MAKEDONYA DAKİ MÜSLÜMANLARDA DOĞUM, EVLENME VE ÖLÜM İLE İLGİLİ İNANIŞLAR VE UYGULAMALAR

Transkript

1 T.C. DOKUZ EYLÜL ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ FELSEFE VE DİN BİLİMLERİ ANABİLİM DALI DOKTORA TEZİ MAKEDONYA DAKİ MÜSLÜMANLARDA DOĞUM, EVLENME VE ÖLÜM İLE İLGİLİ İNANIŞLAR VE UYGULAMALAR Mensur NUREDİNİ Danışman Prof. Dr. Ali İhsan YİTİK İzmir 2007

2 YEMİN METNİ Doktora tezi olarak sunduğum Makedonya daki Müslümanlarda Doğum, Evlenme ve Ölüm İle İlgili İnanışlar ve Uygulamalar adlı çalışmanın, tarafımdan, bilimsel ahlak ve geleneklere aykırı düşecek bir yardıma başvurmaksızın yazıldığını ve yararlandığım eserlerin bibliyografyada gösterilenlerden oluştuğunu, bunlara atıf yapılarak yararlanılmış olduğunu belirtir ve bunu onurumla doğrularım. Tarih.../05/2007 Mensur NUREDİNİ II

3 DOKTORA TEZ SINAV TUTANAĞI Öğrencinin Adı ve Soyadı : Mensur NUREDİNİ Anabilim Dalı : Felsefe ve Din Bilimleri Programı : Tez Konusu : Makedonya daki Müslümanlarda Doğum, Evlenme ve Ölüm İle İlgili İnanışlar ve Uygulamalar Sınav Tarihi ve Saati : Yukarıda kimlik bilgileri belirtilen öğrenci Sosyal Bilimler Enstitüsü nün.. tarih ve. Sayılı toplantısında oluşturulan jürimiz tarafından Lisansüstü Yönetmeliğinin 30.maddesi gereğince doktora tez sınavına alınmıştır. Adayın kişisel çalışmaya dayanan tezini. dakikalık süre içinde savunmasından sonra jüri üyelerince gerek tez konusu gerekse tezin dayanağı olan Anabilim dallarından sorulan sorulara verdiği cevaplar değerlendirilerek tezin, BAŞARILI Ο OY BİRLİĞİİ ile Ο DÜZELTME Ο* OY ÇOKLUĞU Ο RED edilmesine Ο** ile karar verilmiştir. Jüri teşkil edilmediği için sınav yapılamamıştır. Öğrenci sınava gelmemiştir. Ο*** Ο** * Bu halde adaya 3 ay süre verilir. ** Bu halde adayın kaydı silinir. *** Bu halde sınav için yeni bir tarih belirlenir. Tez, burs, ödül veya teşvik programlarına (Tüba, Fullbrightht vb.) aday olabilir. Tez, mevcut hali ile basılabilir. Tez, gözden geçirildikten sonra basılabilir. Tezin, basımı gerekliliği yoktur. Evet Ο Ο Ο Ο JÜRİ ÜYELERİ İMZA Başarılı Düzeltme Red..... Başarılı Düzeltme Red... Başarılı Düzeltme Red. Başarılı Düzeltme Red... Başarılı Düzeltme Red. III

4 ÖZET Doktora Programı Makedonya daki Müslümanlarda Doğum, Evlenme ve Ölüm İle İlgili İnanışlar ve Uygulamalar Mensur Nuredini Dokuz Eylül Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Felsefe ve Din Bilimleri Anabilim Dalı İnsan hayatındaki doğum, ölüm ve evlenme gibi özel anların, bazen sevinci, bazen de hüznü diğer insanlarla paylaşmayı amaçlayan toplumsal niteliği ön planda olan tören ve dini uygulamalara yol açtıkları görülür. Bu çalışma, Makedonya da yaşayan Müslümanların doğum, evlenme ve ölüm ile ilgili inanışlarını ve uygulamalarını tanımlamayı ve değerlendirmeyi hedeflemiştir. Bu çalışmada mevcut literatür dikkate alınarak belirlenen bölgelerde doğum, evlenme ve ölüm ile ilgili merasimlere, uygulamalara bizzat iştirak edilmiş, gözlemler yapılmıştır. Ayrıca konumuzla bağlantılı değişik inanışları tespit amacıyla da mülakat yöntemi kullanılmıştır. Bu bağlamda, doğumla ilgili olarak: Hamilelik dönemi, doğum anı, bebeğin cinsiyetinin tayini, istenmeyen gebeliklerde uygulanan yöntemler, evlilikle ilgili olarak: hediyeleşmeler, nasip arama, büyü ve tılsıma dair uygulamalar ve son olarak ölümle ilgili olarak da: Ölüm öncesi, ölüm anı, teçhiz- defin, ıskat-devir ve yas uygulamaları incelenmiş, özellikle bunların dinsel ve geleneksel yönlerine işaret edilmeye çalışılmıştır. Makedonya Müslümanların genelde, dini değerlerine ve zengin kültürel miraslarına sadık kaldıklarını söylemek mümkündür. Ayrıca aynı coğrafyadaki diğer etnik ve dinsel topluluklardan oldukça etkilenmiş oldukları da bir gerçektir. Bu çerçevede, onların bazı uygulamalarının tarihi süreçte kurumsallaştıkları, bazılarının ise unutulmaya yüz tuttuğu, veya yeni şartlara göre mahiyet değiştirdiği söylenebilir. Aynı şekilde bazı inançlar güçlenirken veya sıradan dünyevi bir uygulama halinden dini bir uygulama şekline bürünürken, diğerlerinin toplum ve insan sağlığı için tehlike arz eder ve ekonomik olarak da büyük masraflar gerektiren ve herkesin kolayca yerine getiremediği karmaşık törenler şekline dönüştükleri söylenebilir. Bu araştırmamızda, bütün bu inanış ve uygulamaları, mukayeseli olarak ele almaya ve örneklerle sunmaya çalıştık. Anahtar Kelimeler: 1) Makedonya 2) Doğum 3) Evlenme 4) Ölüm 5) İnanış IV

5 ABSTRACT Degree of Doctorate Beliefs and Rituals of Birth, Marriage and Death in Macedonian Muslims Mensur Nuredini Dokuz Eylul University Institute of Social Sciences Department of Philosophy and Religious Sciences It is a fact that some exceptional times such as birth, marriage and death give rise to ceremonies and rituals aimed at sharing mutually the sense of bliss or grief. This study focuses on describing and evaluating the beliefs and practices of Muslims in Macedonia concerning birth, marriage and death. As a method of study, in addition to the relevant literature, we actually participated in ceremonies and rituals in given districts end engaged in observation and survey in order to establish different beliefs and practices conected with our study. In this context, we examined, with respect to birth, the period of pregnancy, the moment of birth, determinaty of sexuality, methods of preventing undesired pregnancy, giving gifts related with marriage, looking for chance of marriage for a girl, practices for magic and talisman, at the end we handed believes related with death and moment of death, equipping and interment of the death, Iskat-devir (alms given as compensation for the religious duties wich the deceased failed to perform during his lifetime) and mourning, especially we tried to show religious and traditional aspects of these practices. It is possible to say that Muslims in Macedonia, in general, are remaining loyal to their religious values and rich/wide cultural legacy/heritage. Meanwhile, it is attractive that they are ratherly/deeply affected by the other ethnic and religious communities living at the same area. In this context, while their some practices are institutionalized in the historical process, the others are nearly forgotten or changed its nature in respect of the new conditions. Though some beliefs are being stronger or transformed from ordinary worldly ones into religious practices, the others can be observed as dangerous for the health of people or society. They became complicated ceremony needs much more expences, so, everyone can not arrange these ceremonies easily. In this study, we tried to examine all these beliefs and practices comparatively and present them with examples. Key Words: 1) Macedonia 2)Birth 3) Marriage 4) Death 5) Ritual V

6 İÇİNDEKİLER YEMİN METNİ...II DOKTORA TEZ SINAV TUTANAĞI...III ÖZET... IV ABSTRACT...V İÇİNDEKİLER... VI ÖNSÖZ... IX GİRİŞ 1. ÇALIŞMANIN YAPILDIĞI COĞRAFİ SAHA Makedonya nın Kısa Tarihi Osmanlıların Çekilişinden Günümüze Kadar Makedonya Makedonya nın Coğrafi Konumu ve Nüfusu MAKEDONYA DA YAŞAYAN MÜSLÜMANLARIN DURUMU ÇALIŞMANIN YÖNTEMİ KAYNAKLARIN DEĞERLENDİRİLMESİ HALK İNANIŞLARI VE DİNDEKİ YERİ...12 BİRİNCİ BÖLÜM MAKEDONYA MÜSLÜMANLARINDA DOĞUMLA İLGİLİ İNANIŞ VE UYGULAMALAR 1.1. DOĞUM ÖNCESİ ADETLERİ Çocuk Sahibi Olmayı Teminle İlgili İnanışlar ve Uygulamalar Çocuk Sahibi Olamayanların Gittikleri Bazı Ziyaret Yerleri ve Yaptıkları Uygulamalar Cafer ve Hıdır Baba Tekkesi Bogovin (Mehmet Baba) Tekkesi - (Bogovin Kalkandelen) Delik Taş (Leşniça Köyü Kırçova) Kadınlar Taşı (Simniça Köyü - Gostivar) Hacı Ömer Türbesi (Bahçebosu - Valandova) Salih Baba Türbesi (Kırnçar Köyü Resne) Hasan Baba Türbesi (Manastır Merkez) Govedar Baba (Ercanlı Köyü - Sveti Nikole) Çocuğun Olmaması veya Düşmesini Teminle İlgili İnanışlar ve Uygulamalar Gebelik ve Aşerme (Aşırı İstek ve Tiksinme) Doğacak Çocuğun Cinsiyetinin Tayini: Yaşamayan veya Ölü Doğan Çocuklarla İlgili İnanış ve Uygulamalar Doğumun Kolay Olmasıyla İlgili Adetler Doğuma Hazırlık DOĞUM ESNASI ADETLERİ Doğum Yaptıran Kişinin Seçimi Doğum Esnası Göbek Bağıyla İlgili İnanışlar...59 VI

7 Doğum Esnasında Koca DOĞUM SONRASI ADETLERİ Yıkama Kurban Kesme Loğusa Kadının Durumu ve Bununla İlgili İnanışlar YENİ DOĞMUŞ ÇOCUKLA İLGİLİ UYGULAMALAR Çocuğa İsim Verilmesi Nazar Önlemleri Çocuğun Saçının ve Tırnağının İlk Olarak Kesilmesi Çocuğun İlk Kez Evden Çıkarılması ÇOCUKLARLA İLGİLİ İNANIŞLAR VE UYGULAMALAR Yürümesi Geciken Çocuklarla İlgili Uygulamalar Konuşması Geciken Çocuklarla İlgili Uygulamalar Çok Ağlayan ve Uyumayan Çocuklarla İlgili Uygulamalar SÜNNET DÜĞÜNÜ VE YAPILAN UYGULAMALAR Sünnet Merasimi Öncesindeki Uygulamalar Sünnet Merasimi Esnasındaki Uygulamalar Sünnet Merasimi Sonrasındaki Uygulamalar Sünnet Düğünlerinde Söylenen Türküler DOĞUM VE SÜNNET ADETLERİNİ ANLATAN KAYNAK KİŞİLER DOĞUM VE SÜNNET ADETLERİYLE İLGİLİ RESİMLER...98 İKİNCİ BÖLÜM MAKEDONYA MÜSLÜMANLARINDA EVLENMEYLE İLGİLİ İNANIŞ VE UYGULAMALAR 2.1. DÜĞÜN ÖNCESİ ADETLERİ Evlenilecek Eşin Seçimi Kızlarda ve Erkeklerde Evlenme Yaşı Kısmet Açma Evlilikte Dikkat Edilen Hususlar Kız Arama Kızlar ve Erkeklerde Aranan Özellikler Kız İsteme Sağdıcın (Stroynigın) Seçimi Kız Kaçırma Söz Kesme ve Başlık Nişan Nişan ile Düğün Arasında Yapılanlar Bohça Dürü Gönderme Hıdırellezlik Aşurelik Ramazanlık Bayramlık Kına Gecesi ve Çeyiz DÜĞÜN ESNASI ADETLERİ Düğüne Davet Düğün Günleri Düğünün Birinci Günü - Rubalar Düğünün İkinci Günü - Tıraş VII

8 Düğünün Üçüncü Günü - Gelin Alma Düğünün Dördüncü Günü Düğünün Beşinci Günü Düğünün Altıncı Günü Düğünün Yedinci Günü DÜĞÜN SONRASI ADETLERİ Gelinin Evine İlk Gidiş, Sefte (Ziyafet veya Pırviçe): Kız Tarafının Erkek Evine İlk Gelişi (Kız Ardı) Akrabaların Davetlerine Katılma DÜĞÜN ADETLERİNİ ANLATAN KAYNAK KİŞİLER DÜĞÜN ADETLERİYLE İLGİLİ RESİMLER ÜÇÜNCÜ BÖLÜM MAKEDONYA MÜSLÜMANLARINDA ÖLÜMLE İLGİLİ İNANIŞ VE UYGULAMALAR 3.1. ÖLÜM ÖNCESİ ADETLERİ Ölümü Düşündüren Ön Belirtiler Ölüme Hazırlık Ölümden Hemen Önce Yapılan Uygulamalar ÖLÜM ESNASI ADETLERİ Ölümden Hemen Sonra Yapılan Uygulamalar Ölüm Haberinin Duyurulması Cenazenin Bekletilmesi Durumu İskat ve Devir Cenazenin Yıkanması Cenazenin Kefenlenmesi Cenaze Namazı Cenazenin Kabristana Götürülmesi, Defnedilmesi ve Telkin Cenazenin Defnedilmesi Sırasında Ölü Evinde Yapılanlar ÖLÜM SONRASI ADETLERİ Ölümden Sonraki Belli Günler Ölü Yemeği Baş Sağlığı Dileme Taziye Yas Ölü Kurbanı Mezar Taşı Töreni ÖLÜM ADETLERİNİ ANLATAN KAYNAK KİŞİLER ÖLÜM ADETLERİ İLE İLGİLİ RESİMLER SONUÇ BİBLİYOGRAFYA EK 1: SÖZLÜK EK 2: MAKEDONYA HARİTALARI VIII

9 ÖNSÖZ Doğum, evlenme ve ölüm insan hayatının üç önemli eşiğidir. İnsan doğumla başladığı hayat yolunda sünnet, okula başlama, evlenme gibi duraklara uğrar ve ölüm ile bu sefer sona erer. İşte bu yol üzerinde insan, kendisini, ister istemez muhtelif inanış ve uygulamalar içerisinde bulur. Toplumlara ve bölgelere göre inanışlar ve uygulamalar değişiklik arz etse bile, bütün bunlar halk kültürünün bir ürünü olarak ortaya çıkar. Bazı inanış ve uygulamaların izleri kaybolurken, bazıları tören, bazıları ise dini inanç haline dönüşür. Doğum, evlenme ve ölüm adetleri çerçevesinde törenler, inanışlar ve uygulamalar bir toplumun tanınması için önemli verilerdir. Geçmiş dönemlere ait gelenek, inanış ve uygulamalar, günümüzle geçmiş arasındaki bağları ortaya koyması bakımından büyük bir önem arz eder. Makedonya da yaşayan Müslümanların, özellikle Türklerin gelenek ve inanışları fazlaca araştırılmamış bir sahayı oluşturmaktadır. Her ne kadar bu konuda Yaşar Kalafat ın Makedonya Türkleri Arasında Yaşayan Halk İnançları adlı bir eseri bulunuyorsa da bu çalışma daha ziyade bir nevi gezi notları şeklinde kaleme alınmış ve görülen uygulamalar belli bir tasnife tabi tutulmadan aktarılmıştır. Eserde bazı yer isimlerinin oldukça yanlış yazıldıkları da dikkat çekmektedir. Bu bakımdan bölgeye ait kapsamlı bir çalışma yapmak için bu çalışmayı yapma ihtiyacı hissettik. Makedonya daki Müslümanlarda Doğum, Evlenme ve Ölüm ile İlgili İnanış ve Uygulamalar başlığı taşıyan bu çalışmamızla, Makedonya daki Müslümanların sözü edilen inanış ve uygulamalarını inceleyerek, onların dini, kültürel ve sosyal hayatının bir bölümünü aydınlatmayı hedefledik. Çalışmamızı, bu konudaki yazılı literatürü incelemenin yanında doğum, evlenme ve ölüm törenlerine bizzat katılarak ve bölgede yaşayan yaşlı veya tecrübeli kişilerle mülakatlar yaparak ampirik bir metotla gerçekleştirdik. Konunun daha iyi anlaşılması için bu uygulamalara ve törenlere ait fotoğrafları da ilgili bölüm sonlarına koyduk. Yeri geldikçe elde ettiğimiz verileri, Makedonya dışındaki bazı ülkelerde, özellikle de ana vatanımız olan Türkiye deki inanış, uygulamalar ve törenlerle kıyaslanmaya çalıştık. IX

10 Çalışmamızın bu açıdan, hem sosyal tarihe yardımcı olacağını, hem de bugünkü dini hayatın tanınmasına katkıda bulunacağını ümit ediyoruz. Çalışmamız, giriş ve sonuç kısımlarının yanı sıra, üç ana bölümden oluşmaktadır. Giriş kısmında, konunun çalışıldığı sınırlar, yani Makedonya nın tarihi hakkında kısa bir özet sunulmuş, aynı zamanda bugünkü Makedonya nın coğrafi ve siyasi durumu ele alınmıştır. Yine burada yaşayan halkların dini ve kültürel hayatları hakkında da genel bilgiler verilmeye çalışılmıştır. Çalışmamızın doğumla ilgili inanış ve uygulamalara ait birinci bölümü, doğum öncesi, doğum esnası ve doğum sonrası inanış ve uygulamalar şeklinde üç başlık altında ele alınmıştır. Bu bölümdeki bilgiler daha çok yaşlı ya da güngörmüş kişilerden mülakat yoluyla elde edilen verilerin doğrudan yazılması veya ses kaydının yapılması yoluyla temin edilmiştir. Ayrıca doğumla ilgili yapılan uygulamalar gözlemlenmiş ve bunların fotoğrafları teze konulmuştur. Evlenme ile ilgili inanışlar ve uygulamalar ikinci bölümün konusunu oluşturmaktadır. Bu bölümde de yapılan evlilik merasimlerine, yani düğünlere bizzat iştirak edilerek yapılan uygulamalar ve o uygulamalar ile ilgili inanışlar tespit edilmiştir. Ayrıca yine bu bölüm, düğünlerde söylenen türküler, maniler ve yapılan uygulamalara ait resimlerle zenginleştirilmeye çalışılmıştır. Çalışmamızın üçüncü bölümünün konusunu ölüm ile ilgili inanış ve uygulamalar oluşturmaktadır. Bu bölümde de ilk iki bölümdeki araştırma yöntemini kullandık, yani cenaze törenlerine bizzat katılarak yapılan uygulamaları tespit ettik ve resimlerle örnekler vermeye çalıştık. Yine bu konuda, çevrede yaşayan yaşlıların bildiklerinden de faydalanma yoluna gittik. Bu bölümü de ölüm öncesi, ölüm esnası ve ölüm sonrası olmak üzere üç ana başlık altında ele aldık. Bunlarla ilgili inanışları tespit ettikten sonra, yapılan uygulamalar ve bu uygulamaların bölgesel benzer ve farklılıklarını vermeye çalıştık. Bunun yanı sıra bu inanış ve uygulamaları da yer yer diğer Türk topluluklarıyla, özellikle ana vatanımız olan Türkiye dekilerle karşılaştırmaya benzerlik ve farklılıkları mukayeseli bir şekilde tespit etmeye çalıştık. Son olarak konunun belirlenmesinden tezin yazım aşamasına kadar sürekli olarak beni teşvik eden ve hiçbir yardımını esirgemeyen danışmanım Prof. Dr. Ali İhsan YİTİK e; çalışmalarımda titizlikle yol gösteren tez izleme komitesi üyeleri X

11 Prof. Dr. Mehmet DEMİRCİ ve Prof. Dr. Hanifi ÖZCAN a katkılarından dolayı teşekkür etmeyi bir borç bilirim. Bazı kaynak eserlere ulaşmamda yardımcı olan DEÜ. İlahiyat Fakültesi Kütüphanesi şefi sayın Mehmet GÖNEN e ve Makedonya daki bazı değerli meslektaşlarıma, ziyaret ettiğimiz köy ve kasabalarda bizleri yönlendiren, çeşitli mülakatlar yapmamıza yardımcı olan değerli dostlarıma, gösterdikleri yakın alakayla sorularımıza içtenlikle cevap veren Makedonyalı Müslüman kardeşlerime de şükranlarımı ifade ediyorum. Ayrıca tezin tashihi hususunda büyük katkılarını gördüğüm Araş. Gör. Ali ERTUĞRUL ve Dr. Mehmet İLHAN başta olmak üzere DEÜ. İlahiyat Fakültesinin diğer araştırma görevlileri Murat MEMİŞ, Dr. Tahsin KOÇYİĞİT, Hammet ARSLAN ve Bekir Zakir ÇOBAN a da teşekkürlerimi sunarım. Ayrıca ve bilhassa, hem akademik çalışmanın zorluklarına katlanma hususunda bana büyük destek olan, hem de özellikle doğum ve evlenmeyle ilgili mülakatlarda hanımlara ulaşmada çok değerli yardımlarını gördüğüm annem ve eşime de minnet borçluyum. Mensur NUREDİNİ Mayıs 2007 XI

12 GİRİŞ 1. ÇALIŞMANIN YAPILDIĞI COĞRAFİ SAHA 1.1. Makedonya nın Kısa Tarihi Türkçeye Fransızcadan geçen, ancak aslı Eski Yunanca olan Makedonya kelimesi karışık, türlü, muhtelif parçalardan oluşan, yamalı bohça, sebze ya da meyve salatası anlamlarına gelir. 1 Makedonya güneyde Ege Denizi nin kuzeybatı kıyılarından, kuzeyde Vardar Nehri nin orta kısımlarına, doğuda Marta Nehri nden batıda Tesalya ve Şar Dağı na kadar uzanan sahayı kaplar ise de, sınırları kesin bir şekilde hiçbir zaman belli olmamıştır. Bugünkü anlamda ise Makedonya, coğrafi bir bölgeden öte XIX. yüzyılın sonlarında ortaya çıkmış siyasi bir terimdir. Balkan Yarımadasının içinde yer alan, aynı zamanda Asya dan Avrupa ya uzanan ana yolun üzerinde bulunan Makedonya, hem doğulu hem de batılı değişik milletlerin ilgisini çekmiş ve bu milletler tarafından ele geçirilmeye çalışılmıştır asırlar arasındaki Bogomil hareketi, Osmanlıların bölgeye hâkim olmasında ve İslam ın topluca kabul edilmesinde önemli bir etken olmuştur. Bogomiller, Ortodoks ve Katolik Kilisesi nin ideolojisine karşı tek bir Tanrı ya ve doğudaki Ariusçular gibi İsa dan sonra Madmad adında bir peygamberin geleceğine inanmaktaydılar. 2 Bu inançlarından dolayı Bulgaristan ve Sırbistan dan kovulan Bogomil Hıristiyanları, Makedonya ile Bosna ya yerleştiler. Haksızlık ve zulüm altında yaşayan Makedonya ve Bosna sakinleri, kendilerini bu zulümden kurtaracak, güven ve huzur içinde yaşamalarını sağlayacak bir yönetime ihtiyaç duymaktaydılar. 1 2 Tahsin Saraç, Büyük Fransızca-Türkçe Sözlük, TDK Ankara, 1976; Georges Castellan, Historie des Balkans (XIV-XX siecle). Arnavutçaya tercüme Eden: Arben Puto ve Luan Omari, Tirana 1992, s.11. Daha geniş bilgi için bkz. Dragolyub Dragolyeviç, Bogomilstvo na Balkanu i u Maloy Aziyi i Bogomilski Rodonaçalnici, Beograd 1974, s.9 ve devamı; Aleksandar Solovyev, Yesu Li Bogomili Poştovali Krst, Sarayevo 1948, s.6.

13 Osmanlıların gelmesiyle asırlarca bekledikleri huzura kavuştular ve bundan dolayı topluca İslam ı kabul ettiler. Makedonya bir köprü ve kavşak, aynı zamanda George Castellan ın dediği gibi milletler salatası, barut fıçısı ve Avrupa nın harp meydanı idi. 3 Bütün bu nedenler Makedonya yı çeşitli kültürlerin karıştığı bir saha haline getirmiştir. Meselâ Doğudan Sasani devletinden gelen tacirler, Batı dan Roma İmparatorluğundan gelen tacirlerle Selanik te karşılaşıyor ve mallarını değiştiriyorlardı. Dünyanın değişik bölgelerinden gelen tacirler yanlarında muhtelif zanaatçıları da getirmekteydiler. Bunların gelmesi Makedonya da demircilik, nalbantlık ve diğer zanaatların gelişmesinde önemli rol oynamıştır. Yine Batı dan gelen Roma kültürü ile Doğu da Büyük İskender in Doğu daki fetihlerinde karşılaştığı Hint, Sasani, Mezopotamya ve Mısır kültürü Makedonya da bir araya geldi. Bu kültür karışımının belirtileri Osmanlı öncesi Makedonya Kilise stillerinde, kiliselerin içindeki ikonografyada ve arkeolojik kazılarda bulunan çeşitli süs eşyalarında açıkça görülmektedir. Bunun en belirgin misali Manastır şehri yakınlarındaki arkeolojik kazılar sonucu meydana çıkan eski Stobi şehridir. Stobi şehrinin anfisi eski Roma stilinde iken, her kapının önünde Mezopotamya simgelerini taşıyan taştan yapılmış ikişer aslan yer almaktadır. 4 Osmanlı, Rumeli ye geçişten hemen sonra bazı tedbirler aldı. Yabancı unsurların bulunduğu yerlere, o bölgenin siyasî ve askerî emniyetini sağlamak için Anadolu dan Rumeli ye tehcir ettiği Türkleri yerleştirdi. Aynı zamanda Osmanlılar, ele geçirdikleri topraklarda tarikatlar vasıtasıyla da insanların gönüllerini fethetmeye çalıştılar. Edirne nin fethinden sonra Filibe de Osmanlı idaresine girdi. Meriç te toplanan Sırp, Macar ve Boşnak ittifakını 1364 yılında Hacı İlbey komutanlığındaki asker darmadağın etti. Sırp Sındığı 5 adı verilen bu savaşta galip gelen Sultan Murat, Balkanları sağ, orta ve sol kanatlara bölerek üç yoldan fetih hareketlerini 3 George Castellan, Historie des Balkans (XIV XX siecle), Arnavutçaya çev. Arben Puto ve Luan Omari, Tirana 1992; Türkçeye çev. Dr. Ayşegül Yaraman-Başbuğu, İstanbul 1995, a.g.e, s Behicuddin Şehapi, İslamska Arhitektura vo Sokpye, Skopye 1986, s İ.H.Uzunçarşılı, Osmanlı Tarihi, Ankara 1972, s

14 derinleştirdi. 6 Sağ kanat, yani doğu sınırları doğrudan Sultan Murat ın kendi komutası altında idi. Sol kanat komutanı Evrenos Bey, orta kol komutanı ise Kara Timurtaş Paşa idi. Sol kanat komutanı Evrenos Bey in Meriç vadisindeki Çirmen Savaşında Makedonya Sırp prenslerini bozguna uğratması (1371), Makedonya nın yollarını Osmanlılara açtığı gibi Makedonya daki Sırp prensliklerinin, Bulgar kralının ve Bizans İmparatorunun Osmanlı egemenliğini tanımasına sebep oldu. Böylece Makedonya nın bir kısmı ve Kavala, Drama, Serez ve Selanik gibi şehirler Evrenos Bey e bağlı Yiğit Paşa komutanlığındaki akıncı kuvvetler tarafından fethedildi. Orta kol komutanı Kara Timurtaş Paşa, Vardar ovasından başlayarak güney Sırbistan ve Bosna da birçok yeri fethetti da Üsküp, Pirlepe ve İştip, 1391 de Manastır şehirleri fethedildi. 6 Ocak 1392 tarihinde Makedonya nın tamamı Osmanlı idaresine girdi. Üsküp ün fethinden bahseden Avrupa tarihçisi Castellan çok üzüntülü bir şekilde şunları yazıyor: 1392 yılında Sultanın bayrakları artık Üsküp te de dalgalanmaya başlıyordu. Çok geçmeden Beyazıt, Vardar Ovası na binlerce Türk yerleştirerek Makedonya yı Osmanlıların diğer fethettiklerine başlangıç noktası teşkil edecek bir vilayet haline getirmiştir. 7 Osmanlı döneminde Makedonya da edebiyat, musiki, resim ve özellikle de mimari gelişti. 4-5 asırlık bir dönem içinde burada inşa edilen binlerce yapının mimari üsluplarına bakıldığında, üzerlerindeki Türk-İslam özellikleri açıkça görülür. Beş asırlık Osmanlı idaresinde Makedonya iyibir gelişme seyri yakalamış ve bu bölgeden yetişen eşraf, Osmanlı devletinin çeşitli mevkilerinde vazife görmüştür. Makedonya 1912 yılındaki Balkan Savaşlarına kadar Osmanlı idaresi altında kalmıştır. Birinci Dünya Savaşından sonra, 1 Aralık 1919 da Sırp, Hırvat ve Sloven (SHS) krallığı kurulmuş ve bu münasebetle Makedonya üç kısma ayrılmıştır. Bir parçası Yunanistan a (Ege Makedonyası, halen Yunanistan egemenliği altındadır), bir parçası Bulgaristan a (Pirin Makedonyası, halen Bulgaristan yönetimindedir), bir parçası da yukarıda zikredilen yeni kurulmuş krallığa verilmiştir (Vardar 6 Joseph Von Hammer, Geschichte des Osmanichen Reiches, Boşnakçaya çev. Nerkez İsmailagiç, Zagreb 1979, s G. Castellan, a.g.e. s.73. 3

15 Makedonyası). 8 Makedonya, 1945 yılından 1991 yılına kadar Komünist Yugoslavya nın altı cumhuriyetinden biri olarak varlığını sürdürmüş, 1991 yılında referandum sonucu bağımsızlığını ilan etmiştir. Makedonya nın bu kısa tarihçesini Yahya Kemalin Kaybolan Şehir isimli şiirinin bir bölümü şöyle tanımlamaktadır: Üsküp ki Yıldırım Beyazıt diyarıdır Evlâd-ı Fatihân a onun yadigârıdır Firuze kubbelerle bizim şehrimizdi o Yalnız bizimdi, çevre ve ruhuyla bizdi o Üsküp ki Şar Dağında devamıydı Bursa nın Bir lale bahçesiydi dökülmüş temiz kanın Vaktiyle öz vatan da bizimken, bugün niçin Üsküp bizim değil. Bunu duydum için için! 1.2. Osmanlıların Çekilişinden Günümüze Kadar Makedonya Makedonya, Birinci Dünya Savaşı başlamadan önce, Sırbistan, Bulgaristan ve Yunanistan olmak üzere üç Balkan devleti arasında paylaşılmıştı. Makedonya yı istila eden bu üç devletin Birinci Dünya Savaşına katılmaları da Makedonya için kötü sonuçlar doğurmuştur. Zira Makedonya sakinleri, bu üç Balkan devletinin ordularına zoraki olarak sevk edilmiş ve böylece başkalarının çıkarları için savaşmak zorunda kalmışlardır. Makedonya nın Vardar bölümü, yani bugün bağımsız bir devlet halindeki Makedonya, 1919 yılında kurulan S.H.S (Sırp-Hırvat-Sloven) krallığı yönetimi altına 8 Bugün bağımsız olan Makedonya devleti sadece bu kısımdan ibarettir. Kuzeyinde Sırbistan, güneyinde Yunanistan, batısında Kosova ve Arnavutluk, doğusunda da Bulgaristan yer almaktadır. Başkenti Üsküp olan Makedonya Cumhuriyetinin diğer büyük şehirleri Manastır, Pirlepe, Kalkandelen ve Gostivardır. Yüzölçümü km², nufusu olan Makedonya da çeşitli milletler yaşamaktadır. Nüfusun %50 sini gayr-i müslimler (Ortodoks Kilisesine mensup Makedonlar), diğer %50 sini ise Müslümanlar (Arnavutlar , Türkler , Romenler, Pomaklar ile Boşnaklar ve diğerleri) teşkil etmektedir. Son nüfus sayıma gore ise Makedonya da %66.5 Makedon, %26.5 Arnavut, %4.5 Türk ve diğerleri yaşamaktadır. Bu sayımın devlet kaynakları tarafından adaletli bir sayım olduğu ifade ediliyorsa da gerçek istatiği göstermediği yönünde ciddi pek çok gösterge mevcuttur. 4

16 girmiştir. Bu tarihlerde, km² yüzölçümüyle ve nüfusla bu bölge, Krallığın toplam toprağının %10 unu oluşturuyordu. Birinci Dünya Savaşı, Makedonya da büyük maddi ve insani kayıplara sebep oldu. Savaştan sonra ise, Büyük Sırp burjuvazisi Makedonya ya hâkim olmak ve buradaki zenginliklerden yararlanmak için elinden geleni yaptı. 9 İki Dünya Savaşı arasında Makedonya da yaşayan halklara kendi lisanlarında okuma hakkı verilmemiş; halkın yaklaşık %60 ını oluşturan Müslümanlara ise sadece Sırpça eğitim-öğretim yapacak iki medrese Aleksandar Medresesi ve İsa Bey Medresesini açma izni verilmiştir: Bu iki medreseden yetişen öğrenciler, İkinci Dünya savaşında ön saflarda yer almışlar, savaştan sonra komünistlerin işbaşına geçmesiyle, onların politikasına uygun davrananlar devletin en üst kademelerine yerleşmiştir (meselâ yılları arası Komünist Yugoslavya cumhurbaşkanı Sinan Hasani). Komünistlerin politikasına karşı olanlar ise öldürülmüş, sürgün edilmiş ve bütün haklardan mahrum edilerek basit işçiler olarak çalıştırılmışlardır. 17 Eylül 1939 da Almanya nın Polonya ya saldırısı ile başlayan İkinci Dünya şavaşında da Makedonya nın bir parçasını Bulgar Krallığı, diğer parçasını ise İtalya istilâ etmiştir. 9 Mayıs 1945 tarihinde Alman ordusunun komünist Yugoslavya nın topraklarından çekilişi ile Makedonya, Tito nun kurduğu devletin altı cumhuriyetinden birini teşkil etti. Böylece Birinci Dünya savaşından sonra ilk defa yarı bağımsız bir statüye kavuşmuş oldu. Makedonya nın ilk anayasası 31 Aralık 1946 da meydana getirildi. Böylece Makedonya, cumhuriyet biçiminde bir halk devleti olarak tespit edilip, federal bir devlet olan Yugoslavya nın ayrılmaz bölümü olarak tescil edildi. Halkların çoğu federal organlarca yönetiliyordu. Anayasayı oluşturanlar ve uygulayanlar komünist rejim taraftarlarıydı. Makedonya daki Müslümanların durumu komünist idare altında daha da kötüleşti. Camilerin ve tekkelerin vakıfları alındı, yönetime karşı çıkan hoca efendiler feci şekilde öldürüldü, başörtüsü kaldırılmaya çalışıldı, dinî okulların ve Kur an kurslarının açılması yasaklanıp mevcut olanlar kapatıldı. Müslüman kızları gönüllü çalışma aksiyonlarına alınıp ahlakları bozulmaya çalışıldı. Kısacası 9 Yusuf Hamzaoğlu, Balkan Türklüğü, Ankara 2000, s. 285,

17 Müslümanların kimlik ve değerlerinin ortadan kaldırılması için her türlü yöntem uygulandı. Makedonya komünist partisi tarafından yönetilen siyasi sistem çok karışıktı. İşçiler emeklerinin karşılığını alamıyordu. Bunlar daha verimli bir çalışma için özendirilmiyor, yeni iş yerleri açılmıyor, açılanlar da verimli olmuyordu. Böylece halkta memnuniyetsizlik artıyordu. Komünistler Birliği, çaba harcamasına rağmen daha verimli çalışmak için bir yol bulamadı. Bu yüzden iktisatta olduğu gibi siyasi sistemde de bunalım belirdi. Siyasi sistemde çoğulculuk ilkesine pek riayet edilmiyordu. 80 li yılların sonunda Makedonya daki yönetimin tek bir parti ile yürütülemeyeceği anlaşıldı. Diğer Doğu Avrupa ülkelerinde olduğu gibi birçok siyasi parti kuruldu ve bunlar programlarını seçmenler önünde deklare ettiler. İlk çok partili seçimde Makedonya meclisine 120 milletvekili seçildi. 17 Kasım 1991 de Makedonya Cumhuriyeti Meclisi özgür ve bağımsız Makedonya nın ilk anayasasını kabul etti. Makedonya nın bağımsızlığını kabul eden ilk ülke Türkiye oldu yılında da Makedonya da ikinci bir seçim gerçekleştirildi ve bu seçimde 23 Müslüman milletvekili parlamentoya girdi Makedonya nın Coğrafi Konumu ve Nüfusu Makedonya nın yüzölçümü km² dir. Nüfusu ise dir yıllarında Makedonya da iki defa nüfus sayımı yapılmıştır. Ancak bu sayımların en önemli özelliği hile karıştırılmış olmaları ve Makedon hükümetinin arzu ettiği yönde yürütülüp sonuçlandırılmış olmasıdır. Öyle ki iki sayım arasında geçen üç yıl içinde, Türkler nüfus açısından kişi azalmış olarak gösterilir. Halbuki Makedonya daki Türklerin doğum oranı yüksektir ve her hangi bir yoğun göç hareketi de olmamıştır. O halde Türk üç yılda kağıt üstünde yok sayılmıştır. Son sayıma göre Makedonya da Hıristiyan yaşamaktadır. Buna göre Hıristiyanlar, toplam nüfusun %66,5 lik bir kısmını oluşturur. Müslümanlardan Arnavutların sayısı , Türklerinki ise olarak açıklanmıştır. 11 Ancak, hem Arnavutlar, hem de Türkler bu sayımı doğru kabul etmemektedir. 10 Zavod Za Statistika, Statistiçki Godişnik Na Republika Makedoniya 1994, Üsküp 1995, s Zavod Za Statistika, Statistiçki Godişnik Na Republika Makedoniya 1994, s.76. 6

18 TDP (Türk Demokratik Partisi) nin istatistiklerine göre Makedonya da Türklerin sayısı ile arasındadır. Arnavutların sayısı civarındadır. Ayrıca Makedonyada Boşnak, Pomak, arasında Romen yaşamaktadır. 12 Makedonya nüfusunun ağırlıklı olarak iki dine mensup olduğu söylenebilir: Hıristiyan Ortodoks Kilisesine mensup Makedonlar ile Müslüman olan Arnavutlar, Türkler, Pomaklar, Boşnaklar ve Romenler. Devletin resmi dini yoktur, resmi diller ise Makedonca, Arnavutça ve Türkçe dir. Makedonya Cumhuriyeti, kuzeyde Sırbistan, doğuda Bulgaristan, güneyde Yunanistan ve batıda Arnavutluk ile komşu olan ve sınırlarının toplam uzunluğu 849 km. olan bir ülkedir. Makedonya topraklarının %70 ini dağlık bölgeler oluşturur. Makedonya nın en alçak noktası Vardar nehrinin Makedonya topraklarını ayırdığı yerdir. Burası deniz seviyesinden 44 metre aşağıdadır. En yüksek noktası ise, 2764 m. yüksekliğindeki Korab dağıdır. Makedonya dağları Rodop ve Vardar dağları olmak üzere iki gruba ayrılır. Rodop dağları, doğuda Bulgaristan sınırından batıda Prespa, Kırçova ve Polog kıyısına, güneyde Yunanistan sınırına ve kuzeyde Sırbistan sınırına kadar uzanır. Doğu Vardar grubu dağları, doğuda Makedonya-Bulgaristan sınırı ve batıda Pelagonya vadisi arasında bulunur. Makedonya Cumhuriyeti nde Akdeniz iklimi, dağ iklimi ve karasal iklim hüküm sürer. Makedonya nın en büyük nehri Vardar nehri dir. Onu Bregalniça, Çrna Reka, Çrni Drim nehirleri izler. Üç tane de göl vardır: Ohri, Prespa ve Doyran gölü. Makedonya nın başkenti Üsküp tür. Manastır, Kalkandelen, Gostivar, Pirlepe, İştip, Kırçova, Ustrumca, Kumanova ve Ohri diğer büyük şehirler arasında sayılabilir. 2. MAKEDONYA DA YAŞAYAN MÜSLÜMANLARIN DURUMU Araştırma sahamızı oluşturan Makedonya da Müslümanların hayatı son sene içerisinde büyük bir değişikliğe uğramıştır. Komünizmin materyalist örtüsü, bütün dini hayatı kapsarken, buna en çok maruz kalan Müslüman halk giderek sahipsizliğe itilmiş, göçlere zorlanmalarıyla nüfusları bir hayli azalmış, dine ilgileri 12 Mustafa Kahramanyol, Türk Hakları, Ankara 1995, s

19 zayıflamıştır. Makedonya daki Müslümanlar Arnavutlar, Türkler, Torbeş-Türkbaş (Pomaklar), Yörükler, Romenler (Çingeneler), Boşnaklardan oluşur. Tarikatlar itibariyle Melamilik, daha sonra Halvetilik ve Bektaşilik yaygındır. Melamiliği kabul eden Müslümanların çoğu Makedonya nın doğusunda Ustrumca, Valandova, Radoviş, Koçana, İştip, Vinisa vb. kasabalarda yaşamaktadır. Halvetiler ise Halvet-Hayati kolundandır. Bunlar genelde Ohri, Kırçova, Struga, Debre ve Üsküp kasabalarında sâkindirler. Bektaşilik ise geçmişte Manastır, Pirlepe, Resne, Üsküp, Kalkandelen ve Gostivarda yaygınmış. Günümüzde bu tarikatlar az da olsa hâlâ faaliyetlerini sürdürmektedirler. 13 Makedonya da İslamiyet iki ana yol izleyerek gelişmiştir. Bunlardan birincisi, İslamiyet in zuhurundan evvel, bazen Kağansız klanlar halinde, bazen da Saka-İskit Türk konfederasyonu, Havar Türkleri, çeşitli Hun İmparatorlukları, Bulgar Türk devleti, Hazar Türk imparatorlukları gibi teşkilatlı olarak bölgeye gelen Türklerin, daha sonra bölgeye gelecek olan Evlad-ı Fatihandan İslamiyet i öğrenmesi ile gelişen koldur. İkinci yol, Osmanlı Türk imparatorluğu döneminde bölgeye gelen Evlad-ı Fatihan olarak bilinen Türklerin getirdiği İslamiyet tir. Bölgedeki Sünni-Hanefi İslam anlayışı, büyük ölçüde bu ikinci kolla gelişmiştir. 14 İşte bizim tespitini yapmaya çalıştığımız halk inanışları, daha ziyade bu ikinci kola mensup Müslüman Türklerin yaşadığı bölgelere mahsustur. Elde etmiş olduğumuz inanış ve uygulamalardan hareketle, bu bölgelerdeki eski Türk boylarının izleri ile karşılaştığımızı, buralarda ve burada eski Türk boylarının ikamet ettiklerini gösteren birçok inanış ve uygulamalar tespit ettiğimizi belirtmemiz gerekir. Değişik milletler ve değişik Türk boylarına ait değişik inanış ve uygulamaların izlerine bu çalışmamızda tesadüf ettik. Tarihin ilk devirlerinden itibaren farklı zamanlarda oluşan bu inanışlar Orta Asya Türklerinin hayatına yön vermeye, onu belli bir tarz ve şekilde belirlemeye başlamıştır. Bu inanış ve uygulamalardan bir kısmına günümüzde Makedonya da yaşayan Müslümanlar arasında tesadüf etmek mümkündür. Vardar'ın batısında (Batı Makedonya) yaşayan %86 oranındaki Müslüman çoğunluk, demokratik toplumda siyasî bir güç oluşturmaktadır. Kumanova 13 Metin İzeti, Tarikati Bektashijan, Tetova 2001, s Kalafat, Makedonya Türklerinde Yaşayan Halk İnançları, s

20 (Kumanovo), Üsküp (Skopje), Kalkandelen (Tetovo), Gostivar (Gostivar), Debre (Debar), Kırçova (Kiçevo), Ohri (Ohrid), Struga (Struga), Resne (Resen) gibi şehirlerde kendine özgü tarihî kültür mirasına sıkı bir şekilde bağlı olan Müslüman topluluk, günümüzde de varlıklarını canlı bir şekilde devam ettirmektedir. Balkanlara Slav kökenli milletlerin yerleşiminden önce bile buralarda bulunan Müslümanların, o bölgelerdeki tarihî önemi küçümsenmemelidir. Bugün bağımsız olan Makedonya nın kuzeyinde Sırbistan, güneyinde Yunanistan, batısında Kosova ve Arnavutluk, doğusunda da Bulgaristan yer almaktadır. Başkenti Üsküp olan Makedonya Cumhuriyetinin diğer büyük şehirleri Manastır, Pirlepe, Kalkandelen ve Gostivar dır. Yüzölçümü km², nüfusu olan Makedonya da çeşitli milletler yaşamaktadır. Nüfusun %50 sini gayri Müslimler (Ortodoks Kilisesine mensup Makedonlar), diğer %50 sini ise Müslümanlar (Arnavutlar , Türkler , Romenler, Pomaklar ile Boşnaklar ve diğerleri) teşkil etmektedir. Son nüfus sayıma göre ise Makedonya da %66.5 Makedon, %26.5 Arnavut, %4.5 Türk ve diğerleri yaşamaktadır. Yukarıda da ifade ettiğimiz üzere resmi kaynaklara verilen bu nüfus sayımını doğru kabul etmek pek mümkün görünmemektedir. 3. ÇALIŞMANIN YÖNTEMİ Yapmış olduğumuz çalışma üç ana bölümden oluşmaktadır. Bunlar doğum, evlenme ve ölümdür. Her bölüm de kendi içinde başlıca üç bölüme ayrılmıştır. Birinci bölümde, Makedonya da yaşayan Müslümanların inanış ve uygulamaları ele alınmıştır. İkinci bölümde elde edilen kaynaklar doğrultusunda Türkiye deki inanış ve uygulamalar derlenmiş ve bunlar eldeki diğer inanış ve uygulamalarla karşılaştırılma yoluna gidilmiştir. Üçüncü bölümde ise Makedonya ve Türkiye dışında yaşayan Müslümanların doğum, evlenme ve ölüm ile ilgili inanış ve uygulamalarına yer verilmiştir. Çalışmamızın asıl konusu Makedonya da yaşayan Müslümanların doğum, evlenme ve ölüm ile ilgili inanış ve uygulamalarıdır. Araştırma alanımız olarak Doğu Makedonya Müslümanları ve Batı Makedonya Müslümanları olmuştur. Makedonya nın doğusunda: İştip, Koçana, Vinisa, Ustrumca, Radoviş, Valandova, Köprülü ve civar köyleri; Batı Makedonya da ise Müslümanların yoğun olarak 9