YAKACIK MAKİNA FABRİKASI

Transkript

1

2

3 N YAKACIK ARMATÜRLERİ Armatürlerimiz, KLINGERAVUSTURYA Lisansıyla modern entegre tesislerimizde kaliteli olarak üretilmektedir. Klinger Armatürleri 14 ülkede imâl edilmekte ve bütün dünyada kullanılmaktadır. Armatürlerimiz, mükemmel ve uzun ömürlü sızdırmazlık sistemi, kolay bakım ve sızdırmazlık ringlerinin değiştirilmesiyle yenilenme özelliğinden dolayı ekonomiktir, enerji tasarrufu sağlar, çevreyi kirletmez. KLİNGER YAKACIK, mükemmel bir satış sonrası servis ve vana seçiminde danışmanlık hizmeti de vermektedir. Katalog ve her türlü ilave bilgi için hizmetinizdeyiz. YAKACIK MAKİNA FABRİKASI Döküm Valf Sanayi ve Ticaret A.Ş. Şirket Merkezi Kemeraltı Cad. Bankalar Han K. 5 Karaköy istanbul Tel: (4 hat) Telev: Fabrika: Ankara Asfaltı Üstü Kartal İstanbul Tel: Mağaza: Necatibey Cad. Karantina Sok. No: 7 Karaköy istanbul Tel: Ankara İrtibat Bürosu: Strasburg Cad. 32/3 Sıhhiye Ankara Tel: İzmir İrtibat Bürosu: Alsancak Atatürk Cad. 374/3 Tel: Adana İrtibat Bürosu: istiklâl Mart Sokak 33/5 Tel: Bursa İrtibat Bürosu: Tel:

4 TEZSAN PAZARLAMA A.Ş. TAKIM TEZGAHLARI PAZARLAMASINDA ETKİN VE GÜÇLÜ KURULUŞ TEZSAN TAKIM TEZGAHLARI SANAYİ VE TİCARET A.Ş.nin acentesidir. TEZSAN ürünlerini yurt içinde ve dışında pazarlamaktadır. CNC Torna, Freze, Delme, Taşlama ve Elekroerozyon Tezgahları CNC İşleme Merkezleri, Esnek imalat Sistemleri, Robotlar. CNC + İLERİ TEKNOLOJİK DÜZEYDE: İTHALAT VE MÜMESSİLLİK, TEKNİK DANIŞMANLIK, TEKNİK EĞİTİM VE YAZILIM, SATIŞ SONRASI TEKNİK SERVİS HİZMETLERİ. TEZSAN PAZARLAMA A.Ş. TAKSAN TAKIM TEZGAHLARI SANAYİ VE TİCARET A.Ş.nin YETKİLİ SATICISIDIR. MERKEZ: TEZSAN PAZARLAMA A.Ş. Necatibey Cad. No.255 Karaköyİstanbul Tel: (3 Hat) Telex: cnc tr Fax: BÖLGE MÜDÜRLÜKLERİ: ANKARA Kazım Karabekir Cad. Ticaret Merkezi Han No. 103/24 Dışkapı Tel: TEZSAN BİR TÜRKiYE $ BANKASI KURULUŞUDUR. İZMİR Gazi Bulvarı No.71 /A Cem Çınar İş Hanı Tel: ADANA Özler Cad. No.67 Kat.67 Tel: Telex: mead tr

5 ı İÇİNDEKİLER / CONTENTSIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIIH Haziran / June Cilt/Vol.:29 Sayı / No: 341 Makina Mühendisleri Odası adına Sahibi (Pubfeher): ismet Rıza ÇEBl Sorumlu Yazı işleri Müdürü (Managing Editör): Tülay AKARSOY Yayın Kurulu (Publishing Board): Atilla ATASOY Serhat ALTEN Metin ŞiMŞEK Siyami ESER Uğur AKARSU Atilla ÇINAR O.Nihat BULAMAÇ TMMOB MAKİNA MÜHENDiSLERi ODASI 32. DÖNEM ÇALIŞMA PROGRAMI NÜKLEER REAKTÖRLE MERKEZi ISITMA Ahmet DURMAYAZ MÜHENDİSLİKTE ERGONOMİ BiLiMi Atilla BOZACI ISI POMPALARININ TERMODİNAMİĞİ, YAPISI VE ENERJi TASARRUFU YÖNÜNDEN ÖNEMi Kamil ALlBAŞ Zehra GÜLTEN ftomamy8n.rtm.ni (Advertising Representative): Nermin ÖZBAKl Grafik (Graphist): Ali YILDIZ DİŞLİLERDE DiŞ KALINLIĞININ MASURA ÎLE ÖLÇÜLMESİ Siyami ESER 30 Dizgi (Type Setting): NORM Dizgi ve Yayıncılık Ankara Baskı (Prıntingby): MAYA Matbaacılık ve Yayıncılık Ltd.Şti. Tel: Ankara YÖMtim Y.ri (Head Office): Konur Sokak No: 4/4 KızılayAnkara Tel: Basıldığı Tarih: HAZiRAN 1988 Baskı Say ısı: YAPI YÜZEYLERİNDE OLUŞAN GÖLGELERİN ÇlZÎM YOLUYLA BULUNMASI Faruk ÖZERENGIN ATÖLYEDEN 38 BASINDAN 39 KiM NE ÜRETİYOR Abone Koşulları: Makina Mühendisleri Odasfnın Türkiye'deki üyelerine parasız gönderilir. Ayda bir çıkar. Sayısı 1000.TL; Yıllık abone TL: 6 aylık abone 5000.TL: Mühendislik eğitimi yapan öğrencilere % 20 indirim yapılır. Yurt dışı abone 35 ABD Doları. Reklam Fiyatları ve Koşullan : Ön iç Kapak (Renkli) TL; Arka Kapak (Renkli) TL; Arka iç Kapak (Renkli) 1.5ÛO.OOO..TL: iç Sayfa (Renkli) TL. (SiyahBeyaz) TL; 1/2 Sayfa (Renkli) TL. (SiyahBeyaz) TL, 1/4 Sayfa (SiyahBeyaz) Û.TL, 1/8 Sayfa (SiyahBeyaz) TL, iç Tanıtım Sayfası (Renkli) TL. ikinci Kapak (Renkli) I TL. + KDV uygulanır. Derginin sayfa boyutları 20x27 cm'dir. Reklam filmleri 17x24 cm, 17x12 cm, 17x6 cm, 8,5x6 cm boyutlarında gönderilmelidir. Reklam bedelleri fatura tarihinden başlayarak 1 hafta içinde Türkiye iş Bankası, Ankara Yenişehir Şubesindeki No'lu hesaba yatırılır. Yazı Yayım Koşulları: Yazılar daktilo ile yazılmış iki kopya olarak, yazının 100 sözcükten oluşan Türkçe ve ingilizce özeti, yazarın kısa özgeçmişi, adreslen ve telefon numaraları ile birlikte gönderilmelidir. Fotoğraflar net ve temiz olmalı, mümkünse negatifi gönderilmeli, şekiller basım için aydınger ya da beyaz kağıda çini mürekkebi ile çizilmelidir. SI birimleri kullanılmalıdır. Özgün ve Derleme yazılardaki görüşler yazarına, Çevirilerden doğacak sorumluluk ise çevirene aittir. Gönderilen yazılar başka bir yayın organında yayımlanmamış olmalıdır. Yayın Kurulu gönderilen yazılar üzerinde gerekli gördüğü düzeltmeyi yapmaya yetkilidir. Dergide yayımlanan yazılara bir dergi sayfası için Özgün ve Derleme yazılarda TL, Çeviri yazılarda TL net ödeme yapılır. Dergideki yazılar kaynak gösterilmek koşuluyla başka yayın organlarında yayımlanabilir. ANKARA ŞUBESi : Sümer Sok. 36/1, D«mlrt«p«/Ankara T«l: (4) İSTANBUL subesh Ittlkuı cad. 99 Ankara i»nam Kat: Beyoğlu/istanbul Tal:(D izmir ŞUBESi: AH Çatınkaya Bul. No; 12 Kat; l D. l Gundoğdu. Alıancak /i z T«h(51) ADANA ŞUBESİ : Atat i* k Cad. Ekm»kç!l«f Apt. 171/ Adana Tel:(7U) BURSA ŞUBESİ Hacılar Mah Ecvler sok Baysal Apt. Kat Bursa T«l (24) DİYARBAKIR BÖLQE TEMSiLCiLiĞi inanoğlu Cad. Ebru Apt. Kat. l D. l Tel: (831) TRABZON BÖLGE TEMSİLCİLİ fil Uzun Sok.EBA çarşı» Kat:4NO: Trabzon Tel:(031) 17769

6 Yeni dönem çalışmalarımızın ana hatlarını çizen Çalışma Programımız tamamlanarak bu sayıda yayımlanmaktadır. Programda gö'zönünde tutulan ana amaçları gerçekleştirmenin şartlarını, Odanın örgütlülüğünü yükseltmek, Oda üye ilişkilerini geliştirmek, Oda'nın toplum içindeki yerini pekiştirmek, uluslararası ilişkileri kurmak olarak sıralayabiliriz. Demokratik bir kitle örgütü olarak Odamız, ülkemizdeki demokratikleşme uğrasını da üstüne düsen görevi, üyelerinin demokrasi bilincini ve örgütlülüğünü arttırarak yerine getirebilir. Toplumun sorunlarına meslek odamızla ilgili konularda araştırmalara dayak çözüm önerileri geliştirmek. Odamızın toplum içindeki saygınlığını pekiştirecektir. Güçlü bir örgüt olmak, üyelerimizin etkin katılımıyla gerçekleşebilir. Etkin katılımın en önemli yönlendiricisi, üyelerin isteklerine gerçekçi çözüm önerileri üretmektir. Mesleğin sorunlarına eğilmek, çözümü için öneriler üretmek, Odaüye bağını güçlendirecektir. ileri bir toplum olmanın gereği olarak gördüğümüz sanayileşmiş, teknoloji üreten Türkiye hedefine ulaşmak için katkıda bulunmak ana hedeflerimiz arasında yer almaktadır. Mesleğimizi gerçek anlamıyla yerine getirmenin ancak sanayileşmiş bir toplumda gerçekleşebileceği, bu nedenle de sanayileşme talebinin ülkemiz kadar üyelerimiz için de önem taşıdığı programımızda vurgulanmaktadır. Bütün örgüt birimlerinin ve üyelerimizin isteklerini içermesini öngördüğümüz yeni dönem programımızın gerçekleştirilmesinde üzerimize düşen görevleri yerine getireceğimize inancımızı yineleyerek, hepinizi göreve çağırıyoruz. Haydi görev başına! Saygılarımızla. ÎSMET RIZA ÇEBÎ ODA BAŞKAM MÜHENDiS VE MAKlNA DERGiSi ClLT:29 SAYI:341 HAZiRAN 1988

7 TMMOB Makina Mühendisleri Odası 32 Dönem Çalışma Programı BÖLÜM ı Günümüzde 30 bine varan üye sayısıyla önemli bir demokratikmesleki kitle örgütü olan Makina Mühendisleri Odası (MMO) Anayasa'nm 135. maddesinde tanımı yapılan kamu kurumu niteliğinde meslek kuruluşları arasında yer almaktadır. Türk Mühendis ve Mimar Odaları Birliği (TMMOB) ve bağlı Odaları, sanayileşmenin kaçınılmaz kurumlarıdır. Kamu ve özel sektör dışındaki özgün ve bağımsız yapılanma!arıyla Odalar, sanayileşme ve sanayileşmenin getirdiği sorunlarla ilgili çözüm önerilerinin üretilmesi için gereklidirler. Odalar, sanayi, eğitim, denetim ve araştırma kurumları arasında bu kurumların en nitelikli elemanlarını da üyelik bağı ile yapısında topladıklarından, doğal bir köprü oluştururlar. Etkinlikleriyle de sanayinin temelini oluşturan kurumlar ile yönlendiren kurumlar arasında eşgüdümü, iletişimi ve bağı güçlendirirler. Odalar, bağımsız yapıları ile üreticitüketici ilişkilerinde de önemli bir işleve sahiptirleı. Odalar, üyelerinin görüşlerini ve istemlerini belirleyip yüksek sesle duyurarak demokratik baskı aracı olma işlevini yerine getirir. Ayrıca üyelerinin haklarının yetkin ve kararlı savunucusudurlar. Odalar, mesleğin ve meslekdaşlarm çıkarlarını korurken, birikimlerinin toplum yararına kullanılmasına özel önem verirler. Demokratik toplum düzeninin vazgeçilmez yapı taşları olan Odalar, etkinliklerinin gücünü kamuoyu oluşturacak demokratik baskı aracı olmalarından alırlar. Toplumların gelişme potansiyellerinin harekete geçebilmesi için, çıkarların, istemlerin, görüşlerin örgütlenebilmesi, seçenekler olarak topluma sunulabilmesi gereklidir. MMO da temsil ettiği kesimin çıkar, istem ve görüşlerini duyurabilmenin sürekli gayreti içindedir. Odamız üyelerinin istemleri genellikle, toplumun ortalama istem düzeyinin üzerinde olmuştur. MMO'nun konumu ve görevleri gereği, savunduklarını yüksek sesle duyurmaya çalışması zaman zaman onu resmi politikalarla çatışmaya itmiştir. Ancak bağımsız bir tutumla üretilen seçenek görüşlerin, zaman içinde doğrulanması, MMO ve benzer kurumların, toplumların gelişmesi açısından ne denli önemli olduğunun göstergesidir. Türkiye'nin sanayileşmesi, geçmişten beri Odamızın en önemli gündem maddesi olmuştur. Bu konu, Odamızın ve üyelerinin varlık nedeni olması nedeniyle de sürekli gündemdedir. Bu gündem, ülkemizin sanayileşmedeki, bilim ve teknoloji üretmedeki konumunun belirlenmesini de gerektirir. MMO, sağlıklı bir sanayileşmeyi savunduğu için, demokrasinin giderek geliştirilmesi ve derinleştirilmesini de savunur. Sanayileşme elbetteki toplumsal yaşamda bir ileri aşamayı temsil eder. Toplumsal gelişmenin her aşamasında sözkonusu olan demokratikleşme, sanayileşmeye ve ülkemizin toplumsal, politik ve ekonomik konumuna özgü sorunlarıyla yine gündemdedir. MMO, nasıl bir sanayileşme sorusuna yanıt arar. Çarpık sanayileşme modellerinin yarattığı olumsuzlukları belirler ve sergiler. Günümüzde, sanayileşmenin bir hedef olmaktan çıkartıldığı ve ülkenin bir teknoloji mezarlığı haline getirildiği açıktır. Türkiye, bilim ve teknoloji üretememektedir. Teknoloji dışalımı adı altında gelen "paket"ler, kapalı kutular niteliğinde olup kısa sürede, dünya teknoloji düzeyinin çok gerisine düşmektedir. Sanayileşme, bilim ve teknoloji üretme vazgeçilmez bir hedef olarak benimsenmedikçe, sanayi, bilim, eğitim ve araştırma kurumlarında bu hedeflere varmayı sağlayacak ortamlar oluşturulmadıkça mühendislik hizmetlerinde yüksek nitelikten de söz edilemez. Bu olumsuz durumun sürmesi, kaçınılmaz olarak mühendislerin de sosyo ekonomik konumlarında gerilemelere neden olmaktadır. Ülkemiz için ise, ileri sanayi ülkeleri ile ilişkilerde daha fazla bağımlılık ve ucuz niteliksiz işgücünün pazarlık masasına sürülmesi söz konusudur. Bu sürecin tehlikeli sonucu ise, demokratik olmayan seçeneklerin topluma dayatılmak istenmesidir. Bu dayatmalar sırasında, MMO gibi mesleki ve demokratik istemleri savunan örgütler, baskı altına alınmaya etkisi/.lcştirilmeye veya düzenle uzlaşan hatta savunan bağımlı kurumlar haline dönüştürülmeye çalışılabilir. TMMOB ve bağlı Odaları, 1980 sonrasında, toplumun değişik kesimlerini örgütleyen bütün demokratik kurumlar gibi anayasa ve yasalarda yapılan değişikliklerle ağır antidemokratik ve ekonomik baskılar altına alınmıştır. Kapatılmayan demokratik kurumlar iç sorunları ile boğuşur, yalnızca yaşamaya çalışır duruma getirilmiştir. MMO, iç kaynaklarına dönerek çözüm üretmekte başarılı olmuş, iç yapısını gözden geçirerek merkezi demokratik yapısını pekiştirmeye çalışmıştır. MMO, TMMOB'ye bu yapılaşma açısından bakmıştır. Daha güçlü merkezi bir yapı ve bu yapının oluşturduğu ortak politikalar, güçlü etkinliğe sahip bir TMMOB'yi oluşturacaktır. Toplumda var olması gereken demokratik bir yapılanma içinde. Odaların, ilgi alanlarına giren konularda işlevlerini yerine getirmeleri öncelikli görevleri arasındadır. Görevlerin yerine getirilebilmesi için kendi demokratik işleyiş araçlarımıza sahip çıkarak, sağlıklı bir kurumlaşmanın gereği benimsenmiştir. Odamızın geleneğinde MÜHENDiS VE MAKlNA DERGiSi ClLT:29 SAYI:341 HAZiRAN 1988

8 böylesi bir kurumsallaşmayı gerçekleştirecek araçlar vardır. Kendi karar organlarımızda, demokratikmerkeziyetçi yapıyı gerçekleştirecek tüzük ve yönetmelikler hazırlanarak yaşama geçirilmiştir. Geçmiş çalışma programlarında da yer alan kurumsallaşma hedefi büyük ölçüde gerçekleşmiştir. Üyelerimizle ilişkilerimizde istenen düzeye ulaşılamamıştır sonrası, bireyleri örgütlenmelerden uzak tutma politikalarının da etkisiyle olumsuz yönde etkilenen Odaüye ilişkileri yeniden gözden geçirilmelidir. Üyelerimizin toplumsal konumlarının ekonomik, demokratik, istemlerinin bilimsel yöntemlerle belirlenebilmesi ve bunların Oda çalışma ve politikalarında değerlendirilmesi için çalışmalar yapılacaktır. örgütlenme çalışmalarına verilecek ağırlıkta bu kapsamda değerlendirilecektir. Çalışmalarımızı yaşama geçirmek için gereksinim duyduğumuz kaynaklar açısından sorunlarımız sürmektedir. Bu nedenle çalışma konularımızın dikkatle öncelik sırasına sokulması ve kaynaklar açısından değerlendirilmeleri gerekmektedir, insan, maddi kaynaklar ve bilgi birikimlerimiz en iyi biçimde kullanılarak nitelikli hizmetler üretilmeye çalışılacaktır. Makina Mühendisleri Odası'nın demokratik yapılanmasında üst noktada yer alan MMO Yönetim Kurulu çalışma programı bu konumu yansıtacak işlevselliğe sahip olacak şekilde hazırlanmıştır. Parçalarla butün arasındaki ilişkiyi dikkate alan program, genelde yapının tamamını ilgilendiren konularda eşgüdümleyici, bütünleştirici, kaynakların en iyi biçimde kullanımını amaçlayan, katılımı artırmayı hedefleyen. Oda işlevlerini artırıcı ve etkinleştirici çalışmalardan oluşmuştur. Yukarıda sıralanan görevlerini yerine getirebilmesi için üyelerinin ortak çıkarlarını toplumun çıkarları ile çakıştıracak bir demokratik baskı mekanizması oluşturmak zorundadır. Böyle bir mekanizmanın oluşturulması için MMO öncelikle üyeleri düzeyinde, bir güven odağı olmalı ve onların hem üye olmaktan hem de çalışmalarına katılmaktan onur duyacakları bir konumda olmalıdır. Geçmişten bu yana savunduğu ilkeleri yaşamda doğrulanan MMO, bu ilkelerini daha yüksek sesle ve mesleki yetkinlikle donatarak savunmaya devam edecektir. Bu ilkelerden önde geleni 'Türkiye, bilim ve teknoloji üretmeli ve sanayileşmelidir" savsözünde özetlenebilir. Bu savsözün, yaşadığımız günlerde bütün örgütümüzce mesleki alanda yapılacak çalışmalarla sürekli gündemde tutulması gerektiğine inanıyoruz. Geniş üye tabanının, yaşanılan dönemin politik ekonomik olumsuzluklarından etkilendiği bir gerçektir. Mesleğin uygulama düzeyi, çalışma alanları, iş koşulları gibi konularda ağırlığını hissettiren bu olumsuzluklara karşın, "mühendislik, mühendislik yapabilmenin ortamı ve koşulları, mühendislik eğitimi, meslekiçi eğitim" ve benzer konular, gündeme getirilerek, "mühendisin günümüzdeki kimliğinin" tartışılmasına çalışılacaktır. Demokratik katılım mekanizmalarımız, heterojen yapımız da dikkate alınarak işletilecek ve birlikte yaratma olanakları oluşturulacaktır. Geniş kesimlerin ilgisini çekecek konular, benzer kuruluşlar ve değişik disiplinlerden uzmanların katılımı sağlanarak gündeme getirilmeye çalışacak ve MMO'nun özgün görüşlerinin de duyurulacağı ortamlar oluşturulacaktır. Yapılacak bütün çalışmalarda deney ve bilgi birikimi, insan gücü, maddi olanaklar gibi kaynakların, en iyi bileşimde kullanılabilmesi amacıyla, mühendislik ve yönetim disiplinleri en üst düzeyde kullanılmaya çalışılacaktır. BÖLÜM II Yukarıda kalın çizgileriyle iki yıllık etkinliklerimizin hedefleri konmaya çalışılmıştır. Program üyelerin ve Oda birimlerinin görüş ve istemlerine uygun olarak oluşturulmuş ve süregelen çalışmalar dikkate alınmıştır. Program ilk bakışta hayata geçirilmesi zor ve birçok konuyu kapsamasına karşın, tümü de Odanın yerine getirmesi gerekli görevleri arasında yer almaktadır. Programın yaşama geçirilmesinde üyelerimizin çalışma disiplin ve istemleri ile yaratıcılıklarına güvenimiz tamdır. Çalışmalarımızda Odamızın 1954 yılından bu yana 34 yıllık bir geçmişi ile oluşmuş gelenekleri ve bilgi birikimi bize yol gösterici olacaktır. Dönem boyunca programa bağlı kalınmaya çalışılacaktır. Çalışmalarımızın yerine getirilmesinde Oda maddi kaynaklarının önemi büyüktür, bu nedenle hizmetin aksamaması için azami tasarrufa özen gösterilecek, parasal kaynakların geliştirilmesine çalışılacaktır. Programın yaygın duyurusundan sonra, yapılacak hizmetlerle Odaüye ilişkilerinin geliştirilmesi için çaba gösterilerek, çalışmalara en geniş katılım sağlanacaktır. Ayrıca üyelerimiz dışında konuyla ilgili kişi ve kuruluşlarla da ortak çalışmalar yürütülecektir. iki yıllık çalışma dönemimiz içinde yapılacak çalışmalar süregelen biçimiyle ve ağırlıklı olarak komisyon çalışmaları olarak yürütülecektir. Bu konuda Odamızda önemli bir birikim sağlanmış olup azımsanmayacak sayıda üyemiz çalışmalara katılmaktadır. Bu dönem komisyonlara katılan üyelerimiz çalışma programında belirtilen konulan bütünüyle kendi çabaları ile gerçekleştirmek yerine daha çok eşgüdümleme ve düzenleyicilik işlevini yüklenecektir. Komisyonlara en geniş biçimde uzman üye ve kişileri katacak, böylelikle hem çalışmaları hızlandıracak hem de yüksek nitelikli olmasını sağlayacaklardır. Komisyon çalışmalarının çeşitli aşamalarında, yönetim kurullarının görüş ve kararlarına gereksinim duyulduğunda, çalışmalar aksatılmadan hızla yanıt verilmesine çalışılacak, komisyonların sekreterya faaliyetleri Oda personeli ve profesyonel kadrolarca yine aksatılmadan yerine getirilecektir. Çalışma dönemimiz için özellikle: Sanayileşme konusunda Oda görüşlerinin oluşturulması ve bunların savunularak, benimsetilmesi, Üyelerimizin özlük haklarının korunup geliştirilmesi, Üyelerimizin mesleki bilgilerinin geliştirilmesi, konularında yapılacak çalışmalara ağırlık verilecektir. 8 MÜHENDiS VE MAKlNA DERGiSi ClLT:29 SAYI:341 HAZiRAN 1988

9 Programda yer alan komisyonlar: Daha önceden kurulmuş ve çalışmalarına devam eden komisyonlar, Yeni kurulması gereksinim olarak ortaya çıkan komisyonları kapsamaktadır. SANAYİLEŞME SORUNLARINA YÖNELiK ÇALIŞMALARIMIZ Çalışma dönemimiz içinde sanayileşme konusunda yerli ve yabancı tekellere karşı ülkenin ve toplumun çıkarlarını öne alan göruşlerin oluşumuna ve savunulmasına çalışılacaktır. Ekim 1987'de Ankara'da düzenlenen sanayi kongresinde elde edilen sonuçlardan en önemlileri, ülkemizde araştırmageliştirme etkinliklerinin yok denecek kadar az olduğu, makina imalat sanayiine ağırlık verilmediği, teknoloji üretilemediğidir. Bu noktadan hareketle, araştırmalar yapılacak, görüşler geliştirilecek ve bu görüşler savunulacaktır. Dönemimiz içinde de Odamızca geleneksel olarak düzenlenen sempozyum ve kongrelere devam edilecek; IV. TEKSTiL SEMPOZYUMU II. OTOMOTiV SEMPOZYUMU SANAYi KONGRESi 2430 Ekim 1988 BURSA Mayıs 1989 BURSA Ekim 1989 ANKARA Sempozyum ve kongreleri düzenlenecek, bunun için ayrı ayrı sempozyum ve kongre hazırlık komisyonları oluşturulacaktır. Bu komisyonlara bağlı olarak kurulacak alt komisyonlar ise hazırlık dönemi boyunca düzenlenecek söyleşi ve panellerle ilgili konularda Oda görüşlerinin oluşumunu sağlayacaklardır. ÜYE ilişkileri Sanayi yapımızın geri kalmışlığı üyelerimizin mesleki konumlarını sürekli geriletmekte, mesleki formasyonuna uygun iş bulmada güçlükler yaratmaktadır. Giderek artan hayat pahalılığı ve enflasyon üyelerimizin ekonomik durumlarını güçleştirmektedir. Buna karşın; Kamu kesiminde çalışan üyelerimiz, değil sendikal haklarını elde etmek, sözleşmeli personel durumuna geçirilerek savunmasız konuma düşürülmüşlerdir. Odamız sözleşmeli personel uygulamasına karşıdır ve tüm çalışanların sendikalaşmasından yanadır. Bu konuda oluşturulacak: ÜYE ilişkileri KOMiSYONU Üyelerin istemlerini saptamak, ülkemizin mühendislik haritasının çıkarılması, işyeri temsilciliklerinin hayata geçirilmesi ile Oda ile işyeri temsilcilikleri arasındaki bağı oluşturacaktır. Komisyon diğer komisyonlar ile ilişki kurarak üyelerin istemlerini aktaracaktır. Kamu kesiminde çalışanların üyeliğini isteğe bağlayan yasal düzenlemenin kaldırılması için çaba gösterecektir. Odamız üyesi olan ve. makina mühendisliği dışında kalan uzmanlık alanlarından Endüstri, Tekstil, Uçak, Gemi, işletme Mühendislerinin istemlerine yönelik çalışma yapılacaktır. ÜYE ÖZLÜK HAKLARI KOMiSYONU Kazanılmış özlük haklarının savunulması konusunda çalışma yapacak, sözleşmeli personel uygulanmasına karşı çıkılacaktır, işlendirme (istihdam) sorunu üyelerimizin ücretlerinde meydana gelen değişmeleri gösteren çalışmalar yapılacaktır. Komisyon, hukuk danışmanı ile işbirliği yaparak üyelerin iş hukukuna ilişkin sorunlarında yardımcı olacaktır. ÜYE SOSYAL ilişkiler KOMiSYONU Üyelerimize sosyal konularda hizmet götürmek üzere çalışmalarda bulunacaktır. Üyelerimizin dinlenebilecekleri lokal yerinin sağlanması ve daha sonra buna ilişkin hizmet verilmesi, üyelerimizin ve yakınlarının sağlık hizmetlerine yardımcı olunması, sosyal etkinlikler ve geziler konusunda çalışmalar yapılacaktır. ANKET DÜZENLEME VE DEĞERLENDiRME KOMiSYONU Odamızın çalışmalarında bilinmesine gereksinim duyulan, üyelerimizin eğilim ve gereksinimleri konusunda istatistiki bilgilerin çıkarılması konusunda çalışma yapılacak, oda ve birimlerimiz tarafından bugüne kadar yapılmış çalışmalar bir araya getirilecektir. Oda ve birimlerde kurulu bilgisayarlardan yararlanılacaktır. EĞiTiM ÇALIŞMALARI Araştırmageliştirme çalışmalarının yok denecek kadar az olduğu teknoloji üretmeyen ve makina imalat sanayine ağırlık verilmeyen sanayi yapımıza koşut olarak ve özellikle de YÖK'ün, uygulamaları ile niteliği iyice düşen mühendislik eğitimi konusunda ve üyelerimizin çalışma hayatında gereksinim duyduğu konularda eğitim çalışmalarına ağırlık verilecek ve bu çalışmalar daha sonraki bölümlerde yer alan yayın çalışmaları ile desteklenecektir. Yüksek teknikerlere göstermelik bir eğitim sonucu verilen mühendislik diplomalarına karşı hukuki girişimler sürdürülecektir. MÜHENDiSLiK EĞiTiMi ANA KOMiSYONU Ülkemizde mühendislik eğitimi yapan üniversite ve yüksek okulları eğitim program ve olanakları, sanayileşmiş ülkelerdeki mühendislik eğitimi veren kurumlar arasındaki, ders kapsamları öğretim üyelerinin nitelik ve nicelikleri, kütüphane, laboratuar ve atölye olanakları ayrıntılı incelenecek ve sanayi yapımız ve sanayileşme hedeflerini dikkate alan ana eğitim programı hazırlanacaktır. Eğitim çalışmaları mühendislik öncesi ve mühendislik süresinde eğitim çalışmaları olmak üzere iki ana gruba ayrılacak ve ana komisyona bağlı alt komisyonlar oluşturulacaktır. MÜHENDiSLiK ÖĞRENCİLERİNE YÖNELiK EĞiTiM KOMiSYONU Eğitimin vazgeçilmez bir parçası olan pratik çalışma, staj konusunda Odamızca daha önce başlatılan çalışmalara devam edilecektir. Komisyon öğrencilere staj yeri sağlama, staj yönetmeliğinin günün koşullarına uygun hale getirilmesi MÜHENDiS VE MAKlNA DERGiSi ClLT:29 SAYI:M1 HAZiRAN 1988

10 ve staj koşularının iyileştirilmesi konusunda çalışma yapacaktır. Öğrencilere burs sağlanması konusunda izmir Şubemizin başlattığı çalışmanın yaygınlaşması araştırılacaktır, öğrencilerin öğrenimleri süresinde teknik inceleme gezileri yapılması konusunda yardımcı olunacaktır. Yapılacak söyleşi ve panellerde öğrencilere mühendislik hizmeti ve sanayi yapımıza ilişkin bilgiler aktarılarak eğitimlerine yön verilecektir. Oda çalışmalarından öğrencilerin de yararlanmalarını sağlamak üzere dergi ve Oda yayınlarının üniversitelerde sergilenmesi ile kokteyl ve benzeri sosyal faaliyetler düzenlenecektir. MÜHENDiSLiK UZMANLIK KONULARINDA EĞiTiM KOMİSYONLARI KAYNAK KOMiSYONU Geçtiğimiz çalışma dönemi sonunda Federal Almanya T.Ü.V. Kurumu ile kaynak konusunda eğitim vermek için imzalanan protokolün hayata geçirilmesine ilişkin çalışmalar yürütülecek, T.Ü.V. ile ortak kaynak eğitim programı hazırlanarak uygulamaya konulacak, benzeri kuruluşlar ile çalışmalar da sürdürülecektir. BiLGiSAYAR KOMiSYONU Bilgisayar, günümüzde sanayinin tüm alanlarında kullanılmaya başlanmıştır. Uzmanlık alanımıza giren konularda bilgisayar kullanımına ilişkin sorunlar ve çözüm yolları ile üyelerimizin eğitimi konusunda çalışma yapılacak. Oda Merkezinde kurulu bilgisayardan yararlanılması ve diğer komisyonların gereksinim duyacakları verilerin bilgisayardan alınması çalışmaları yürütülecektir. İŞ GÜVENLiĞi KOMiSYONU işçi sağlığı ve iş güvenliğinde uzmanlık alanımıza giren konularda bilgi birikimi sağlanması ve seminerlerle üyelerimize aktarılması çalışmalarına devam edilecektir. Yasal zonınluğu olan tehlike kaynağı yaratan basınçlı kaplar, kompresörler ve kaldırma araçlarının süreli (periyodik) kontrollarının Odamızca yapılması çalışmaları genişletilecektir. KALiTE KOMiSYONU Türkiye'de kalite sistemlerinin saptanması, kalite alanında tartışma açılması konu ile ilgili mevzuatın saptanması, Türkiye'de ve Dünya'da uygulanan yöntemlerin belirlenmesi, tüketicilerin korunması konularında görev yapan komisyonumuz önümüzdeki dönemde de; "Makina Mühendisleri Odasında, danışmanlık hizmetleri ve teknik yardım sağlayacak organizasyonları oluşturacak, konuyla ilgili belgeleme esaslarını saptayacak, uluslararası alanda ortak etkinlikleri belirleyecek" şekilde çalışmalarını sürdürecektir. SOĞUTMA KOMiSYONU Geçtiğimiz yıl içinde soğutma, soğuk depoculuk, soğutma sanayiinin ülkemizdeki durumu, MMO olarak, yapılması istenen çalışmalar konusunda anket düzenleyen komisyonumuz, sonuçları değerlendirerek üyelerimizin istemleri doğrultusunda "Soğutma Proje Kitabı"mn sonuçlandırılması ve diğer çalışmalarına devam edilecektir. 10 DOĞAL GAZ KOMiSYONU Ülkemizde kullanımına başlanacak olan doğal gazın, sanayide ve günlük kullanımında karşılaşılabilecek sorunlar, bunların çözümü, daha etkin ve yaygın kullanım araçlarının geliştirilmesi amaçları ile bir komisyon oluşturulacaktır. TESiSAT KOMiSYONU Üyelerimizin yaygın bir çalışma alanını oluşturan tesisat mühendisliği konusunda ivedilikle oluşturulacak komisyon, üyelerimizin istemleri doğrultusunda çalışmalarını sürdürecektir. Dönem içerisinde üyelerimizin istemve çalışmalara gönüllü katılmaları halinde üyelerimizin uzmanlık alanlarında komisyonlar oluşturulacaktır. Yukarıda "Mühendislik Uzmanlık Konularında Eğitim Komisyonları" ana başlığı altında toplanan komisyonlar bilgi birikimlerini yaygın kurs ve seminerlerle üyelerimize aktarabilecek biçimde çalışmalarını sürdüreceklerdir. DiĞER ÇALIŞMALAR DERGIKTTAP YAYIN ÇALIŞMALARI Odamızın yayın çalışmaları kapsamında, Mühendis ve Makina, Teknik ve Uygulama ile Tekstil ve Makina dergilerinin yayımı ile kitap basımı yer almaktadır. Bu çalışmalar aşağıda belirtilen dört ayrı komisyon tarafından yürütülmektedir. MÜHENDiS VE MAÖNA; DERGi YAYIN KOMiSYONU TEKNİK VE UYGULAMA; SÜRELi YAYINLAR KOMiSYONU TEKSTiL VE MAKtNA; DERGi YAYIN KOMiSYONU KİTAP KOMiSYONU Şube ve Oda'da kurulan yayın, dergi, kitap komisyonlarının eşgüdüm toplantı sonuçlarından yararlanılarak iki yayın politikası saptanacak, yayınların ortak hedefleri ve ilişkileri belirlenerek yayın çalışmalarına yön verilmesi sağlanacaktır. Kitap basımında gereksinim duydukları, sanayii yapımızdan, teknoloji üretimine ve makina imalat sanayine ilişkin kitapların basımına çalışılacaktır. EL KİTABI HAZIRLAMA KOMiSYONU Kitap yayını ile ilgili olarak ayrıca El Kitabı'nın 5. cildinin basım hazırlıklarını yapmak ve tükenen diğer ciltleri gözden geçirerek yeniden basıma hazırlamak üzere komisyon oluşturulacaktır. Dergi yayınları özellikle Mühendis ve Makina Dergisi Oda ile üye arasında sürekli ve düzenli bağı sağlayan önemli araçlardan biridir. Bu nedenle dergilerimizde üyelerimizin istemlerini dikkate alan bir yayın politikası izlenirken, teknik yayınların ötesinde Oda çalışmalarının genişletilmesini üyelerin çalışmalara katılmasını sağlayan özendirici bir yayın politikası izlenecektir. Odamız üyeleri içinde yer alan TEKSTiL. UÇAK, GEMi, İŞLETME, ENDÜSTRi mühendislerinin kendi uzmanlık alanlarındaki konuları ile ilgili özel yayınların çıkarılması konusunda çalışma yapılacaktır. MÜHENDiS VE MAKlNA DERGiSi ClLT:29 SAY1:341 HAZiRAN 1988

11 ENDÜSTRi MÜHENDiSLiĞi ÇALIŞMA GRUBU OLUŞTURULACAKTIR Endüstri Mühendislerine yönelik Endüstri Mühendisliği dergisini çıkarılmasına ilişkin çalışmalar sonuçlandırılarak Odanın dördüncü süreli yayını olarak hizmete girmesi sağlanacaktır. Buna ilişkin çalışmalarda bulunmak üzere çalışma grubu oluşturulacaktır. TMMOB VE DÎĞER ODALAR ÎLE OLAN ÎLÎŞKÎLER TMMOB'nin bir üst kuruluşumuz olarak yapacağı tüm çalışmalara katkıda bulunmaya devam edilecektir. Çalışma Programlarımızda ele aldığımız her konuda; örneğin bilim ve teknoloji üretimi üzerine açılacak tartışmalar, araştırmalar, teknik kurultaylar, danışmanlık hizmetleri yasalarla temsil yetkisi verilmiş kurumlarda temsil edilebilmek gibi, tek tek mühendislik alanlarında ortak mühendislik alanlarına, alt birimlerden TMMOB merkezine değin gelişen çalışma anlayışı öne çıkartılacaktır. özellikle değişik mühendislik alanlarının çakıştığı konularda TMMOB'nin toparlayıcı, yönlendirici yönü talep edilecektir. Bu: Tüm TMMOB'nin birimlerinde demokratik işleyiş, ortak davranış ve anlayış temel alınarak gerçekleştirilebilir. Oda birimlerinin üyelerine ve üst organlarına karşı olan sorumluluk görev ve yetkileri birbirlerine karşı konularak değil; diyalektik bir bütünlük oluşturacak şekilde örgütlenmeleri ile olasıdır. Odaların güçlenmesi TMMOB'yi, TMMOB'nin güçlenmesi Odaları güçlü kılacaktır. ÎLGÎLl KURULUŞLARLA ÎLÎŞKÎLER Basınla olan ilişkilerimiz gözden geçirilerek daha yoğun ve düzenli duruma dönüştürülecektir. Bu kapsamda uzmanlık alanımıza giren güncel olaylarla ilgili görüşlerimizin ivedi olarak oluşturulup basına yansıtılmasına çalışılacaktır. Resmi Kurum ve Kuruluşlarda Odamızın etkin bir şekilde temsil edilerek görüşlerimizin yansıtılmasına çalışılacaktır. MPM, Enerji Kongresi, DPT, Milli Kalite Kontrol istişare Kurulu, Enerji Tasarrufu Koordinasyon Kurulu, Sanayi Şûrası, Eğitim Şûrası, COPÎSEE gibi Kurul ve Kuruluşlarda gerek Oda gerekse BiRLiK düzeyinde çalışmalara katılınmaktadır. Bu katılımların etkin bir şekilde yapılması ve görüşlerimizin savunulması sağlanacaktır. ODA TARAFINDAN YÜRÜTÜLMEKTE OLAN MÜHENDiSLiK HiZMETi Odamız başvuru yapılması durumunda, sanayi ürünlerinin kalitesinin ülke ve dünya standartlarına uygunluğu incelenerek kalite belgesi düzenlenmekte ve işyerbri için uygunluğu halinde yeterlik belgesi düzenlenmektedir. Bu çalışmalar Oda Merkezinde: KALİTE VE YETERLİK ANA KOMiSYONU tarafından yürütülmektedir. Kalite belgeleme başvurularında giderek bir düşüş olmuştur. Bunda en önemli etken Kamu Kurum ve Kuruluşlarının ihalelerinde yer alan Bayındırlık Bakanlığı ihale şartnamelerine uyma zorunluluğudur. Bilindiği gibi anılan fiyat cetvellerinden kalite belgesi verecek kuruluşlar arasından politik nedenlerle Oda ismi çıkartılmıştır yılı cetvellerine yeniden konulması yolunda çalışmalar yapılmış, önceleri olumlu bakılmasına karşılık yine politik nedenlerle reddedilmiştir. Dolayısıyla bu dönem belgeleme hizmetlerinde artış sanayicileri ikna ve saygınlığımıza dayanan yöntemlerle tercihlerini sağlamamızla olacaktır. Mühendislik bürolarının tescil işlemleri Cdamızca yürütülmektedir, işlemlerin sağlıklı yapılabilmesi, dolayısıyla süresi dolmadan üyelerimizi bilgilendirmek amacıyla bu dönem işlemler bilgisayar ile yapılacaktır. Ekspertizlik ve Bilirkişilik hizmetlerine, çalışma alanımıza giren konularda, kamu ve özel kuruluşlardan gelen isteklere göre bu dönem de devam edilecektir. Bu hizmetlerde uzman üyelerimizin görev almaları sağlanacaktır. Odamızca geliştirilmiş olan Kazan Tip Projeleri'nin yüksek verimli kazan projelerinin günün teknolojik özelliklerine göre geliştirilmesi olanakları araştırılacaktır. Motor araç ve şasi numaralarını orijinalliğinin belirlenmesi konusunda yapılan çalışmalara devam edilecektir. Yardımcı teknik personel yetiştirilmesi konusunda diğer dönemlerde olduğu gibi, dönemimizde de çalışmalara devam edilecektir. Yukarıda belirtilen ve Odamız tarafından yürütülen mühendislik hizmetlerinin kalitesinin yükseltilmesi konusunda çalışmalar yapılacaktır. TEKNİK VE UYGULAMA DERGİSİNE ABONE OLDUNUZ MU? MÜHENDiS VE MAKlNA DERGiSi ClLT:29 SAYI:341 HAZiRAN

12 Nükleer reaktörle merkezi ısıtma Arş. Gör. Ahmet DURMAYAZ Nükleer Enerji Enstitüsü, l.t.o. Bu çalıgmada yoğun nüfusa sahip yerleşim merkezlerinin bir merkezden ısıtılması amacıyla nükleer reaktörlü ısıgüç tesislerinin kullanımı konu edilmiş ve bu tür sistemlerin dizayn ve çalışma karakteristikleri ile kullanılması olası çeşitli termodinamik çevrimler incelenmiştir. Thepurpose ofthispaper is to elaborate the district neating ofthe regions with high population densities by using nuclear heat and power plants. in this study, design and operating characterics ofthese types ofsystems with various thermodynamic cycles are investigated. Nükleer enerji uzun süredir elektriğin güvenilir şekilde üretilmesinde önemli bir rol oynamakta ve bugün gelecekteki enerji ihtiyacının karşılanması için kayda değer bir potansiyele sahip olduğu da görülmektedir. Halen Diinya'nın birincil enerji olarak kullandığı enerjinin en büyük bölümü endüstrinin çeşitli dallarında ve evlerin ısıtılması için ısı şeklinde tüketilmekte, fosil yakıtların % 40'dan fazlası da ısıtma gereksinmesini karşılamak üzere sarf edilmektedir [1,2]. Fosil yakıtların kısıtlı miktarda olması ve günden güne tükenmelerinin yanı sıra uzun süreli olarak gereksinime ne derece karşılık verebileceklerinin belirsizliği nedenleri ile ısı gereksiniminin karşılanmasında da fosil yakıtlı tesislerin yerini nükleer reaktörlerin alması beklenmektedir. Genel olarak ısı tüketimi iki sıcaklık düzeyine ayrılabilir. 1. Merkezi ısıtma, deniz suyunun tuzdan arıtılması vb. amaçlarla kullanılan düşük sıcaklıktı ısı. 2. Alüminyum üretimi, kimya endüstrisi hidrojen i'relimi v.b. endüstriyel kullanım alanlarına yönelik yüksek sıcaklıktı proses ısısı. Çeşitli tesislerle bu farklı sıcaklık düzeylerine sahip ısı taleplerinin karşılanması olasıdır. Burada yoğun nüfusa sahip yerleşim merkezlerinin elektrik üretiminin yanı sıra merkezi ısıtmaya da elverişli olan ve "birleşik ısıgüç tesisi" olarak isimlendirilen tesislerle ısıtılması konu edilecektir. 12 BiRLEŞiK ISIGÜÇ TESiSLERiNE DAYALI MERKEZi ISITMANIN EKONOMiK VE SOSYAL ÖNEMi Merkezi ısıtma ile yoğun nüfusa sahip yerleşim merkezlerinde geniş ölçüde yakıtta tasarruf sağlanır. Hava ve çevre kirliliği, su kaynaklarının ısıl kirlenmesi azalır. Böylece kentlerde daha sağlıklı yaşam koşullarına ulaşılabilir. Isı ihtiyacının karşılanmasında çalıştırılan personel sayısı % 40'a varan oranlarda azaltılabilir. Yeterince büyük ısı ve güç taleplerinde ısıtmanın ve sıcak su gereksiniminin boyler tesisleri, elektriğin ise güç santralları kullanımı ile ayrık olarak üretilmesine nazaran birleşik ısıgüç tesislerinin kullanımı halinde %512 oranında maliyet tasarrufu sağlanabilir [3]. Merkezi ısıtmada nükleer reaktör kullanılması halinde ise bunlara ek olarak; fosil yakıtlarda tasarruf, nükleer reaktörün daha uzun süre maksimum yükte çalıştırılması ile nükleer reaktörün özgül maliyetinde düşüş ve konvansiyonel ısıtma tesislerine göre daha az çevre kirliliği sağlanır [4]. KONVANSİYONEL MERKEZi ISITMA TESiSLERi Yoğun nüfusa sahip yerleşim merkezlerinin bir merkezden ısıtılması amacıyla uygulamada ilkin, fosil yakıtları yakan ve konvansiyonel merkezi ısıtma tesisleri olarak isimlendirilen üç farklı türde tesis kurulmuştur. Bunlar, buhar türbinleri, gaz türbinleri ve dizel motoru tesisleridir. Buhar türbinlerinden, türbin kanatlan üzerinden çekilen (extraction) ya da türbinin uygun bir şekilde dizaynı ile türbinden yoğuşturucu basıncı üzerinde çıkan buhar, ısıtma ya da sıcak su gereksiniminin karşılanmasında kullanılmak üzere ısı tüketim merkezine dağılacak olan şebeke suyunu ısıtır. Buharın türbin kanatları üzerinden çekildiği türbin ara buharlı; yoğuşma basıncının üzerindeki bir basınçta türbini terkettiği türbin ise karşı basınçlı türbin olarak isimlendirilir. Isıtma amacıyla gaz türbinlerinin kullanımı, buhar türbinlerine göre daha az, dizel motorlarının kullanımı ise nadiren tercih edilen durumlardır. Her iki durumda da normalde gaz türbini ya da dizel motorundan atılan ve eksoz gazlan olarak adlandırılan yanmış havagaz karışımları eşanjörden geçirilerek merkezi ısıtma şebekesi suyunu ısıtırlar [4]. NÜKLEER YAKITLI MERKEZi ISITMA TESiSLERi Yukarıda değinilen ekonomik ve sosyal nedenlerle ilk MÜHENDiS VE MAKlNA DERGiSi CiLT:» SAYI:341 HAZiRAN 1988

13 kez 1964 yılında Isveç'de (Agesta) kurulan 65 MW ısıl güçte bir "nükleer merkezi ısıtma tesisi" ile nükleer reaktörlerden bu alanda da yararlanma yoluna gidilmiştir [5]. Klasik nükleer reaktör tesislerinin sadece güç üretimi amacıyla kurulmasına karşın sadece ısı talebini ya da ısıgüç talebini kombine olarak karşılamaya yönelik nükleer reaktör tesislerinin kurulmasına başta Sovyetler Birliği olmak üzere Çekoslavakya, Polonya, Yugoslavya, Demokratik Almanya, Bulgaristan, isveç, Finlandiya, Fransa ve Kanada gibi ülkeler önem vermişlerdir. Sovyetler Birliği'nde toplam ısı taleplerinin yaklaşık % 55'i nükleer ve konvansiyonel merkezi ısıtma tesisleriye karşılanmaktadır [2]. Nükleer ısıgüç tesislerinin yatırım masrafı büyük, işletme masrafı küçüktür. Yıllık yararlanma süresi uzun olan yerlere uygun ve büyük ısıtma kapasiteli tesislerdir [6,7]. Bir nükleer tesisin elektrik üretiminin yanı sıra merkezi ısıtmaya da uygun şekilde dizayn edilmesi ve bu şekilde çift amaçlı kullanımı halinde ekonomik açıdan getireceği en önemli yük elektrik üretimindeki düşmedir. [8]. Buna karşın reaktörde üretilen enerjiden yararlanma oranı ise % 6070 gibi oranlara yükselir. ISI TALEBÎNÎN ZAMANA DAĞILIMI VE NÜKLEER ISIGÜÇ TESÎSÎ ÎLE KARŞILANMASI Isı talebi çizilen tipik ısı yükü eğrisinden de (Şek.l) görülebileceği gibi zaman üzerinde geniş bir dağılım gösterir. Tüketicinin yıllık ve günlük ısı taleplerinin nasıl değiştiği, buharın,ısıtmada kullanılmak üzere tesisten nasıl çekileceğini yani termodinamik çevrimin nasıl düzenleneceğini belirlemede önemli bir rol oynar. Isı iletim sistemi ve nükleer tesisteki yatırım masrafları yüksek olduğu için tesisten ısıtma amacıyla olabildiğince uzun süre yararlanılması istenir. öte yandan nükleer reaktör tesisinin, ısıtılmak istenen şehrin maksimum ısı talebinin % 50'sini aşacak bir maksimum ısıtma kapasitesine sahip olacak şekilde dizaynı da ekonomik değildir. Grafikteki eğriden görülebileceği gibi (Şek. 1) kışın maksimum ısı talebinin % 50'sinin üzerindeki ısı taleplerinin (tepe ısı yükü) ya da yaz aylarında merkezi ısıtma için tesisten buhar çekilmemesi halinde, şebekenin sıcak su gereksiniminin yahut kısa süreli (günlük) tepe ısı taleplerinin karşılanması; daha yüksek basınçtan bir miktar buhar çekilmesi ile, taze buhar ile veya fosil yakıtla (örneğin, gaz türbin eksozu ile) çalışan boyler tesisleriyle sağlanabilir.maksimum ısı talebi reaktörün termal gücüne göre küçükse bu talebin taze buharla karşılanması en iyi yöntemdir. Gaz türbininin atık ısısı ile ısıtılan boyler tesisinin tüketciye yakın kurulması tüm sistem için yatırım »000 L saat/yıl t: Bir yıl içinde ısı talebinin %Q'dan fazla olduğu süre Şekil 1. Tipik merkezi ısıtma ısı yükü maliyetini ve ısı iletim maliyetini azaltır. Böyle bir dizayn ile 8760 saatlik bir yıl boyunca nükleer ısıgüç tesisinde maksimum yükte ısı talep edilmesi yani her iki ünitenin birlikte çalışması yaklaşık saattir. Bu esnada elektrik üretimi de minimum olacaktır. Nükleer tesisin ısıtma için tam yükte çalışma süresi bağıl olarak küçük olmasına rağmen, bunun büyütülmesi nükleer tesisin, maksimum ısı talebinin % 50'sinden daha düşük orandaki bir maksimum ısı yükünde dizayn edilmiş olması anlamına gelir ki, bu da ekonomik değildir. Nükleer ısıgüç tesisinden merkezi ısıtmada kullanılmak üzere buharın yılda yaklaşık 7000 saat çekilmesi ile yıllık toplam ısı talebinin %8090'ı nükleer tesisten kalanı ise fosil yakıtlı boyler tesisinden karşılanmış olur. Yazın şebekenin ihtiyacı olan sıcak suyun ısıtılması için gereksinim duyulan ısının da nükleer tesisten çekilmesi olasıdır. Daha önce değinildiği gibi bu durumda boyler tesisi kurulmayıp taze buhar ya da ikinci bir buhar ekstraksiyonu yapılır. Aynca nükleer tesisin daha yüksek düzeydeki bir ısı talep eğrisini izlemesi yani daha fazla ısı çekilmesi de daha düşük düzeyde elektrik üretimi eğrisini izlemesi yani elektrik üretimindeki düşümün artması anlamına gelir [4, 6, 9, 10, 11]. NÜKLEER REAKTÖR TESiSi ÎLE ISITILACAK BÖLGE ARASINDAKİ ISI İLETİM HATTI (PIPELINE) Nükleer ısıgüç tesisleri radyasyondan güvenlik açısından ısıtılacak şehrin (yerleşim merkezlerinin) 2050 km. MÜHENDiS VE MAKlNA DERGiSi CILT:29 SAY!:341 HAZiRAN

14 uzağına inşa edilirler. Bu nedenle de ısıtmada kullanılacak enerjinin buraya taşınması gerekir. Bu da, düşük sıcakhklı su veya yüksek basınçlı buhar ile gerçekleştirilebilir. Sıcak suya dayalı ısı iletim hatunda; Takriben mm. iç çapında borular kullanılır. Mevcut sistemlerde kullanılan boru malzemesi çelikdir. öngerilmeli beton ve fıberglass zırhlı plastik gibi korozyona dayanıklı malzemelerden yapılmış boruların kullanımı da denenmektedir. Çelik borular izolasyon malzemesiyle sarılıp beton kulvarlar içine yerleştirilir. Boruların korozyona dayanıklı malzemeden yapılması halinde izolasyon malzemesi boru üzerine blok halinde konarak veya sarılarak boruyla birlikte toprak altına gömülür [12, 13, 14]. Su yaklaşık 25 bar basınçta pompalanır. Basınçlandırmada amaç buharlaşmayı önlemenin yanısıra boru hattı içindeki suya olası bir radyoaktif sızıntıyı önlemektir. Buna göre sıcak su hattı öylesine dizayn edilir ki, suyun basıncı eşanjörde bu suyu ısıtmak üzere tesisten çekilen buharın basıncından daima yüksek olur. Böylece eşanjörde herhangi bir arızanın oluşması halinde fisyon artıklarının türbin çevriminden ısıtma suyuna karışması olanaksız olur [5]. Boru hattının belirtilen uzunluktan daha uzun yapılması ısı kayıpları ve yatırım maliyetini arttırma nedenleriyle sistemin ekonomisine olumsuz yönde etki yapar [1] MW'lik iletme kapasitesinde, 25 bar basınçta, 1000 ve 1200 mm boru çaplan için özgül basınç kaybı 1.1 ve 0.9 bar/km, gerekli pompalama gücü km başına 340 ve 240 W/MW, özgül ısı kayıpları 260 ve 218 W/MW olup sözü edilen bu uzun mesafeli iletim hattı C sıcaklık ve 1016 bar basınçtaki şehir şebekesi iletim ağına eşanjörler ile bağlanmıştır [15]. Finlandiya'nın Helsinki, Espoo, Vantaa ve Kauniainen şehirleri için etüdü yapılmış olan sistemin proses şemasında (Şek.2) ısı iletim sisteminin ve tepe ısı taleplerini karşılamak üzere dizaynı düşünülen konvansiyonel tesisin eşanjörlerle şehir şebekesine bağlantı şekil, çalışma basınç ve sıcaklıktan görülmektedir. Burada 170 MW'lik elektrik düşümüne karşılık 1000 MW ısı çekilmesi öngörülmüş, bu çalışma koşullannda toplam pompalama güç talebinin de 20 MW olacağı hesaplanmıştır [12]. BORU HATTI ÎLE ENERJi TAŞINIMINDA KONTROL ilkeleri Boru hattında sıcak su ile enerji taşımmının kontrolü için sıcak suyun; 1. Tesisten çıkış sıcaklığı sabit tutulur, debisi değiştirilir veya 2. Debisi sabit tutulur, tesisten çıkış sıcaklığı değiştirilir. îlk yöntemde debiyi değiştirmek pompalamaya sarfedilecek gücün de değişmesi anlamındadır, ikinci yöntemde ise sistemden çekilen birin ısı yükü başına elektrik üretimindeki kayıp minimum olur. Boru hatundaki suya tesisten daha az ısı çekilmesi de suyun eşanjöre girmeden bypass yapılması ile veya ileride ayrıntılı olarak değinileceği gibieşanjöregirmek üzere tesisten çekilmiş olan buharın basıncının basınç regülasyon valfı ile değiştirilmesiyle sağlanır. OPTÎMÎZASYON İLKELERi Nükleer ısıgüç tesisinin boyutlandınlması yerel faktörlere bağlı olarak durumdan duruma değişir. Bu faktörler; ısı taleplerinin günlük ve yıllık değişimleri. Reaktör gücü 3000 MW Üretilen elektrik 1060/890 MW Dağıtım sistemi 610 bar Tüketici 160 Nükleer ısıgüç tesisi ısı transport hattı (pipeline) Isı L.ei_.J=ı Konvansiyonel güç tesisi ve/veya ısıtma tesisi Merkezi ısıtma için çekilen ısı 0/1000 MW 2.5 m 3 /s 25 bar Şekil 2. Nükleer ısıgüç tesisi proses şeması 14 MÜHENDiS VE MAKlNA DERGiSi ClLT:29 SAY1:341 HAZiRAN 1988

15 tesisin dizan edildiği maksimum ısı yükünde çalıştırılma süresi, ısı yükü merkezine olan uzaklık, mevcut merkezi ısıtma tesisleri ile paralel çalıştırılma olarak sınıflandırılabilir. Tesisin optimizasyonu iki adımda gerçekleştirilir. Birinci adımda merkezi ısıtma yapılacak bölgenin ısı talebinin karşılanmasında nükleer tesisin payının ne olacağına karar verilir. Buna göre su sıcaklığı, buharın kaç kademeden çekileceği, türbinler ve eşanjörlerin bağlantı şekillerine karar verilip buna göre boyutlandırma yapılır. ikinci adımda ise elektrik ve ısı taleplerinin aynı anda karşılandığı zamanlarda minimum elektrik enerjisi kaybı ile taleplerin kanşanabilmesi için yoğuşturucudaki soğutma suyu sıcaklığı ve sıcak suyun gidişdöniiş sıcaklıkları arasında ince ayar yapılır [6,7]. HAFİF SU REAKTÖRLÜ (LWR) NÜKLEER GÜÇ TESlSÎNÎN AKIŞ DİYAGRAMI Standart hafif su soğutuculu bir nükleer reaktör güç tesisinde kuru doymuş buhara yakın kurulukta doymuş buhar 6070 bar basınçta yüksek basınç türbinine girer ve türbinde 810 bar basınca kadar genleşir (Şek. 3). Genleşme sonrasında nem ayırıcıda buhar, doymuş kuru buhar oluncaya kadar içindeki nem ayırılır. Daha sonra buhar üreteci çıkışından alınan bir miktar taze buhar ile reheaterda yeniden ısıtılıp kızgın buhar haline getirilerek düşük basınç LWR:Hafıf su soğutuculu nükleer reaktör G Jeneratör 1 Buhar üreteci (Steam generator) 2 Kondensasyon tipi türbin 3 Reheater 4 Nem ayırıcı 5 Yoğuşturucu 6 Gazsızlandırıcı (deaerator) 7 Yüksek basınç besi suyu ısıtıcısı 8 Düşük basınç besi suyu ısıtıcısı Şekil 3. Standart LWR'lü güç tesisi türbinlerine gönderilip burada yoğuşturucunun dizayn basıncına kadar genleştirilir [16]. Yoğuşturucu çıkış noktasındaki su, türbinden çekilen ara buhar ile rejeneratif olarak ön ısıtmadan sonra C sıcaklıkta besi suyu olarak buhar üretecine girerek çevrimi tamamlar. NÜKLEER ISIGÜÇ TESİSLERİNDEN MERKEZi ISITMADA KULLANILMAK ÜZERE BUHARIN ÇEKiLMESi Nükleer ısıgüç tesislerinde tesisin elektrik üretim miktarı ve kapasitesi: merkezi ısıtma için çekilecek ısı miktarına, boru hattı ile şehre bu enerjiyi ileten akışkanın önceden belirlenmiş sıcaklık düzeyine, ısıtmada kullanılmak üzere buharın tesisten ne şekilde çekileceğine, prosesin ısıl verimine bağlıdır. Boru hata içindeki akışkan; buhar üreticinin çıkışından çekilen taze buhar ile, düşük basınç türbinleri öncesinde boru üzerinden çekilen buhar ile, düşük basınç türbininde kanatlar üzerinden uygun basınçlarda çekilen buharla ya da karşı basınçlı türbinler kullanarak yani buharın kondenser basıncının üzerindeki bir basınçta türbini terketmesi ve kondenser yerine konan eşanjörle ısıtılır. Boru hattındaki suyun taze buhar ile ısıtılması diğerlerine göre en az yatırım masrafı ile gerçekleştirilebilir. Ancak buharın bu şekilde çekilmesi ile elektrik ve ısıtma gereksinimlerinin kombine olarak karşılanmasında birincil enerjiden tasarruf amacı güdülmez. Buharın yüksek ve düşük basınç türbinleri arasında boru üzerinden çekilmesi halinde bunun getireceği avantaj ise boru hattı su sıcaklığının daha yüksek düzeylere ulaştırılabilmesidir. Orta düzeydeki ısı taleplerinin karşılanmasında türbin kanatlan üzerinden çok kademeli ya da türbin kanatlan üzerinden ve boru üzerinden kombine olarak buhar çekilmesi; ısı taleplerinin büyük ve su gidişdönüş sıcaklığının diğerlerine göre daha çok değiştirilmesi halinde ise karşı basınçlı türbin kullanılması tercih edilir. Suyun Boru Üzerinden Çekilen Buhar ile Tek Kademede Isıtılması: Buhar yüksek basınç ve düşük basınç türbinleri arasında nem ayıncı ve reheaterden sonra boru üzerinden çekilerek eşanjöre gönderilir ve burada suyu ısıtır (Şek. 4). Buharın çekildiği noktadaki basınç, bu noktadaki dizayn basıncına ve düşük basınç türbinine girmek üzere kalan buharın debisine bağlı olur. Bu noktadaki basınç ısı talebini karşılayacak şekilde kontrol edilir. Eğer buharın çekildiği MÜHENDiS VE MAKlNA DERGiSi ClLT:29 SAYI:341 HAZiRAN

16 R: Kontrolör Şekil 4. Tek kademeli ısıtma noktadaki buhar basıncı, gerekli boru hattı gidiş suyu sıcaklığını sağlayacak basınçtan büyük ise; çekilen buharın basıncı, eşanjöre girmeden önce basınç regülasyon valfiyle azaltılır. Basınç azaltma valfi kullanılması yerine boru hatunda sıcak suyun bypass yapılması ile de su sıcaklığının istenen düzeyde tutulması yani sıcaklık kontrolü olasıdır. Bu iki tip regülasyon arasında termodinamik açıdan bir fark yoktur. Aksi koşullarda yani çekilecek buharın basıncı bu noktadaki dizayn basıncının çok altında olması halinde ise bu kez türbin girişindeki vanalar kısılarak düşük basınç türbinlerine daha düşük debide buhar gönderilir. Birden fazla düşük basınç türbini olması durumunda regülasyon valfleri sırasıyla ya da paralel olarak yani birlikte çalışarak ısı talebinin izlenmesini sağlarlar. Benzeri bir düzenleme şekliyle buharın nem ayırıcı öncesinde boru üzerinden yahut çok kademeli olarak çekilmesi de olasıdır. Bu tür düzenlemede yüksek basınç ve düşük basınç türbinleri arasındaki dizayn basıncı, boru hattındaki suyu C sıcaklığa ısıtmayı sağlayacak basınca karşılık gelir. Çok kademeli düzenlemenin termodinamik dezavantajı ise elektrik üretimindeki düşüşün artmasıdır. Şekil 5. Buharı boru üzerinden kontrollü ve türbin kanatlarından kontrolsüz çekerek iki kademeli ısıtma olur. Bu şekil ısıtmada kullanılacak buharın iki kademede çekilmesi prosesin termodinamik açıdan daha verimli olmasını sağlar. Ancak ara buhar türbininin yeniden dizaynını gerektirir. Aynca kanatlar üzerinden çekilebilecek buharın miktarı buhar çekilmesi sonucunda oluşacak ani basınç düşümü ve bu basınç düşümünün neden olacağı titreşim ve gürültülerden dolayı sınırlıdır. Çekilen buharın ekstraksiyon ağzındaki hızı için dizayn esnasında müsaade edilen maksimum değer 150 m/s'dir [9]. Boru hattındaki suyun üç kademede ısıtılarak daha fazla ısı taleplerinin karşılanması da olasıdır (Şek.6). Bunun için boru üzerinden çekilen buhara ilaveten her iki düşük basınç türbini üzerinden ve farklı basınçlarda ara buhar çekilir. Bu düzenlemede su ilkin en düşük basınca sahip buharın geçtiği eşanjöre girer. Isıtılan suyun sıcaklığının kontrolü; sadece üçüncü eşanjöre giren buhann sahip olduğu koşulların basınç kontrol valfi ve düşük basınç türbinleri girişine konan vanalarla değiştirilmesi ile sağlanır. Prosesin verimi de üç kademeli ısıtma ile iki kademeli ısıtmaya göre yükseltilmiş olur. Ayrık Isıtma Türbini (Karşı Basınçlı Türbin) Kullanılması: Aynk ısıtma türbinli tesiste ısıtmanın yapıldığı süre Buharın Boru ve Türbin Kanatları Üzerinden iki Ya da Daha Çok Kademede Çekilmesi: Bu halde buharın türbin kanatlan üzerinden debisi kontrol edilmeksizin ve ilaveten yüksek ve düşük basınç türbinleri arasından da boru (Şek.5) üzerinden çekilip çift eşanjör kullanılarak suyu iki kademede ısıtır. Türbin kanatlan üzerinden buharın çekilmesi, türbin gövdesi üzerine önceden belirlenmiş bir basınçta bir buhar ağzı açılması ile yapılır. Burada dizayn kolaylığı açısından ağız çapı sabit tutulmuş, herhangi bir regülasyon valfi de konmamıştır. Boru üzerinden çekilen buhar ise tek kademeli ısıtmada anlatıldığı gibi regüle edilerek sistemden ısıtmada kullanılmak üzere çekilecek enerjinin kontrolü sağlanmış 16 Şekil 6. Üç kademeli ısıtma MÜHENDiS VE MAKlNA DERGiSi ClLT:29 SAY1:341 HAZiRAN 1988

17 içinde buhar kondens türbinlerine ve ayrık olarak dizayn edilmiş türbin jeneratör grubuna gerekli miktarlarda verilir. Isıtma türbini diğer türbinle aynı şaft üzerine konabileceği gibi ayn bir şaft üzerine de konabilir. (Şek. 7). Isıtma türbinini ayrı bir şaft üzerine koymanın teknik avantajları şöyle sıralanabilir: girer. Ayrıca helyum gazı, buhar türbiniyle çalışan sirkülatör ile devridaim ettirildiği için sirkülatörii çalıştıran türbinin girişindeki buharın çalışma basıncını, dizayn basıncında tutmayı sağlayabilmek amacıyla ilave bir kontrolün yapılması gerekir. Bunların dışındaki değişiklikler hafif su reaktörü (LWR) ile yapılan merkezi ısıtmadaki düzenlemelerin aynısıdır. 9 : Karşı basınçlı türbin Ş ekil 7. Ayrık ısıtma türbini (karşı basınçlı türbin) ile iki kademede ısıtma Isı yükünün değişmesine karşın elektrik üretimindeki dalgalanma daha azdır. Türbin grupları kendi optimal çalışma koşullarında dizayn edilebilirler. Değişen ısı taleplerinin tesisçe karşılanması çok kolaylaşır. Akım şemasının düzenlenmesi daha basitleşir. Büyük ısı taleplerinin karşılanmasına uygundur. Isıtmanın yapıldığı süre içinde çevrimin kondens türbinlerini bulunduran bölümünde güç üretimi verimi azalmaz. Bunlara karşın tek dezavantajı ise daha yüksek yatırım maliyetini gerektirmesidir. Merkezi Isıtma Amacıyla Yüksek Sıcaklıktı (HTR) Nükleer Güç Tesislerinden Yararlanma Yüksek sıcaklıkh reaktör (HTR) birinci çevriminde soğutucu akışkan olarak helyum gazı kullanılır. Bu tür tesiste buhar üreteci çıkışındaki taze buharın sahip olduğu koşullar fosil yakıtlı güç tesislerindeki taze buharın sahip olduğu koşullara benzer. Taze buhar yaklaşık 170 bar basınç ve 510 C sıcaklıkta iken yüksek basınç türbinine girer ve genleşir. Daha sonra konvansiyonel tesislerde olduğu gibi 530 C'a kadar ısıtılan kızgın buhar sırasıyla orta, düşük ve yüksek basınç türbinlerinde genleştirilip, yoğuşturucuya verilir. Çevrimin ısıtmaya da elverecek şekilde düzenlenmesi halinde ise ayrık bir ısıtma türbini kullanılır ve ısıtma türbinine reheater sonrasında boru üzerinden çekilen buhar SONUÇ Dizayn ve çalışma karakteristikleri ile olası termo dinamik çevrimleri incelenen yoğun nüfusa sahip yerleşim merkezlerinin bir merkezden ısıtılmasında nükleer reaktör tesislerinden yararlanılması başta Doğu Bloku ülkeleri olmak üzere birçok ülkenin üzerinde çalıştığı ve uygulamaya koyduğu bir konudur. Nükleer reaktör tesislerinin kurulması, fosil yakıtlarda önemli oranda tasarrufa neden olmasının yanı sıra aynı zamanda çevre kirliliğinin önlenmesi açısından da iyi bir seçimdir Ayrıca bu seçim, yelerince güvenilir ve yeterince ekonomiktir [16]. KAYNAKÇA 1. J.Kupitz, M. Podest "Nuclear Heat Applications: World Overview" International Atomic Energy Agency Bulletin, Vol. 26, 1821 (Dec. 1984). 2. A. Panasenkov, V.G. Sychev, K.Mensel "A Promising Area for Collaboration" International Atomic Energy Agency Bulletin, Vol. 26, 2228 (Dec.1984) 3. E.I. Borisov, V.P. Korytnikov "District Heating in Soviet Power Engineering" Thermal Engineering, Vol. 27, 6366 (1980) 4. L.A.Melent'ev "Principles of Nuclear District Heating" Thermal Engineering, Vol. 23, 14 (1976) 5. H.J. Mühlhauser "Steam Turbines for District Heating in Nuclear Power Plants" Nuclear Technology, Vol. 38, (Apr. 1978) 6. B.Frilund, K.Knudsen "Nuclear Steam Turbines for Power Production in Combination With District Heating And Desalination" Nuclear Technology, Vol. 38, (Apr. 1978) 7. B. Frilund, K. Knudsen "Nuclear Steam Turbines for Power Production in Combination With Heating" Nuclear Engineering International, Vol. 22, 5355 (Aug. 1977). 8. G.Deuster, P.Zenker "Heat Extraction from Nuclear Power Plants" Nuclear Technology, Vol. 38, 3540 (Apr. 1978) 9. T.Schvvarz "The Four Steps to Nuclear District Heating" Nuclear Engineering International, Vol. 22, 4549 (Aug. 1977) 10. J. Bogen, K.H. Schüller "District Heating from Nuclear Power Plants" Nuclear Technology, Vol. 38, (Apr. 1978) 11. L.Nilsson, M.Hannus "Finns and Svvedes Announce Results of Joint Study on Underground Plant" Nuclear Engineering International, Vol. 22, 5052 (Aug. 1977) 12. M.Aho, H. Hiidenpalo, M.Seppa, O.J.A. Tıamen, L. Nevanlinna, R.Perander "Investigations Concerning MÜHENDiS VE MAKlNA DERGiSi ClLT:29 SAY1:341 HAZiRAN

18 Nuclear Energy in the Combined Production of Electricity and Heat in the Helsinki Metropolitan Area" Nuclear Technology, Vol. 38, 5461 (Apr. 1978) 13. P.H. Margen "Economics of LongDistance Transmission, Storage and Distribution of Heat from Nuclear Plants With Existing and Newer Techniques" Nuclear Technology, Vol. 38, (MID. Apr. 1978). 14. N.Raisic "The Most Promising Area of Future Nuclear Heat Utilization" Nuclear Engineering International, Vol. 22, 4145 (Aug.1977) 15. Nuclear Heat Application "Proceedings of A Technical Committee Meetings and Workshop, (Cracow, 59 Dec. 1983, IAEA Vienna 1984) 16. K.H. Schüller "Heat Extraction for District Heating from Nuclear Power Plants" Brown Boveri Review, 3441 (1976) V. DANILEVSKY İMALAT MÜHENDİSLİĞİ Çeviren: Mak. Müh. Emin Bahadır KANTAROĞLU YAYIN NO: 121 MÜHENDiS VE MAKlNA DERGiSi ClLT:29 SAYI:34l HAZİRAN 1988

19 Mühendislikte ergonomi bilimi Doç. Dr. Atillâ Bozacı K.O. Makina Mühendisliği Bölümü Teknoloji gelişip çeşitlendikçe Ergonomi bilimine duyulan gereksinim artmakta ve yaygınlaşmaktadır. Ergonomi bilimi insanın kullandığı makina, içinde yaşadığı ortam ve genel çevre ile olan ilişkilerini konu edinmiştir. Bu ilişkilerdeki uyum iş verimini artırmakta, kazaların ve büyük ekonomik kayıpların önüne geçmektedir. Bu yazıda ergonomi bilimi tanımlanıp tanıtılmakta, ilişkili olduğu diğer bilim dalları verilmekte ve özellikle makina veya genelde ürün tasarımı açısından çalışma yöntemleri kısaca işlenmektedir. Insanmakinaçevre karşılıklı etkileşiminden doğan sorunların çözümünde ergonomik yaklaşımın genel ilkeleri tanıtılmaya çalışılmaktadır. Makina veya ürün tasarımında insanın psikolojik ve fiziksel yetenek sınırlarının gözönünde tutulmasının önemi vurgulanmaktadır. Advanced tec.hnologic.al developments have increased ıhe need ofergonomics knowledge in modern industry. The selence ofergonomics deniş with the relation belween man and machine ne operates, and the environment. A goodfît between man, machine and hisjob improves the efficiency and performance of the whole syslern and decreases the risk ofaccidenıs and economic losses. in this paper the selence ofergonomics is defıned and introduced, related branches of selence are given. Ergonomic approach to the engineering design problems and to the problems arisingfrom manmachineenvironment interaction are brifely outlined. The importance of the consideration of man's psyc.hological and physical capacities in machine and product design is emphasized. Ergonomi, insanın bedensel ve ruhsal rahatı ve sağlığını korumayı ön planda gö/.etcrck her yönüyle güvenli bir çalışma ortamı sağlamanın ve bu yolla iş verimini yükseltmenin yöntemlerini araştıran bir bilimdir, insanı vu insanın kullandığı makina, içinde yaşadığı ortam ve genel çevre ile olan ilişkilerini konu edinmiştir. Çeşitli uzmanların tanımlamalarından bir özümleme yaparak, ergonomi bilimine "insanı anatomik, fizyolojik ve psikolojik yönüyle tanımaya yönelik çalışmalardan yola çıkarak insanmakinaçevrc karşılıklı ilişki ve etkileşimlerinden doğan sorunları bilimsel bir yaklaşımla ele alan ve bu ilişkilerin yasalarını bulup ortaya koyan bir bilimdir" denilebilir. Sö/.cük anlamı "işin doğal yasası" olup Tiirkçcde ergonomi yerine "işbilim" sözcüğü oldukça sık kullanılmaktadır. Bazı yazarlar konuyu "insan öğesi mühendisliği" adıyla da ele almaktadırlar. Insanmakinaçevre sisteminde ağırlığı insan öğesi oluşturur, insan öğesinin bu sistem içindeki yeri ve sorunlarının bilimsel yöntemlerle incelenmeye başlamasıyla birlikle ergonomi bilimi doğmuş oldu. Bu anlamda ilk çalışmaların 1. Dünya Savaşı yıllarında, ingiltere'de, ordu fabrikalarında başladığı bilinir. Savaş sonrası yıllarda sürdürülen çalışmaların daha sonra 2. Dünya Savaşı yıllarında yeniden hızlandığı ve bu çalışmaların makina tasarımına önemli katkılarda bulunduğu gözlenir, insan sorunları üzerindeki bilimsel çalışmaların savaş yıllarında hızlanması bir rastlantı olmasa gerekir. Bu kritik dönemler insanmakina sisteminde verimi artırmak için, insan kapasite ve yeteneğini en son sınırına kadar kullanmayı gerektiren dönemler olmuştur. Savaş yıllarında makinaya göre insan seçme ve onu eğitme zor ve zaman alıcı olduğundan vasat yeteneklere sahip, deneyimsiz insanlann anında kullanabileceği sadelikte makinaların tasarımına yönelindi. Yine ingiltere'de, Murrell'in öncülüğünde, 1949 yılında bu alanda çalışan ilk araştırma kuruluşu olarak "Ergonomi Araştırma Derneği" kuruldu. Kuramsal ve uygulamalı araştırma çalışmaları yaygınlaştı. Makina tasarımına ve verimliliğe olan katkısı görüldükten sonra özellikle son yıllarda ergonomi biliminde önemli gelişmeler görüldü. Gelişmiş ülke üniversitelerinde lisans düzeyinde eğitim programlarına girmeye başladı. Çeşitli üniversitelerde ergonomi dalında lisans üstü programlar uygulanagelmektedir. Ülkemizde henüz çok yeni olan bu bilim dalı daha çok endüstri mühendisliğinin çalışma alanlarından biri olarak ele alınmaktadır. Amerika'da çok sayıda özel firmanın ergonomi araştırma üniteleri vardır. Sovyetler Birliği'nde de bu tür çalışmaların yapıldığı bilinmektedir. Özellikle askeri alanlara öncelik verilmektedir. İŞ VERİMİNİ YÜKSELTMENİN ÎKÎ YOLU Çalışan insanın fiziksel ve ruhsal sağlığını korumak için insanmakina uyumunu sağlamak gerekmektedir. Eğer insanın psikolojik ve fiziksel gücü zorlanırsa hata yapma olasılığı artar. Bu da iş verimini düşürür. Bir iş yerinde iş kazaları oluyorsa, hatalar çoğalıyor ve ürünün niteliğinde kötüleşmeler görülüyorsa, üretimde düşme varsa, o iş yerinde ergonomik sorunlar var demektir. Kötüye gidişin kökeninde bir insanmakinaçevre uyumsuzluğu, bir yanlış eşleştirme sorunu aranmalıdır. Insanmakinaçevre sisteminde verimlilik, insanın bu sistem içinde kendine düşen görevi yerine getirmedeki etkinliğine, hızına, ulaştığı hassasiyet derecesine ve eriştiği kaliteye bağlıdır. Bu da insanmakinaçcvre ilişkilerinde tam bir uyumun sağlanması ile mümkün olur. Bu uyumun sağlanması ve böylece iş veriminin yükseltilmesi başlıca iki yolla gerçekleştirilebilir. MÜHENDiS VE MAKlNA DERGiSi ClLT:29 SAYI:341 HAZiRAN

20 1) insanın işe Uydurulması: Bilindiği gibi eğitim yoluyla insanın yetenekleri belli ölçüler içinde geliştirilebilir. Eğer insanın fiziksel ve psikolojik yetenekleri kullanacağı makina, içinde yaşayacağı yakın ve genel çevre koşullarına uygun olarak değiştirilip geliştirilebilirse, insanmakinaçevre beraberliğinde bir iyileşme ve uyum sağlanabilir. Buna "insanın işe uydurulması" denilebilir. Bunu yapabilmek için önce insanı fiziksel ve ruhsal yönüyle tanımak, insan karakteristikleri ve davranışlarını bilimsel verilere dökmek gerekir. Ancak bu verilerin ışığında uygulanacak sistemli bir eğitimle insan kullanacağı makina ve yaşayacağı ortamın gerektirdiği koşullara bir ölçüde uydurulabilir. 2. işin insana Uydurulması: insan yetenekleri sınırlıdır. Eğitim yoluyla sağlanan gelişme de sınırlı kalmaktadır. Bu durumda insanmakinaçevre ilişkilerinin en iyilenmesinde asıl izlenen yol makinayı ve çevreyi insana uygun şekilde değiştirmek olmaktadır, işi basitleştirip standart hale getirerek üretimde verimliliği arttırmayı amaçlayan metot mühendisliği çalışmalarında bu ilke gözetilir. Genelde amaç, insanı zorlamayan güvenli ve rahat bir çalışma ortamı sağlamaktır. Gerek yeni bir makinaçevre sisteminin yapımı, gerekse mevcut sistemin insana uygun şekilde değiştirilmesi herşeyden önce bir tasarım problemidir. Sorunların çözümüne yönelik en önemli adımlar daha tasarım aşamasında atılmaktadır. Bu durumda ergonomi bilimi yalnızca endüstri mühendisliği için değil, makina tasarımını veya genelde ürün tasarımını konu edinen her türlü mühendislik dalları ve mimarlık için vazgeçilmez yardımcı bir bilim dalı olmaktadır. ERGONOMlK TASARIM ilkesî Çoğunlukla tasarımcılar "biçim işlevden sonra gelir" kuralına uyarak makinalarının fonksiyonel yapısına önem verirler. Makinanm mekanik özelliklerini geliştirerek verimini iyileştirmeye çalışırlar. Ancak bu çalışmalardan insanmakina çevre sisteminin toplam verimini başka nelerin etkilediğini de düşünmek gerekir. Makina bu sistemin sadece bir elemanıdır. Sistemin temel öğesi, onu kullanan insandır. Bu açıdan bakıldığında tasarlanan makina veya ürünün insanın bedensel ve ruhsal rahatına uygun olması önem kazanmaktadır. insan öğesine önem veren "ergonomik tasarım" da temel ilke, insanın makina veya ürünle ilişki kurduğu bölgelerde birbirlerinin fiziksel varlığını zorlamayan "boyutsal uyuşum" içinde olmalarını sağlamaktır, insanın fiziksel ve psikolojik yetenek ve sınırlılıkları bir bütün içinde göz önünde tutularak isteklerin yetenek sınırları içine düşmesi gözetilir. Çevremize baktığımızda ergonomik tasarım ilkelerinin gözardı edildiği çeşitli tasarım örnekleri görmemiz olasıdır. Örneğin Karadeniz Üniversitesi birçok bina ve eklerinde, sosyal tesislerinde, dersliklerinde, kapı ve pencerelerin tasarımında ergonomik ve işlevsel niteliklerin biçim veya görünümünün yanında geri planlara itildiği zengin örneklerle doludur. Şekill'de ergonomik tasarım ilkesinin gözetilmediği en çarpıcı örneklerden biri olan Makina Mühendisliği Binası'nın derslik pencereleri görülmektedir. Pencere insanın hiçbir yardımcı araç kullanmadan sık sık birebir fiziksel ilişki kurduğu bir tasarım ürünüdür. Bu nedenle boyutsal uyuşumun en iyi düzeyde gerçekleşmesi gerekir. Oysa şekil incelendiğinde görülür ki pencerenin açmakapama kolları arasındaki uzaklık 126 cm ve kolların yerden yüksekliği 188 cm dir. Pencereyi açmak için her iki kolun aynı anda çevrilip çekilmesi gerekmektedir. Ülkemizde ortalama insan boyu 165 cm alınacak olursa bu pencerelerin bir kişi tarafından açılıp kapanması olanaksız hale gelmektedir. Örneğimizdeki ilke hatası bununla bitmiyor. En az iki kişinin ortak çabalarıyla açılabilen pencereyi açık konumda tutmak için kullanılan tutma çubuğu momentin büyük olduğu bir noktaya yerleştirilmiş olduğundan dayanımı yetersiz kalmaktadır. Bu durum pencere diplerinde oturan öğrenciler için büyük tehlike oluşturmaktadır. insanın kullandığı araçgereç ve çevre ile boyutsal uyuşum içinde bulunmaması onu sadece fiziksel anlamda zorlamaz. Çünkü insan toplam sistem içinde kendine düşen kısmi fonksiyonları yerine getirirken hem fiziksel hem de zihinsel olarak yüklenir. Bu yüklenmenin kendi yeteneklerine oranla ağırlığı ve süresi ölçüsünde hem fiziksel hem de zihinsel olarak zorlanır. Tasarım aşamasında ergonomik bilgi gerekliliğinin temel nedeni zorlanmaların insan kapasitesini aşmayan sınırlarda kalmasını sağlamaktır. Bu durum mü hendisleri biyolojik bilimlerden yararlanmaya ve biyolog larla ortak çalışmalar yapmaya zorlamaktadır. 126 cm AçmaKapama Kolu Şekil 1. Makina Mühendisliği Binasını Derslik Pencereleri (KÜ Trabzon) Bir kişi pencereyi açıp kapayamamaktadır. Tutma çubuğu momentin büyük olduğu bir noktaya konmuştur. ERGONOMİNİN YARARLANDIĞI BlLÎM DALLARI Ergonominin bilgi alma ve işleme yönüyle yararlandığı bilim dalları fonksiyonel anatomi, antropometri, iş fizyolojisi, uygulamalı psikolojidir. 20 MÜHENDİS VE MAKİNA DERGiSi ClLT:29 SAYI:341 HAZİRAN 1988