ELAZIĞ İLİNDE GENEL ARAZİ KULLANIMININ YÜKSELTİ KUŞAKLARINA GÖRE DEĞİŞİMİ

Transkript

1 TMMOB COĞRAFİ BİLGİ SİSTEMLERİ KONGRESİ Kasım 2009, İzmir ELAZIĞ İLİNDE GENEL ARAZİ KULLANIMININ YÜKSELTİ KUŞAKLARINA GÖRE DEĞİŞİMİ Ö. Üstündağ Fırat Üniversitesi Sivrice M.Y. O. Harita-Kadastro Programı, Elazığ. ÖZET Yeryüzündeki herhangi bir bölgenin deniz yüzeyinden yüksekliği o bölgenin diğer bütün coğrafi şartlarının oluşumunda son derece önemlidir. Bir yüzeyin yüksekliği onun jeolojisine, jeomorfolojisine, klimatolojisine, tektoniğine, hidrolojisine ve daha birçok coğrafi etkenine tesir eder. Yükseklik kuşağı tanımı; bir coğrafi bölgeyi oluşturan topografyanın deniz yüzeyi yüksekliğinin değişimlerinin incelenmesi, periyodik aralıklarla yükseklik değişimlerinin saptanması, ortalama yüksekliklerin bulunup, bu değerlerin nedenlerinin bilimsel veriler ışığında irdelenmesidir. Bu çalışmada Elazığ İlinin Yükselti Kuşakları ile Genel Arazi Kullanım durumu arasındaki ilişki irdelenmiş ve Yükseltiye bağlı olarak Kırsal Alanda yapılan tarımsal faaliyetler gözlemlenmeye çalışılmıştır. Anahtar Sözcükler: Jeomorfoloji, Arazi Kullanımı, Planlama, Tarım ABSTRACT THE LAND USE OF ELAZIG PROVİNCE CHANGİNG ACCORDİNG TO THE HİGLANDS Any region on Earth's sea surface height from the rest of that region is extremely important in the formation of all the geographical conditions. Surface height of its geology, geomorphology to, to climatology, to tectonic, geo-hydrology and many other factors will affect. Elevation zone definition; forming a geographic region of the height of sea surface topography investigation of changes, periodic intervals of elevation change detection, found that the average height, because these values in the light of the scientific data is to examine. In this study, Elazig with the upgraded Generation status relationship between the General Land Use and upgraded depending on Rural Areas was discussed in the agricultural activities have been tried to be observed. Keyworks: Geomorphology, Land Use, Planning, Agriculture 1. GİRİŞ Bir ilin, bölgenin veya ülkenin üretime, gelişime dayalı planlamalarının sürdürülebilirliği bakımından korunması gereken en önemli kaynak, topraktır. Türkiye nin 78 milyon hektar olan yüzölçümünün yaklaşık üçte birini oluşturan milyon hektarlık kısmı ekilebilir topraklardır. Ekilebilen topakların milyon hektarlık kısmı ise sulanabilir arazilerden oluşmaktadır. Ülkemiz ekonomisine etkili oranda ivme kazandıracak toprağa dayalı planlamaları düzenleme sistemlerinin oluşmamasından dolayı verimli tarımsal arazilerin büyük bir kısmı tarım dışı amaçlarla kullanılmaktadır.1997 yılı genel nüfus sayımına göre ülkemiz nüfusunun %40 lık bir bölümü (25 milyon) halen kırsal alanlarda yaşamakta olup büyük oranda tarım, orman, hayvancılık vb. sektörlerde üretim yapmaktadırlar(yildiz, 1999). Ülkemizdeki yüksek nüfus artışı ve ülke kaynaklarının plansız kullanımından dolayı yükselti kuşakları ile arazi kullanım durumlarının hassas ölçülerde incelenerek arazilerden azami verimliliğin sağlanabilmesi için planlamaların yapılması gerekmektedir. Çalışma alanını oluşturan Elazığ ili; Diyarbakır, Malatya, Bingöl ve Tunceli illerini birbirine bağlayan kavşak noktasında yer almaktadır. Genel ifadeyle; Elazığ il sınırı içerisinde başlıca ana morfolojik üniteyi Güneydoğu Toroslara bağlı KD-GB yönlü dağlar ve bunlar arasında sıkışmış alçak depresyonlar oluşturur. Tektonik bir alanda olan il toprakları, doğu ve güneyden Güneydoğu Toroslar, kuzey ve kuzeybatıdan Keban, güney ve güneybatıdan Karakaya baraj gölü, Fırat nehri vadisiyle çevrilidir. Büyük bölümünü dağlar ve platolar teşkil eder (Şekil 1). Bu çalışma ile Elazığ İlinde Yükseklik Kuşakları ve Arazi Kullanım durumu arasındaki ilişki irdelenmeye çalışılmış ve böylece özellikle Kırsal Alan Planlanmasında çalışma alanına mahsus bir altlık oluşturulması amaçlanmıştır.

2 Elazığ İlinde Genel Arazi Kullanımının Yükselti Kuşaklarına Göre Değişimi 1.1. Materyal - Metot Şekil 1: Elazığ ili Sayısal Arazi Modeli Elazığ ili gibi, planlı çalışmalar yapılabildiği takdirde ülke ekonomisine yüksek ivme kazandırabilecek bir bölgede tüm sektörlerde(ziraat, hayvancılık, turizm, balıkçılık vb.) yeterli verimin alınabilmesi için arazinin yükseltisine gereken önemin verilmesi şarttır. İlin yükselti kuşakları araştırılırken ana altlık olarak 1/ lik topografya haritaları kullanılmıştır. Bu paftalar: K.40, K.41, K.42, K43, L41, L43, L.44 ve J 44 paftalarından oluşmaktadır. Söz konusu paftalar dijital ortamda A 0 scanner ile tarandıktan sonra bilgisayarlara yüklenmiş ve bilgisayar yardımı ile sayısallaştırılmıştır. Ardından Elazığ ili Kadastro Müdürlüğü verilerinden faydalanılarak İlin mülkiyet sınırları tespit edilmiştir. Tespit edilen mülkiyet sınırları, grafik paftalar üzerindeki köy, nahiye ve bucak sınırları dikkate alınarak 1/5.000 ölçekli hava fotoğraflarına dayandırılıp hazırlanan uçuş paftaları üzerine indirgenmiş ve söz konusu uçuş paftaları, 1/ ölçekli hale getirilerek çalışmalarımıza altlık teşkil eden ana paftalarımıza monte edilmiştir. Ayrıca Elazığ ili ve çevresinin arazi kullanım durumu hakkında Elazığ Köy Hizmetleri Bölge Müdürlüğü ve Elazığ Orman Bölge Müdürlüğü bünyesinde teknik elemanlarca hazırlanan ilin arazi kullanım durumu haritaları sisteme dahil edilmiş, yine Netcad programı ile kullanım durumları dijital ortamda sayısallaştırılarak oransal ve alansal büyüklükler ortaya çıkarılmış ve arazi kullanım durumları ile yükselti kuşakları çakıştırılarak iki farklı veri arasındaki ilişki göz önüne serilmiştir. Bütün bu çalışmalar neticesinde elde edilen sonuçlar ışığında; il hipsografik eğrisi ve diyagramı çizilmiş, ilin ortalama yükseltisi bulunmuş ve il arazi kullanım durumunun yükselti basamakları ile ilişkisi ortaya çıkarılmaya çalışılmıştır. 2. TÜRKİYE NİN YÜKSELTİ KUŞAKLARI Yükseklik kuşaklarının tanımlanması gerekirse; bir coğrafi bölgeyi oluşturan topografyanın deniz yüzeyinden olan yükseklik değişimlerinin incelenmesi, periyodik aralıklarla yükseklik değişimlerinin saptanması, ortalama yüksekliklerin bulunarak, bulunan değerlerin nedenlerinin bilimsel veriler ışığında irdelenmesi anlaşılmaktadır. Bir arazi yüzeyinin yüksekliğinden söz edildiğinde bu kavram tek başına fazla bir anlam ifade etmeyebilir, lakin yüksekliğin nedenleri ve sonuçları irdelendiğinde görülecektir ki söz konusu arazi yüzeyinin oluşumu ve gelişiminde yükseklik son derece önemlidir. Genel anlamda Türkiye, yüksek ve engebeli bir ülke konumundadır. Ülkenin arazi yapısının şekillenmesinde, özellikle yer şekillerinin biçimlenmesinde etkisini gösteren genç hareketler jeoloji, tektonizma ve petrografi önemli yer tutmuştur. Reliefin meydana gelmesi ve gelişmesinde iç-dış güçler ve olayların zaman içerisindeki işleyişleri önemli rol oynamıştır. Ülkemiz arazisinin başta gelen özelliklerinden biri de yaklaşık 700 m den yüksek olan yerlerin ve özellikle m lik yerlerin ülke toplam alanı içerisinde oldukça geniş yer tutmasıdır. Türkiye yükselti kuşakları ile ilgili olarak, İstanbul Üniversitesi coğrafya profesörlerinden merhum Ali Tanoğlu nun bu konuda paftalar halinde, bölge bölge hazırlamış olduğu Türkiye nin İrtifa Kuşakları adlı etüdü örnek teşkil etmektedir (Tablo 1). Tablo 1- Türkiye nin Yükselti Kuşakları ve Kapsadıkları Alanlar (Tanoğlu, 1947) YÜKSELTİ KUŞAKLARI ALAN (km 2 ) (Göller Hariç) Toplam Alana Oran ( %) TOPLAM

3 Üstündağ Çalışma sonucunda Türkiye nin ortalama yüksekliği 1132 m olarak tespit edilmiştir. Bu değerlere göre Türkiye nin çok yüksek bir ülke olduğu ortaya çıkmaktadır. Dünyadaki kara kütlelerinin ortalama yüksekliği 700 m olduğu dikkate alınırsa, ülkemizin bu kütlelerden 400 m den daha fazla yüksek olduğu anlaşılmaktadır. Ülkemiz, ortalama yükseltisi 330 m olan Avrupa dan, 600 m olan Afrika dan, 650 m olan Kuzey ve Güney Amerika dan ve en yüksek ortalamaya sahip olan Asya (1010 m) dan bile yüksektir. Dolayısıyla Anadolu nun Asya ya bağlı bir kütle olduğu ve yükseklik yönünden de Alp orojenik kuşağı dahilinde bulunduğu, bu yükselti değerlerinden de açıkça belli anlaşılmaktadır. 2.1 Elazığ İlinin Yükselti Kuşakları Elazığ ilinin yükselti kuşakları, K.40, K.41, K.42, K.43, L.41, L.43, L.44 ve J.44 paftalarından oluşan topografya haritası üzerinde bilgisayar ortamında ölçme ve hesaplamalar yapılarak, ilin en alçak kesimleri ile en yüksek kesimleri arasında kalan kuşaklar dikkate alınarak tespit edilmiştir. Bu hesaplamalar sonucunda yükselti kuşakları ilin en düşük noktasının 680 m olması nedeniyle 750 m yüksekliğine kadar 70 m. aralığıyla geçirilmiştir; bundan sonrası için 250 m de bir geçirilerek hesaplamalar yapılmıştır. Böylece , , , , , , , ve 2500 m den yüksek kuşaklar belirlenmiştir. Daha sonraki aşamada, belirlenen yükselti kuşaklarının her birinin m 2 olarak yüzölçümleri ve % olarak oranları ile çevre uzunluklarını veren üç ayrı cetvel düzenlenmiştir. Bu çalışmalar sonucunda elde edilen değerler Tablo 2 de verilmiştir: Tablo 2.- Elazığ İlinin Yükselti Kuşakları BASAMAKLAR ALAN (m 2 ) % ÇEVRE UZUNLUĞU ,241 1, , ,513 21, , ,015 34, , ,946 23, , ,822 11, , ,727 4, , ,886 1, , ,835 0, , ,286 0, ,6 TOPLAM , , ,6 Tabloda belirtilen değerlere göre 750 m den alçak alanların il topraklarına oranı % 1,9, m kuşağının % 21,9, m kuşağının % 34,6, m kuşağının % 23 ve 2000 m den yüksek alanların oranı ise % 1,4 tür. Bu verilere dikkat edilecek olursa m arasındaki alanların bütün il alanının % 57,6 sını, yani yarısından fazlasını kapladığı görülmektedir. İl alanının % 91,4 ü, yani neredeyse tamamı 750m-1750m kuşağı arasında uzanmaktadır. 750m den alçak alanlar ile 2000 m den yüksek alanlar ise yaklaşık olarak % 2 lik bir oranla aşağı yukarı aynı ölçüdedir. Genel bir kaide olarak ülkemizde batıdan doğuya doğru yükselti artışının ve basamaklanmanın örneğini Elazığ ili genelinde de görmek mümkündür(harita 2). Harita 2.-Elazığ İli Yükselti Kuşakları Elazığ ili dağ, plato ve ova gibi morfolojik ünitelerden oluşmuştur. Bu ünitelerin iç içe sistemler halinde bulunması kısa mesafelerde yükselti koşullarının değişmesine neden olmuştur. Ayrı ayrı her bir kuşağın dağılımını ele aldığında bu değişimin açıkça ortaya çıktığı görülmektedir. İl genelinde yükseklik kuşaklarına ayrı ayrı bakıldığında ise;

4 Elazığ İlinde Genel Arazi Kullanımının Yükselti Kuşaklarına Göre Değişimi 680m-750m Yükselti Kuşağı:1/ ölçekli topografya haritalarının sayısallaştırılması ve arazi ölçümleri neticesinde görülmektedir ki; Elazığ ilinde 680 m 750 m. arasında yer kapsayan yükselti kuşağı ilin batı yakasında, Karakaya Baraj Gölü kıyısında ince bir sahil şeridi şeklinde dağılım göstermekte olup, toplam 182km 2 lik bir alana karşılık gelmektedir. Bu kuşak il genel arazi varlığının yaklaşık % 1,959 luk bölümünü oluşturmakta ve kapsadığı alan itibari ile 422 km. uzunluğunda bir şekil oluşturmaktadır. 750m. 1000m. Yükselti Kuşağı;750m. 1000m. Yükselti kuşağı il genelinde daha ziyade Karakaya ve Keban Baraj Gölleri kenarındaki sahil şeridi boyunca bir uzanış takip etmekte olup, ilin güneydoğusunda Diyarbakır il sınırı civarında da bu kuşak içerisine düşen alanlar gözlenmektedir. İl genelinde toplam alanın % 21,997 ine karşılık gelen bu yükselti kuşağı km 2 lik toplam alanı ile il yüzeyinde toplam km. çevre uzunluğunda bir bölgeyi kapsamaktadır. 1000m. 1250m. Yükselti Kuşağı; Elazığ ilinin % lük bir bölümünü kapsayan ve bu oran ile il genelinde en fazla alanı işgal ettiği gözlenen bu yükselti kuşağı daha ziyade ilin batı, güney, güneydoğu ve kuzeydoğu bölgelerinde yoğunlaşmaktadır. Bu kuşak km 2 lik bir alan işgal etmekte ve kapsadığı alan itibari ile km. çevre uzunluğuna sahip bir bölgeyi kapsamaktadır. 1250m. 1500m. Yükselti Kuşağı; Araştırma sahamızın %23,050 lık bir dilimini barındıran 1250m 1500m. irtifa kuşağı kapsadığı alan itibari ile km 2 lik bir büyüklük oluşturmakta ve bu alan km.lik bir çevre uzunluğuna karşılık gelmektedir. İl genelinde 1250m. 1500m. Yükselti basamağı ilin orta batı, güney, güneydoğu, kuzeydoğu ve kuzey bölümlerinde yaygın olarak gözlenmektedir. 1500m. 1750m. Yükselti Kuşağı; Elazığ ili genelinde %11,964 oranında mesahaya sahip bulunan ve kapsadığı alan itibari ile km 2 lik bir büyüklük ihtiva eden m. Yükselti kuşağı km çevre uzunluğunda bir bölgeyi kapsamakta olup, il genelinde batıdan güney istikametli kuzeydoğuya doğru bir kuşak oluşturmaktadır. 1750m Yükselti Kuşağı;1750m. 2000m. İrtifa kuşağı, çoğunlukla ilin kuzeydoğu, güneydoğu ve güneybatı bölümlerinde lokal parçalar halinde görülmektedir. Yüksek dağların zirvelere yakın yamaçlarını oluşturan bu kuşak il genelinin % lık bir dilimini oluşturmakta ve bu büyüklük 442 km 2 lik bir alana karşılık gelmektedir. Kapsadığı alan itibari ile bu kuşak il genelinde km. uzunluğunda bir bölgeyi ihtiva eder. 2000m. 2250m. Yükselti Kuşağı; Araştırma sahamızın 128 km 2 lik bir bölümünü kapsayan ve toplam 358 km.lik bir çevre alanı bulunan 2000m. 2250m. Yükselti kuşağı Elazığ ilinin %1,378 lik bir bölümünü oluşturur. Bu kuşak dahilinde olan yerler çoğunlukla ilin doğusunda Bingöl il sınırı çevresi ve ilin güneybatı kısmında bulunan dağlık alanlardır. 2250m. 2500m. Yükselti Kuşağı; İnceleme sahamızda bulunan 2250m. 2500m. Yükselti Kuşağı il genelinde %0,208 oranında bir alanı kapsamakta ve bu oran dahilinde yaklaşık 19 km 2 lik bir mesaha kaplamaktadır. Elazığ ilinin güneyinde ve doğu kısmında toplam 106 km.lik bir çevre uzunluğuna sahip olan bu yükselti kuşağı genellikle yüksek dağların zirvelerine yakın bölgeleri bünyesinde barındırmaktadır. 2500m.den Daha Yüksek Alanların Oluşturduğu Yükselti Kuşağı; İlin en yüksek noktalarının oluşturduğu bu yükselti kuşağı Bingöl sınırı civarında, dağ zirvelerinin oluşturduğu bu bölümdür. İl genelinin %0,005 i büyüklüğünde bir alanı kapsamakta ve 0,524 km 2 lik bir alanı içinde barındırmaktadır. Bu kuşağın çevre uzunluğu 7 km 2 dir Elazığ İli nin Ortalama Yüksekliği Ve Hipsografik Eğrisi 1947 yılında Prof. Dr. Ali TANOĞLU, 1/ ölçekli topografya haritası üzerinde ölçme ve hesaplamalar yardımıyla Türkiye nin ortalama yüksekliğini formüle indirgemiş ve rakamsal olarak tespit ederek Türkiye nin ortalama yüksekliğini 1132 m. olarak ifade etmiştir. Söz konusu çalışmada Tanoğlu Ortalama Yükselti kavramı; Ortalama Yükseklik = (Yükseklik Basamağı Ortalaması x Toplam Alan) / Toplam Alan olarak formüle edilmiş ve bu işlem neticesinde ülke genelinde ortalama yükseltinin 1132m.olduğu hesaplamıştır. Bu çalışma sırasında aynı formül kullanılarak Elazığ ilinin yükselti kuşakları, yüzölçümleri ve ilin ortalama yükseltisi hesaplanmıştır. Ortalama Yükselti formülünün Elazığ il geneline uyarlanması neticesinde; Elazığ İlinin Ortalama Yüksekliği = ,0 8m x km 2 ) / 9313,2 (km2) = 1231,4 m olarak hesaplanmıştır. Böylelikle Elazığ ili ile Türkiye geneli arasında Yükselti Basamakları ve kapsadıkları alanlarla ilgili karşılaştırma yapma imkânı ortaya çıkmıştır (Tablo 3).

5 Üstündağ Tablo 3 -Elazığ İli ve Türkiye Geneli Yükselti Kuşakları Karşılaştırması Yükselti Kuşakları Türkiye Yükselti Kuşakları Türkiye Yükselti Kuşaklarının Toplam Alana Elazığ İli Yükselti Kuşakları Alanı Elazığ Yükselti Kuşaklarının Toplam Alana Oranı (%) Alanı (km 2 ) Oranı (%) (km 2 ) , Toplam TÜRKİYE NİN GENEL ARAZİ KULLANIM DURUMU Genel olarak günümüzde Türkiye de arazi kullanım gruplarını dört ana başlıkta toplamak mümkündür. Bunlar; Tarım Alanları: Türkiye de halen Kuru ve Sulu tarım yöntemleri ile hektarlık bir alan işlenmekte olup bu oran genel yüzölçümünün % 34 ünü kapsamaktadır. Bu tarım arazisinin %88,2 si kuru tarım(dry farming),%11,8 i sulu tarım alanları halindedir. Ülkemizde kuru tarım yolu ile kullanılan arazilerin dağılışı genel olarak Güney Doğu Anadolu Bölgesinin güneyi, İç ve Orta Anadolu Bölgesi, Ege Bölgesinin iç ve doğu bölümleridir. Sulu tarım ise ülkemizde genel olarak Orta Karadeniz, Trakya, Ege Bölgesinin batısı ve Akdeniz Bölgelerinde yaygın olarak görülmektedir. Ülkemizde tarım alanlarının marjinal sınırlara ulaşması nedeniyle yıllar itibari ile önemli alansal dalgalanmalar yaşanmaktadır. Çayır ve Meralar: Türkiye de hektarlık bir mesaha tutan bu tarz araziler toplam yüzölçümünün %26, sini kapsamaktadır. Toplam Çayır ve Mera alanlarının %3 ünü çayırlık,%97 sin ise Mera arazileri oluşturmaktadır. Çayır ve mera arazileri ülke genelinde daha çok Doğu Anadolu Bölgesi ve İç Anadolu Bölgesinde yaygın olarak bulunmaktadır. Ormanlar: Bu alanlar ekosistemdeki doğal dengenin korunmasında ve ülkenin kalkınmasında önemli işlevi olan sahalardan biridir hektarlık bir alan olarak hesaplanan orman alanları toplam yüzölçümünün %28,8 ini kapsamaktadır. Ülkemizde orman alanlarının Büyük bir kısmı(%78,59) denize kıyısı olan ve genelde sarp dağlık alanlarla kaplı bölgelerde, geriye kalan bölümü ise(%21,41) iç bölgelerde yer almaktadır. Güney Doğu Anadolu Bölgesinde ise son derece düşük oranda (%3,04) bir orman yoğunluğu gözlenmektedir. İç Anadolu Bölgesinde yağışın azlığı ve yağış rejiminin özellikleri nedeni ile bu alanlarda genelde ormanın yerini step bitkileri almış durumdadır. Diğer Alanlar: Bu arazi kullanım grubunda akarsu yatakları, yerleşim yerleri, ana kayacın yüzeyde görüldüğü alanlar, bataklıklar ve göller yer alır. Bu alanlar Türkiye nin toplam yüzölçümünün %10,5 ini kapsamaktadır(tablo 4). Tablo 4 -Türkiye Geneli Başlıca Arazi Kullanım Şekilleri(Türkiye Arazi Kullanma Varlığından düzeltilerek) ARAZİ KULLANIM GRUBU KAPLADIĞI ALAN ORAN (%) Tarım Alanları ,0 Çayır ve Meralar ,7 Ormanlar ,8 Diğer Alanlar ,5 Toplam ,0 3.1 Elazığ İlinin Arazi Kullanım Durumu Elazığ ilinin genel arazi kullanımın değerlendirilmesinde mevcut arazi kullanım durumunun yapısal özellikler, edafik koşullar ve iklimin etkisi altında geliştiği görülmektedir. Yani ilin arazi kullanım durumu genel olarak fiziki koşulların etkisi altında şekillenmiştir(şekil 3). İlin Arazi Kullanım durumu detaylı olarak incelendiğinde toplam il arazilerinin %2 inin Bağ ve Bahçe alanları,%20 sinin Kuru Tarım alanları,%10 luk bir kısmının Sulu Tarım alanları,%12 sinin

6 Elazığ İlinde Genel Arazi Kullanımının Yükselti Kuşaklarına Göre Değişimi Orman ve Fidanlık alanları,%51 lik bir bölümün Mera ve %5 lik bir bölümünün ise Su yüzeylerinden oluştuğu görülmektedir(tablo 5). Şekil 3-Elazığ İli Arazi Kullanım Haritası Bağ-Bahçe: Elazığ ili genelinde Bağ-Bahçe alanlarının toplam alanı m 2 olup il genelinin %2 lik bir bölümüne denk gelmektedir. İl genelinde Bağ-Bahçe alanları genellikle baraj göllerinin(karakaya ve Keban) kıyılarına, bir iç göl şeklinde yerleşmiş olan Hazar Gölü kıyısına ve Fırat nehri kıyılarına dağılmış durumdadır. Ayrıca İlin güneybatısında yükseltinin düşük olduğu Diyarbakır ili sınırlarına yakın bölümlerde de Bağ ve Bahçe alanlarının yoğunlaştığı görülmektedir. Kuru Tarım: Kuru Tarım Alanları m 2 lik bir alanla Elazığ il genelinin %20 lik bir bölümünü kapsamaktadır. Çoğunlukla ilin kuzey batısında Ağın ilçesi, Baskil ilçesi ile Karakaya Baraj Gölünün arasında kalan bölge, Elazığ il merkezinin Kuzey ve Kuzey batısı, Kovancılar ilçesinin Kuzeyi ve Batısı ve Arıcak ilçesinin Kuzeyinde yoğunlaşmaktadır. Bu arazilerde buğday, arpa, mısır gibi ürünlerin yetiştirildiği gözlenmektedir. Tablo 5 -Elazığ İli Arazi Kullanım Durumu ARAZİ KULLANIM DURUMU ALAN ORAN% Bağ-Bahçe ,0 Kuru Tarım ,0 Sulu Tarım ,0 Orman Fidanlık ,0 Mera ,0 Su Yüzeyi ,0 Toplam ,0 Sulu Tarım: Sulu tarım arazileri özellikle Keban Baraj Gölünün batısında yer alan Uluova, Elazığ il merkezinin batısında yer alan Kuzova, Kovancılar ilçesinin doğusunda yer alan Kovancılar Ovası, Hazar Gölünün güneyinde yer alan Behrimaz Ovası, Yarımca Ovası ve İlin doğusunda yer alan Karakoçan Ovasında yapılmaktadır. İl genelinde pancar, pamuk gibi ürünler yoğun olarak üretilmektedir. Orman-Fidanlık: Elazığ ili genelinde orman alanları ilin genellikle doğu bölümlerinde yoğunlaşmakta olup ilin Kuzey Doğusunda Karakoçan ile Bingöl il sınırları arasında yine ilin güney doğusunda Alacakaya ilçesinin kuzeyi, Arıcak ilçesi ile Diyarbakır il sınırları arasında bulunmaktadır. Ormanların çoğu meşe, ardıç, karaçam, sedir, melengiç, badem ve akasya dan oluşmaktadır. İl genelinde orman arazileri m 2 lik bir alan kapsamakta olup bu alanda il genelinin %12 sine denk gelmektedir. Mera: Elazığ ilinde m 2 lik bir alan yekünü ile toplam alanın%51 lik bir bölümünü kaplamakta olan mera arazileri ilin güneyinde Maden ilçesi, Batısında Baskil ilçesi, Kuzey Batısında Keban ilçesi, Kuzeyinde Keban Baraj Gölü kıyıları ve doğusunda Palu ilçeleri bölgelerinde yoğunlaşmaktadır. 4. ELAZIĞ İLİNDEKİ YÜKSELTİ KUŞAKLARININ ARAZİ KULLANIM DURUMLARI Çalışma sırasında iki ayrı konu irdelenmeye çalışılmıştır. Öncelikli olarak hangi yükselti kuşağında nasıl bir arazi kullanım durumu olduğu irdelenmeye çalışılmış (Tablo 6), son olarak da Arazi Kullanım durumlarının yükselti kuşaklarına göre dağılımları incelenmiştir(tablo 7). Buna göre;

7 Üstündağ 750 m den Alçak Alanların Kullanımı: Bu kuşak Karakaya Baraj Gölü kıyı şeridi boyunca uzanış göstermekte olup, geniş alüvyal düzlüklere karşılık gelmektedir.750 m den alçak konumda bulunan alanlarda büyük ölçüde Sulu Tarım arazileri hakim durumdadır. Oldukça verimli olan bu arazilerde şekerpancarı, ayçiçeği, tütün, fasulye ve çeşitli sebzeler gibi pek çok ürün çeşidi yetiştirilmektedir. Kuşakta en yoğun dağılım gösteren diğer bir kullanım alanı ise Kuru Tarımın yapıldığı alanlardır. Kuru Tarım alanları 25,8 km 2 lik bir büyüklüğe sahiptir. Sulama imkânlarının kısıtlı olduğu bu alanlarda çoğunlukla buğday ve arpa gibi ürünler yetiştirilmektedir. Kuşak bünyesinde Bağ-Bahçe alanları ise olması gereken potansiyelin altında kullanılmaktadır. Bahçecilik alanlarında meyvecilik ön plandadır. Yer yer elma, armut, kiraz gibi meyve türleri yetiştirilmektedir. Çiftçiler için daha fazla kazanç elde etme imkânına sahip olan bahçeciliğin son yıllarda artış göstermesine rağmen hale gereken orana ulaşmamış olduğu gözlenmektedir m Yükselti Kuşağının Kullanımı: İl genelinde km 2 lik bir alanı kapsayan bu yükselti kuşağı büyük ölçüde mera ve Kuru Tarım arazilerinin işgali altındadır. Son yıllarda özellikle Kuzova Ovasında yapıldığı gibi büyük sulama projelerinin tamamlanması neticesinde kuşağın yoğun olarak Sulu Tarıma geçebilecek potansiyele sahip olduğu görülmektedir. Kuşağın sulama imkânı bulunmayan bölümlerinde Kuru Tarım alanı olarak çoğunlukla tahıl ve bakliyat üretimi yapıldığı gözlenmektedir m Yükselti Kuşağının Kullanımı: Elazığ ili genelinde km 2 lik kullanım alanı ile en fazla yer işgal eden m yükselti kuşağı bünyesinde çoğunlukla ovalar ve platoları barındırmaktadır. Elazığ Ovası, Uluova, Kovancılar Ovası, Başyurt Ovası gibi ovalar ve Harput platosu gibi jeomorfolojik üniteler bu kuşak boyunca yoğunlukla gözlenmektedir. Bu plato sahaları akarsular tarafından büyük ölçüde parçalanmış durumda olup akarsu kenarlarında sulu tarım yapıldığı, sulama imkânının kısıtlı olduğu bölümlerde ise kuru tarımın yoğun olarak devam ettiği görülmektedir. Ayrıca bu kuşakta özellikle ilin güneydoğusunda yoğun bir oranda (%12,94) orman varlığı da göze çarpmaktadır m Yükselti Kuşağının Kullanımı: Araştırma sahası içindeki m yükselti kuşağı akarsular tarafından parçalanmış, nispeten düz hafif engebeli yüzeyler görünümündedir. Bu alanlardan çoğunlukla (% 29,37) kuru tarım yapılmakta olup, sulama imkânının bulunduğu bölümlerde, özellikle Hazar Gölü kenarlarında sulu tarım yapılmaktadır(%11,39). Kuşağın tamamı tarıma elverişli arazilerden oluşmamaktadır. Kuşağın en büyük oranda yoğunluğunu yaklaşık %42 ile mera ve % 14 ile orman arazileri kapsamaktadır m Yükselti Kuşağının Kullanımı: m yükselti kuşağında iklimin etkisiyle yoğun bir ekolojik değişim gözlenmektedir. Yazın kuruyan ot topluluklarından oluşan bozkırların oluşturduğu mera alanları kuşağın 2/3 ünü kapsamaktadır. Ayrıca ilin özellikle kuzey doğusunda bulunan orman alanları da % 22,54 oranıyla 316 km 2 lik bir alanda yayılmıştır m yükselti kuşağında sulama imkânının kısıtlı olması nedeniyle tarımda yapılan ürünlerin çeşitliliğinde bir azalma gözlenmektedir. Tarla tarımının yapılabildiği alanlarda kuru tarım alanları 73 km 2 yer kapsamakta ve bu alanlarda daha çok buğday ve arpa üretimi yapıldığı görülmektedir m Yükselti Kuşağının Kullanımı: Yükselti koşullarındaki değişimle birlikte yaz mevsiminin kısalığı, yağış değişkenliği ve erken donlanma gibi olumsuz iklim koşulları bu kuşakta bulunan alanlarda ziraatta çeşitliliğe imkân vermediği gibi şiddetli kışlar yetişen ürünün verimini de azaltmaktadır. Bu nedenle bu kuşağın büyük bir kısmı (% 78,85) lik bir kısmı tarıma elverişli olmayan mera ve çıplak kayalık arazilerden oluşmaktadır. Ayrıca kuşağın mera arazileri dışında kalan kısmındaki en büyük kullanım alanı (% 18,44) ise orman alanlarıdır. BASAMAK BAĞ- BAHÇE Tablo 6 -Elazığ İli Yükselti Basamaklarına Göre Arazi Kullanım Durumu KURU TARIM ORMANLIK- FİDANLIK MERA SULU TARIM m Yükselti Kuşağının Kullanımı: Bulunduğu yükseklik itibari ile çoğunlukla orman alanları olması gereken m yükselti kuşağı yaşanan tahribatlar neticesinde çıplak kayalıklar vasfına bürünmüştür. Kuşak yer yer ormanlık alanlar( %2,5 ) ve kuru tarım alanları olarak dağılım göstermektedir m Yükselti Kuşağının Kullanımı: İl genelinin % 2 lik bir kısmını kapsayan bu kuşak iklim koşulları nedeniyle tarımsal faaliyetleri engellemekte, bahar aylarının gelmesi ile birlikte ortaya çıkan ot varlığı ile hayvancılık çalışmalarında mera alanları olarak kullanılmaktadır. Hayvancılık açısından son derece önemli olan bu alanlar ilin Bingöl sınırı civarında yoğunluk göstermektedir. Tablo 7 -Elazığ İli Arazi Kullanım Durumunun Yükselti Kuşaklarına Göre Dağılımı SU YÜZEYİ 750 0,60 14,18-7,30 23,36 54, ,97 22,28 2,67 43,46 12,73 15, ,31 21,61 12,94 51,16 9,27 2, ,51 29,37 14,75 41,98 11, ,12 6,55 22,54 67,24 3, ,71 18,44 78, ,84 2,51 96,

8 Elazığ İlinde Genel Arazi Kullanımının Yükselti Kuşaklarına Göre Değişimi KULLANIM BAĞ-BAHÇE 0,53 31,75 38,93 28,10 0, KURU TARIM 1,20 24,3 37,10 33,59 3,8 0,006 0, ORMANLIK- - 4,80 37,16 28,12 22,31 7,20 0,40 - FİDANLIK MERA 0,003 18,80 35,5 19,90 15,80 7,39 2,60 0,004 SULU TARIM 4,80 29,39 33,77 27,58 4, SU YÜZEYİ 19,41 63,48 17, SONUÇ Çalışma alanımızı teşkil eden Elazığ; Doğu Anadolu Bölgesi'nin Yukarı Fırat Bölümü nde yer alan bir ildir. İl, bölgesel anlamda Doğu Anadolu Bölgesi içinde yer almakla birlikte özellikle Malatya ili ile birlikte bölgenin genel yapısından farklı bazı özellikleri bünyesinde barındırmaktadır. İlin Doğu Anadolu Bölgesinin batısında yer alması, sahil şeridinin uzun olması, topografyasının bölge genelinden farklılıklar göstermesi, klimatolojik anlamda Güney ile Kuzey bölgeleri arasında geçiş istikametinde bulunması Elazığ ilini bölge genelinden farklı kılan bazı özelliklerden bir kısmı olarak tanımlanabilir. Tarıma bağlı olarak ekonomik girdinin son derece önemli olduğu ilde, yükselti kuşakları ile Arazi Kullanım durumu arasındaki ilişkinin irdelenmesi neticesinde Kırsal Alanda Planlı bir çalışmanın yürütülmediği sonucuna ulaşılmıştır. Özellikle ilin batı ve kuzey bölgelerinde arazi şartları ve yüksekliğin sulu tarım için uygun olduğu alanlarda organizasyon eksikliği ve eğitimsizlikten dolayı hala kuru tarım yapıldığı gözlenmiştir. KAYNAKLAR Akkan E., 1972, Elazığ ve Keban Barajı Çevresinde Coğrafya Araştırmaları. Ank. Üniv. Coğ. Derg. Sayı:5-6 Sf: Ankara Atalay İ., 1982, Türkiye Jeomorfolojisine Giriş,Ege Üniv.Yay.No:9,İzmir Atalay İ., 1998, Genel Fiziki Coğrafya.Ege Üniv.Basımevi 1998 İzmir Bayındır F, 2005, Malatya İlinin Arazi Kullanım Durumunun Yükselti Kuşaklarına Göre Dağılımı, Fırat Üniv. Sos. Bil. Enst. (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), 2005, Elazığ Bilgin T., 1957, Türkiye nin Yüzölçümü,Türk Coğ.Derg.Sayı:17,Sf: ,İstanbul Bilgin T.,1957, Türkiye nin Arzettiği Kütlevi Durumun Morfolojik Tetkiki,Türk Coğ.Derg. Sayı:17,Sf: ,İstanbul Bilgin A., 1989, Yerleşme Alanlarının Seçiminde Jeomorfoloji,Jeomorfoloji Derg., Sayı:17, Sf:35-41, İstanbul Doğanay H., 1995, Türkiye Beşeri Coğrafyası.M.E.B. Yay. No:2982 İstanbul Erinç S., 1953, Doğu Anadolu Coğrafyası. İst. Üniv. Coğ. Enst. Yay. No:15, İst. Üniv. Yay. No:572, İstanbul Erinç S., 1973, Türkiye nin Şekillenmesinde Neotektoniğin Rolü Ve Jeomorfoloji-Jeodinamik İlişkileri,Jeomorfoloji Derg.Sayı:5,Ankara Günek H., Tonbul S Uluova ve Çevresinde Erozyon Üzerinde Etkili Olan Faktörler, Coğrafi Meslek Haftası,20-24 Kasım 1991,İzmir Günek H., Tonbul S Uluova ve Çevresinde Toprak Erozyonu ve Alınması Gereken Önlemler, Fırat Üniv. Sos.Bil.Derg.Cilt:7,Sayı:1-2,Sf:79-101,Elazığ Günek H., Yiğit A. 1995, Hazar Gölü Havzasının Hidrografik Özellikleri. I. Hazar Gölü ve Çevresi Sempozyumu Bildirileri, Sf:91 103,Elazığ Günek H., 1999, Harput ve Elazığ Şehrinin İklim Elemanlarının Karşılaştırılması ve İklim Koşullarının Çevresel Etkileri,TDV. Dünü ve Bugünü ile Harput. Cilt II, Sf: ,Elazığ Günek H., Karadoğan S. 1999, Harput da Rekratif Amaçlı Fiziki Mekan Düzenlemesi ve Çevre, TDV. Dünü ve Bugünü ile Harput. Cilt II,Sf: ,Elazığ Ketin İ., 1959, Türkiye nin Orojenik Gelişimi,MTA Enst. Derg. No:53,Sf:78-86, Ankara, Ketin İ., 1966, Anadolu nun Tektonik Birlikleri,MTA Enst.Derg.Sayı:66,Sf:20-35,Ankara Özdemir M.A., Tonbul S. 1996, Kömürhan Boğazı (Malatya-Elazığ) Fırat Üniv. Sos. Bil. Derg. Cilt:8, Sayı:1,Sf: ,Elazığ Özdemir M.A., Tonbul S. 1996(b), Güneydoğu Toroslar İçinde Gelişen Yüksek Dağiçi Ovalarına Örnek: Gözeli ve Kavak Ovaları, Fırat Üniv. Sos. Bil. Derg. Cilt:8, Sayı:1,Sf: ,Elazığ Özdemir M.A. 1996, Uluova Boğazı ile Baltaşı Ovası(Elazığ Doğusu)Arasında Murat Nehri Vadisinin Jeomorfolojisi. Fırat Üniv. Sos. Bil. Derg. Cilt:8, Sayı:1,Sf: ,Elazığ Özdemir M.A. 1996(b),Doğu Anadolu Fay Zonunun Sincik (Adıyaman) ile Hazar Gölü (Elazığ) Arasındaki Jeomorfolojik Özellikleri, Fırat Üniv. Sos. Bil. Derg. Cilt:8, Sayı:1,Sf: ,Elazığ Şengör A.M.C., 1980, Türkiye nin Neotektoniğinin Esasları, T.J.K. Konferansı Serisi No:2, Ankara Şaroğlu F., Yılmaz Y. 1986, Doğu Anadolu da Neotektonik Dönemdeki Havza Modelleri. MTA Derg. Sayı:107 Sf:73-94 Ankara Sergün Ü., 1975, Beşeri Coğrafya Açısından Bir Araştırma.ULUOVA. İst. Üniv. Coğ. Enst. Yay. No:82,İstanbul Tanoğlu A., 1947, Türkiye nin İrtifa Kuşakları.Türkiye Coğ.Derg.Sayı:IX-X,Sf:37-55 Ankara, Tonbul S., 1987, Elazığ Batısının Genel Jeomorfolojik Özellikleri ve Gelişimi. Jeomorfoloji Derg. Sayı:15, Sf:37-52, Ankara

9 Üstündağ Tonbul S., 1990, Elazığ ve Çevresinin İklim Özellikleri ve Keban Barajının Yöre İklimi Üzerine Olan Etkileri.Fırat Üniv.Coğ.Sempozyumu Nisan 1986, Sf: ,Elazığ Tonbul S., Özdemir M.A. 1990,Kovancılar Ovası ve Palu Çevresinin Uygulamalı Jeomorfolojisi Bakımından İncelenmesi. Fırat Üniv. Sos. Bil. Derg. Sayı:4/2 Sf: Elazığ Tonbul S., Karadoğan S. 1998, Harput un Kuruluş Yeri ve Şehrin Fonksiyonunu Yitirmesi Üzerine Etkili Olan Doğal Çevre Faktörleri, TDİ. Dünü ve Bugünüyle Harput Sempozyumu Cilt: II Sf: , Elazığ Üstündağ., Ö Elazığ İlinin Yükselti Kuşakları. Fırat Üniv. Sos. Bil. Enst. Yüksek. Lisans Tezi. Elazığ Yücel T., 1987, Türkiye Coğrafyası.Türk Kült.Arş.Enst.Yay. No:68 Seri:A-5 Ankara Yiğit A., 1994., Sivrice-Maden Yöresinin Mevzii Coğrafyası.Fırat Üniv. Sos. Bil. Enst. (Yayınlanmamış Doktora Tezi), 1994, Elazığ Yıldız F., 1999, İmar Bilgisi Nobel Yayınevi,Ankara