Siyasi İstikrar İndeksi (Sİİ) Referans No: İttifak, Stratejik İşbirliği / Ortaklık

Transkript

1 Sayfa1 Siyasi İstikrar İndeksi (Sİİ) Referans No: İttifak, Stratejik İşbirliği / Ortaklık Devletler; hedefledikleri yahut muhafaza etmek istedikleri değerleri ya da teşkil ettirmek istedikleri kuvvet parametrelerini ellerindeki imkânkabiliyetleriyle elde edemediklerinde işbirliğine/ortaklığa gider. Devletlerin yetersizlikleri kalıcı ve hacimliyse buna uygun yapıda işbirliklerine, yetmediğinde ittifaklara ihtiyaç duyarlar. Uluslararası siyasette stratejik işbirliği, stratejik ortaklığa nazaran daha dar kapsam ve kısa süreli, daha az kaynak ve çaba tahsisine dayalıdır. Stratejik işbirliği ya da stratejik ortaklığın uluslararası siyasette diğer işbirliği ya da ortaklıklardan farkı, açık ya da örtük biçimde, kuvvet yaratmak ya da artırmak içindir. Buna mukabil stratejik olmadığı ve açık ya da örtük biçimde kuvvet yaratmaya katiyen yönelmediği halde muazzam kuvvet teşkil ettiren kalıcı / güvenilir işbirlikleri hatırlatılmalıdır; Almanya-Fransa nın başlatıp genişlettiği AB gibi. Stratejik işbirliği ya da ortaklıklar, uluslararası siyasette ittifak şeklinde işleyişin etkin olduğu ortamda tercih pek edilmez. İttifaklar içinde yapılanmalar hatta hiyerarşi oluşabilmektedir. İttifaklar; belli değerler etrafında güçlü anlayış birliğine dayanmakta, kaynak tahsis ve yükümlülüklerinin net ve somut oluşu belirgindir. Bu bakımdan, ittifaklar, stratejik işbirliği ya da stratejik ortaklığa nazaran kaideli-düzenli devlete daha yatkındır. İttifaklar zorunluluk ve tabiiyet barındırabilirler. Soğuk savaş döneminde Ortadoğu, ABD-Rusya nın çekişme alanı olduğu kadar aynı zamanda; temel bir ittifak içinde yer alma kapasitesinden yoksun, çoğu kaidesiz-kurumsal olmayan vasıfta devletlerin, oynak ilişkiler geliştirme ortamıydı. ABD nin güçlenip Rusya nın zayıfladığı yakın dönemdeyse Ortadoğu devletleri, ittifakların önem ve işlev yitirdiği ortamda

2 Sayfa2 bir yandan operatif devlete yöneldi diğer yandan stratejik işbirliği / ortaklık şeklinde formatlara daha fazla açıklık kazandılar. Türkiye, NATO temel savunma ittifakının önem ve işlev yitirdiği, akıllı savunma adı altında NATO profilinin düştüğü, Rusya ile daha sıkı ve hacimli etkileşime geçtiği ortamda, stratejik işbirliği ve ortaklıklara girişti. Bunu belki ittifak kısıtlarının ciddi ölçüde hafiflediği ortamda tolore etmek gerekir. NATO nun dayandığı başta demokrasi değer esaslılık, stratejik işbirliği / ortaklıklarda aranan kriterden değildir. İttifaklarda politikacıların günlük yaklaşımları nispi önemsiz hale gelir. İttifaklarda tecrübeli / biri birileriyle belli kriterlere sahip olarak etkileşim içinde teknik / bürokratik kadroların zemini nispi güçlüdür. İttifaklarda siyasi iktidar / ekol değişiklikleri nispi önemsizdir. Kirlilik / yolsuzluk / kaynak transferi sair işleyiş, ittifaklarda daha nadirdir. İstisnası hatırlatılmalıdır; Lockheed! İttifaklar, diğer ortakların kaynak teşkil ve tahsislerinde daha şeffaf süreçleri destekler. NATO, Varşova Paktı karşısında galiptir. Temel ittifakı NATO içinde güvenilir aktör Türk devleti, ittifak formatlı etkileşiminde kazançlı olduğu gibi ortaklarına kazanç yaratmıştır. İttifak halindekine nazaran stratejik işbirliği / ortaklıklarındaysa Türkiye nin; güvenilir, kazançlı ve kazanç yaratıcı olma hali ağır soru işaretidir. İttifakta sıkı ortaktan stratejik işbirliği / ortaklıklarında gevşek paylaşımcı konumuna geçiş yapan Türkiye nin, dış politik mevcut etkileşiminde profilindeki hacimli düşüş, izlenmiştir. İttifakların nispi kurumsal, stratejik işbirliği / ortaklıkların durumsal olduğu düşünülebilir. Çok sayıda, farklı yapıda / değere dayanan devletlerle stratejik işbirliği / ortaklık geliştirmek, sürdürülemezdir. Buna girişilirse, biri birini baskılayan hatta nötralize edebilen işleyişle muhatap olunabilir. Türkiye, stratejik türlü işbirliği / ortaklıkları geliştirirken temel ittifakını baskılamış / hasara uğratmış hatta işlevsizleştirmiş (Çin den füze alma girişimiyle NATO yu), değersizleştirmiş (AB ile Suriyeli sığınmacı

3 Sayfa3 şantajı), tutarsız hale getirmiştir (ABD ye İncirlik üssüne F-15 konuşlandırtarak Suriye de Rusya yı saldırganlaştırmıştır). Türkiye, stratejik ilişki / ortaklıklar kurar ya da zayıflatırken bunlardan bazısını duruma atfen yürütmüştür. Yani, Türkiye tarafında, tesis edilen ilişki atfen stratejiktir. Tesis edilen işbirliği / ortaklığın gerçekten de stratejik oluşu ayrı konudur. Bu bakımdan, özellikle 2011 den itibaren imza edilen stratejik işbirliği / ortaklık antlaşmalarının tamamı gerçekten stratejik olamaz. Türkiye, stratejik işbirliği / ortaklıklara giriştiği dönemde ayrıca, devlet altı örgütlenmelerle (Kuzey Irak Bölgesel Yönetimi, HAMAS, Müslüman Kardeşler) daha fazla muhatap edilmiş, Mısır-Libya-Suriye de operatif devlet moduna kaymıştır. Bunlardan Suriye deki operatif devlet uygulamaları deşifre olmuş, diğerlerinin etkinliği yanında görünürlüğü düşüktür. İttifak halinde ülkelerin operatif devlet uygulaması hemen hemen imkânsızdır; ABD hariç. İttifak içinde ayrıca stratejik işbirliği / ortaklık geliştirmek mümkün, daha sağlam hatta elverişlidir. İttifak içinde stratejik ortaklık esaslı tecrübesi, ABD-Türkiye arasındaydı. ABD, Türkiye ile stratejik ortaklığı 2006 da daha ileri götürmek istemiş, vizyon ve yapılandırılmış diyalog eklemiştir İtibariyle ABD-Türkiye etkileşimi ittifak içinde, ittifaktan olacaksa ayrışma şeklinde işleyiş, bunun için vizyonların kesiştirilmesi ve yapılandırılmış (bürokratik-teknik yönelimde askerî ve diplomatik bürokrasiler arası güçlü etkileşim barındıran) diyalog söz konusuydu. Buna rağmen, Obama başkanlık dönemiyle birlikte ABD, Türkiye nin ittifaktan ayrı dinamiklere savrulmasında kuvvetli amildir. Obama NATO-AB kalıbının tam dışında prensiplere yaslanarak; TSK nın kurumsal ve bürokratik kapasitesinin haksız ve hukuksuz yargılamalarla tahribine sessiz kalmış, örtük destek vermiş, Türkiye ye ayrıca, PKK ile müzakere etmesini dikte etmiştir. Obama nın Türkiye hakkında tasavvur ve beklentileri, NATO-AB süreçleriyle yahut ittifakla

4 Sayfa4 uyumlu değildir. Türkiye nin temel ittifakıyla ters düşmesi sadece Ak Parti- Erdoğan ın politikalarıyla değil Obama yla birarada dinamiktendir. Stratejik işbirliği / ortaklık son anlaşmalarının çoğunun tek tip metinle yapılandırılmaları, muhakkak belli periyotta toplanma zorunluğu getirilmesi, bu toplantıların üst düzey şeklinde profille belirlenmesi, bazısında zorunlu zirve takvimlerinin bulunması, ilgili bakanlık / bakanların antlaşma metinlerinde zikredilmeleri, bu bakanlıkların antlaşma yürütücüsü olarak set edilmeleri, içeride Kabine bütünlüklü işleyişini tıkayıcıdır. Şöyle ki; Kabine de bakanlık üstlenenler, hangi ülkelerle ne zaman nasıl bir gündemle toplanmaları gerektiğini izleyemez haldedir. Dışişleri çok yönde farklı konuları toparlayamaz, değişik çıkarları telif edemez hatta izleyemez haldedir. Çok sayıda bakanlıkta özel / nitelikli görünen insan kaynağı tahsis edilerek; uluslararası antlaşmalar, stratejik işbirliği / ortaklık konularında izleme-değerlendirme yapabilecek kadrolar teşkil ettirilmiştir. Bakanların bu kadrolardan sürekli bilgi alıp güncellenmeleri, uluslararası antlaşma bizzat yürütücüsü olmaları bakımından gerekliliktir. Dışişleri nin koordinasyonu zayıfladığı gibi ülkeden ülkeye proje şeklinde kaynak yaratıp transfer edecek kirli ve işlevsiz networklar peşi sıra gelmiştir. Stratejik işbirliği/ortaklıklar düzeninde askerî anlaşma-mutabakat üretmek nerdeyse imkânsız, üretilse de yürütmek ve sürdürmek son derece güçtür. Olumlu istisnası yahut tolore edilmesi gerekeni Katar la üs anlaşması görünmektedir. Askerlerin yükümlülük üstlenip kaynak transfer edebilmeleri için müzakere / anlaşma süreçlerinde sözü geçen iştirakçi olmaları gerekmekte, kapalı devre uygulamalarda, başarılamamıştır. S. Arabistan ın ortak ordu kuracağı söylenti ertesi Türkiye, yüksek düzeyli stratejik işbirliği anlaşması kabul etmiştir. Aşağıda 2006 dan itibaren sıçrama yapan stratejik işbirliği / ortaklık antlaşmalarının dökümü kabaca özetlenmiştir. Başbakanlık bunları derlitoplu yayımlamış, kritik bazısını zikretme gereği duymamıştır. Belki de ederini fark edememiştir. Antlaşmaların nasıl zıt çıkarları telif etmeye çalıştıkları ülke adlarından açıkça bellidir. Misal; Suriye ya da Irak ile elli

5 Sayfa5 küsur anlaşma akdedilmiş, mürekkebi kurumadan gelinen noktalar bellidir. Halen Rusya, Irak yönünde iptal edilen ya da askıya alınan, pratikte değeri kalmayan anlaşmalar mütemadiyen deklare edilmektedir. Anlaşma zamanlamaları da ilginçtir; Irak anlaşması ABD işgali biterken (SOFA anlaşmasına) denk gelmiştir. Mısır la Müslüman Kardeşler- Mursi iktidardayken kotarılan anlaşma, darbeci Sisi tarafından tanınmaz haldedir. Kırgızistan la stratejik işbirliği, Rusya ile ilk krizde Kırgız liderinin özür dileyin açıklamasıyla ağır tahrip edilmiştir. Macaristan la 2013 te anlaşma yapılmış, 2015 te Suriyeli sığınmacı krizinde Macarların tutumu ortada, örnekleri çoğaltmak kolaydır. ÜLKE Brezilya MEKANİZMA Komisyonu (YDİK) KURULUŞ TARİHİ TOPLANTILAR Brasilia ANLAŞMA SAYISI Brasilia İstanbul Irak / İstanbul Bağdat 48 İran Suriye Rusya Yunanistan Komisyonu (YDİK) Üst Düzey İşbirliği Konseyi (ÜDİK) Konseyi (YDİK) Ankara / / Tahran Halep/Gaziantep Şam 02/ / Lazkiye 20/ Ankara 11/ Ankara 15/ Moskova 03/12/2012 İstanbul 22/11/2013 St. Petersburg 01/12/2014 Ankara 14/ Atina İstanbul Atina

6 Sayfa6 ÜLKE MEKANİZMA KURULUŞ TARİHİ TOPLANTILAR ANLAŞMA SAYISI İtalya Türkiye-İtalya Hükümetlerarası Zirvesi İzmir Roma 6 İspanya Türkiye-İspanya Hükümetlerarası Zirvesi İstanbul 21/ Madrid Ankara Madrid Ankara Türkiye-Suriye- Ürdün-Lübnan Azerbaycan Lübnan Pakistan Ukrayna Kırgızistan Mısır Bulgaristan Yüksek Düzeyli Dörtlü İşbirliği Konseyi (YDDİK) Konseyi (YDİK) Konsey (YDSK) Konseyi (YDİK) New York İzmir Gebele Ankara Ankara İslamabat Ankara Ankara 24/ Kiev Ankara Ankara Bişkek Ankara 12/ Kahire 12/ / Kahire Ankara 17 Kazakistan Ankara Astana 10 Tunus Macaristan Portekiz Türkiye-Portekiz Hükümetlerarası Zirve Tunus Ankara Lizbon 4

7 Sayfa7 ÜLKE Katar Güney Kore* ABD* MEKANİZMA Türkiye-Katar Yüksek Stratejik Komite STA, Nitelikli Çelik, Otomotiv ve Savunma Sanayi İşbirliği Stratejik Ortaklığı İleri Götürmek İçin Ortak Vizyon Yapılandırılmış Diyalog KURULUŞ TARİHİ TOPLANTILAR ANLAŞMA SAYISI Doha Ankara Washington Suudi Arabistan* Askeri Alanda Eğitim, Teknik ve Bilimsel İşbirliği (Çerçeve) Anlaşması, Yükek Düzeyli Stratejik İşbirliği Konseyi Ankara Riyad 5 *Başbakanlık sınıflamasında yer almamaktadırlar. G. Kore anlaşmasında stratejik değerler hayli yüksektir. İttifakların belirleyici olduğu dönemde yahut ittifaklar içinde de türlü başarısızlık / ihtilaf söz konusuydu ancak bunlar ağır tahrip edici / tutarsız hale getirici / yıkıma uğratıcı değillerdi. İttifaklar döneminde devlet altı örgütlenmelerle işbirliği yahut operatif devlet modu zaten yoktu. İttifaklar döneminde terör örgütleriyle müzakere (PKK yanında yol açılmış olduğundan HAMAS ve IŞİD, El Nusra) olamazdı. İttifaklar döneminin dış etkileşim eklemli kirlilik / yolsuzluk potansiyeli sınırlıydı. İttifaklar düzeninde Kabine üstünde politik ve pratik yük çok düşüktü. İttifaklar düzeninde Kabine koordinasyonu rahat ve nispi güçlü, askerîdiplomatik bürokrasinin işlevselliği yüksekti. Stratejik işbirliği ve ortaklıklar, Türkiye nin dış politik etkileşiminde güven ve kazanç değil, en hafifinden, endişe ve ucu açık kayıplar üretmiştir. Türkiye, temel ittifakları NATO-AB ye nazaran stratejik işbirliği / ortaklıklar düzeninde halen, başarısız konumdadır. Stratejik işbirliği / ortaklılar düzeninin işlevselliği ve yapılandırılma gerekleri sorgulanmalıdır. Saygılarımızla,

8 Sayfa8 Bu raporun barındırdığı ya da dayandığı bilgiler yazarlarının doğru ve güvenilir olduğuna inandığı kaynaklardan alınmış ve akademik denetime tabi tutulmuştur. Bununla birlikte üçüncü şahıslardan alınan hiçbir bilginin doğruluğu ve tamlığı bağımsız olarak onaylanmamış buna dair bir garanti verilmemiştir. Rapordaki ifadeler geleceğe dair güncel beklentiler temin edebilir ve doğrudan güncel veya tarihi bir gerçeğe ilişkin olmayan herhangi bir beyan içerebilir. İşbu ifadeler bilinen / bilinmeyen riskler, tereddüt ve kapsamlı olarak belirtilmemiş başka faktörler içerebilir. Bu rapora katkıda bulunanlar sürekli değişen bir çevrede faaliyet gösterdiğinden devamlı yeni risklerin ortaya çıkması doğaldır. Okuyucu bu ifadelere aşırı bir güven sergileyerek yatırım ya da ticari bir işlem yapmamaları için uyarılmaktadır. Raporun hazırlanmasına katkıda bulunanlar yeni bir bilginin doğuracağı sonucu müteakiben hiçbir ifade üzerinde halka açık bir güncelleme yapma zorunluluğu taşımaz. Raporu yazanlar bu bilgilerin kullanımına bağlı doğacak hiçbir zarar yahut kayıptan hiçbir şekilde sorumlu tutulamazlar. Tüm hakları saklıdır. Bu raporun hiçbir parçası fotokopi, kayıt, bilgi depolama ve yeniden kullanımı mümkün kılacak araç / sistem dâhil olmak üzere alıntı yapılamaz, yeniden yayınlanamaz.