Elveda Rumeli Merhaba Rumeli. İsmail Arslan, Kitap Yayınevi, İstanbul, 2013, 134 Sayfa.

Transkript

1 Elveda Rumeli Merhaba Rumeli İsmail Arslan, Kitap Yayınevi, İstanbul, 2013, 134 Sayfa. Hamdi Fırat BÜYÜK* Balkan Savaşları nın 100. yılı anısına Kitap Yayınevi tarafından yayınlanan Elveda Rumeli Merhaba Rumeli ismini taşıyan kitap tarihçi-akademisyen İsmail Arslan ın imzasını taşıyor. Hâlâ Balıkesir Üniversitesi Necatibey Eğitim Fakültesi Tarih Eğitimi Anabilim Dalı nda öğretim üyesi olarak akademik çalışmalarını sürdüren Arslan ın, Selanik in Gölgesinde Bir Sancak: Drama ( ) isimli bir kitabı da bulunuyor. Balkan Savaşları nın 100. yılına atfedilen kitap yurt içinde ve yurt dışında Balkan Savaşları konulu panel ve konferansların yazıya dökülmesi ihtiyacına binaen kaleme alınmıştır. Balkanların ve Balkan Savaşları nın gerek bölge ülkeleri gerekse Türkiye üzerindeki hatırı sayılır bir etkisi ve önemi var. Bu kapsamda yazıya dökülen kitap, 2009 yılından bu yana uluslararası ölçekte düzenlenen bilgi şölenlerinde sunulan 5 bildiri, daha önce yayınlanmış olan bir makale ve bir gazete yazısının tekrar gözden geçirilerek yayına hazırlanmasından ibarettir. Kitap, Mirası Yeniden Düşünmek, Yerel Basından Yansımalar, Mübadele Yazıları ve Mütekabiliyetten İşbirliğine olmak üzere dört ana bölümden oluşmaktadır. Mirası Yeniden Düşünmek adlı ilk bölümde, Balkanlar da Osmanlı Mirasını Yeniden Düşünmek: Yunanistan Örneği makalesinde Osmanlı İmparatorluğu nun genelde Balkanlar da özelde ise Yunanistan da hâkimiyeti süresince bıraktığı miras konu edilmiştir. Yazar, bu bölümükullandığı örneklerle başarılı bir biçimde açıklayarak, Osmanlı nın Balkanlara bıraktığı en önemli mirasın farklı kültürlerin birarada yaşama tecrübesi olduğunu söyle- * USAK. E-Posta: h.firatbuyuk@hotmail.com. 133

2 mektedir. Bu bölümde yazar ayrıca Osmanlı mirası üzerine genel bir değerlendirme yapmış ve ardından şuan farklı amaçlar için kullanılmakta olsa da halen hayatta olan camiler, hanlar, hamamlar, su kemerleri ve yollar üzerinde durmuştur. Böylece maddi kültürel mirası da gözler önüne sermeye çalışmıştır. Yazar tüm bunları anlatırken birçok örnek ile anlatımı zenginleştirmektedir; Osmanlı mirasının bakiyesi üzerinde kurulan Yunanistan ve Türkiye nin ulus devletler olarak ortaya çıkmasına ve bu uğurda homojen toplumlara kavuşmak için mübadele yapılmasına değinen yazar, bu mübadelede Osmanlı millet sisteminin etkileri üzerinde durmaktadır. Zira Osmanlı da milletler dinlerine göre ayrılmıştır. Mübadele ile ilgili anlaşmalara bakıldığında ise, mübadil olarak halkların Türkler veya Rumlar değil Müslüman ve Hristiyan tebaa olduğu görülür. Mübadele sırasında mübadil olarak bu tanımların yer alması neticesinde, Yunanistan dan Türkiye ye,türklerin yanında çok sayıda Torbeş, Pomak, Arnavut gibi Balkan milletlerinden insanlar göç ettirilmiştir.anadolu da yıllardır yerleşik olarak yaşayan, Türkçe konuşan ancak Ortodoks Hristiyan olan Karamanlı Türklerde aynı şekilde Yunanistan a göç ettirilmiştir. Bu bölümde son olarak, esasında tüm kitapta anlatıldığı gibi, Osmanlı hâkimiyetinde geçen dönemin (akademide bu dönem Türkotratya olarak geçmektedir) Balkan halklarının hafızasında olumsuz ve kara bir dönem olarak kaldığı vurgulanmaktadır. Yazar, bunun yerine Osmanlı döneminin canın, malın ve namusun korunduğu güçlü bir siyasi yapı içerisinde dinsel ve kültürel özerkliğin sağlandığı bir dönem olarak değerlendirilmesi gerektiği fikrini savunmaktadır. Yerel Basından Yansımalar adlı ikinci bölümde, 20. Yüzyıl Başlarında Balkanlardan Bir Ses: Kainat Gazetesi ve 19. Yüzyılın Son Çeyreğinde Selanik in Toplumsal Yapısında Değişim başlıklı iki makale bulunmaktadır. İlk makalede Drama da tarihleri arasında yayınlanan Kainat gazetesinin genel bir tanıtımı yapılmıştır. Osmanlı nın basın ve matbaa alanındaki gelişmesi ve yaşadığı değişim Kainat gazetesi üzerinden anlatılmaya çalışılmıştır. İkinci makalede ise Osmanlı Devleti ve Balkanlardaki değişimi göstermek adına Selanik te Türkçe olarak yayınlanan Asır, Rumeli, Zaman, Selanik gibi gazetelerdeki makale, haber, ilan ve edebi değeri olan yazılar ayrıntılı olarak incelenmektedir. Şehre gelen tramvay, birbiriyle iç içe geçmiş ibadethaneler ve sayıları, Selanik in mahalleleri ve milletlere göre dağılımı, su dağıtım şebekesinin kurulumu, belediyenin faaliyetleri, yayınlanan ilan ve şikâyetler, şehrin surlar dışına çıkarak yayılması ve Osmanlı nın en önemli limanlarından olan Selanik Limanı nın geçirdiği değişim ve gelişim gibi birçok örnek ikinci makalede gazeteler kaynak gösterilerek ayrıntılı olarak anlatılmıştır.bu sayede şehrin toplumsal, kültürel ve ekonomik alanda geçirdiği değişim yerel basın üzerinden incelenmeye çalışılmıştır. 134

3 Mübadele Yazıları adlı üçüncü bölüm ise iki makaleden oluşmaktadır. Bu makalelerden ilki 1923 Türk-Yunan Zorunlu Nüfus Göçü Mübadele Üzerine Bir Değerlendirme adını taşımaktadır. Bu makalede yazar 30 Ocak 1923 tarihinde Türkiye-Yunanistan arasında imzalanan mübadele anlaşmasının, Türkiye de ders alınacak bir örnek ve başarı hikâyesi olarak anlatıldığını, ancak bunların ötesinde mübadele üzerine sosyal ve ekonomik yönden daha fazla araştırma yapılması gerektiğini savunmuştur. Ayrıca yazar makale boyunca, Türk tarihyazımında mübadele üzerine olan tezleri eleştirel bir bakış açısıyla ele almıştır. Son olarak makalede mübadelenin uzun vadede yarattığı etkilerin Rumeli göçmenlerinin hafızasında az yer etmesinin nedenlerini sorgulamış ve bunu İslam ın kabullenme ve yapılan kötülüğü hemen unut, iyiliği ise bir ömür unutma anlayışı içerisinde açıklamaya çalışmıştır. Zorunlu Bir Göç Hikâyesi Olarak Mübadele Üzerine Bazı Düşünceler isimli ikinci makalede ise mübadeleyi hazırlayan tarihsel süreç ve arka plan zorunlu bir göç hikâyesi perspektifiyle değerlendirilmiştir. Ek olarak, bu bölümde yazar zorunlu göç ile gelen mübadillerin iki ülkede de yaşadıkları uyum sorunlarını çeşitli örnekler üzerinden kapsamlı ve açıklayıcı bir dil ile anlatmaktadır. Son bölümde ise, son iki bölümde olduğu gibi iki makale yer almaktadır. Türk Yunan İlişkilerinde Mütekabiliyetten Karşılıklı İşbirliğine Geçişte Mübadele ve Mübadillerin Rolü isimli ilk makalede yazar, bu zamana kadar mütekabiliyet üzerinden yürüyen Türk-Yunan ilişkilerinde bundan sonra mübadele ve mübadillerin olumlu katkılarının olabileceği üzerinde durmaktadır. İki devletinde ulus devlet olma adına nüfusunu homojenleştirmek için mübadeleye rıza gösterdiğini belirten yazar, mübadillerin ilişkilerdeki yerini irdelemiş ve çeşitli değerlendirmelerde bulunmuştur. Rumeli Muhacirlerinin Kendine Yapılanları Unutmasının Nedeni Ne Olabilir? başlıklı son bölümün ikinci makalesinde yazar,etyenmahçupyan ve Şener Aktürk arasında gazete yazıları üzerinden uzun süre devam eden bir tartışmayı kitaba taşımış ve iki yazarın düşüncelerini değerlendirerek Rumeli muhacirlerinin göç nedeniyle yaşadıklarını unutma sebeplerinin neler olabileceğini sorgulamıştır. Kitapta yer alan makale ve bildiriler yazıldıkları alanda yetkin ve kapsayıcı olmakla beraber, kitabın isminden hareketle seçilen yazıların ve kitap içeriğinin eksik olduğunu söylemek yanlış olmayacaktır. Zira Balkan Savaşları nın 100. yılı anısına hazırlanan kitaptaki yazılarda, yukarıda da anlatıldığı üzere, genel olarak Selanik ve Yunanistan örneklerine odaklanılmıştır. Hâlbuki Balkan Savaşları na Yunanistan la beraber başka birçok devlet girmiş ve bu devletlere kitap içerisinde yeterince yer verilmemiştir. Her ne kadar Balkanlar denince akla ilk gelen manzaralardan biri olan Bosna-Hersek teki Mostar 135

4 Köprüsü nün Rumeli ve Balkanlar üzerine yazılan bir kitabın kapağı olması anlaşılır olsa da, kitapta diğer Balkan ülkelerine pek değinilmediği gibi, Bosna ve Mostar dan hiç söz edilmemiştir. Bu nedenle, kitap bölümlerinde ağırlıklı olarak konu edinilen Yunanistan Mübadilleri veya Selanik şehri ile ilgili bir resmin kitap kapağı olarak seçilmesi gerektiğini söylemek yanlış bir kanaat olmasa gerek. Kitap içerisinde bir diğer eleştirilmesi gereken husus ise tarihsel olarak çok büyük öneme sahip ve yıllardır sorun halinde bulunan konulara çok basit yaklaşımlar getirilerek açıklama yapılması olabilir. Örneğin, Rumeli göçmenlerinin kendilerine yapılan zulümleri neden unutmak istediklerine dair yapılan bir değerlendirmede, İslam dininde bulunan kabullenme ve tevekkül inancının etkili olduğu savı,bu sorunu açıklamadatek başına yeterli olmayabilir. Bu konuda sosyal, kültürel, ekonomik ve tarihsel birçok araştırma yapmak ve ardından tüm etkenleri bir arada kullanarak bir açıklamaya girişmek daha tutarlı olabilir. Ayrıca kitap içerisinde kendisine geniş yer verilen Rumeli muhacirlerinin toplumsal unutmaları mevcutken ve bu insanlar yine kitapta anlatıldığı gibi geldikleri yerleri ve geliş şekillerini kendilerinden sonraki nesillere aktarmıyorken,türk-yunan ilişkilerin gelişmesinde nasıl önemli bir yer edinecektir? sorusu zihinlerde yer etmektedir. Son olarak kitap içerisinde Rumeli-Balkan göçmenleri ile ilgili bölümlerde, tıpkı kitabın genelinde olduğu gibi, Yunanistan göçmenleri üzerinde durulması ve diğer ülkelerden göç edenlerin konuyadâhil edilmemiş olması, alanda bilgi sahibi olmayanların Rumeli-Balkan göçmenlerinin sadece Yunanistan dan gelenlerden ibaret olduğu şeklinde algılanmasına neden olabilir. Hâlbuki Kosova, Makedonya, Bulgaristan, Sancak, Arnavutluk, Bosna ve diğer Balkan ülke ve bölgelerinden Müslüman halklar (Türk, Boşnak, Arnavut, Torbeş, Pomak, Makedon vd.) Türkiye ye göç etmişlerdir ve tamamına Rumeli-Balkan göçmeni denmektedir. Kitap, Balkan Savaşlarının 100. yılı münasebetiyle gerçekleşen onlarca konferans, bilgi şöleni ve panellerin düzenlenmesine rağmen yazılı eser olmaması nedeniyle oluşan boşluğu doldurmakta büyük önem taşımaktadır. Kitap içerisinde bulunan bölümler ve makaleler alanında yetkin ve ayrıntılı eserlerdir. Kitapta 19. yüzyıl sonu ve 20. yüzyıl başında Osmanlı Devleti nin geçirdiği dönüşümü başta Selanik olmak üzere diğer Yunanistan şehirleri üzerinden ayrıntılı olarak görmek ve çok sayıda faydalı değerlendirmeye ulaşmak mümkündür. Ek olarak kitap, Lozan Antlaşması sonucu gerçekleşen mübadele ve ardından mübadillerin her iki ülkede yaşadıkları uyum sorunlarını kapsamlı 136

5 olarak ele almıştır ve bu alandaki az sayıdaki kitap arasında hayli önemli bir noktada yer almaktadır. Ancak daha önce de belirtildiği gibi, Rumeli coğrafyasını Yunanistan merkezli olarak düşünmek ve değerlendirmek, doğru algının oluşmasında sorunlara yol açabilir. 137