 E. Ünite Kazanımları ve Etkinlikler ÖĞRE ME ALA I: FĐZĐKSEL OLAYLAR 2. Ü ĐTE: KUVVET VE HAREKET Ü ĐTE KAZA IMLAR ETKĐ LĐK ÖR EKLERĐ AÇIKLAMALAR Yaylarla Oynayalım KUVVET VE HAREKET 1. Sarmal yayların özellikleri ile ilgili olarak öğrenciler; 1.1. Yayların esneklik özelliği gösterdiğini gözlemler (BSB-1) Bir yayı sıkıştıran veya geren cisme, yayın eşit büyüklükte ve zıt yönde bir kuvvet uyguladığını belirtir Bir yayı geren veya sıkıştıran kuvvetin artması durumunda yayın uyguladığı kuvvetin de arttığını fark eder (BSB-1) Bir yayın esneklik özelliğini kaybedebileceğini keşfeder (BSB-16,18). Öğrencilere bir dizi sarmal yay dağıtılır. Öğrenciler yayları değişik büyüklükte kuvvetlerle gerer ve sıkıştırır. Yayların sıkıştırılması ve gerilmesi durumlarındaki gözlemlerini paylaşırlar ve gözlem sonuçlarını tartışırlar. Öğrenciler bir yayı sıkıştırırken ve gererken uyguladıkları kuvvetin yönünü ve yayın uyguladığı kuvvetin yönünü çizerek gösterirler (1.1,1.2,1.3). Yaylar Esneklik Özelliğini Kaybedebilir Öğrenciler bir silindir çubuğa tel sararak kendi yaylarını yapar. Bu yaylara küçük bir kuvvet uygulayarak yaylarının esneklik özelliği gösterdiğini gözlemlerler. Daha sonra aynı yaylara büyük bir kuvvet uygulayarak yaylarda meydana gelen değişiklikleri gözlemlerler. Yayların esneklik özelliklerini kaybettikleri sonucuna ulaşırlar. Yayların hangi amaçlar için ve nerelerde kullanıldığını araştırırlar. Yayların kullanıldığı yerlere örnekler vererek Mancınık bir yay mıdır? sorusunu tartışırlar (1.4). Basit Bir Dinamometre Yapalım [!] Öğrenciler sıkıştırılan veya gerilen yayların eski hâllerine geri dönerken kendileri ve çevredekiler için tehlike oluşturacak tarzda hareket edebilecekleri konusunda uyarılmalıdır. 1.4 Yayların esneklik özelliklerinin farklı olabileceği vurgulanmalı; fakat yay sabiti ve geri çağırıcı kuvvet kavramları kullanılmamalı ve bunlarla ilgili matematiksel bağıntılara girilmemelidir Yayların özelliklerini kullanarak bir dinamometre tasarlar ve yapar (BSB- 16,22,23,24,27, FTTÇ-9; TD-3). Öğrenciler, bir yaya farklı büyüklükte ağırlıklar asarak yayda meydana gelen uzamaları dikkatlice ölçer ve ölçüm sonuçlarını bir tabloya kaydeder. Tablodaki verileri çizgi grafik hâlinde göstererek grafiği yorumlarlar. Çizilen grafiği kullanarak, grafikte her hangi bir nokta için cismin ağarlığını yada yayın miktarını tespit eder. Bir yayın uzama miktarının yaya uygulanan kuvvete bağlı olduğu sonucunu çıkarır. Öğrenciler, yayların bu özelliklerini kullanarak bir dinamometre tasarlar ve yapar (1.5). Kavramları Bulup Yerleştirelim : Sınıf-Okul Đçi Etkinlik : Okul Dışı Etkinlik : Ders Đçi Đlişkilendirme : Diğer Derslerle Đlişkilendirme : Ölçme ve Değerlendirme???: Kavram Yanılgısı [!]: Uyarı : Sınırlamalar : Ara Disiplinlerle Đlişkilendirme (Ayraç içindeki 1. rakam Fen ve Teknoloji dersi kazanımını, 2. rakam ara disiplin kazanımını gösterir.) 207

23 ÖĞRE ME ALA I: FĐZĐKSEL OLAYLAR 2. Ü ĐTE: KUVVET VE HAREKET Ü ĐTE KAZA IMLAR ETKĐ LĐK ÖR EKLERĐ AÇIKLAMALAR KUVVET VE HAREKET 2. Kuvvet, iş ve enerji ile ilgili olarak öğrenciler; 2.1. Kuvvet, iş ve enerji arasındaki ilişkiyi araştırır Fiziksel anlamda işi tanımlar ve birimini belirtir Bir cisme hareket doğrultusuna dik olarak etki eden kuvvetin, fiziksel anlamda iş yapmadığını ifade eder Enerjiyi iş yapabilme yeteneği olarak tanımlar Hareketli cisimlerin kinetik enerjiye sahip olduğunu fark eder (BSB-1,3,8) Kinetik enerjinin sürat ve kütle ile olan ilişkisini keşfeder (BSB-16,19,20,27,32). Hangi Durumda En Fazla Đş Yaparız? Öğrencilerden biri, yerdeki bir cismi kaldırarak sınıfın bir köşesinde bulunan dolabın yanına kadar taşır. Daha sonra bu cismi biraz daha yukarıya kaldırarak dolabın üzerine bırakır. Arkadaşlarını gözlemleyen diğer öğrenciler, yukarıda sırası ile numaralandırılmış her bir eylemde yapılan işi, sebepleri ile tartışarak hangi durumda daha fazla iş yapıldığına karar verir. Son olarak öğrenciler, bir kuvvetin iş yaptığı ve yapmadığı durumları farklı örneklerle tartışır (2.2;2.3). Kütle, Kinetik Enerjinin Büyüklüğünü Değiştirir Öğrenciler,aynı süratle hareket eden bazı cisimleri durdurmanın neden tehlikeli olabileceği sorusuna cevap aramak için tahminlerde bulunur. Bu amaçla eğik bir düzlem ve bunun en alt ucundan belirli bir mesafeye konmuş tahta bloktan oluşan bir düzenek hazırlar. Öğrenciler, oyuncak bir arabayı eğik düzlemin en üst noktasından serbest bırakarak tahta blokla çarpışmasını sağlar. Tahta bloğun zemin üzerinde ne kadar sürüklendiğini ölçerler. Sonra aynı işlemi oyuncak arabanın kütlesini artırarak (iki katına çıkararak) tekrar ederler. Tahta bloğun her iki denemedeki sürüklenme miktarını karşılaştırırlar. Her iki durumda da eğik düzlemi aynı süratle terk eden oyuncak arabanın tahta bloğu neden farklı miktarlarda sürüklediği hakkında fikir üretirler. Oyuncak arabanın kütlesindeki değişimle arabanın kinetik enerjisindeki değişim arasında ilişki kurarlar. Benzer bir düzenek, süratin kinetik enerjiyi nasıl etkilediğini göstermek için kurulur ve sürat ile kinetik enerji arasındaki ilişki tartışılır (2.5;2.6). [!] Đş birimi joule (jul) olarak verilir. 2.2 Đşin fiziksel olarak ne anlama geldiği tanımsal düzeyde verilmeli ve bir cisme etki eden kuvvetin hangi durumda iş yaptığı örneklerle sezdirilmeli,iş ile ilgili hesaplamalara (W=F.x) girilmemelidir. 2.3 Hangi kuvvetlerin fiziksel anlamda iş yapacağı konusunda, sadece hareket doğrultusuna dik olarak etki eden kuvvetin, fiziksel anlamda iş yapmadığı ve bu özel durumun dışında kalan kuvvetlerin iş yapacağı vurgulanmalı,açı yapan kuvvetlerin bileşenleri ile ilgili hesaplamalar yapılmamalıdır. [!] 2.4 Öğrenciler iş ve enerji kavramları arasındaki farkı ve ilişkiyi fark edebilmelidir. 2.5 Sadece hareketli cisimlerin kinetik enerjiye sahip olacağından bahsedilmeli,bununla ilgili matematiksel bağıntılara girilmemelidir. 6. sınıf Kuvvet ve Hareket ünitesi ile ilişkilendirilir. Hangi Kuvvet Đş Yapar? Hangi Durumda Daha Kolay Yukarı Çıkarırız? : Sınıf-Okul Đçi Etkinlik : Okul Dışı Etkinlik : Ders Đçi Đlişkilendirme : Diğer Derslerle Đlişkilendirme : Ölçme ve Değerlendirme???: Kavram Yanılgısı [!]: Uyarı : Sınırlamalar : Ara Disiplinlerle Đlişkilendirme (Ayraç içindeki 1. rakam Fen ve Teknoloji dersi kazanımını, 2. rakam ara disiplin kazanımını gösterir.) 208

24 ÖĞRE ME ALA I: FĐZĐKSEL OLAYLAR 2. Ü ĐTE: KUVVET VE HAREKET Ü ĐTE KAZA IMLAR ETKĐ LĐK ÖR EKLERĐ AÇIKLAMALAR KUVVET VE HAREKET 2.7. Cisimlerin konumları nedeniyle çekim potansiyel enerjisine sahip olduğunu belirtir Çekim potansiyel enerjisinin cismin ağırlığına ve yüksekliğine bağlı olduğunu keşfeder (BSB- 16,19,20,27,32) Bazı cisimlerin esneklik özelliği nedeni ile esneklik potansiyel enerjisine sahip olabileceğini belirtir Sıkıştırılmış veya gerilmiş bir yayın esneklik potansiyel enerjisine sahip olduğunu fark eder (BSB-16,19,20,27,32) Yayın esneklik potansiyel enerjisinin yayın sıkışma (veya,gerilme) miktarı ve yayın esneklik özelliğine bağlı olduğunu keşfeder (BSB-16,19,20,27,32) Potansiyel ve kinetik enerjilerin birbirine dönüşebileceğini örneklerle açıklar (BSB-25) Enerji dönüşümlerinden hareketle, enerjinin korunduğu sonucunu çıkarır Çeşitli enerji türlerini araştırır ve bunlar arasındaki dönüşümlere örnekler verir (FTTÇ- 7,30,33,34; TD-3). Çekim Potansiyel Enerjisi elere Bağlıdır? Öğrenciler iki basketbol topu gibi ağırlıkları eşit iki cismi farklı yüksekliklerden (Olayın kolayca fark edilebilmesi için yükseklikler mümkün olduğunca farklı alınmalıdır.) serbest bırakarak bu cisimlerin kumlu bir zemin üzerinde oluşturacağı etkileri gözlemler ve sonuçları karşılaştırır. Daha sonra öğrenciler basketbol topu ve plastik bir top gibi ağırlıkları farklı iki cismi eşit yüksekliklerden serbest bırakarak bu cisimlerin kumlu bir zemin üzerinde oluşturacağı etkileri gözlemler ve sonuçları karşılaştırır. Her iki denemeden elde ettikleri sonuçları kullanarak çekim potansiyel enerjisinin yükseklik ve ağırlıkla olan ilişkisini fark ederler (2.7). Esneklik Potansiyel Enerjisi elere Bağlıdır? Öğrenciler bir yayı sıkıştırarak önüne bir cisim koyar. Sonra sıkıştırılmış yayı serbest bırakarak cismin hareketini gözlemler. Aynı işlemi, yayı daha fazla sıkıştırarak tekrar denerler. Benzer bir denemeyi, ucuna cisim bağlanmış bir yayı gererek yaparlar. Cisimlerin hareketlerinin sebebinin ne olduğunu tartışırlar. Cisimlerin aldığı yolu yayın sıkıştırılma/gerilme miktarını yayın sahip olduğu esneklik potansiyel enerjisi ile ilişkilendirirler. Son olarak öğrenciler, farklı esneklik özelliğine sahip birkaç yayı, aynı miktarda sıkıştırarak veya gererek yukarıdaki işlemi tekrar eder. Yayların esneklik özelliğinin yayların esneklik potansiyel enerjisini değiştirdiğini gözlemler (2.9;2.10). Enerjiyi Vardan Yok, Yoktan Var Edemeyiz! Öğrenciler belirli bir yükseklikten bir cismin serbest bırakılması, hareket eden bir cismin belirli bir yüksekliğe çıkması, sıkıştırılmış bir yayın önüne konulan bir cismi fırlatması veya hareketli bir cismin bir yayı sıkıştırması olaylarını tartışarak potansiyel ve kinetik enerjinin birbirine dönüşümlerini fark eder. Çeşitli enerji dönüşümlerini araştırarak enerjinin korunduğu sonucuna ulaşırlar (2.11;2.12;2.13). 2.7 Burada konumla ilgili olarak öğrenciler bir cismin yerden yüksekliğini dikkate almalıdır. 2.8 Potansiyel enerji kavramı öğrencilere sezdirilmeli ;bununla ilgili matematiksel bağıntılar verilmemelidir. 2.9 Öğrenciler kütle (m) ve yer çekimi ivmesinin (g) çekim potansiyel enerjisine etkisini, ayrı ayrı değil onlara tanıdık gelen ve kütle ile yer çekimi ivmesinin çarpımlarının yerine geçen ağırlık olarak incelemelidir. Çünkü öğrenciler yer çekimi ivmesi ile ilgili bilgileri almadan bir cismin ağırlığını dinamometre ile belirleme becerisini 6. sınıfta kazanmıştır. 2.7 Dünya-Ay ve Dünya-Güneş arasındaki çekim potansiyel enerjisine değinilmez. [!] 2.9 Bazı cisimlere örnek olarak balon, lastik, cetvel verilebilir. [!] Enerjinin, harcanması, tüketilmesi ve kullanılması günlük dilde sıkça geçer. Böyle durumlarda enerjinin yok olmadığı, genellikle başka bir enerjiye dönüştüğü vurgulanmalıdır kazanımı, Türkçe dersi Okuma dil becerisi amaç 6 ile ilişkilendirilir. : Sınıf-Okul Đçi Etkinlik : Okul Dışı Etkinlik : Ders Đçi Đlişkilendirme : Diğer Derslerle Đlişkilendirme : Ölçme ve Değerlendirme???: Kavram Yanılgısı [!]: Uyarı : Sınırlamalar : Ara Disiplinlerle Đlişkilendirme (Ayraç içindeki 1. rakam Fen ve Teknoloji dersi kazanımını, 2. rakam ara disiplin kazanımını gösterir.) 209

25 ÖĞRE ME ALA I: FĐZĐKSEL OLAYLAR 2. Ü ĐTE: KUVVET VE HAREKET Ü ĐTE KAZA IMLAR ETKĐ LĐK ÖR EKLERĐ AÇIKLAMALAR 3.2 Basit makine çeşitleri olarak KUVVET VE HAREKET 3. Basit makineler ile ilgili olarak öğrenciler; 3.1. Bir kuvvetin yönünün nasıl değiştirilebileceği hakkında tahminlerde bulunur ve tahminlerini test eder (BSB- 1,9,16) Bir kuvvetin yönünü ve/veya büyüklüğünü değiştirmek için kullanılan araçları basit makineler olarak isimlendirir Basit makine kullanarak uygulanan giriş kuvvetinden daha büyük bir çıkış kuvveti elde edilebileceğini fark eder (BSB- 1,16,22,23,24,32) Bir işi yaparken basit makine kullanmanın enerji tasarrufu sağlamayacağını,sadece iş yapma kolaylığı sağlayacağını belirtir Belirli bir giriş kuvvetini, en az üç basit makineden oluşan bir bileşik makineye uygulayarak çıkış kuvvetinin büyüklüğünü artıracak bir tasarım yapar (BSB- 16,22,23,24,27; FTTÇ-8,9) Farklı basit makine çeşitlerini araştırarak basit makinelerin geçmişte ve günümüzde insanlığa sunduğu yararları değerlendirir (FTTÇ-7,30,33,34; TD-3) Tasarladığı bileşik makinenin uzun süre kullanıldığında, en çok hangi kısımlarının ne şekilde aşınacağını tahmin eder (BSB-9; FTTÇ-10). Basit Makineler Đşlerimizi Kolaylaştırır Öğrenciler ağır bir cismi, nasıl hareket ettirebilecekleri veya bu cismi daha yüksek bir yere nasıl çıkarabilecekleri gibi konular hakkında tartışarak tahminlerde bulunur. Tahminlerini basit deneylerle test ederler. Cisimlere etki eden kuvvetlerin yönlerini, uyguladıkları kuvvetlerin yönleri ile karşılaştırırlar. Kullandıkları basit makinelerin uygulanan kuvvetlerin yönlerini değiştirebileceğini fark ederler. Daha sonra öğrenciler basit makine ile yapılan bir işi, basit makine kullanmadan yapmaya çalışırlar. Basit makine kullandıkları ve kullanmadıkları durumları karşılaştırarak sonuçlarını tartışırlar. Basit makinelerin uygulanan kuvvetin yönünü değiştirerek ve genellikle daha küçük bir kuvvetle aynı işi yapmaya yardım edecekleri sonucuna ulaşırlar. Basit makinelere örnekler vererek günlük hayattaki uygulamalarını belirtirler (3.1;3.2;3.3;3.4). 210 eğik düzlem, kaldıraç, makara ve dişliler verilir. [!] 3.3 Basit makinelerden bahsederken giriş kuvvetleri ve çıkış kuvvetleri terimleri bir sistemi ifade etmesi nedeniyle tercih edilir. Ancak uygun yerlerde uygulanan kuvvet ve doğan kuvvet terimleri de kullanılabilir. [!] Basit makinelerle ilgili matematiksel bağıntılara girilmeden öğrencilerin basit makineleri tanımaları ve bunların sağladığı kolaylıkları fark etmeleri sağlanmalıdır. [!] Atatürkçülük ile ilgili konular (3.6-1) [!] 3.6 Atatürk ün bilim ve teknoloji konusundaki sözlerine örnekler( Ben, manevî miras olarak hiç bir âyet, hiçbir dogma, hiçbir donmuş ve kalıplaşmış kural bırakmıyorum. Benim manevî mirasım ilim ve akıldır. gibi) verilmelidir. [!] 3.6 Öğrencilerin, araştırma yoluyla vida, çıkrık, keski, tekerlek vb. basit makineleri tanımaları sağlanır. [!] Atatürkçülük ile ilgili konular ( 3.6-1) [!] Basit makinelerin bize fazladan bir enerji sağlamadığı, yani enerji üretmedikleri, aksine sürtünmeden dolayı enerji kaybına yol açtığı vurgulanmalıdır. [!] Fatih Sultan Mehmet in Đstanbul u fethederken gemilerin Haliç e nasıl indirildiği ve Arşimet in basit makinelerle ilgili çalışmalarından söz edilebilir. Basit Makineleri Tanıyor muyuz? Basit Makinelere Hayatımızdan Örnekler Verelim : Sınıf-Okul Đçi Etkinlik : Okul Dışı Etkinlik : Ders Đçi Đlişkilendirme : Diğer Derslerle Đlişkilendirme : Ölçme ve Değerlendirme???: Kavram Yanılgısı [!]: Uyarı : Sınırlamalar : Ara Disiplinlerle Đlişkilendirme (Ayraç içindeki 1. rakam Fen ve Teknoloji dersi kazanımını, 2. rakam ara disiplin kazanımını gösterir.)

26 ÖĞRE ME ALA I: FĐZĐKSEL OLAYLAR 2. Ü ĐTE: KUVVET VE HAREKET Ü ĐTE KAZA IMLAR ETKĐ LĐK ÖR EKLERĐ AÇIKLAMALAR 4. Sürtünme kuvvetinin enerji kaybına yol açması ile ilgili olarak öğrenciler; Sürtünme kuvveti ile ilgili matematiksel bağıntılara girilmemelidir. KUVVET VE HAREKET 4.1. Sürtünen yüzeylerin ısındığını deneylerle gösterir (BSB-16) Sürtünme kuvvetinin, kinetik enerjide bir azalmaya sebep olacağını fark eder (BSB-15,16,17,18,19,20) Kinetik enerjideki azalmayı enerji dönüşümüyle açıklar Hava ve su direncinin de kinetik enerjide bir azalmaya neden olacağı genellemesini yapar Sürtünme kuvvetinin az veya çok olmasının gerekli olduğu yerleri araştırır ve sunar (BSB-32). Kinetik Enerjide eden Azalma Oldu? Öğrenciler bir eğik düzlemi öncelikle beton zemin üzerine koyarak eğik düzlemin en üst noktasından bir oyuncak arabayı serbest olarak bırakırlar. Oyuncak arabanın eğik düzlemi terk ettikten sonra ne kadar yol aldığını ölçerler. Öğrenciler daha sonra bu işlemi aynı oyuncak araba ve eğik düzlemi kullanarak farklı zeminlerde (toprak, halı vb.) tekrar ederek sonuçları karşılaştırırlar. Eğik düzlemi aynı süratle terk eden oyuncak arabanın farklı zeminlerde neden farklı yollar aldığını tartışırlar (4.1;4.2;4.3). 4.3 Sürtünmenin etkisiyle kinetik enerjinin ısı, ses ve ışık enerjilerine dönüşümünden bahsedilir. 4.5 kazanımı, Türkçe dersi Okuma dil becerisi amaç 6, Konuşma dil becerisi, Yazma dil becerisi amaç 1,2,3 ile ilişkilendirilir. [!] Atmosfere giren meteorların yeryüzüne düşerken kütlelerinin neden değiştiğinden söz edilebilir. Neden Daha Az Yol Aldı? : Sınıf-Okul Đçi Etkinlik : Okul Dışı Etkinlik : Ders Đçi Đlişkilendirme : Diğer Derslerle Đlişkilendirme : Ölçme ve Değerlendirme???: Kavram Yanılgısı [!]: Uyarı : Sınırlamalar : Ara Disiplinlerle Đlişkilendirme (Ayraç içindeki 1. rakam Fen ve Teknoloji dersi kazanımını, 2. rakam ara disiplin kazanımını gösterir.) 211

27 F. Önerilen Öğretim ve Değerlendirme Etkinlikleri Etkinlik umarası : 1 Etkinlik Adı : Kavramları Bulup Yerleştirelim Đlgili Olduğu Kazanımlar : 1.1;1.2;1.3;1.4;1;5 Aşağıdaki bulmaca içindeki kavramları bularak kavram haritasında uygun yerlere yerleştiriniz. R Ü V E B E Y E T A I M Ü I D İ N A M O M E T R E D G P D E K O Ğ A S Ü F H Ö E A R Ü T Ü Z N C E Ç E E M L J T İ S Ü E D A İ L G E R İ L M E N K Y P Z A A Ğ İ T E K N O L O J İ Ğ V İ Ç İ S E A Y İ F D H Y E Ç Ü Ğ E K S I K I M A A S L E K Ü E S A T İ V Y 212

28 Etkinlik umarası : 2 Etkinlik Adı : Hangi Kuvvet Đş Yapar? Đlgili Olduğu Kazanımlar : 2.2;2.3 Aşağıda bir zemin üzerinde bulunan bir cisme farklı yönlerde eşit büyüklükte etki eden kuvvetler uygulanmaktadır. Bu kuvvetlerin hangi durumlarda iş yapabileceğini tartışınız. Etkinlik umarası : 3 Etkinlik Adı : Basit Makineleri Tanıyor muyuz? Đlgili Olduğu Kazanımlar : 3.1;3.2 Aşağıda basit makinelerden oluşan bir sistemin şekli verilmiştir. Şekil üzerinde 1 den 6 ya kadar rakamlar bulunmaktadır. Her bir rakamın hangi basit makineyi temsil ettiğini kutular içine yazınız

29 Etkinlik umarası : 4 Etkinlik Adı Đlgili Olduğu Kazanımlar : 3.1;3.2;3.3;3.4;3.5 : Basit Makinelere Hayatımızdan Örnekler Verelim Aşağıdaki tabloda belirtilen basit makinelerin her birinin kullanıldığı yerlere en az iki örnek veriniz. Örnek olarak verdiğiniz basit makinelerin hayatımızı nasıl kolaylaştırdıklarını belirtiniz. Makara Eğik Düzlem Dişliler Kaldıraç Etkinlik umarası : 5 Etkinlik Adı : Hangi Durumda Daha Kolay Yukarı Çıkarırız? Đlgili Olduğu Kazanımlar : 3.3;2.1;2.2 Bir cisim aşağıdaki resimlerde görüldüğü gibi üç farklı yolla aynı yüksekliğe çıkarılmak isteniyor. Resimlerde verilen durumları inceleyerek bu cismi yukarı çıkarmak için hangi durumda en az kuvvet harcayacağınızı nedenleri ile birlikte tartışınız. Hangi durumda uygulanan kuvvet iş yapmaktadır? En fazla iş hangi durumda yapılmış olur? 214

30 Etkinlik umarası : 6 Etkinlik Adı : Daha Kolay Nasıl Hareket Ettirir? Đlgili Olduğu Kazanımlar : 3.3 Bir çiftçi tarlasındaki bir kaya parçasını tarlanın dışına atabilmek için aşağıdaki şekilde görüldüğü gibi bir kaldıraç kullanıyor. Çiftçi kayayı daha kolay hareket ettirebilmek için kaldıracı nasıl kullanmalıdır? Tartışınız. Etkinlik umarası : 7 Etkinlik Adı : Neden Daha Az Yol Aldı? Đlgili Olduğu Kazanımlar : 4.1;4.2;4.3;4.5 Yanda eğik düzlem, oyuncak araba ve zeminden oluşan bir sistem verilmektedir. Oyuncak araba yukarıdaki şekildeki gibi eğik düzlemin üst noktasından serbest bırakılıyor. Birinci denemede oyuncak araba eğik düzlemi terk ettikten sonra 3 metre yol alıyor. Đkinci denemede ise araba 1 metre yol alabiliyor. Bu olayın sebebinin ne olabileceğini tartışınız. Sistemde ne gibi değişiklikler yapılmış olabilir. Enerji ile sürtünme kuvveti arasındaki ilişkiyi yorumlayınız. 215

31 Öğrenme Alanı : Fiziksel Olaylar 3. Ünite : Yaşamımızdaki Elektrik Önerilen Süre : 16 ders saati A. Genel Bakış Bu ünite, 6. sınıfta yer alan iletken, yalıtkan, direnç kavramlarına ek olarak soyut kavramlar olan yük, elektrik akımı ve gerilim kavramlarını veren bir içeriğe sahiptir. Ünitede elektriklenme çeşitleri ile elektrik yükleri tanıtılarak sürtmeyle cisimlerin sadece temas yüzeylerinin artırıldığı, dolayısıyla iki çeşit (temas ve etki) elektriklenme çeşidi olduğu vurgulanmıştır. Öğrencileri çeşitli kavram yanılgılarına götürebileceğinden Statik Elektrik = Durgun Elektrik ifadesi (elektriklenmede yüklerin hep durgun olduğu, yıldırım vb. olaylarda yüklerin akmayacağı vb.) verilmemiş, elektriklenme olayı bir yük dengesizliği ve yük alışverişi olarak ifade edilmiştir. Ayrıca elektriklenme olayı ile ilgili günlük hayatta çeşitli örneklere değinilmiştir. Bunun yanı sıra pillerin, akülerin vb. elektrik enerjisi kaynaklarının belli bir gerilimlerinin olduğunu ve kapalı bir elektrik devresine bir elektrik akımı sağladığını, tıpkı bir su tesisatındaki su akışı, su pompası, su boruları, musluk ve suyun akışına benzeterek verilmesi ön görülmektedir. Bu ünite işlenirken soyut kavramlar olan akım ve gerilimin bir elektrik devresinde ampermetre ve voltmetre kullanılarak nasıl ölçüleceği, akım-gerilim-direnç ilişkisini verirken bu ölçümlere dayandırma esas alınmıştır. Ayrıca ünitede, ampullerin (dirençlerin) seri-paralel bağlanması durumunda devrede ne gibi değişiklikler olacağını; bu bağlama şekillerinin günlük hayatta kullanım amaçlarına göre nasıl değiştiğinin verilmesi hedeflenmektedir. Bu ünite, öğrencilerin deney yapmalarının yanı sıra, bir elektrik devresindeki problemi, istenen şartlara uygun olarak çözmelerini teşvik edecek öğrenme etkinliklerini içermektedir. Ünitede verilen öğrenme, öğretim ve değerlendirme etkinlikleri öneri niteliğindedir. Öğretmenler fizikî şartları da dikkate alarak tüm öğrencilerin etkin katılımını sağlayacak uygun bir öğrenme ortamı hazırlamalıdır. Ünitede öğrencilerin, giriş etkinliğinde yer alan sürtmeyle elektriklenme konusundaki ön bilgilerini hatırlaması, dokunma ve etki ile elektriklenme kavramları için temel oluşturur. Öğrencilerin bu etkinlikleri yaparken çeşitli tahminlerde bulunmaları, bu tahminleri test etmeleri ve problem çözmeleri teşvik edilerek alt sınıflarda edindikleri bilimsel süreç becerilerini geliştirmeleri hedeflenmektedir. Öğrenciler, El El Üstünde öğretim ve değerlendirme etkinliği ile elektrik akımı, üreteç, açık-kapalı devre kavramlarını rol yaparak öğrenmeye çalışır. Bu etkinliğin gerçek hayata benzeyen ve benzemeyen yönleri yorumlanır. B. Ünitenin Amacı Bu ünitede öğrencilerin; elektriklenme çeşitlerini ve teknolojideki uygulama alanlarını, elektrik akımı ve gerilim kavramlarını anlamaları, bir elektrik devresindeki akımı ve gerilimi ölçebilmeleri, akım-gerilim-direnç ilişkisini kavramaları, ampullerin seri-paralel bağlanma şekillerini ve günlük hayatta kullanım amaçlarını keşfetmeleri hedeflenmektedir. 216

32 C. Ünitenin Odağı Bu ünitenin odağı, elektrik devrelerindeki yük-akım-gerilim ve direnç kavramları etrafında farklı basit elektrik devreleri oluşturmanın yanında devre elemanlarının birbirleriyle ilişkisini deney, araştırma ve gözleme dayalı etkinliklerle araştırmak ve öğrencilerin deney araç-gereçlerini kullanma becerilerini geliştirmektir.. Ç. Önerilen Konu Başlıkları Cisimleri Dokunarak/Dokunmadan Elektrikleyelim Yıldırımdan Korunalım Elektrik Akımı Nedir? Akımı ve Gerilimi Ölçelim Ampulleri Seri ve Paralel Bağlayalım Elektrik Akımı Az Dirençli Yolu Tercih Eder! 217

33 D. Ünitenin Kavram Haritası BU KAVRAM HARĐTASI SADECE ÖĞRETME Đ BĐLGĐLE DĐRMEK VE Ü ĐTE ĐÇĐ DEKĐ KAVRAMLARI BĐR BÜTÜ HALĐ DE GÖSTERMEK AMACIYLA VERĐLMĐŞTĐR. BU KAVRAMLAR KULLA ILARAK FARKLI KAVRAM HARĐTALARI DA OLUŞTURULABĐLĐR. 218

34 E. Ünite Kazanımları ve Etkinlikler ÖĞRE ME ALA I: FĐZĐKSEL OLAYLAR 3. Ü ĐTE: YAŞAMIMIZDAKĐ ELEKTRĐK Ü ĐTE KAZA IMLAR ETKĐ LĐK ÖR EKLERĐ AÇIKLAMALAR YAŞAMIMIZDAKĐ ELEKTRĐK 1. Elektriklenme ve çeşitleri ile ilgili olarak öğrenciler; 1.1. Bazı maddelerin veya cisimlerin birbirlerine temas ettirildiğinde elektriklenebileceğini fark eder Aynı yolla elektriklendikten sonra aynı cins iki maddenin birbirlerini dokunmadan ittiğini, farklı cins iki maddenin ise birbirlerini dokunmadan çektiğini deneyerek keşfeder (BSB-8, 9, 30, 31) Deneysel sonuçlara dayanarak iki cins elektrik yükü olduğu sonucuna varır (BSB-31) Elektrik yüklerinin pozitif (+) ve negatif (-) olarak adlandırıldığını belirtir Aynı elektrik yüklerinin birbirini ittiğini, farklı elektrik yüklerinin ise birbirini çektiğini ifade eder Negatif ve pozitif yüklerin birbirine eşit olduğu cisimleri, nötr cisim olarak adlandırır Yüklü bir cismin başka bir cisme dokundurulunca onu aynı tür yükle yükleyebileceğini ve bu cisimlerin daha sonra birbirini itebileceğini deneyerek keşfeder (BSB-8, 9, 30, 31) Elektriklenme olaylarında cisimlerin negatif yük alış-verişi yaptığını ve cisimler üzerinde pozitif veya negatif yük fazlalığı (yük dengesizliği) oluştuğunu ifade eder Elektroskopun ne işe yaradığını, tasarladığı bir araç üzerinde gösterir (BSB-18, FTTÇ-5). Cisimleri Elektrikleyelim Öğrenciler, yünlü bir kazağa sürttükleri bir balonu cama veya duvara yaklaştırdıklarında neler olabileceği hakkında tahminlerde bulunur ve tahminlerini test ederler. Sonra öğrenciler iki gruba ayrılır. 1. gruptaki öğrenciler, ebonit çubuğu veya plastik bir tarağı yünlü bir kumaşa; 2. gruptaki öğrenciler ise cam bir çubuğu, ipek bir kumaşa sürter. Sonra gruplar ebonit ve cam çubukları, alüminyum folyodan yapılmış iple astıkları küçük toplara dokundurmadan yaklaştırır. Gruplar gözlemlerini karşılaştırarak tartışır. Daha sonra öğrenciler, üç gruba ayrılır. 1. grup yünlü kumaşa sürttükleri ve ortalarından iple bağlı iki plastik çubuğun sürtülen taraflarını birbirine yaklaştırarak gözlemlerini kaydeder. 2. grup, aynı denemeyi iki cam çubuğu ipek kumaşa sürterek; 3. grup ise bir plastik çubuğu, yünlü kumaşa ve bir cam çubuğu ipek kumaşa sürterek tekrarlar. Bu etkinlik sonucunda her bir grup kaydettiği gözlem sonuçlarını birleştirerek bir tablo oluşturur. Bu tablodan yola çıkarak öğrenciler, aynı ve farklı cins maddelerin elektriklendikten sonra birbirleri ile etkileşme durumlarını ifade eden genel bir yargıya varır (1,1; 1.2; 1.3). Dokundur ve Gör Öğrenciler, Elektriklenen cisimler birbirlerine dokundurulduğunda acaba nasıl davranır? sorusuna ilişkin tahminlerde bulunur. Daha sonra elektriklediği bir ebonit çubuğu (plastik çubuğu) küçük bir top hâline getirip iple astığı bir alüminyum folyoya yaklaştırır. Yaklaştırma esnasında alüminyum topun hareketini tahmin eder. Topun plastik çubuğa değdikten sonraki hareketini gözlemler. Ön bilgilerini de kullanarak topun çubuğa değmeden önceki ve değdikten sonraki her iki durumunu yorumlamaya çalışır (1.7). Bir Elektroskop Yapalım Öğrenciler, cisimlerin yüklü olup olmadığını ve yüklü ise yüklerinin türü hakkında nasıl yorum yapılabileceğini test etmek için basit araç ve gereçlerle (alüminyum folyo yaprakları, kavanoz, çivi vb.) bir elektroskop yapar. Yüklediği cisimleri yaptığı elektroskopun topuzuna önce yaklaştırır, sonra dokundurur. Her denemede gözlem sonuçlarını kaydeder. Daha sonra sınıfa gerçek bir elektroskop getirilir. Öğrencilerden kendi elektroskopları ile gerçek elektroskobu karşılaştırmaları istenir (1.9).??? Sürtünme, elektriklenmeyi kolaylaştırıcı (etkileşme yüzeyini artıran) bir etkendir. Burada önemli olan temas yüzeyidir. Bu nedenle öğrenciler Elektriklenme sürtünme ile oluşur. kavram yanılgısına düşmemelidir. [!] Elektriklenme ile ilgili etkinlikler nemli ortamlarda sonuç vermediğinden kuru bir ortam tercih edilmelidir. [!] 1.8 Negatif yüklerin elektronlar, pozitif yüklerin ise protonlar olduğu 4. Ünite olan Maddenin Yapısı ve Özellikleri ünitesinde verilecektir. [!] Elektriklenme konusundaki (+), (-) sembolleri matematikteki toplama ve çıkarma işlemleri ile karıştırılmamalıdır. : Sınıf-Okul Đçi Etkinlik : Okul Dışı Etkinlik : Ders Đçi Đlişkilendirme : Diğer Derslerle Đlişkilendirme : Ölçme ve Değerlendirme???: Kavram Yanılgısı [!]: Uyarı : Sınırlamalar : Ara Disiplinlerle Đlişkilendirme (Ayraç içindeki 1. rakam Fen ve Teknoloji dersi kazanımını, 2. rakam ara disiplin kazanımını gösterir.) 219

35 ÖĞRE ME ALA I: FĐZĐKSEL OLAYLAR 3. Ü ĐTE: YAŞAMIMIZDAKĐ ELEKTRĐK Ü ĐTE KAZA IMLAR ETKĐ LĐK ÖR EKLERĐ AÇIKLAMALAR Haydi Yükler Toprağa! [!] 1.10 Toprağın yani Yüklü cisimlerden toprağa, topraktan yüklü cisimlere Öğrenciler, yün kumaşa sürterek yükledikleri bir balonu elektroskobun yerkürenin aslında çok negatif yük akışını topraklama olarak adlandırır. topuzuna dokundurmadan yaklaştırır. Yaprağın hareketini gözlemleyerek büyük bir nötr cisim Cisimlerin birbirine dokundurulmadan etki ile gözlem sonucunu kaydeder. Daha sonra balonu uzaklaştırmadan yaprakların olduğu hatırlatılmalıdır. elektriklenerek zıt yükle yüklenebileceğini deneyerek bulunduğu metal çubuğun en alt ucuna dokunarak yaprağın hareketini keşfeder (BSB-8, 9, 30, 31). gözlemleyerek sonuçlarını kaydederler. Önce ellerini çeker, bir süre sonra da [!] 1.11 Cisimleri etki ile Elektriklenmenin teknolojideki ve bazı doğa olaylarındaki balonu uzaklaştırırlar. Yine elektroskobun yaprağının hareketini yüklemek için topraklama uygulamaları hakkında örnekler vererek tartışır (FTTÇ-5). gözlemleyerek sonuçlarını tartışır ve yorumlarlar. Öğrenciler bu etkinliğin yapılması gerektiği sonucunda elektroskobun yapraklarına ellerini dokundurduklarında basit bir vurgulanmalıdır. topraklama yaptıklarının farkına varırlar (1.10, 1.11). Yıldırımdan Korunalım Öğrenciler, günlük yaşamda elektriklenmenin uygulamaları (fotokopi Afetten Korunma ve makineleri, çakmaklar, paratonerler vb.) ile ilgili araştırma yapar. Bir doğa Güvenli Yaşam olayı olan yıldırım düşmesi konusunda bilgi edinerek korunma yolları ve ( ) binalardaki paratonerlerin önemi ile ilgili araştırmalarda bulunur.araştırma Tahmin Et-Gözlemlesonuçlarını arkadaşlarına sunarlar (1.12). Açıkla YAŞAMIMIZDAKĐ ELEKTRĐK 2. Elektrik devrelerindeki akım, gerilim ve direnç ilişkisi ile ilgili olarak öğrenciler; 2.1. Elektrik akımının bir çeşit enerji aktarımı olduğunun farkına varır Elektrik enerjisi kaynaklarının, devreye elektrik akımı sağladığını ifade eder Elektrik devrelerinde akımın oluşması için kapalı bir devre olması gerektiğini fark eder Bir elektrik devresindeki akımın yönünün üretecin pozitif kutbundan, negatif kutbuna doğru kabul edildiğini ifade eder ve devre şeması üzerinde çizerek gösterir Ampermetrenin devreye nasıl bağlanacağını devreyi kurarak gösterir (BSB-17, 18). Elektrik Akımı edir? Öğrenciler, ampul, duy, anahtar, pil ve bağlantı kablolarından oluşan bir elektrik devresi kurar. Acaba hangi durumlarda lamba söner? sorusuna cevap teşkil edecek tahminlerde bulunur. Örneğin; devrede pil, akü vb. bir elektrik enerjisi kaynağı olmadığında, anahtar açıkken devre tamamlanmadığında ne olacağını tahmin eder. Tahminlerini test edecek denemeler yapar ve deneme sonuçlarını kaydeder. Sonuçta ampulün yanabilmesi için genel bir yargıya varır. Öğrenciler bu olayı bir su tesisatındaki suyun akışına benzeterek yorumlar. Burada su elektrik akımına, su tesisatındaki su pompası pile, musluk veya vana anahtara, borular elektrik kablolarına benzetilerek bu modelin benzemeyen yönleri ile birlikte tartışılır (2.1; 2.2; 2.3). [!] 2.1. Öğrencilere, bir devrede elektrik enerjisi kaynağı nedeniyle yüklerin kinetik enerjilerini birbirlerine aktarmaları sonucu elektrik akımının oluştuğu, yüklerin kapalı devre boyunca iletkenin bir ucundan diğer ucuna gitmediği vurgulanmalıdır. [!] Öğretmen su tesisatı modelinin sadece bir benzetme olduğunu ve eksiklerinin bulunduğunu vurgulamalıdır : Sınıf-Okul Đçi Etkinlik : Okul Dışı Etkinlik : Ders Đçi Đlişkilendirme : Diğer Derslerle Đlişkilendirme : Ölçme ve Değerlendirme???: Kavram Yanılgısı [!]: Uyarı : Sınırlamalar : Ara Disiplinlerle Đlişkilendirme (Ayraç içindeki 1. rakam Fen ve Teknoloji dersi kazanımını, 2. rakam ara disiplin kazanımını gösterir.) 220

36 ÖĞRE ME ALA I: FĐZĐKSEL OLAYLAR 3. Ü ĐTE: YAŞAMIMIZDAKĐ ELEKTRĐK Ü ĐTE KAZA IMLAR ETKĐ LĐK ÖR EKLERĐ AÇIKLAMALAR YAŞAMIMIZDAKĐ ELEKTRĐK 2.6. Basit elektrik devrelerindeki elektrik akımını ölçmek için ampermetre kullanır ve akım biriminin amper olarak adlandırıldığını ifade eder. (BSB-17) Gerilimi, bir iletkenin iki ucu arasında akım oluşmasına neden olabilecek enerji farkının bir göstergesi olarak ifade eder Voltmetrenin devreye nasıl bağlanacağını devreyi kurarak gösterir (BSB-17, 18) Pillerin, akülerin vb. elektrik enerjisi kaynaklarının kutupları arasındaki gerilimi, voltmetre kullanarak ölçer ve gerilim biriminin volt olarak adlandırıldığını ifade eder. (BSB-17) Bir devre elemanının uçları arasındaki gerilim ile üzerinden geçen akım arasındaki ilişkiyi deneyerek keşfeder (BSB-8, 9, 30, 31) Bir devre elemanının uçları arasındaki gerilimin, üzerinden geçen akıma oranının devre elemanının direnci olarak adlandırıldığını ifade eder Volt/Amper değerini, direnç birimi Ohm un eş değeri olarak ifade eder. Devredeki Akımı ve Gerilimi Ölçelim Öğrenciler, sınıfa getirilen farklı pillerin üzerinde yazan gerilim değerlerini voltmetre kullanarak ölçebileceklerini test eder. Daha sonra öğrenciler, basit bir elektrik devresindeki akımı ampermetre ile, ampulün uçları arasındaki gerilimi ise voltmetre ile ölçer. Öğrenciler böylece ampermetre ve voltmetrenin ne işe yaradığını, ne şekilde kullanıldığını test eder (2.6; 2.7; 2.8). Direnç-Akım-Gerilim Đlişkisi Öğrenciler pil, ampul ve bağlantı kablolarından oluşan basit bir elektrik devresi kurar. Ampul yanarken devreden geçen akımı ampermetreyle, ampulün uçları arasındaki gerilimi ise voltmetre ile ölçer. Daha sonra öğrenciler 2. bir pili ve ardından 3. bir pili devreye seri bağlar. Her durum için devreden geçen akımı ve ampulün uçlarındaki gerilimi ölçerek bir tabloya kaydederler. Tabloya yeni bir sütun ekleyerek her bir deneme için Gerilim/Akım oranını hesaplar. Ayrıca topladığı verileri kullanarak bir gerilim-akım çizgi grafiği oluşturur. Tabloyu ve grafiği yorumlayarak akım ile gerilim arasındaki ilişkiyi ifade eden bir genellemeye varır. Bir direnç ölçer yardımıyla ampulün direncini ölçerek gerilim/akım oranıyla karşılaştırır (2.10; 2.11), (BSB-26, 27, 28, 30). [!] Voltmetrenin iki uç arasındaki gerilimi, ampermetrenin ise iletkenin üzerinden geçen akımı ölçtüğünden farklı bağlandığı vurgulanmalıdır. [!] Öğrencilere, konunun tarihsel gelişimi ile ilgili bir okuma metni verilerek akımın yönünün negatif yüklerin akış yönünün tersi olarak kabul edildiği verilmelidir. [!] Şehir geriliminin ölçümünün tehlikeli olacağı vurgulanmalıdır. El El Üstünde : Sınıf-Okul Đçi Etkinlik : Okul Dışı Etkinlik : Ders Đçi Đlişkilendirme : Diğer Derslerle Đlişkilendirme : Ölçme ve Değerlendirme???: Kavram Yanılgısı [!]: Uyarı : Sınırlamalar : Ara Disiplinlerle Đlişkilendirme (Ayraç içindeki 1. rakam Fen ve Teknoloji dersi kazanımını, 2. rakam ara disiplin kazanımını gösterir.) 221

37 ÖĞRE ME ALA I: FĐZĐKSEL OLAYLAR 3. Ü ĐTE: YAŞAMIMIZDAKĐ ELEKTRĐK Ü ĐTE KAZA IMLAR ETKĐ LĐK ÖR EKLERĐ AÇIKLAMALAR 3. Ampullerin (dirençlerin) bağlanma şekilleri ile ilgili Ampulleri Seri ve Paralel Bağlayalım [!] 3.1 Etkinlikler olarak öğrenciler; Öğrenciler iki gruba ayrılır. 1. grup, bir elektrik devresine önce bir ampul ampuller yerine direnç 3.1. Ampullerin seri ve paralel bağlandığı durumları devre bağlar ve ampulü yakar. Daha sonra ikinci, ardından üçüncü bir ampulü seri (reosta vb.), pil yerine güç kurarak gösterir (BSB-17). bağlayarak devreyi yeniden kurar. Gruptaki öğrenciler her denemeden önce kaynağı kullanılarak 3.2. Ampullerin seri ve paralel bağlanması durumunda devredeki lambanın parlaklığının değişimi hakkında tahminlerde bulunur. Tahminlerini yapılabilir. farklılıkları deneyerek keşfeder (BSB-8,9,30,31). test eden denemeleri yaptıktan sonra ampullerin parlaklıklarını gözlemleyerek 3.2 Pillerin paralel 3.3. Seri ve paralel bağlı ampullerden oluşan bir devrenin sonuçlarını kaydederler. Öğrenciler, lambalar üzerinden geçen akımı ölçer ve bağlanması konusuna bu şemasını çizer. tabloya kaydeder. 2. grup, tek ampullü devreyi kurar. Daha sonra ikinci ve düzeyde girilmeyecektir Ampullerin paralel bağlanmasından oluşan devrelerin üçüncü bir ampulü paralel bağlar. Her denemeye ait ampullerin parlaklıklarını avantajlarını ve dezavantajlarını fark eder. gözleyerek kaydeder. Her denemeden sonra lambalar üzerinden geçen akımı 3.7 Seri bağlanan 3.5. Seri bağlı devre elemanlarının hepsinin üzerinden aynı ölçer ve tabloda gösterir. Gruplar kaydettikleri sonuçlarını birleştirerek dirençlerin eş değer akımın geçtiğini fark eder. ampullerin hangi bağlama şeklinde daha parlak yandığını tartışarak bulur. direncinin arttığı, paralel 3.6. Paralel bağlı devre elemanlarının üzerinden geçen akımların Daha sonra akım değerlerinden yola çıkarak her denemeye ait parlaklıkları bağlı dirençlerde ise toplamının, ana koldan geçen akıma eşit olduğunu fark eder. yorumlar. Bu parlaklık farkının direnç ile olan ilişkisi hakkında tahminlerde azaldığı, formüllere 3.7. Ampullerin seri-paralel bağlandığı durumlardaki parlaklığın bulunur. Öğrenciler bir direnç ölçer yardımıyla devreleri kurmadan önce eş girilmeden verilecektir. farklılığının sebebini direnç ile ilişkilendirir. değer direnci ölçerek veya her bir devre için Gerilim/Akım oranından Farkları Bul 3.8. Devrede direnci küçük olan koldan yüksek; direnci büyük (ampermetre ve voltmetre kullanarak) devrenin eş değer direncini Eleştir-Değerlendir olan koldan daha düşük akımın geçeceğinin farkına varır. hesaplayarak tahminlerinin doğruluğunu ispatlamaya çalışır. Daha sonra her grup, devresindeki ampullerden birini duydan çıkararak diğer ampullerin Hangisi Daha Parlak durumunu gözlemler. Ortaya çıkan durumu sebebini açıklamak amacıyla çeşitli fikirler öne sürer. Ev ve okul gibi binalarda lambaların ne şekilde bağlandığı hakkında bir çıkarım yapar (3.1; 3.2; 3,3; 3,4; 3.5; 3.6; 3,7). Az Direnç, Çok Akım Öğrenciler, Devrede yanar durumda bulunan bir ampulün uçlarına paralel olarak bir bağlantı kablosu dokundurulduğunda ne olmasını beklersiniz? sorusuna ilişkin tahminlerde bulunur. Daha sonra tahminlerini test eder. Sonucu tartışarak akımın, direnci az olan koldan geçtiği çıkarımını yapar. Bu olayın kısa devre olarak adlandırıldığını öğrenir (3.8). YAŞAMIMIZDAKĐ ELEKTRĐK : Sınıf-Okul Đçi Etkinlik : Okul Dışı Etkinlik : Ders Đçi Đlişkilendirme : Diğer Derslerle Đlişkilendirme : Ölçme ve Değerlendirme???: Kavram Yanılgısı [!]: Uyarı : Sınırlamalar : Ara Disiplinlerle Đlişkilendirme (Ayraç içindeki 1. rakam Fen ve Teknoloji dersi kazanımını, 2. rakam ara disiplin kazanımını gösterir.) 222

38 F. Önerilen Öğretim ve Değerlendirme Etkinlikleri Etkinlik umarası : 1 Etkinlik Adı Đlgili Olduğu Kazanımlar : 1.7 : Tahmin Et-Gözlemle-Açıkla Öğrenciler gruplara ayrılır. Gruplardan her biri aşağıdaki resimde görülen etkinliği, farklı maddeler (çivi yerine tahta, cam, plastik çubuk vb.) de kullanarak yapmaya çalışır. Her denemeden önce grupların alüminyum folyonun hareketi hakkında tahminleri tahtaya çizilen bir tabloya kaydedilir. Daha sonra her bir grubun tahminleri test edilir. Tahminlerden hareketle maddelerin özellikleri hakkında genel bir sonuca varılır. Etkinlik umarası : 2 Etkinlik Adı : Farkları Bul Đlgili Olduğu Kazanımlar : 3.1; 3.2; 3.3; 3.5; 3.6; 3,7 Aşağıda verilen iki devreyi kurarak her iki devre arasındaki akım, potansiyel ve lambaların parlaklığı gibi değişkenlere göre benzerlik ve farklılıkları yazınız. 223

39 Etkinlik umarası : 3 Etkinlik Adı : Eleştir-Değerlendir Đlgili Olduğu Kazanımlar : 3.1; 3.2; 3.3; 35; 3.6 Yukarıda bir elektrik devresi verilmiştir. Bu devreye aşağıdaki gösterildiği gibi farklı şekillerde kablolar eklenmiş ve yeni durumlar için yorumlar belirtilmiştir. Buna göre belirtilen yorumlara katılıp katılmadığınızı nedenleri ile açıklayınız. Kablo eklenince sağ üstteki lamba sönecektir; çünkü iki tarafı bir kablo ile bağlanmıştır, dolayısıyla üzerinden akım geçmeyecektir. Diğer üç lamba ise etkilenmeyecektir. Akım pilin sağından çıkar. Đlk kavşağa geldiğinde bir bölümü sola akarken geri kalanı yukarı gitmeye devam eder. Yukarı giden akım üstteki lambayı yakar. Sola giden akım ise direncin en az olduğu yeri seçer ve alttaki lambanın yerine eklenen kablodan geçer. Üst lamba yanmaya devam eder, alt lamba söner, diğerleri etkilenmez. Etkinlik umarası : 4 Etkinlik Adı : Hangisi Daha Parlak Đlgili Olduğu Kazanımlar : 3.1; 3.2; 3.3; 3.7; 3.8 Aşağıdaki elektrik devrelerindeki özdeş lambaları parlaklıklarına göre sıralayınız ve sebeplerini açıklayınız. 1. Devre 2. Devre 3. Devre 224

40 Etkinlik umarası : 5 Etkinlik Adı : El El Üstünde Đlgili Olduğu Kazanımlar : 2.1; 2.2; 2.3 Öğrenciler, elektrik akımı oluşması için kapalı devre olması gerektiği koşulunu öğrenmek, kapalı ve açık devre kavramı arasındaki farkı açıklamak ve basit elektrik devresini tanımlamak için aşağıdaki rol oynama etkinliğini gerçekleştirir. Bu etkinliğin gerçek duruma benzeyen ve benzemeyen yönlerini belirler. (Bu etkinlik öğrenme-öğretme etkinliği olarak da kullanılabilir.) Roller Üreteç rolü oynayan öğrenciler: Üreteç, akım üretir ve elektrik potansiyel enerjisi verir. Üreteç belli aralıklarla yük yollar. Bir üreteç iki kişiden oluşur. Bu iki öğrenci sırt sırta vererek üretecin artı ve eksi kutuplarını oluştururlar. Direnç rolü oynayan öğrenciler: Hareketi engeller. Fiziksel yapılarına bakılarak 4 öğrenci seçilir. 2 öğrenci büyük, 2 öğrenci küçük direnç rolünü oynar. Yüzleri daire merkezi dışına doğru olacak şekilde sırada yer alırlar. Aldıkları iletiyi geç iletirler. Anahtar rolü oynayan öğrenci: Akımı kesmeye yarar. Açık ve kapalı diyerek etkinliğe yön verir. Açık dediğinde iletim sürekliliğini kaybeder. Herkes yaptığı işe son verir. Kapalı dediğinde iletimin sürekliliği devam eder. Ampermetre rolü oynayan öğrenci: Ampermetre devreye seri bağlanır. Bu kişi iletiyi alır, aynen iletir, ilettiği iletileri sayar. Tel rolünü oynayan öğrenciler: Teller üreteç tarafından gönderilen iletileri kesintiye yol açmadan birbirlerine iletirler. Kullanılan araç-gereçler (+), (-) yazılı kartlar üreteçleri oluşturan öğrencilere kutupları belirtmesi için takılır. Yönergeler 1. Öğrenciler yüzleri merkeze bakacak şekilde daire oluştururlar. 2. Daire oluşturan öğrenciler sağ avuç içi yukarıya, sol avuç içi aşağıya bakacak şekilde kollarını açarlar. 3. Öğrenciler kollarını açarak, sağ ellerine arkadaşlarının sol, sol ellerine de arkadaşlarının sağ elleri gelecek şekilde ellerini üst üste tutarlar. 4. Üreteç rolü oynayan öğrenci her ikişer sayımda arkadaşının eline vurarak iletimi başlatır. 5. Sağ eline vurulan kişi iletiyi aldıktan sonra, sol eliyle arkadaşının sağ eline vurur. 6. Bu vuruşlar üreteç rolü oynayan öğrenci tarafından ritmik şekilde belirli bir süre yapılır. 225

41 Anahtarın açık ve kapalı olma durumu Yönergeler 7. Daireyi oluşturulan öğrencilerden birine anahtar olma görevi verilir. 8. Bu öğrenci belli aralıklarla kapalı" ve "açık" diye gruba seslenir. 9. "Açık" dendiğinde devredeki bütün öğrencilerin hareketlerine son verip, donmuş halde kalmaları söylenir. 10. Kapalı" dediğinde devredeki bütün öğrencilerin hareketlerine devam etmeleri söylenir. 11. Bu durumun bir kaç defa anahtar tarafından tekrarlanması istenir. Devre elemanlarının içinde ve bağlantılarında kopukluk olması I. Üretecin devreden çıkarılması Yönergeler 12. Üretecin iletiye ara vermesi söylenir. 13. Bu durumda öğrencilerin de iletimi durdurması istenir. 14. Bu durum belli aralıklarla tekrarlanır. II. Tellerin kopması Yönergeler 15. Daireyi oluşturan öğrenciler tel görevindedir. 16. Bu öğrencilerden birinin daireden çıkması istenir. 17. Bu durumda öğrencilerin hareketi gözlemlenir. Basit Devre: Bir üretecin kutupları bir iletkenle birleştirilip araya bir de lamba (direnç) konulursa basit elektrik devresi elde edilir. Yönergeler 18. Öğrenciler bir önceki etkinlikteki gibi daire şeklini oluştururlar. 19. Önceden belirlenmiş, direnç rolünü oynayan öğrenciler, bu daireyi oluşturan öğrenciler arasına yerleştirilir. 20. Üreteç tarafından iletiler gönderilir. 21. Bu daireye yerleştirilen öğrencilerin iletiyi nasıl devam ettirdikleri gözlemlenir. 22. Bu ileti belli süre tekrarlanır. 23. Dirençlerin yanına ampermetre rolünü oynayan öğrenci yerleştirilir. 24. Bu öğrenci kendine gelen iletileri sayarak, kaydeder. 226

42 eler Gözlemledik, Paylaşmaya Hazır mıyız? 1. Sırt sırta veren iki öğrenci etkinlikte ne yapıyor? Sırt sırta veren iki öğrencinin görevi nedir? Üreteç gerçek devrede neyi sağlar? Anahtar görevi olan öğrencinin açık demesiyle devrede nasıl bir değişiklik gözlemlenir? Gerçek devrede açık devre kavramını nasıl tanımlarsınız? Anahtar görevi olan öğrencinin kapalı demesiyle devrede nasıl bir değişiklik gözlemlenir? Gerçek devrede kapalı devre kavramını nasıl tanımlarsınız? Sırt sırta veren iki öğrencinin daireyle ilişkisinin kesilmesinin devreye etkisi nedir? Daireyi oluşturan öğrencilerden birinin çıkmasıyla ne olur? Basit devre kısmındaki etkinlikte daireye yerleştirilen öğrenciler neyi sağlar? Direnç, gerçek devrede neyi sağlar?

43 12. Ampermetre olan öğrencinin görevi nedir? Bu devreyi aile gibi düşünürsek, bu ailede tanımlanan elemanlar nelerdir? Etkinlikteki rollerin gerçek duruma benzeyen, benzemeyen yönlerini listeleyin. Benzeyen Yönler Benzemeyen Yönler

44 Öğrenme Alanı : Madde ve Değişim 4. Ünite : Maddenin Yapısı ve Özellikleri Önerilen Süre :36 ders saati A. Genel Bakış Öğrenciler, 6. sınıf Fen ve Teknoloji dersinde maddenin görünmez küçük taneciklerden oluştuğunu öğrenmiş, atom olarak adlandırdıkları bu taneciklerle molekül, element, bileşik, saf madde kavramlarını ilişkilendirmiş, sürtme ile maddelerin farklı yüklerle yüklendiğini keşfetmiş durumdadır. Bu ünitede öğrenciler; elementleri sembollerle, bileşikleri formüllerle göstermenin bilimsel iletişimi kolaylaştıracağını fark edecek, maddelerin farklı yüklerle yüklenmesinden yola çıkarak atomların proton, nötron ve elektronlardan oluştuğunu kavrayacaklardır. Ayrıca bu ünitede öğrenciler, elektron alış-verişi ve elektronların ortaklaşa kullanılmasıyla kimyasal bağları ilişkilendirecek, çözünme olayını çözücü-çözünen etkileşimleriyle açıklamaya çalışacaklardır. Böylece öğrenciler, 8. sınıfta periyodik cetvel ve kimyasal tepkimeler konusu için alt yapı oluşturacaktır. Öğrencilerin atomun yapısını kavrayabilmesi için atom modellerini kullanması esastır. Bu nedenle, özellikle periyodik cetveldeki ilk 20 elementin atomu için yörünge modeline göre önceden kartlar hazırlanmalı, öğrenme etkinlikleri öğrencilerin bu kartları kullanabileceği şekilde planlanmalıdır. Ünitede verilen öğrenme, öğretim ve değerlendirme etkinlikleri öneri niteliğindedir. Öğretmenler fizikî şartları da dikkate alarak tüm öğrencilerin etkin katılımını sağlayacak uygun bir öğrenme ortamı hazırlamalıdır. B. Ünitenin Amacı Bu ünitenin amacı, öğrencilerin elementlerin sembollerini ve bileşiklerin formüllerini öğrenmesini, atomun proton, nötron ve elektrondan oluştuğunu kavramasını, kimyasal bağları sınıflandırmasını, çözünme olayını çözücü ve çözünen moleküllerinin ilişkisiyle açıklamasını sağlamaktır. C. Ünitenin Odağı Bu ünite, atomun yapısı ve kimyasal bağ kavramları etrafında öğrencilerin, gözlem yapma, karşılaştırma, sınıflandırma, çıkarımda bulunma, tahmin etme ve model oluşturma gibi bazı bilimsel süreç becerilerini geliştirmeye odaklanmıştır. Ç. Önerilen Konu Başlıkları Elementler ve Sembolleri Atomun Yapısı Katman Elektron Dizilimi ve Kimyasal Özellikler Kimyasal Bağ Bileşikler ve Formülleri Karışımlar 229

45 D. Ünitenin Kavram Haritası KAVRAM HARĐTASI SADECE ÖĞRETME Đ BĐLGĐLE DĐRMEK VE Ü ĐTE ĐÇĐ DEKĐ KAVRAMLARI BĐR BÜTÜ HALĐ DE GÖSTERMEK AMACIYLA VERĐLMĐŞTĐR. BU KAVRAMLAR KULLA ILARAK FARKLI KAVRAM HARĐTALARI DA OLUŞTURULABĐLĐR. 230

46 E. Ünite Kazanımları ve Etkinlikler ÖĞRE ME ALA I: MADDE VE DEĞĐŞĐM 4. Ü ĐTE: MADDENĐN YAPISI VE ÖZELLĐKLERĐ Ü ĐTE KAZA IMLAR ETKĐ LĐK ÖR EKLERĐ AÇIKLAMALAR 1. Element ve elementlerin sembolleri ile ilgili olarak öğrenciler; MADDE Đ YAPISI VE ÖZELLĐKLERĐ 1.1. Model üzerinde, bir elementin bütün atomlarının aynı olduğunu fark eder (BSB- 28) Model ve şekilleri kullanarak farklı elementlerin atomlarının farklı olduğunu sezer (BSB-5,6) Periyodik sistemdeki ilk 20 elementi ve günlük hayatta karşılaştığı yaygın element isimlerini listeler Atomların Hepsi Aynı Öğretmen, bir katı element ve sodyum klorür tipi bir bileşik modeli veya resmi üzerinde, öğrencilere, her iki örgüde kaç tip atom bulunduğunu sorar. Öğrenciler, hangi örgünün elementi, hangi örgünün de bileşiği temsil ettiğini irdeler. Özdeş atomlardan oluşmuş maddenin element olarak adlandırıldığı hatırlatılır. Hidrojen, oksijen gibi molekül yapılı gaz elementlerin küresel model resimleri kullanılarak bunların da element olup olmadığı tartışılır. Bu yapılarda moleküllerin varlığı hatırlatılır. Molekül olsa bile atomlar, aynı tip kaldığı sürece eldeki maddenin element olduğu genellemesine götürecek öğretmence yönlendirilmiş bir tartışma açılır. Böylece öğrenciler, element kavramı ile maddeyi oluşturan atomların türü arasındaki ilişkiyi sezer (1.1). Maddeler Hangi Elementlerden Oluşmuştur? Öğrenciler; ziynet eşyalarının, çatal, kaşık tencere gibi mutfak gereçlerinin nelerden yapıldığını, termometrenin içinde hangi sıvının olduğunu, kurşun kalemde hangi maddenin kullanıldığını, havada hangi gazların olduğunu araştırır, bunların nelerden yapıldığını bir tabloya kaydeder. Öğrenciler, hazırladıkları tabloları karşılaştırıp çeşitli elementler bulunduğunu fark ederler. Öğretmen, ilk 20 elementin ve en yaygın kullanılan 10 elementin listelerini kullanarak hangi elementin gündelik hayatın hangi alanında kullanıldığına örnekler verir. Đlk 20 elementin periyodik düzene göre adları verilir. Öğrenciler, elementleri, hidrojenden başlayarak 1, 2, 3,.., şeklinde numaralar. Öğretmen, yaygın kullanılan 10 elemente, araya başka elementler girdiği için, şimdilik numara verilmeyeceğini vurgular. Alüminyum, demir gibi farklı elementlerin atomlarla modelleri yapılır. Modeller yapılırken, her element için farklı renk veya büyüklükte küreler kullanılır. Öğrenciler, yaptıkları modelleri resim ile gösterirler. Öğretmen kılavuzluğunda, farklı elementlerin farklı atomlardan oluştuğu; fakat aynı elementte bütün atomların özdeş olduğu genellemesine götürecek bir tartışma yaparlar (1.2, 1.3) Atom, molekül, element, bileşik, saf madde ve karışım kavramları 6. sınıfta edinilmiş olup bu kazanım, bir hatırlatma olarak düşünülmelidir. 1.1 Element kavramının ilk tanıtımının, küresel modeller üzerinde ve atomların özdeşliği temelinde sezdirilmesi amaçlanmıştır. Bu kavramın tanımı, fiziksel ve kimyasal olayların tanıtımından sonra kendinden daha basit maddelere ayrışmama esasına göre verilecektir. [!] 1.3 Demir, bakır, altın, gümüş, çinko, kalay, kurşun, civa, iyot ve krom yaygın elementlerin başlıcalarıdır. [!] 1.3 Elementlerin numaralandırılması, atom numarası kavramına bir hazırlıktır. [!] 1.3 Yaygın kullanılan elementlerin isimlerinden sembollerinin türetilmesine örnekler verilir. [!] 1.3 Periyodik cetvel üzerinde ilk 20 element ve en yaygın 10 element gösterilir. [!] 1.3 Burada amaç; elementlerin isimleri ile sembolleri arasında ilişki kurmaktır. Element özellikleri ve keşfi ile ilgili bilgiler asli bilgiler gibi düşünülmemelidir. Akran Değerlendirme Formu Öğrenci Gözlem Formu Kavram Haritası Yapılandırılmış Grid : Sınıf-Okul Đçi Etkinlik : Okul Dışı Etkinlik : Ders Đçi Đlişkilendirme : Diğer Derslerle Đlişkilendirme : Ölçme ve Değerlendirme???: Kavram Yanılgısı [!]: Uyarı : Sınırlamalar : Ara Disiplinlerle Đlişkilendirme (Ayraç içindeki 1. rakam Fen ve Teknoloji dersi kazanımını, 2. rakam ara disiplin kazanımını gösterir.)

47 ÖĞRE ME ALA I: MADDE VE DEĞĐŞĐM 4. Ü ĐTE: MADDENĐN YAPISI VE ÖZELLĐKLERĐ Ü ĐTE KAZA IMLAR ETKĐ LĐK ÖR EKLERĐ AÇIKLAMALAR Sembol Kullanmak e Rahat! Öğretmen, kitapta tanıtımı yapılan 30 elementin sembol ve isimlerini içeren [!] 1.4; 1.5 Element sembollerinin bellekte çizelgenin öğrencilerce gözden geçirilmesini ister. Bu çizelgeyi kullanarak yerleşimi için bu dönem öğrencilerinin Oksijen atomu, 2 hidrojen atomuna bağlanarak su molekülü oluşturur. yaşı uygundur. Đsim, şehir, bulmaca cümlesini kısa yoldan göstermeyi teklif eder. Gösterim sırasında, oluşturur benzeri oyunlar, bu bağlamda çok ifadesi yerine işareti kullanılacağını belirtir. Su molekülünde hidrojen yararlıdır Elementleri sembollerle göstermenin atomlarının sayısını belirtmek için 2 sayısını nereye yazmanın uygun olacağı bilimsel iletişimi kolaylaştırdığını fark öğrencilerce irdelenir, öğretmen irdelemeyi yönlendirip geleneksel yazım tarzını [!] 1.4; 1.5 Sembol ve formül kavramları eder (FTTÇ- 4). gösterir. arasındaki fark vurgulanmalıdır. O + 2H H 2 O gösteriminin, ilk cümleye göre daha kısa olduğu vurgulanır. (Bu denklem oksijen ve hidrojenin moleküllerden oluşan [!] 1.4 ; 1.5 Rusça, Çince, Japonca vb. elementler olduğu gerçeğini göz ardı etmekle beraber, asıl amaç sembol 1.5. Đlk 20 elementin ve yaygın elementlerin metinlerde element sembollerin aynı kullanımının önemini vurgulamaktır. Element- bileşik kavramları sembolleri verildiğinde isimlerini, olduğu metin örnekleriyle gösterilir. ilişkilendirilirken bu tip denklemler kullanılabilir.) Elementlerin isimleri verildiğinde sembollerini belirtir. Farklı alfabeleri kullananların neden aynı sembollerinin dünyanın her tarafında aynı olmasının faydası ve farklı sembolleri seçtiği irdelenir. olmasının sakıncaları öğrencilerce tartışılır (1.4; 1.5). MADDE Đ YAPISI VE ÖZELLĐKLERĐ Sembolü Söyle Öğrenciler, bir yüzüne elementin ismini, diğer yüzüne ise sembolünü yazarak küçük kartlar hazırlarlar. Takım-oyun-turnuva yöntemiyle isim ve sembol pekiştirmesi yaparlar (1.4; 1.5). Haydi Bulmaca Hazırlayalım! Öğrenciler, element isimlerini ve sembollerini içeren bulmaca hazırlarlar. Bu bulmacaları arkadaşlarına sunarak element isimleri ile sembolleri pekiştirirler (1.4; 1.5). : Sınıf-Okul Đçi Etkinlik : Okul Dışı Etkinlik : Ders Đçi Đlişkilendirme : Diğer Derslerle Đlişkilendirme : Ölçme ve Değerlendirme???: Kavram Yanılgısı [!]: Uyarı : Sınırlamalar : Ara Disiplinlerle Đlişkilendirme (Ayraç içindeki 1. rakam Fen ve Teknoloji dersi kazanımını, 2. rakam ara disiplin kazanımını gösterir.) 232

48 ÖĞRE ME ALA I: MADDE VE DEĞĐŞĐM 4. Ü ĐTE: MADDENĐN YAPISI VE ÖZELLĐKLERĐ Ü ĐTE KAZA IMLAR ETKĐ LĐK ÖR EKLERĐ AÇIKLAMALAR 2. Atomun yapısı ile ilgili olarak öğrenciler; MADDE Đ YAPISI VE ÖZELLĐKLERĐ 2.1. Birbiri ile temas halinde olan atomları bağlı atomlar şeklinde niteler Sürtme ile elektriklenme olayına dayanarak atomun kendinden daha basit ögelerden oluştuğu çıkarımını yapar (BSB-8) Atomun çekirdeğini, çekirdeğin temel parçacıklarını ve elektronları temsilî resimler üzerinde gösterir. Biz Bunu Biliyoruz! Öğrenciler, iyot kristal modeli ve/veya resmi üzerinde, atomları, molekülleri, birbirine bağlı atomları, molekülleri gösterirler. Atom ve moleküller için bağlı olma ifadesinin, dokunacak kadar yakın olma anlamına geldiğini fark ederler. Öğrenciler, bağlı atomlar ve bağlı moleküller arasındaki mesafeyi karşılaştırarak atomlar arası bağın daha sağlam olduğu çıkarımını yaparlar. Bu ünitede atomların birbirine nasıl bağlandığını öğrenecekleri hatırlatılır (2.1). Kâğıda e Oldu? Öğrenciler, plastik tarak ve cam çubuğu küçük kâğıt parçalarına dokundurarak kâğıt parçalarını çekip çekmediğini görür. Atomların nötral olduğu çıkarımı yapılır. Daha sonra plastik tarak ve cam çubuğu kumaşa sürterek tekrar kâğıt parçalarına dokundururlar, plastik tarağın ve cam çubuğun kâğıt parçalarını neden çektiğini tartışırlar. Öğretmen kılavuzluğunda, sürtme sürecinde, iki madde arasında, yüklü tanecik alış-verişi olduğu, bu taneciklerin atomdan daha küçük ve atomun yapı taşları olması gerektiği çıkarımı yapılır (2.2). Elektronlar asıl Ayrı Durur? Öğrenciler, küçük bir silgiyi veya düğmeyi iple bağlayarak hızlı bir şekilde çevirirler. Öğrencinin ipi tutan elinin, çekirdeği; silginin veya düğmenin, elektronu simgelediği, ipin de + ile arasındaki çekim kuvvetine karşı geldiği vurgulanarak elektronların neden çekirdekten uzaklaşmadığı tartışılır. Öğrenciler, elektronların çekirdekten belli uzaklıkta, hızlı ve dairesel hareket ettiğini, hareketleri nedeniyle çekirdeğe düşmediklerini, elektronların çekirdek tarafından çekildiğini kavrarlar. Öğrenciler, zihinlerinde oluşan atom modelini resmeder ve bu modeli arkadaşlarına açıklayarak sunar (2.3). 2.1 Öğrenci, 6. sınıfta öğrendikleriyle, atomu, yekpare ve içi dolu algılamış olabilir. Modeller üzerinde çalışılırken, Acaba atomlar gerçekten böyle içi dolu küreler şeklinde midir? sorusunu sormak ve bu konuda bir şüphe uyandırmak çok önemlidir. Sürtme ile elektriklenme tartışılırken, bağlı atomların veya atom gruplarının değiştokuş edilmesi de gündeme geleceği için, bağ kavramı ile ilgili ilk sezişlerin de irdelenmesi faydalıdır. [!] 2.2 Sürtme ile elektriklenmeden hareketle atomdan küçük temel parçacıklar bulunması gerektiği çıkarımına varmak, dolaylı ve öğrencinin çok da tanımadığı bir akıl yürütme süreci gerektirir. Ayrıca negatif yük, pozitif yük, nötral gibi kavramlar da 7. sınıf Elektrik ünitesinde verilmiş olmakla birlikte, henüz tam anlaşılmamış olabilir. Bu konuda sabırlı ve ısrarlı olmak esastır. Akran Değerlendirme Formu Öğrenci Gözlem Formu Kavram Haritası : Sınıf-Okul Đçi Etkinlik : Okul Dışı Etkinlik : Ders Đçi Đlişkilendirme : Diğer Derslerle Đlişkilendirme : Ölçme ve Değerlendirme???: Kavram Yanılgısı [!]: Uyarı : Sınırlamalar : Ara Disiplinlerle Đlişkilendirme (Ayraç içindeki 1. rakam Fen ve Teknoloji dersi kazanımını, 2. rakam ara disiplin kazanımını gösterir.) 233

49 ÖĞRE ME ALA I: MADDE VE DEĞĐŞĐM 4. Ü ĐTE: MADDENĐN YAPISI VE ÖZELLĐKLERĐ Ü ĐTE KAZA IMLAR ETKĐ LĐK ÖR EKLERĐ AÇIKLAMALAR Atom Modelleri Atom modelleri ilk 20 element için küçük kartlara aşağıdaki gibi hazırlanır ve öğrencilere verilir. Öğrenciler, her bir atomda; çekirdeğin, elektronların, protonların ve nötronların yerini, sayısını ve yükünü inceler ve bir çizelgeye kaydeder. MADDE Đ YAPISI VE ÖZELLĐKLERĐ 2.4. Elektronu, protonu ve nötronu kütle ve yük açısından karşılaştırır Nötr atomlarda, proton ve elektron sayıları arasında ilişki kurar (BSB- 7; TD-1). Öğretmen; elektron, proton ve nötronun genel olarak atom altı tanecikler olduğunu vurgular. Öğrenciler, bu tanecikleri görmenin atomdan da zor olacağı sonucunu tartışarak çıkarır. Protonun ve nötronun kütlelerinin birbirine yakın; elektron kütlesinin proton kütlesinden çok daha küçük (yaklaşık 1/2000 i) olduğu öğretmen tarafından verilir. Öğrenciler, atom modelleri üzerinde proton ve elektron sayılarının hep eşit olduğunu görür. Nötrallik kavramı ile (+) ve (-)yük sayılarının eşitliği arasında ilişki kurulur. Öğrenciler, atomlar birbirine sürtünürken, önce elektronların temasa geçeceğini tahmin ederler. Sürtme ile elektriklenmede alınıp-verilen yüklü taneciğin ne olması gerektiği irdelenir. Elektron kaybeden atomun +, elektron kazananın - yükleneceği, öğretmence öncülük edilen bir tartışma sonucu vurgulanır. Sürtme ile elektriklenme konusu, bu şekilde atomun yapısı ile ilişkilendirilir (2.3; 2.4; 2.5). [!] 2.3; 2.4 Proton, elektron ve nötronun kütlesi verilmeyecektir. Sadece Proton ve nötronun kütleleri birbirine çok yakındır. ; Proton ve nötron tartılamayacak kadar küçük taneciklerdir. ; Elektron kütlesi, proton kütlesinin yaklaşık 1/2000 i kadardır. ifadeleri yeterlidir. [!] 2.4 Atomun kütlesinin, yaklaşık olarak proton ve nötron kütleleri toplamı olduğu vurgulanır. [!] 2.4; 2.5 Artı yüklü protonların çekirdekte yan yana nasıl durabildiği, bazı öğrencilerde merak oluşturabilir. Çekirdekteki parçacıklar arasında, başka yerde görmediğimiz özel çekim kuvvetleri vardır. doğru ve bu düzey için uygun bir açıklama olacaktır. : Sınıf-Okul Đçi Etkinlik : Okul Dışı Etkinlik : Ders Đçi Đlişkilendirme : Diğer Derslerle Đlişkilendirme : Ölçme ve Değerlendirme???: Kavram Yanılgısı [!]: Uyarı : Sınırlamalar : Ara Disiplinlerle Đlişkilendirme (Ayraç içindeki 1. rakam Fen ve Teknoloji dersi kazanımını, 2. rakam ara disiplin kazanımını gösterir.) 234

50 ÖĞRE ME ALA I: MADDE VE DEĞĐŞĐM 4. Ü ĐTE: MADDENĐN YAPISI VE ÖZELLĐKLERĐ Ü ĐTE KAZA IMLAR ETKĐ LĐK ÖR EKLERĐ AÇIKLAMALAR Aynı / Farklı Atomlar MADDE Đ YAPISI VE ÖZELLĐKLERĐ 2.6. Aynı elementin atomlarında, proton sayısının (atom numarası) hep sabit olduğunu, nötron sayısının az da olsa değişebileceğini belirtir Aynı atomda, elektronların çekirdekten farklı uzaklıklarda olabileceğini belirtir Çizilmiş atom modelleri üzerinde elektron katmanlarını gösterir, katmanlardaki elektron sayılarını içten dışa doğru sayar Proton sayısı bilinen hafif atomların (Z 20) elektron dizilim modelini çizer (FTTÇ- 4). Öğrenciler, ilk 20 element için yukarıdaki gibi hazırlanmış iki modeli inceleyip, element adları ile onlara ait atom(lar)daki proton, nötron ve elektron sayılarını bir çizelgeye kaydederler. Çizelgelerindeki proton, elektron ve nötron sayılarını karşılaştırarak aynı elementin atomlarında nötron sayısının değişebileceğini, proton sayısının hep sabit kaldığını; farklı atomlarda ise proton sayılarının hep farklı olduğunu kavrarlar. Öğretmen, proton sayısını atom numarası olarak adlandırır, atom numarasının atomun kimliğini belirlediğini vurgular (2.6). Elektronlar erede Dönüyor? Öğrenciler, ilk 20 elementin atom modellerini inceleyerek elektronların çekirdekten olan uzaklıklarını tartışırlar. Elektron sayısı arttıkça, ilk iki elektronun çekirdeğe en yakın durduğunu, daha sonraki sekiz elektronun biraz daha uzakta bulunduğunu, sonra gelen sekiz elektronun ise daha da uzakta bulunduğunu fark ederler. Öğretmen, elektronların hareket ettiği bölgeyi katman olarak tanımlar. Katmanlar, çekirdekten itibaren 1, 2, 3 şeklinde numaralanır. Öğrenciler her katmanda kaç tane elektron bulunabileceğini sayarak keşfeder. Đncelenen atomların en basit atomlar olduğu, elektron sayısı 20 yi aşınca 1. ve 2. katmanların aynı kalacağı, 3. katmana başka elektronların da girebileceği öğretmence belirtilir. Etkinliğin son aşamasında öğrenciler, her katmandaki elektron sayılarını hesaba katarak atom numarası verilen elementin atom modellerini çizer (2.7; 2.8; 2.9). [!] 2.3; 2.8 Katman kavramı, yörünge kavramına tercih edilmelidir. 2.6 Kütle numarası kavramı bu düzeyde gerekli değildir. [!] Atomun gerçekte üç boyutlu olduğu, resim-modellerin aslında bir küreyi gösterdiği, ilgi duyan çocuklar için ek bilgi olarak verilebilir. Bazı öğrenciler, bu durumda katmanların bir çember değil; bir küre yüzeyi olacağı çıkarımını yapabilir. Eğitici filmler veya internet ortamı kullanılarak dinamik (hareketli) atom modelleri göstermek, bu bağlamda yararlıdır. [!] Güneş sistemiyle atom modeli arasında ilişki kurmak, atomun iki boyutlu olduğunu çağrıştırması bakımından iyi bir benzetme değildir. Ayrıca öğrencilerde henüz yerleşik bir Güneş sistemi kavramı olduğu da kesin değildir. 2.9 Đzotop kavramı ve Atomun özelliklerini belirleyici olan proton sayısıdır. bilgisi bu düzey için erkendir. [!] 2.9 Bu seviyede; s, p,d, f orbitallarine girilmeyecektir. Elektronlar; 2, 8, 8, 18 düzeninde katmanlara yerleştirilecektir. : Sınıf-Okul Đçi Etkinlik : Okul Dışı Etkinlik : Ders Đçi Đlişkilendirme : Diğer Derslerle Đlişkilendirme : Ölçme ve Değerlendirme???: Kavram Yanılgısı [!]: Uyarı : Sınırlamalar : Ara Disiplinlerle Đlişkilendirme (Ayraç içindeki 1. rakam Fen ve Teknoloji dersi kazanımını, 2. rakam ara disiplin kazanımını gösterir.) 235

51 ÖĞRE ME ALA I: MADDE VE DEĞĐŞĐM 4. Ü ĐTE: MADDENĐN YAPISI VE ÖZELLĐKLERĐ Ü ĐTE KAZA IMLAR ETKĐ LĐK ÖR EKLERĐ AÇIKLAMALAR Haydi, Atom Olalım! Öğrencilere basit bir atom modeli gösterilerek bu atom modelinin hareketlerle canlandırılması istenir. Öğrenciler, üç gruba ayrılır. Birinci grup nötronların, ikinci grup protonların, üçüncü grup ise elektronun özelliklerini (atomun neresinde bulunduğu, yükü ne olduğu, sayısının değişken olup olmadığı) tartışarak rollerini nasıl oynayacaklarını belirler. Sınıfın ortasına, çekirdeği ve katmanları belirleyen çizgiler çizilir. Öğrenciler, rollerini oynayarak çekirdekte proton ve nötronun, katmanlarda ise elektronların bulunduğu, elektronların çekirdekteki protonlar tarafından çekildiği, fakat hareket etmesi nedeniyle çekirdeğe yaklaşmadığı çıkarımını yapar. Öğretmen, gerçekte elektronların üç boyutlu hareket ettiğini vurgular ( ). MADDE Đ YAPISI VE ÖZELLĐKLERĐ Atom modellerinin tarihsel gelişimini kavrar; elektron bulutu modelinin en gerçekçi algılama olacağını fark eder (FTTÇ-3) Bilimsel modellerin, gözlenen olguları açıkladığı sürece ve açıkladığı ölçekte geçerli olacağını, modellerin gerçeğe birebir uyma iddiası ve gereği olmadığını fark eder (FTTÇ- 4). Son Üç Asırda Atoma Bakış Öğrenciler Dalton, Thomson, Rutherford, Bohr ve Modern Atom Modelleri ile ilgili bir araştırma yaparak öğrendiklerini bir poster hâlinde sunar. Bu sunumdan, Dalton Atom Modeli nin berk bir küre, Thomson Modelinin içi üzümlü pastaya benzeyen berk bir küre, Rutherford Modeli nin merkezinde çekirdek bulunan, elektronların gezegenler gibi dolandığı bir daire, Bohr Modeli nin, aynı yörüngede birden çok gezegen bulunabilen güneş sistemine benzer bir küre gibi düşünüldüğü bilgilerine varılır. Tek tek elektronlardan bulut oluşumu, asılı lambanın çevresinde dönen sinekler, yılkı hâlinde uçan kuş sürüleri, döner pervane gibi farklı benzetimlerle sezdirilir. Elektron bulutunun bir küre oluşturacağı fikri vurgulanır. Öğrenciler, hacimli atom gerçeğine en uygun atom modelinin hangi model olduğunu irdeler. Eski model otomobillerin işimizi gördüğü sürece kullanılması gerçeğinden hareketle, eski atom modellerinin de birçok olguyu açıklayabildikleri için hâlen kullanıldığı vurgulanır. Bohr Modeli ile iyon oluşumunun açıklanması buna örnek verilir (2.10, 2.11). [!] 2.10; 2.11 Eski atom modellerinin bugün terk edilmiş olması, o modelleri geliştiren bilim adamlarının iyi düşünmediği anlamına gelmez. Doğru olan, bildiklerinin bugünküne göre çok az olmasıdır. Dalton un zamanında bilinenler hesaba katılınca, o modeli geliştirmenin, Bohr Modeli nden daha basit olmayacağı açıktır. Đnsan bilgisinin zamanla genişlediği ve derinleştiği, bugün geçerli bazı modellerin gelecekte terk edilebileceği, ama bugünkü modelin günümüzdeki problemleri çözebildiği sezgi yoluyla da olsa verilmelidir. [!] 2.10 Elektron bulutu modeline dayandırarak atomla ilgili bu düzeyde verilebilir fazla bir olgu yoktur.ancak gerçeğe daha yakın olduğu düşünülen bir modelin varlığının bilinmesi yararlıdır. : Sınıf-Okul Đçi Etkinlik : Okul Dışı Etkinlik : Ders Đçi Đlişkilendirme : Diğer Derslerle Đlişkilendirme : Ölçme ve Değerlendirme???: Kavram Yanılgısı [!]: Uyarı : Sınırlamalar :Ara Disiplinlerle Đlişkilendirme (Ayraç içindeki 1. rakam Fen ve Teknoloji dersi kazanımını, 2. rakam ara disiplin kazanımını gösterir.) 236

52 ÖĞRE ME ALA I: MADDE VE DEĞĐŞĐM 4. Ü ĐTE: MADDENĐN YAPISI VE ÖZELLĐKLERĐ Ü ĐTE KAZA IMLAR ETKĐ LĐK ÖR EKLERĐ AÇIKLAMALAR 3. Katman- elektron dizilimi ile kimyasal Benim Atom Modelim Daha Güzel özellikleri ilişkilendirmek bakımından öğrenciler; MADDE Đ YAPISI VE ÖZELLĐKLERĐ 3.1. Dış katmanında 8 elektron bulunduran atomların elektron alıp-vermeye yatkın olmadığını (kararlı olduğunu) belirtir Elektron almaya veya vermeye yatkın atomları belirler Bir atomun, katman-elektron diziliminden çıkarak kaç elektron vereceğini veya alacağını tahmin eder (BSB- 9) Atomların elektron verdiğinde pozitif (+), elektron aldığında ise negatif (-) yük ile yüklendiği çıkarımını yapar Yüklü atomları iyon olarak adlandırır Pozitif yüklü iyonları katyon, negatif yüklü iyonları ise anyon olarak adlandırır Çok atomlu yaygın iyonların ad ve formüllerini bilir. Öğrenciler, boş bir atom modelini büyük bir kartona, proton, nötron ve elektron taneciklerini ise küçük kartonlara hazırlayarak He, Ne, Ar atomlarının modellerini yaparlar. Modeller hazırlanırken, her atom için kaç elektron kullanacaklarını ve her katmana kaç elektron gireceğini tartışırlar. Öğrenciler atomlarda elektron alış-verişinin hangi katmandan / hangi katmana olacağını tartışarak keşfeder. Öğretmen, He, Ne ve Ar atomlarının, elektron almaya ve vermeye hiç yatkın olmadığını vurgular. Bu üç atomun ortak yönlerini tartışırlar. Helyumdaki dolu katman ve diğer iki atomdaki 8 li elektron takımı = oktet öğretmen tarafından vurgulanır. Atomların elektron alıp-verirken ya 8 e tamamlamayı ya da elektron verip 8 li bir katmanla kalmayı tercih ettikleri belirtilir. Lityum ve berilyum için oktet yerine dublet tercih edileceği, yönlendirilmiş bir tartışma ile öğrenciler tarafından keşfedilir. Elektron almaya yatkın O, F, S, Cl gibi atom modelleri üzerinde, her atomun kaç elektron alacağı; Li, Na, Mg, K, Ca gibi atomların da kaç elektron vereceği öğrencilerce tartışılır. Öğretmen, elektron alanları O 2-, F - ;elektron verenleri, Na +, Ca 2+ şeklinde gösterip iyon kavramını sunar. Katyon ve anyon kavramları verildikten sonra öğrenciler, Na sembolünü, nötral sodyum atomu, Na+ sembolünü de sodyum katyonu şeklinde okuyup diğer elementler için benzer alıştırmalar yaparlar. F, O gibi elementler için de benzer alıştırma yapılır. Her iyonun yükü oktet kuralı ile ilişkilendirilir. Karbonat, sülfat, nitrat, fosfat, hidroksit anyonlarının ve amonyum katyonunun çok atomlu bir bütün olarak düşünülmesi gereken iyonlar olduğu, bu iyonların formülleri ile yükleri birlikte verilerek belirtir( ) Oktet, dublet, iyon, anyon ve katyon kavramları birbiri ile ilişkili olarak verilecektir. [!] 3.1 Her atomun dış katmanını neden 8 e tamamlamak istediği sorusunu burada ele almak gerekmez. Ancak atomların elektron dizilimlerini soygazlara benzetme eğiliminden bahsedilebilir. Oktet kuralı aslında bir kural değil, istisnası var olan bir düzenliliktir. Bu seviyede istisnalardan söz etmek gereksizdir. 3.7 Çok atomlu iyonlardan karbonat, nitrat, sülfat, fosfat, hidroksit ve amonyum iyonları tanıtılacak, diğer iyonlardan söz edilmeyecektir. Akran Değerlendirme Formu Öğrenci Gözlem Formu Yapılandırılmış Grid : Sınıf-Okul Đçi Etkinlik : Okul Dışı Etkinlik : Ders Đçi Đlişkilendirme : Diğer Derslerle Đlişkilendirme : Ölçme ve Değerlendirme???: Kavram Yanılgısı [!]: Uyarı : Sınırlamalar : Ara Disiplinlerle Đlişkilendirme (Ayraç içindeki 1. rakam Fen ve Teknoloji dersi kazanımını, 2. rakam ara disiplin kazanımını gösterir.) 237

53 ÖĞRE ME ALA I: MADDE VE DEĞĐŞĐM 4. Ü ĐTE: MADDENĐN YAPISI VE ÖZELLĐKLERĐ Ü ĐTE KAZA IMLAR ETKĐ LĐK ÖR EKLERĐ AÇIKLAMALAR 4. Kimyasal bağ ile ilgili olarak öğrenciler; MADDE Đ YAPISI VE ÖZELLĐKLERĐ 4.1. Atomlar arası yakınlık ile kimyasal bağ kavramını ilişkilendirir Đyonlar arası çekme/itme kuvvetlerini tahmin eder, çekim kuvvetlerini iyonik bağ olarak adlandırır Elektron ortaklaşma yolu ile yapılan bağı kovalent bağ olarak adlandırır Asal gazların neden bağ yapmadığını açıklar Elektron ortaklaşma yoluyla oluşan H 2, O 2, N 2 moleküllerinin modelini çizer Molekül yapılı katı element kristal modeli veya modelin resmi üzerinde molekülü ve atomu gösterir (BSB-28) Kovalent bağlar ile moleküller arasında ilişki kurar (TD-1). Atomlar Yakın, Çünkü Bağlanmışlar NaCl veya CaO kristal modeli, resmi üzerinde + ve yüklü iyonların neler olduğu öğrenciler tarafından tartışılır. Bu tartışma sırasında öğrenciler, hangi atomların elektron vermeye, hangilerinin almaya yatkın olduğu bilgilerini hatırlayıp pekiştirirler. Modeldeki katyonların ve anyonların özdeş yüklü diğer atomlara çok yakın durmadığı, zıt yüklü iyonların ise birbirine çok yaklaştığı gerçeği öğretmen kılavuzluğunda tespit edilir. Birbirine en yakın duran atomlar arasında bir kimyasal bağ bulunduğu belirtilir. Zıt yüklü iyonların birbirine çok yaklaşmasının sebebi tartışılır. Aradaki çekim kuvveti iyonik bağ olarak adlandırılır. Đyonik bağ içermesi beklenen birkaç bileşik örneği bulmak için farklı elementlerin atom modelleri üzerine tartışılır (4.1; 4.2). Atomlar Elektronlarını Vermezse e Olur? Her ikisi de elektron almaya yatkın iki atom seçilerek (iki Cl atomu veya bir Cl bir de F atomu) bunların elektron alış-verişi yapıp yapmayacakları öğrenciler tarafından tartışılır. Her atomun oktet için kaç elektrona ihtiyacı olduğu irdelenir. Elektron alış-verişi mümkün değilse, oktet tamamlamak için, elektron ortaklaşma seçeneği öğretmen tarafından sunulur. Ortaklaşılan elektron çiftinin her iki ortağa da ait sayılacağı vurgulanır. Eldeki örnek atomların kaçar elektron ortaklaşacakları tartışmaya açılır. Elektron ortaklaşan atomların da birbirine bağlandığı belirtildikten sonra bu bağ kovalent bağ şeklinde adlandırılır. H 2, O 2, N 2 gibi element molekülleri tanıtılır. Öğrenciler, bu moleküllerdeki atomların elektron dizilim modellerinden hareketle nasıl oktet sağlandığını, katmanları ve elektronları da içeren modellerle irdelerler (4.3; 4.4) Maddelerdeki Bağlanmalar Farklıdır Öğrenciler, katı iyot kristal modeli üzerinde, bir önceki etkinlikte öğrendiklerini pekiştirmek için molekülleri ve atomları gösterir. I 2 moleküllerinin, Cl 2 gibi kovalent bağ ile oluştuğu öğretmen tarafından belirtilir. Öğrenciler, iyonik bağ ile kovalent bağı karşılaştırır. Đyonik bağlarla molekül oluşmadığı, kovalent bağlarla molekül oluşabildiği öğretmen tarafından belirtilir (4.5; 4.6). [!] 4.1 Kimyasal bağ kavramının ilişkilendirilebileceği görsel öge, birbirine yakın duran atomlar dır. Đki atom, teğet veya kısmen iç içe çizilmiş ise arada bir bağ olacağı fikri hem basit oluşu hem de gerçeği yansıtması bakımından uygundur. [!] 4.2; 4.3 Elektron alış-verişinin hangi hâllerde ve hangi yönde olacağı tartışılırken oktet ve dublet kurallarına sık sık gönderme yapmak yararlıdır. [!] 4.2 Ünitenin bu bölümünde sadece iyonik bağ tanıtılacak, iyonik bileşikler Bileşikler ve Formülleri başlığı altında incelenirken burada verilenler pekiştirilecektir. 4.3 Kovalent bağların polarlık sınıflandırması ve koordinasyon bağları burada verilmeyecektir [!] 4.4 Kovalent bağ, bir çift elektron ile iki ayrı atom çekirdeği arasındaki çekim olarak da sunulabilir. Fakat bu düzeyde, elektron ortaklaşma kavramı daha kolay anlaşılır.. Akran Değerlendirme Formu Öğrenci Gözlem Formu Kavram Haritası : Sınıf-Okul Đçi Etkinlik : Okul Dışı Etkinlik : Ders Đçi Đlişkilendirme : Diğer Derslerle Đlişkilendirme : Ölçme ve Değerlendirme???: Kavram Yanılgısı [!]: Uyarı : Sınırlamalar : Ara Disiplinlerle Đlişkilendirme (Ayraç içindeki 1. rakam Fen ve Teknoloji dersi kazanımını, 2. rakam ara disiplin kazanımını gösterir.) 238

54 Ü ĐTE MADDE Đ YAPISI VE ÖZELLĐKLERĐ ÖĞRE ME ALA I: MADDE VE DEĞĐŞĐM 4. Ü ĐTE: MADDENĐN YAPISI VE ÖZELLĐKLERĐ KAZA IMLAR ETKĐ LĐK ÖR EKLERĐ AÇIKLAMALAR 5. Öğrenciler, bileşikler ve formülleri ile ilgili olarak; 5.1. Farklı atomların bir araya gelerek yeni maddeler oluşturabileceğini fark eder (BSB- 5) Her bileşikte en az iki element bulunduğunu fark eder Molekül yapılı bileşiklerin model veya resmi üzerinde atomları ve molekülleri gösterir (BSB-28) Moleküllerde; her elementin atom sayısının, örgü yapılarda; elementlerin atom sayılarının oranını belirler Günlük hayatta sıkça karşılaştığı basit iyonik ve bazı kovalent bileşiklerin formüllerini yazar (FTTÇ- 4) Element ve bileşiklerin hangilerinin moleküllerden oluştuğuna örnekler verir. Bileşik edir? Öğrenciler, Na, I 2 ve NaI katılarının kristal model veya resimlerini ayrı ayrı incelerler. Na atomlarının, Na kristalindeki yakınlığı ile NaI kristalindeki yakınlığını karşılaştırırlar. I 2 ve NaI modelleri üzerinde, aynı karşılaştırma iyot atomları için yapılır. NaI modelinde birbirine en yakın atomların hangi elementlere ait olduğu irdelenir. Element haldeki Na atomlarının ve I 2 moleküllerinin kendi özdeşlerinden koptuğu ve birbirine bağlanarak NaI oluşturduğu sonucuna gidecek bir tartışma yapılır. Farklı element atomları bir araya gelerek bileşikleri oluşturur. genellemesine varılarak etkinlik tamamlanır. H 2 ve O 2 gazlarının molekülsel resimlerinden çıkılarak H 2 O oluşumunu gösteren süreç üzerinde yukarıda anlatılanlar tekrarlanır. Her bileşikte en az iki element bulunduğu, daha karmaşık bileşiklerde (C 6 H 12 O 6 ) gibi üç veya daha fazla da bulunabileceği belirtilir (5.1; 5.2; 5.3). Bazı Bileşiklerin Molekülleri Vardır Öğrenciler, H ve O atomlarını elektron alma-verme yatkınlıklarını oktet-dublet kuralı ışığında irdelerler. Bu iki elementin oluşturduğu H 2 O molekülünde, bağın tipini belirler. Buzun kristal model veya resmi üzerinde H atomlarını, O atomlarını ve H 2 O moleküllerini gösterirler. Gaz veya sıvı haldeki HCl, HF, CO 2, H 2 O, NH 3 gibi maddelerin moleküler resimleri üzerinde atom-molekül ayırım alıştırmalarını tekrarlar. Bu bileşikleri formülü ile göstermenin iletişimi basitleştirdiği çıkarımına götürecek bir tartışmadan sonra, hepsinin kovalent bağlı moleküller olduğu vurgulanır. NaCl, CaO gibi iyonik maddelerin kristal model veya resimleri incelenir. Bu bileşiklerin oda şartlarında moleküllerinin olmadığı, sonsuz örgü tipi bileşikler olduğu öğretmence belirtilir. Element molekülleri ile ilgili etkinlik hatırlatılarak Hangi tip maddelerin molekülü olur? sorusu üzerine tartışma açılır. Tartışma, öğretmen tarafından, Hem elementlerin hem de bileşiklerin molekülü olabilir., Moleküllerde atomlar kovalent bağlıdır. ve Đyonik bağlarla molekül oluşmaz. genellemelerini türetecek şekilde yönlendirilir. Öğretmen, elmas gibi bazı ender maddelerde bağlar kovalent olduğu halde molekül bulunmadığını, bunların istisna maddeler olduğunu belirtir (5.4; 5.5; 5.6). [!] Laboratuar ortamında, demir ve kükürt elementlerinden hareketle bir bileşik elde etmek, öğrenciler için güzel bir deneyim olabilir. Ancak bu deneyi kendisi yapsa bile öğrenci, bileşik ve element kavramları ile ilgili kalıcı bir sezgi edinememektedir. Modeller, kavramsal sezgiler için daha uygun görsel malzemeler olarak düşünülmüştür. [!] 5.4 Molekül modelleri ile çalışılırken, her atomu farklı renklerde ve/veya farklı boylarda seçmek ve küreler üzerine element sembollerini okunabilir şekilde yazmak faydalıdır. [!] 5..5 NaCl, CaO gibi basit iyonik ve H 2 O, CO 2, SO 2, NH 3, C 6 H 12 O 6 gibi kovalent bileşiklerin formülleri üzerinde durulur. [!] 5.6 Elementler atomlardan, bileşikler moleküllerden oluşmuştur. genellemesinden kaçınılmalıdır. Çünkü bu kuralın geçerli olduğu durumlar kadar istisnaları da vardır. Polimerler, proteinler, karbonhidratlar gibi çok büyük moleküllere bu düzeyde girilmeyecektir. : Sınıf-Okul Đçi Etkinlik : Okul Dışı Etkinlik : Ders Đçi Đlişkilendirme : Diğer Derslerle Đlişkilendirme : Ölçme ve Değerlendirme???: Kavram Yanılgısı [!]: Uyarı : Sınırlamalar : Ara Disiplinlerle Đlişkilendirme (Ayraç içindeki 1. rakam Fen ve Teknoloji dersi kazanımını, 2. rakam ara disiplin kazanımını gösterir.) 239

55 ÖĞRE ME ALA I: MADDE VE DEĞĐŞĐM 4. Ü ĐTE: MADDENĐN YAPISI VE ÖZELLĐKLERĐ Ü ĐTE KAZA IMLAR ETKĐ LĐK ÖR EKLERĐ AÇIKLAMALAR 6. Karışımlar ile ilgili olarak öğrenciler; MADDE Đ YAPISI VE ÖZELLĐKLERĐ 6.1. Karışımlarda birden çok element veya bileşik bulunduğunu fark eder (BSB- 2, 4) Heterojen karışım (adi karışım) ile homojen karışım (çözelti) arasındaki farkı açıklar 6.3. Katı, sıvı ve gaz maddelerin sıvılardaki çözeltilerine örnekler verir Çözeltilerde, çözücü molekülleri ile çözünen maddenin iyon veya molekülleri arasındaki etkileşimlerini açıklar Sıcaklık yükseldikçe çözünmenin hızlandığını fark eder Çözünenin tane boyutu küçüldükçe çözünme hızının artacağını keşfeder. Her Şey Karışımmış Öğrenciler, günlük hayatta birbirine karıştırılarak hazırlanan yiyecek ve içecekleri, bu yiyecek ve içeceklerin görünümlerini, hangi maddelerin karıştırılması ile oluştuğunu bir tabloya kaydederek sınıfta arkadaşlarına sunar. Öğrencilerin, sunduklarına ek olarak öğretmen, un-pirinç, zeytinyağı-su gibi adî karışım örnekleri ekleyerek listeyi büyütür. Öğrenciler, bu listeyi inceleyerek karışımlarda birden fazla element veya bileşiğin olduğunu keşfeder. Öğretmen kılavuzluğunda öğrenciler, karışımların, görünüm bakımından, adî karışım ve çözelti sınıflarına ayrılabileceğini fark eder. Adî karışım ve çözelti arasındaki farklar irdelenir (6.1, 6.2). Sıvılar Her Şeyi Çözüyor Öğrencilerin bazıları, kolonyanın nasıl yapıldığını, hangi maddelerden hazırlandığını; bazıları balıkların nasıl yaşadığını, nasıl nefes aldığını; bazıları ise fizyolojik serumun nasıl ve hangi maddelerden hazırlandığını araştırır ve sınıfta sunar. Sunumlarından hareketle sıvılarda katı, sıvı ve gazların çözünebildiği vurgulanır. Sıvılarda katı, sıvı ve gazların çözünmesine örnekler araştırılır (6.3). Çözünme asıl Oluyor? Öğrenciler, 5-10 ml alkol içinde, 0,1-0,2 g kadar katı I 2 çözer. Çözen madde hangisi?, Çözünen madde hangisi? soruları tartışılır. Alkolün çözücü, I 2 un çözünen olduğu vurgulanır. Alkolün molekül formülünün C 2 H 5 OH olduğu belirtildikten sonra katı iyot ve sıvı alkolün molekülsel model resimleri verilir (Modelde alkol molekülleri kısaca A ile gösterilebilir.). Đyodun alkoldeki çözeltisi resimlenip I 2 moleküllerinin alkol molekülleri tarafından sarılışına dikkat çekilir. Aynı etkinlik, su ve NaCl kullanılarak tekrarlanır. Çözeltide Na + ve Cl iyonlarının varlığına dikkat çekilir. NaCl ün iyonik bir bileşik olduğu hatırlatılır. H 2 O moleküllerinin iyonlara yaklaşma biçimi irdelenir. H 2 O nun iki kutuplu bir molekül olduğu konusuna girilmez. Katyon ve anyonlara yaklaşan uçları doğru seçilerek, öğrencilere, iyot alkolde, NaCl de suda çözününce neler oluyor? sorusu sorulur. Öğrenciler resim üzerinde bu sorunun cevabını araştırır. Öğretmen, çözünme sırasında, çözücü moleküllerinin, çözünen moleküllerini /iyonlarını birbirinden ayırıp kuşattığını vurgular (6.4). Çözünme e Zaman Hızlanıyor? Öğrenciler, eşit kütleli kesme şekerin ve toz şekerin, eşit hacimli soğuk suda ve sıcak suda çözünme zamanlarını ölçerek çözünme hızına sıcaklığın ve tane büyüklüğünün etkisini irdeler (6.5; 6.6) Kolloid, emülsiyon, süspansiyon, dispersiyon kavramlarına girilmeyecektir. [!] 6.4 Kimi öğrenciler, NaCl deki iyonik bağın su tarafından nasıl koparıldığını sorgulayabilir. Böyle durumlarda, iyonik çekim kuvvetlerinin ortam değişince zayıflayabileceği ve özellikle su ortamında çok zayıfladığı gerçeği, verilebilir en basit açıklamadır. [!] 6.4 Su ve alkol gibi sıvıların karışımlarının da bir çözelti olduğu özellikle vurgulanmalıdır. Böyle çözeltilerde, miktarı çok olan sıvıya çözücü, miktarı az olana çözünen demek uygundur. Ancak., sulu homojen karışımlarda, miktarı az bile olsa, suyu çözücü kabul etmek yanlış olmaz. 6.4 Çözünme olayının molekül-iyon temelinde açıklanırken, hidratasyon, solvatasyon, dissosiyasyon, assosiyasyon gibi terimlere ve bağ oluşumuna girilmeyecektir.. Akran Değerlendirme Formu Öğrenci Gözlem Formu Çözelti-Adi Karışım Çözeltiler : Sınıf-Okul Đçi Etkinlik : Okul Dışı Etkinlik : Ders Đçi Đlişkilendirme : Diğer Derslerle Đlişkilendirme : Ölçme ve Değerlendirme???: Kavram Yanılgısı [!]: Uyarı : Sınırlamalar : Ara Disiplinlerle Đlişkilendirme (Ayraç içindeki 1. rakam Fen ve Teknoloji dersi kazanımını, 2. rakam ara disiplin kazanımını gösterir.)

56 ÖĞRE ME ALA I: MADDE VE DEĞĐŞĐM 4. Ü ĐTE: MADDENĐN YAPISI VE ÖZELLĐKLERĐ Ü ĐTE KAZA IMLAR ETKĐ LĐK ÖR EKLERĐ AÇIKLAMALAR 6.7. Çözeltileri derişik ve seyreltik şeklinde sınıflandırır (BSB-5, 7). MADDE Đ YAPISI VE ÖZELLĐKLERĐ 6.8. Çözeltilerin nasıl seyreltileceğini ve/veya deriştirileceğini deneyle gösterir (BSB-15, 16, 17, 18; TD-3). Hangi Besinde e Kadar Şeker Var? Öğrenciler; süzme bal, meyve suyu, dekstroz serumu gibi tüketim maddelerinin bir kilogramında ne kadar şeker olduğunu araştırarak bir çizelge hazırlarlar. Hazırlanan çizelgeler sınıfta karşılaştırılır. Birbirini tutmayan rakamlar olması hâlinde tutarsızlığın nereden kaynaklanmış olabileceği tartışılır. Öğrenciler, bir bardak çaya attıkları şeker miktarını bir çizelge hâlinde tahtaya yazarlar. Çayda kullandıkları şeker miktarına göre çok şeker kullananlar ve az şeker kullananlar şeklinde iki grup yapılır. Çok şekerli çayın derişik, az şekerli çayın seyreltik olduğu öğretmence vurgulanır. Her öğrenci kendini, derişik ve seyreltik nitelemelerinden biriyle niteler. Süzme balın derişik şeker çözeltisi, meyve suyu ve dekstrozun ise nispeten seyreltik şeker çözeltileri olduğu belirtilir. Yemek ne zaman tuzlu olur? sorusu tartışılır. Öğrenciler, tuzlu yemeğin, tuz bakımından, normal yemeğe göre daha derişik olduğunu çıkarım ile fark ederler. Normal yemekler kaynatılıp buharlaştırıldıkça derişme, su katıldıkça seyrelme olacağı; üzüm suyunun, buharlaştırılınca şeker bakımından derişeceği, konsantre (derişik) içeceklere su katıldıkça seyrelme olacağı, öğretmen öncülüğünde tartışılıp keşfedilir. Seyreltme ve deriştirme kavramlarını cümle içinde doğru kullanma alıştırmaları yapar (6.7; 6.8). [!] 6.7 Derişimin sayısal ifadesi burada kapsam dışıdır. [!] Derişik ve seyreltik kavramlarının göreceli anlamlar taşıdığı, aynı çözeltinin, ikinci çözeltiye göre seyreltik, üçüncü çözeltiye göre de derişik olabileceği vurgulanır. [!] 6.7 Piyasadaki tüketim mallarının etiketleri üzerinde, derişik yerine konsantre terimi kullanılmaktadır. Öğrenciye bu terim tanıtılacak, fakat derişik sözcüğü tercih edilecektir. : Sınıf-Okul Đçi Etkinlik : Okul Dışı Etkinlik : Ders Đçi Đlişkilendirme : Diğer Derslerle Đlişkilendirme : Ölçme ve Değerlendirme???: Kavram Yanılgısı [!]: Uyarı : Sınırlamalar : Ara Disiplinlerle Đlişkilendirme (Ayraç içindeki 1. rakam Fen ve Teknoloji dersi kazanımını, 2. rakam ara disiplin kazanımını gösterir.) 241

57 ÖĞRE ME ALA I: MADDE VE DEĞĐŞĐM 4. Ü ĐTE: MADDENĐN YAPISI VE ÖZELLĐKLERĐ Ü ĐTE KAZA IMLAR ETKĐ LĐK ÖR EKLERĐ AÇIKLAMALAR Ampul e Zaman Parlak? 6.9. Bazı çözeltilerin elektrik enerjisini Saf su, şeker ve tuz çözeltileri ile aşağıda şekli görülen devre ayrı ayrı kurulur. ilettiğini deneyle gösterir; elektrolit Her üç devrede anahtar kapatılarak ampulün yanıp yanmadığı kontrol edilir. olan ve elektrolit olmayan maddeler Tuzlu çözelti ile kurulan devre, diğerleriyle karşılaştırılarak devrelerde neyin arasındaki farkı açıklar (BSB- 2, 5, 7). farklı olduğu sorgulanır. Ampulün yanması için devredeki sıvının iletken mi, yalıtkan mı olması gerektiği tartışılır. MADDE Đ YAPISI VE ÖZELLĐKLERĐ Yağmur ve yüzey sularının kısmen iletken olmasının sebebini ve doğurabileceği tehlikeleri açıklar (FTTÇ- 26, 28, 29). Öğrenciler, ampulün yanmasından hareketle, tuzlu suyun, şekerli ve saf suya göre çok daha iyi iletken olduğu çıkarımını yapar. Đyon yapılı çözeltilerin elektriği ilettiği, yapılan deneyde tuzlu suyun iletkenliğinin, NaCl yapısında var olan Na + ve Cl - iyonlarından ileri geldiği belirtilir. Tuz gibi, suda iyon oluşturan maddelerin elektrolit adını aldığı vurgulanır. Saf su ve şekerli suyun çok az iyon içermesi ile ampulün parlak yanmayışı arasında ilişki kurulur. Suda şeker çözündüğü hâlde neden iyon oluşmaz? sorusu tartışılır. Şekerin molekül yapılı olduğu hatırlatılır. Suda moleküller hâlinde çözünen şeker gibi maddelerin elektrolit olmadığı vurgulanır (6.9). Elektrik Tellerine Dikkat! Öğrenciler, yağmur sularının yer yüzeyinde akarken, topraktaki bazı maddeleri çözüp çözmeyeceği konusunu tartışırlar. Toprağın bir karışım olduğu, yapısında yüzlerce farklı maddenin bulunabileceği, bunların bazılarının suda çözünebileceği sonucunun çıkarılması amaçlı, öğretmen kılavuzluğunda bir irdeleme yapılır. Đçtiğimiz, kullandığımız ve yüzdüğümüz suların iyonik maddeler (elektrolitler) çözmüş olabileceği, saf su olmadığı bilgisine varılır. Çıplak elektrik tellerinin kopup suya veya ıslak toprağa değdiği yerlerde, tehlikeli elektrik kaçaklarının olabileceği şiddetli yağmur anlarında elektrik direklerine yaklaşmanın tehlikesi öğrencilerce irdelenir (6.10). 6.9 Kullanılan güç kaynağının ve ampulün tipine ve daldırılmış elektrotlar arasındaki mesafeye bağlı olarak, saf su ve şeker çözeltisiyle yapılan deneylerde ampul, çok sönük de olsa yanabilir. Böyle durumlarda, suyun ve şeker çözeltisini kötü iletken tuz çözeltisini de iyi iletken şeklinde nitelemek, saf suda az da olsa iyonlar bulunduğu konusuna girmemek uygundur. 6. sınıf Yaşamımızdaki Elektrik ünitesi ile ilişkilendirilebilir. 6.9 Burada esas olan, bazı maddelerin suda iyonlaştığı, bazılarının da molekül halinde çözündüğü fikridir. Elektrolit kavramının çağrıştıracağı elektroliz ve zayıf elektrolit, kuvvetli elektrolit gibi kavramlar bu ünitenin tamamen dışında düşünülmelidir. 6.9 HCl, H 2 SO 4 gibi aslında molekül yapılı bazı maddelerin de suda tamamen iyonlaşabileceği göz önüne alınarak Molekül yapılı maddeler suda iyonlaşmaz. şeklinde bir genellemeye gitmemek gerekir. [!] 6.10 Yüzey sularının iyonik maddeler çözmüş olabileceği fikrinin yerleşmesi için, toprağın oluşumu ve yapısı hakkında özet bir bilgi gereklidir. : Sınıf-Okul Đçi Etkinlik : Okul Dışı Etkinlik : Ders Đçi Đlişkilendirme : Diğer Derslerle Đlişkilendirme : Ölçme ve Değerlendirme???: Kavram Yanılgısı [!]: Uyarı : Sınırlamalar : Ara Disiplinlerle Đlişkilendirme (Ayraç içindeki 1. rakam Fen ve Teknoloji dersi kazanımını, 2. rakam ara disiplin kazanımını gösterir.) 242

58 F. Önerilen Öğretim ve Değerlendirme Etkinlikleri Etkinlik umarası : 1 Etkinlik Adı : Çözelti-Adî Karışım Đlgili Olduğu Kazanımlar : 6.2 Aşağıdaki karışımları inceleyerek gözlemlerinizi tabloya kaydediniz. Gözlemlerinize dayanarak tabloyu doldurunuz, çözelti ve adî karışım için genel-geçer birer tanım yazınız g pudra şekeri 100 ml suya eklenerek hazırlanan karışım ml alkol ile 100 ml suyun karışımı damla süt ile 100 ml su karışımı 4. 1 ml süzülmüş balın 100 ml suya eklenmesiyle hazırlanan karışım 5. 1 ml mazot ile 10 ml suyun karışımı 6. Bir avuç kum ile bir avuç tuz karışımı Karışım umarası Gözlemlerinizi yazınız. Görünümlerini çiziniz. Çözelti Adî karışım eden çözelti veya adî karışım olarak sınıflandırdınız?

59 Etkinlik umarası : 2 Etkinlik Adı : Çözeltiler Đlgili Olduğu Kazanımlar : 6.3; 6.4 Aşağıda verilen çözelti örnekleri için Tablo 1 deki örneğe uygun olarak ilgili yerleri doldurunuz. Çözelti Örnekleri : 1. Balıkların solunum için kullandığı çözünmüş oksijen içeren su 2. Sirke (5 g sıvı asetik asit ve 100 g su) 3. Hazım kolaylığı için kullanılan yemek sodası-su karışımı 4. Şekerli su (şeker, su karışımı) 5. Birkaç damla mürekkep ile 50 ml suyun karışımı 6. Kükürt dioksitin atmosferdeki su damlaları ile karışıp oluşturduğu asit yağmurları 7... Tablo 1 Çözelti örnekleri Çözünen Çözücü Çözelti türü Çözelti 2 (Sirke) Asetik asit Su Sıvı-sıvı 244

60 Etkinlik umarası: : 3 Etkinlik Adı : Kavram Haritası Đlgili Olduğu Kazanımlar : 1.2; 2.1; 4.1; 4.2; 4.3 Öğrencilerden aşağıdaki kavram haritasında boş olarak verilen bölümleri doldurarak kavramlar arasındaki ilişkileri yazmaları ve kavram haritasını düz metin hâline çevirmeleri istenir. Öğrenciler oluşturdukları metni arkadaşlarına sunarak tartışırlar. Öğretmen, boşlukların doğru kavramlar ile doldurulmasına ve ilişkilerin doğru ifade edilmesine göre öğrencileri değerlendirir. 245

61 Etkinlik umarası : 4 Etkinlik Adı : Yapılandırılmış Grid Đlgili Olduğu Kazanımlar : 1.2; 3.5; 3.7; 4.2; 5.5 Aşağıdaki değişik iyon, bileşik ve elementler, örneğe uygun şekilde numaralanıp bir gride yerleştirilir. Öğrenciler, bu yapılandırılmış grid içinde, sorulan soruların cevabını bulurlar. Örnek: Hangileri iyondur? Cevap:1, 2, 4, 6, 8 1 Ca 2+ 2 OH - 3 I 2 4 CO NaCl 6 Cl - 7 O 2 8 Na + 9 CaO 1. Hangileri iyondur? 2. Hangileri moleküler yapılı elementtir? 3. Hangileri çok atomlu iyondur? 4. Hangileri tek atomlu iyondur? 5. Hangilerinde iyonik bağ vardır? Öğrencilerin her soruya verdikleri cevapları değerlendirmek için kullanılan formül şöyledir: C1 C3 C1= Doğru seçilen kutucuk sayısı C2= Toplam doğru kutucuk sayısı C2 C4 C3= Yanlış seçilen kutucuk sayısı C4= Toplam yanlış kutucuk sayısı Bu formüle göre öğrencilerin puanları 1, 0 ve +1 arasında değişir. Bu puanı 10 üzerinden değerlendirmek için negatif sonucu ortadan kaldırmak amacıyla, 1 ile toplanır ve elde edilen sayı 5 ile çarpılır. 246

62 Öğrenme Alanı : Fiziksel Olaylar 5. Ünite : Işık Önerilen Süre : 16 ders saati A. Genel Bakış Öğrenciler, 6. sınıf Fen ve Teknoloji dersinin ışık ile ilgili konularında, bu üniteye temel oluşturan, ışığın madde ile etkileşmesi sonucu gözlemlenebilecek olayları tanımışlar ve bu olaylardan yansıma olayı ile ilgili bilgi, beceri ve deneyim kazanmışlardı. Bu ünitede ise ışığın kırılması ve soğurulma olaylarının yanı sıra, ışığın ortama bağlı olarak değişen bir hızla yayıldığı ve bir enerji türü olduğu üzerinde durulacaktır. Bu ünitede hedeflenen kazanımlara ulaşmak için konular, günlük hayattan örneklerle ele alınacak, sınıf ortamında yapılabilecek gözlem ve deneylerle araştırma-incelemeye dayalı öğrenme stratejileriyle işlenecektir. Ünitenin içeriğini; maddelerin ışığı soğurması ve bunun sonucunda ısınması, maddelerin renkli görünmeleri, renk filtreleriyle beyaz ışığın renklendirilmesi, ışık enerjisi ve kullanım alanları, ışık demetinin bir ortamdan diğerine geçerken doğrultu değiştirerek kırılıyor görünmesi, ışık hızı, kırılma olayının sonuçları, göz aldanmaları, ışığı kıran optik araçlardan mercek ve prizmalar oluşturmaktadır. Bu seviyede ince ve kalın kenarlı merceklerde kırılan özel ışınların ve oluşan görüntülerin çizimine girilmeyecektir. Merceklerle ilgili etkinlikler, gözlem sonucu deneyim kazanmayı içermektedir. Bu ünitede öğrenciler çeşitli mercekleri bir araya getirerek basit dürbün, teleskop, mikroskop modelleri oluşturacaktır. Ancak bu optik araçlar için görüntü çizimi yapılmayacaktır. Ünite, öğrencinin yakın çevresinde gözlemlenebilen, basit araştırmalarla keşfedilebilen ve günlük hayatta sık karşılaşılabilen olayları kapsamaktadır. Öğretmenler, ünitede önerilen öğrenme etkinlikleri yapılırken, görme bozukluğu olan veya renkleri ayırt edemeyen öğrencilerinin durumlarını dikkate almalıdır. Bazı etkinlikler okul dışında yapılabilecek gözlemleri içerdiğinden, bazıları da karanlık ortam gerektirdiğinden zamanlama ve planlamaya dikkat edilmelidir. Ünitede verilen öğrenme, öğretim ve değerlendirme etkinlikleri öneri niteliğindedir. Öğretmenler fizikî şartları da dikkate alarak tüm öğrencilerin etkin katılımını sağlayacak uygun bir öğrenme ortamı hazırlamalıdır. B. Ünitenin Amacı Bu ünitede öğrencilerin ışığın madde ile etkileşmesi sonucu meydana gelebilecek olayları tanımaları, ışık ışınlarının bir ortamdan yoğunluğu farklı başka bir ortama geçerken doğrultu değiştirmelerini ve ışığı soğuran maddelerin ısındığını keşfetmeleri; böylece ışığın bir enerji türü olduğunu kavramaları, renklerin nasıl oluştuğunu fark etmeleri, mercekleri tanımaları ve günlük hayattaki kullanım alanlarını gözlemlemeleri hedeflenmektedir. C. Ünitenin Odağı Ünitede ışık için soğurulma ve kırılma kavramları etrafında, gözlem, karşılaştırmasınıflandırma, tahmin, çıkarım yapma, ölçme, verileri kaydetme, bilgi ve veri toplama, hipotez kurma, değişkenleri belirleme, değişkenleri değiştirme ve kontrol etme, sonuç çıkarma ve sunma 247

63 gibi bazı bilimsel süreç becerilerini geliştirmeye; teknolojik ürünlerin zaman içerisinde gelişip değişerek çevreyi, toplumu ve insan hayatını etkilediği düşüncesini yerleştirmeye odaklanılmıştır. Ç. Önerilen Konu Başlıkları Işığın Soğurulması Işık Bir Enerji Türüdür Cisimler Nasıl Renkli Görünür? Işık Nasıl Kırılıyor? Işığın Kırılmasının Sonuçları Mercekler ve Kullanım Alanları 248

64 D. Ünitenin Kavram Haritası BU KAVRAM HARĐTASI SADECE ÖĞRETME Đ BĐLGĐLE DĐRMEK VE Ü ĐTE ĐÇĐ DEKĐ KAVRAMLARI BĐR BÜTÜ HALĐ DE GÖSTERMEK AMACIYLA VERĐLMĐŞTĐR. BU KAVRAMLAR KULLA ILARAK FARKLI KAVRAM HARĐTALARI DA OLUŞTURULABĐLĐR. 249

65 E. Ünite Kazanımları ve Etkinlikler IŞIK ÖĞRE ME ALA I: FĐZĐKSEL OLAYLAR 5. Ü ĐTE: IŞIK Ü ĐTE KAZA IMLAR ETKĐ LĐK ÖR EKLERĐ AÇIKLAMALAR Işık Hakkında e Öğrenmiştik? 1. Işığın soğurulması ile ilgili olarak Öğrenciler 4, ve 6. sınıflardaki Işık ve Ses ünitesinde öğrenciler; 5. sınıfın Işık ve Ses ünitesinde ışığın öğrendiklerini, Işık nasıl yayılıyor?, Işığın yayılması nasıl 1.1. Işığın madde ile etkileşimi sonucunda yayılması ve ışığın maddeyle karşılaşması gösterilir?, Işık madde ile etkileştiğinde neler olabilir? soğurulabileceğini fark eder. ile ilgili öğrenilenler hatırlatılmalıdır. sorularına cevaplar arayarak tekrar eder Işıkla etkileşen maddelerin ısındığını gözlemler. Işık, Maddeleri Isıtabilir mi? Işığı soğuran maddelerin Öğrenciler güneşli bir havada okul bahçesinde veya sınıfın güneş 1.3. Yaptığı gözlemlere dayanarak ısınması, 5.sınıf Madde ve Değişim alan bir penceresinin önünde iki özdeş cisimden (bozuk para, bir maddelerin ışığı soğurduğu çıkarımını öğrenme alanı Maddenin Değişimi ve yapar (BSB-8). bardak su, bir parça kumaş, vb.) birini gölgede, diğerini ise güneş Tanınması ünitesindeki ısı- sıcaklık 1.4. Koyu renkli cisimlerin ışığı, açık ışığında eşit sürelerde bırakırlar. Cisimlerin sıcaklıklarını deneyden konusu ile ilişkilendirilmelidir. renkli cisimlere göre daha çok önce ve sonra ölçerek/dokunarak karşılaştırırlar. Cisimlerin sıcaklıklarındaki farklılığın nedenlerini araştırırlar. Gözlemleri soğurduğunu keşfeder (BSB-2, 6). Hangisi Işığı En Çok Soğurur? sonucunda, güneş ışığında kalan bu cisimlerin ışığı soğurdukları 1.5. Teknolojik tasarım döngüsünü çıkarımını yaparlar. Yaz aylarında, gölgedeki yerlerin neden daha Hipotezi Test Edelim kullanarak ışığı soğuran maddelerin ısınmasıyla ilgili projeler üretir serin olduğunu (ışığın bir enerji türü olduğu bilgisini de Güneş Ocağı (FTTÇ-9). hatırlayarak) bu deneyle ilişkilendirirler (1.1, 1.2; 1.3). Zürefanın Düşkünü Beyaz Giyer Kış Günü! Öğrenciler, koyu ve açık renkli cisimlerin ışığı nasıl soğurduklarını araştırmak için Daha koyu renkli cisimler ışığı daha iyi soğurur. benzeri bir hipotez kurar. Sonra kurdukları hipotezi test etmek için deney tasarlar. Örneğin; öğrenciler aynı malzemeden yapılmış, dokumaları ve büyüklükleri aynı, renklerinin tonları (koyulukları) farklı kumaş parçalarını eşit sürelerde güneş ışığında bırakıp ısınmalarını kontrol ederler. Kumaş parçalarının ısınmalarındaki farklılıkları, ışığın soğurulmasıyla ilişkilendirirler. Koyu renkli cisimlerin açık renk cisimlere göre ışığı daha iyi soğurduğu çıkarımını yaparlar. Mevsimlik kıyafetlerdeki renk seçimlerinin önemini öğrendiklerinin ışığında tartışırlar (1.4). Bedavaya Isınalım! Öğrenciler, binaların ısıtılmasında, yemek pişirmede vb. alanlarda maddelerin ışığı soğurması sonucunda ısınması prensibini kullanan teknolojiler tasarlar ve üretirler (1.5). : Sınıf-Okul Đçi Etkinlik : Okul Dışı Etkinlik : Ders Đçi Đlişkilendirme : Diğer Derslerle Đlişkilendirme : Ölçme ve Değerlendirme???: Kavram Yanılgısı [!]: Uyarı : Sınırlamalar : Ara Disiplinlerle Đlişkilendirme (Ayraç içindeki 1. rakam Fen ve Teknoloji dersi kazanımını, 2. rakam ara disiplin kazanımını gösterir.) 250

66 IŞIK ÖĞRE ME ALA I: FĐZĐKSEL OLAYLAR 5. Ü ĐTE: IŞIK Ü ĐTE KAZA IMLAR ETKĐ LĐK ÖR EKLERĐ AÇIKLAMALAR Işık Bir Enerji Türüdür 1.6. Işığın bir enerji türü olduğunu ifade Öğretmen sınıfa bir ışık değirmeni (radyometre) getirir. Araç eder (TD-3). sınıfın güneş ışığı alan bir yerine konulur. Işığın etkisiyle 1.7. Işık enerjisinin başka bir enerjiye yaprakların dönmesi gözlemlenir. Işık enerjisinin hareket enerjisine dönüşebileceğini ifade eder (TD-1, 2). dönüştüğü gözlemlenir. Öğrenciler, güneş enerjisinin günlük uygulamaları üzerinde konuşarak ışıkta bırakılan cisimlerin 1.8. Güneş enerjisinden yararlanma ısındıklarından hareketle ışığın bir enerji türü olduğu çıkarımını yollarına örnekler verir (FTTÇ- 28). yaparlar (1,6; 1,7). Küçük Bilim Đnsanı Araştırıyor: Güneş Enerjisi Öğrenciler, internet, kütüphaneler, ilgili kurum ve kuruşlardan güneş enerjisinin önemini, etkilerini, kullanım alanlarını, avantaj ve dezavantajlarını araştırır. Bilgisayar kullanarak araştırma sonuçlarını raporlaştırır ve sunarlar (1.8). 2. Cisimlerin renkli görünmesiyle ilgili olarak öğrenciler; 2.1. Beyaz ışığın tüm renkleri içerdiğini fark eder (BSB-1) Đnsan gözünün fark edemeyeceği ışınların da olduğunu ifade eder Cisimlerin siyah, beyaz veya renkli görünmelerini, ışığın yansıması ve soğurulmasıyla açıklar (BSB-8) Cisimlerin beyaz ışıkta ve renkli ışıklarda neden farklı renklerde göründüklerini açıklar (BSB-25). Beyaz Işık Aslında Beyaz Değil! Öğrenciler, renk çarkı kullanarak çeşitli renklerin birleşerek beyaz rengi oluşturduklarını gözlemler. Bu gözlemleri sonucunda beyaz ışığın tüm renkleri içerdiği sonucunu çıkarırlar (2.1). Göremediğimiz Işık Türleri de Var Öğretmen, çeşitli ders materyalleri (resim, poster vb.) kullanarak ayrıntıya girmeden çeşitli ışık türlerini gösteren bir model üzerinde, mor ötesi ışık, kızıl ötesi ışık, görünür ışık ve X-ışınlarını tanıtır. Đnsan gözünün, bu geniş spektrumda oldukça dar bir aralık olan görünür bölgeyi fark edebildiği vurgulanır (2.2). Domatesler Çarşıda Kırmızı, Evde Yeşil! Öğrenciler, çeşitli renklerdeki cisimlerin farklı renkli ışık demetleriyle aydınlatıldıklarında, beyaz ışıkta göründüğünden farklı bir renkte göründüğünü gözlemler. Bu olaya günlük hayattan örnek verirler (2.4)??? 2.1 Bazı öğrenciler ışığın tüm renkleri birleştirildiğinde siyah renk elde edileceğini düşünebilir. 2.2 Renk-dalga boyu ilişkisi, ışığın dalga karakteri bu ünitenin kapsamı dışındadır. Işınların dalga boylarından söz edilmeyecektir. [!] sınıfın Işık ve Ses ünitesinde ışın kavramı, ışığın izlediği yolu çizimle göstermede kullanılan geometrik şeklin adı, burada ise ışık türü olarak kullanılmıştır. [!] 2.2 Dalga boyu kavramına girilmeden, mor ötesi ışık, kızıl ötesi ışık, X-ışını gibi ışın türlerinin bilim ve teknolojideki kullanım alanlarından söz edilmelidir. Gizemli Kutular : Sınıf-Okul Đçi Etkinlik : Okul Dışı Etkinlik : Ders Đçi Đlişkilendirme : Diğer Derslerle Đlişkilendirme : Ölçme ve Değerlendirme???: Kavram Yanılgısı [!]: Uyarı : Sınırlamalar : Ara Disiplinlerle Đlişkilendirme (Ayraç içindeki 1. rakam Fen ve Teknoloji dersi kazanımını, 2. rakam ara disiplin kazanımını gösterir. 251

67 IŞIK ÖĞRE ME ALA I: FĐZĐKSEL OLAYLAR 5. Ü ĐTE: IŞIK Ü ĐTE KAZA IMLAR ETKĐ LĐK ÖR EKLERĐ AÇIKLAMALAR 2.5. Gökyüzünün renkli görünmesini Kamuflaj Projesi ışığın atmosferde soğurulması ve Öğrenciler, Cisimleri görerek birbirinden nasıl ayırt ederiz? saçılması ile açıklar. sorusuna ışığın yansımasıyla ilgili öğrendiklerinden yola çıkarak cevap arar. Çeşitli fonlarda farklı cisimleri görüp göremeyeceğimizi araştırırlar. Doğada düşmanlarından korunmak için kamufle olabilen canlılara örnekler bularak Görünmez bir cisim nasıl olmalı?, Kamuflaj ile bir cismi nasıl gizleyebiliriz? sorularına cevap ararlar. Proje ve fikir üreterek sınıfça tartışırlar. Yaratıcı düşünce ürünü olan orijinal fikirler sınıfta tartışırlar (2.3). Gökyüzü eden Renkli? Renkli Engel Öğrenciler, saydam bir cam kavanoza bir miktar su doldurur ve birkaç damla süt ekleyerek suyu bulandırırlar. Daha sonra bir el fenerini Bukalemun kavanoza tutarak geçen ışığı gözlemlerler. Öğretmen, bu deneyle ilişkili olarak Gökyüzünün rengi neden mavidir?, Gün batımında gökyüzündeki kızıllığın sebebi nedir?, Denizler neden mavi görünür? sorularını yöneltir. Öğrenciler; ışığın atmosferde soğurulması ve saçılmasını; beyaz ışığın sütlü sudaki davranışıyla ilişkilendirerek bu sorulara cevap ararlar (2.5). 3. Işığın saydam bir ortamdan başka bir saydam ortama geçmesi ile ilgili olarak öğrenciler; 3.1. Işığın belirli bir yayılma hızının olduğunu ifade eder Işığın hızının saydam bir ortamdan başka bir saydam ortama geçerken değiştiğini ifade eder Işığın saydam bir ortamdan başka bir saydam ortama geçerken doğrultu değiştirdiğini keşfeder (BSB-2, 11,17, 23, 26). Işığın Hızı Var Öğrenciler ışığın farklı ortamlardaki hızlarını çeşitli kaynaklardan araştırır ve sonuçlarını bir tabloya kaydederler. Daha sonra tablodaki verileri yorumlayarak ışığın farklı ortamlardaki hızının farklı olduğu ve ışığın boşluktaki hızının doğadaki en yüksek hız olduğu sonucuna ulaşırlar (3.1;3.2). Işık asıl Kırılıyor? Öğrenciler, karartılmış bir ortamda, bir el fenerinin veya bir ışık kaynağının önüne, üzerine tek bir kesik açılmış bir karton yerleştirerek ince bir ışık demeti elde eder (bu deney için oyuncak lazer de kullanılabilir.). Bu ışık demetini, masa üzerine yatay olarak yerleştirdikleri kare veya dikdörtgen şeklindeki pencere camının üzerine -masayı teğet geçecek şekilde- gönderir. Işığın havadan cama ve camdan havaya geçerken izlediği yolu gözlemler.??? 2.5 Bazı öğrenciler gökyüzünün mavi görünmesinin, denizlerin mavi olmasından kaynaklandığını düşünebilir. Işığın madde ile etkileşimiyle ilgili 5 ve 6. sınıfta öğrenilenler hatırlatılmalıdır.??? 3.1 Bazı öğrenciler ışığın hızının asla değişmeyeceğini düşünebilir. [!] Öğrenciler oyuncak lazerin kesinlikle göze tutulmaması konusunda uyarılmalıdır. [!] 3.2 Yüzeyin ormalinin; ortam değiştiren ışınların gelme ve kırılma açılarını ölçmede referans alınan, ortamları ayıran, sınıra dik, sanal bir doğru parçası olduğu belirtilmeli ve çiziminde öğrencilere yardım edilmelidir. : Sınıf-Okul Đçi Etkinlik : Okul Dışı Etkinlik : Ders Đçi Đlişkilendirme : Diğer Derslerle Đlişkilendirme : Ölçme ve Değerlendirme???: Kavram Yanılgısı [!]: Uyarı : Sınırlamalar : Ara Disiplinlerle Đlişkilendirme (Ayraç içindeki 1. rakam Fen ve Teknoloji dersi kazanımını, 2. rakam ara disiplin kazanımını gösterir.) 252

68 IŞIK ÖĞRE ME ALA I: FĐZĐKSEL OLAYLAR 5. Ü ĐTE: IŞIK Ü ĐTE KAZA IMLAR ETKĐ LĐK ÖR EKLERĐ AÇIKLAMALAR Öğrenciler, cam yüzeyinden yansıyan ışığa dikkat ederek bu 3.4. Işık demetlerinin az kırıcı (az yoğun) deneyde ışığın hem yansıdığı hem de kırıldığını keşfederler. Aynı saydam bir ortamdan çok kırıcı (çok deneyi uygun şekildeki saydam bir kaba konulmuş su ile yoğun) saydam bir ortama geçerken tekrarlayarak ışık demetlerinin doğrultularındaki değişimlerini normale yaklaştığı, çok kırıcı (çok gözlemler. Gözlem sonuçlarını basit ışın çizimleriyle gösterir. Işık yoğun) saydam bir ortamdan az kırıcı demetlerinin az yoğun saydam bir ortamdan çok yoğun saydam bir (az yoğun) saydam bir ortama ortama geçerken normale yaklaştığını, çok yoğun saydam bir Kıran Ortamı Tahmin Et geçerken ise normalden uzaklaştığı ortamdan az yoğun saydam bir ortama geçerken ise normalden sonucunu çıkarır (BSB-31). 3.4 Snell Yasası verilmeyecektir. uzaklaştığını geneller (3.3, 3.4, 3.5) Işığın hem kırıldığı hem de yansıdığı Işık Hangi Ortamdan Gelmiş? durumlara örnekler verir (BSB-2; TD- Öğrenciler,bir ışık kaynağı ve yoğunlukları farklı saydam cisimler 1). (cam, mika, su dolu bir kap vb.) kullanarak bir ortamdan diğerine geçtiğinde doğrultu değiştiren ışık ışınlarını gözlemler. Gözlem 3.6. Çeşitli ortamlarda kırılma olayını sonuçlarına dayanarak kullandıkları saydam cisimlerin açıklamak için basit ışın diyagramları yoğunlukları hakkında tahmin ve karşılaştırma yaparlar (3.6, 3.7). çizer (BSB-28). Gözlerimiz Yanılıyor mu? 3.7. Đki ortam arasında doğrultu değiştiren Öğrenciler, bir kalemi içi su dolu cam bardağa daldırır ve kalemin ışık demetlerini gözlemleyerek nasıl göründüğünü gözlemler. Kalemin kırılmış gibi görünmesinin [!] 3.8 Sınır açısından bağıntı verilmeden söz ortamların yoğunluklarını karşılaştırır sebeplerini araştırır. Daha sonra bozuk parayı saydam olmayan bir edilmelidir. (BSB-6, 8). fincanın içine koyar, sonra gözlemci görevini üstlenen bir öğrenci fincanın kenarına yakın bir doğrultudan, fincanın içindeki parayı 3.8. Işığın her zaman çok kırıcı (çok [!]3.8 Genellikle yoğun maddelerin daha görmeye çalışır. Bakış açısını değiştirerek parayı tam göremediği yoğun) ortamdan az kırıcı (az yoğun) kırıcı oldukları belirtilir. bir konumda sabit durarak bekler. Hazır olduğunda başka bir ortama geçemediğini deneyerek öğrenci, fincanın ve paranın yerini değiştirmeden, fincana su keşfeder (BSB-8, 9,30,31). doldurmaya başlar. Gözlemci, bakış doğrultusunu sabit tutarak parayı gözlemler. Parayı görebilme durumu öğretmen rehberliğinde tartışılır. Öğrenciler bu deneyle ilişkili örnekler (bir su birikintisi veya havuz göründüğünden daha derin olabilir vb.) bulur. Bulunan örnekleri ve yapılan deneyleri ışığın kırılmasıyla ilişkilendirerek tartışır. Işığın kırılmasıyla ilgili diğer bir olay olan serap olayının nedenlerini araştırırlar (3.8). : Sınıf-Okul Đçi Etkinlik : Okul Dışı Etkinlik : Ders Đçi Đlişkilendirme : Diğer Derslerle Đlişkilendirme : Ölçme ve Değerlendirme???: Kavram Yanılgısı [!]: Uyarı : Sınırlamalar : Ara Disiplinlerle Đlişkilendirme (Ayraç içindeki 1. rakam Fen ve Teknoloji dersi kazanımını, 2. rakam ara disiplin kazanımını gösterir.) 253

69 ÖĞRE ME ALA I: FĐZĐKSEL OLAYLAR 5. Ü ĐTE: IŞIK Ü ĐTE KAZA IMLAR ETKĐ LĐK ÖR EKLERĐ AÇIKLAMALAR IŞIK 3.9. Işığın kırılmasıyla açıklanabilecek olaylara örnekler verir (BSB-2; TD-1) Işığın prizmada kırılarak renklere ayrılabileceğini keşfeder (BSB-2, 17, 25). 4. Merceklerle ilgili olarak öğrenciler; 4.1. Işığın ince ve kalın kenarlı merceklerde nasıl kırıldığını keşfeder (BSB-2, 11, 17) Paralel ışık demetleri ile ince ve kalın kenarlı merceklerin odak noktalarını bulur (BSB-1) Merceklerin kullanım alanlarına örnekler verir (BSB-1; TD-2). Gökkuşağı Yapalım Öğrenciler, bir cam prizma üzerine ışık demeti düşürerek beyaz ışığın prizmada renklerine ayrıldığını gözlemler. Oluşan renk tayfını inceleyerek hangi renklerin hangi sırada bulunduğunu belirler. Doğada gökkuşağının hangi şartlar altında nasıl oluştuğunu araştırırlar. Bulgularını bu deneyle ilişkilendirerek tartışırlar (3.10). Mercekler Işığı asıl Kırıyor? Öğrenciler, sınıfa getirdikleri ince ve kalın kenarlı mercekleri kullanarak paralel ışık demetinin merceklerde nasıl kırıldığını gözlemler. Bunun için öncelikle bir el fenerinin veya ışık kaynağının önüne, üzerine paralel kesikler açılmış bir karton veya saydam olmayan bir tarak yerleştirerek birbirine paralel ışık demetleri elde ederler. Paralel ışık demetlerini masa yüzeyini teğet geçecek şekilde, merceğin üzerine gönderirler (Bu deney için mercek kesitlerinin kullanılması daha iyi sonuçlar verecektir.). Öğrenciler çeşitli mercekler için paralel ışık demetinin doğrultu değişimini gözlemler. Öğretmen odak noktası hakkında bilgi verir. Öğrenciler, merceklerin ışığı topladığı veya dağıttığı durumları inceleyerek odak noktalarını bulurlar (4.1, 4.2). Mercekler Her Yerde! Öğrenciler; gözlük, büyüteç, mikroskop, teleskop, dürbün vb. optik araçlarda kullanılan mercek türlerini araştırırlar. Hangi tür merceğin nerelerde kullanıldığına örnekler verirler. Öğrenciler merceklerin hayatımızdaki yeri ve kullanım alanlarını kütüphane, internet, yetkili kurum/kişi vb. bilgi kaynaklarından araştırırlar. Bilgisayar kullanarak bir poster sunusu hazırlayıp bulgularını sınıfa sunarlar. Gözün yapısında da bir mercek olduğunu, bazı göz kusurlarının gözlük kullanımıyla nasıl giderildiğini araştırırlar (4.3). [!]3.9 Tam yansıma olayı ve fiber optik kabloların çalışma prensibinden söz edilebilir. [!] 3.10 Renk tayfında yediden çok daha fazla renk vardır. [!] 4.1 Đnce ve kalın kenarlı merceklerin çeşitli şekiller olabileceği vurgulanmalıdır. 4.1 Đnce ve kalın kenarlı merceklerde, cismin bulunduğu çeşitli uzaklıklar için görüntünün bulunacağı yer ve büyüklüğü ile ilgili bağıntılar verilmeyecektir. 4.1; 4.5 Görüntü çizimleri ve merceklerle ilgili geometrik optik konuları üst sınıflarda ele alınacaktır sınıf Canlılar ve Hayat öğrenme alanı, Vücudumuzdaki Sistemler ünitesinin gözün yapısı konusu ile ilişkilendirilir. Işığı Kim Kırıyor? Zafer Đçin Teknoloji : Sınıf-Okul Đçi Etkinlik : Okul Dışı Etkinlik : Ders Đçi Đlişkilendirme : Diğer Derslerle Đlişkilendirme : Ölçme ve Değerlendirme???: Kavram Yanılgısı [!]: Uyarı : Sınırlamalar : Ara Disiplinlerle Đlişkilendirme (Ayraç içindeki 1. rakam Fen ve Teknoloji dersi kazanımını, 2. rakam ara disiplin kazanımını gösterir.) 254

70 ÖĞRE ME ALA I: FĐZĐKSEL OLAYLAR 5. Ü ĐTE: IŞIK Ü ĐTE KAZA IMLAR ETKĐ LĐK ÖR EKLERĐ AÇIKLAMALAR IŞIK 4.4. Ormanlık alanlara bırakılan cam atıkların güneşli havalarda yangın riski oluşturabileceğini fark eder (FTTÇ-22, 23, 26, 27, 29, 33; TD-5) Mercekler kullanarak gözlem araçları tasarlar (BSB-1, 3, 11, 17; FTTÇ-8, 9, 17) Işığın yansıması ve kırılması olaylarının benzerlik ve farklılıklarını karşılaştırır (BSB-1, 5).. Merceklerle eler Yapabiliriz? Öğrenciler, öğretmen gözetiminde, güneşli bir havada bahçede veya sınıfta ince kenarlı mercek kullanarak gazete kağıdı yakmaya çalışır. Merceğin kâğıt üzerinde topladığı güneş ışığının kağıdın tutuşmasına sebep olduğunu gözlemleyerek, deneyi cam şişe ile tekrarlarlar. Öğrenciler, ormanlık alanlara bırakılan cam atıkların ince kenarlı mercek görevi görerek yangın riski oluşturabileceğini fark ederler (4.4). Đki Mercekli Sistemler Öğrenciler, iki ince kenarlı merceği uygun uzaklıklarda bir araya getirerek cisimlere bakarlar. Mercekler arasındaki uzaklığı değiştirerek net bir görüntü elde etmeye çalışırlar. Oluşturdukları sistemin hangi amaçla kullanılabileceğini tartışırlar. Aynı deneyi bir ince, bir kalın kenarlı mercek kullanarak denerler. Basit dürbün, teleskop ve mikroskop geliştirirler (4.5). Işık Bazen Yansıyor, Bazen Kırılıyor, Bazen hem Yansıyor hem de Kırılıyor Öğrenciler, ışığın yansımasıyla ve/veya ışığın kırılmasıyla açıklanan olayları araştırırlar. Olaylar arasındaki benzerlikleri ve farklılıkları gösteren bir poster hazırlar ve sunarlar (4.6). [!] 4.5 Öğrenciler; çıplak gözle, merceklerle veya mercek sistemleriyle kesinlikle Güneş e bakmamaları konusunda uyarılmalıdır. Mercek Çeşitleri Teleskop : Sınıf-Okul Đçi Etkinlik : Okul Dışı Etkinlik : Ders Đçi Đlişkilendirme : Diğer Derslerle Đlişkilendirme : Ölçme ve Değerlendirme???: Kavram Yanılgısı [!]: Uyarı : Sınırlamalar : Ara Disiplinlerle Đlişkilendirme (Ayraç içindeki 1. rakam Fen ve Teknoloji dersi kazanımını, 2. rakam ara disiplin kazanımını gösterir.) 255

71 F. Önerilen Öğretim ve Değerlendirme Etkinlikleri Etkinlik umarası : 1 Etkinlik Adı Đlgili Olduğu Kazanımlar : 1.4 : Hangisi Işığı En Çok Soğurur? Araştırma Problemi: Koyu renkli cisimler mi yoksa açık renkli cisimler mi ışığı daha iyi soğurur? Değişkenler:... Değiştirilecek Değişken:... Değişime Cevap Verecek Değişken:... Sabit Tutulacak Değişkenler:... Denenecek Tahmin:... Deneyi asıl Yapacağım? Kullanılacak Malzemeler:

72 Etkinlik umarası : 2 Etkinlik Adı Đlgili Olduğu Kazanımlar : 1.4 : Hipotezi Test Edelim Burak Koyu renkli cisimler ışığı, açık renkli cisimlere göre daha iyi soğurur. hipotezini test etmek için bir deney düzeneği kuracaktır. Bunun için en uygun deney düzeneği aşağıdakilerden hangisidir? Cevabınızın nedenini açıklayınız. Ç. 257

73 Etkinlik umarası : 3 Etkinlik Adı Đlgili Olduğu Kazanımlar : 1.5 : Güneş Ocağı Uygun malzemeler kullanarak resimdeki gibi bir güneş ocağı yapınız. Ocağı kullanarak bir yiyeceği pişiriniz. Yansıtıcı yüzey Cam levha Isı izolasyonu Pişirilecek yiyecek 258

74 Etkinlik umarası : 4 Etkinlik Adı Đlgili Olduğu Kazanımlar : 2.5 : Renkli Engel Aşağıda, beyaz ışıkla aydınlatılan bir yüzeye gelen ve yüzeyden yansıyan ışınları temsil eden bir çizim görülmektedir. Çizimde görülen fiziksel olayları yorumlayınız ve yüzeyin rengini tahmin ediniz. T: Turuncu S: Sarı Y: Yeşil M: Mavi L: Lâcivert Etkinlik umarası : 5 Etkinlik Adı Đlgili olduğu Kazanımlar : 2.6 : Bukalemun Çeşitli renklerde renk filtreleri kullanarak renkli ışık demetleri elde ediniz. Çeşitli renklerdeki cisimlerin renkli ışıklar altında nasıl göründüklerini gözlemleyiniz ve aşağıdaki tabloyu doldurunuz. Kullanılan ışığın rengi Beyaz Kırmızı Sarı Yeşil Mavi Aydınlatılan cismin rengi Beyaz Kırmızı Sarı Yeşil Mavi 259

75 Etkinlik umarası : 6 Etkinlik Adı : Kıran Ortamı Tahmin Et Đlgili Olduğu Kazanımlar : 3.7 Aşağıdaki şekilde I. ortamdan II. ortama geçen ışık ışınları görülmektedir. Buna göre iki ortamın yoğunluklarını karşılaştırınız. I. Ortam II. Ortam 260

76 Etkinlik umarası : 7 Etkinlik Adı Đlgili Olduğu Kazanımlar : 4.1 : Işığı Kim Kırıyor? Bilinmeyen bir optik araç üzerine ışık demetleri gönderilmiş ve aşağıdaki gibi kırıldıkları gözlemlenmiştir. Gelen ve kırılan ışınları gözlemleyerek her kutudaki optik araçı tahmin ediniz. Tahminlerinizi kutulara çizerek gösteriniz. A) Gelen ışın Kırılan ışın B) C) 261

77 Etkinlik umarası : 8 Etkinlik Adı : Mercek Çeşitleri Đlgili olduğu Kazanımlar : 4.1 Aşağıdaki mercekleri ince ve kalın kenarlı mercekler olarak gruplandırınız. A B C Ç D E Etkinlik umarası : 10 Etkinlik Adı Đlgili Olduğu Kazanımlar : 4.5 : Teleskop Đki adet ince kenarlı mercek, 2 adet karton rulo, yapıştırıcı ve makas kullanarak bir teleskop modeli yapınız. 262

78 Etkinlik umarası : 10 Etkinlik Adı : Zafer Đçin Teknoloji Đlgili olduğu Kazanımlar : 4.3 Yukarıdaki fotoğraflarda, yüce önder Atatürk, savaşlarda ordumuzu yönetirken görülmektedir. Fotoğrafları dikkatle inceleyerek fotoğraflardaki optik araçları bulunuz. 263

79 Öğrenme Alanı : Canlılar ve Hayat 6. Ünite : Đnsan ve Çevre Önerilen Süre : 16 ders saati A. Genel Bakış Đnsanın doğumundan itibaren yaşadığı çevreyi tanımaya ve anlamaya çalışan bir varlık olduğu anlayışı daha önceki sınıflarda verilmişti. Đlköğretimin 4ve 5. sınıfta canlılık özellikleri, yakın çevredeki küçük yaşam alanları, bu yaşam alanlarının korunması ve besin zinciri konuları etrafında çevreyi tanıma ve koruma bilincinin oluşturulması amaçlanmıştı. Bu ünitede ise ekosistem ve ilgili diğer kavramların etrafında ülkemizdeki ve dünyadaki çevre sorunları, biyolojik çeşitlilik ve türlerin korunması konularına yer verilmiştir. Öğrencilerin ekosistem kavramının anlaşılmasını kolaylaştırmak amacı ile yaşam alanlarının gözlenmesi ve incelenmesine yönelik gezi-gözlem-inceleme etkinlikleri, biyolojik çeşitliliğin öneminin kavranmasında sergiler düzenlenmesi ve yakın gelecekte karşılaşılabilecek olası çevre sorunları ve çözümleri için tartışma etkinlikleri önerilmiştir. Daha önceki sınıflarda verilmeye çalışılan ağaç sevgisinin giderek artırılması son derece önemlidir. Bu ünitede verilen bilgiler, 8. sınıfta ekosistem kavramı ile ilişkili olarak besin zincirlerinde madde ve enerji döngüsüne, yenilenebilir ve yenilenemez enerji kaynaklarına, geri kazanıma (dönüşüm) hazırlar niteliktedir. Öğretim ve değerlendirme etkinlikleri bölümünde verilen örneklerle ekosistemdeki canlıların birbirleri ve çevreleri ile olan ilişkilerinin anlaşılması, Ulusal Çevre Anıtı etkinliği ile çevre koruma bilincinin, proje etkinliğiyle ise yaratıcılık ve öz güven özelliklerinin geliştirilmesi amaçlanmaktadır. Ünitede verilen öğrenme, öğretim ve değerlendirme etkinlikleri öneri niteliğindedir. Öğretmenler fizikî şartları da dikkate alarak tüm öğrencilerin etkin katılımını sağlayacak uygun bir öğrenme ortamı hazırlamalıdır. Ayrıca öğretmenlere kendilerinin geliştirdikleri öğrenme, öğretim ve değerlendirme etkinliklerini kullanmaları özellikle tavsiye edilir. Giriş etkinliğinde hazırlanan yaşam alanlarında bulunabilecek hayvanlar ve bu alanların özelliğine yönelik etkinliğin konu öncesi ve konu sonrası tekrar yaptırılması öğrendiğinin farkına varma yeteneğinin geliştirilmesini sağlamaktadır. B. Ünitenin Amacı Bu ünitede öğrencilerin; ekosistem, tür, popülasyon ve habitat kavramlarını öğrenmeleri, biyolojik çeşitliliğin önemini kavramaları, ülkemiz ve dünyadaki çevre sorunları ile etkilerini anlamaları, ülkemizde ve dünyadaki nesli tükenme tehlikesiyle karşı karşıya olan canlıların yok olmasının yaratacağı sorunları ortaya koyarak iş birliğine dayalı çözümler üretmeleri amaçlanmaktadır. C. Ünitenin Odağı Bu ünitede ekosistem ve çevre koruma kavramları etrafında gözlem ve inceleme yeteneklerini geliştirme, çevre sorunlarına sorgulayıcı bir bakış açısı ile bakabilme, yerinde ve zamanında bu sorunların çözümü konusunda olumlu tutum geliştirebilme becerilerine odaklanılmıştır. 264

80 Ç. Önerilen Konu Başlıkları Ekosistemler Ülkemizdeki Biyolojik Çeşitlilik Ülkemizdeki ve Dünyadaki Çevre Sorunları ve Etkileri 265

81 D. Ünitenin Kavram Haritası BU KAVRAM HARĐTASI SADECE ÖĞRETME Đ BĐLGĐLE DĐRMEK VE Ü ĐTE ĐÇĐ DEKĐ KAVRAMLARI BĐR BÜTÜ HALĐ DE GÖSTERMEK AMACIYLA VERĐLMĐŞTĐR. BU KAVRAMLAR KULLA ILARAK FARKLI KAVRAM HARĐTALARI DA OLUŞTURULABĐLĐR. 266