SANAT ESERİNİN BAKIMI ve KORUNM ASI. TOMUR ATAGÖK VE HEYKEL MÜZESİ Md. Yrd. Fotoğraflar: TANCAN BALTALI

Transkript

1 İstanbul Resim ve Heykel Müzesi'nln giriş kap.s., - The entrance gate of the Istanbul Museum of Painting and Sculpture. SANAT ESERİNİN BAKIMI ve KORUNM ASI TOMUR ATAGÖK VE HEYKEL MÜZESİ Md. Yrd. Fotoğraflar: TANCAN BALTALI Müzelerin koleksiyonlarındaki sanat eserleri bir ülkenin m illi servetinden sayılır. Bu eserler halkın yayarlanması için müzelerde toplanmıştır. Müzelerin görevi, özellikle sanat eserlerini toplamak ve korumak, sonra da sergilerle halkın bilgi ve ilgisine sunmaktır. Böylelikle müzeler, eğitici sorumluluk yüklenmiş olur. Burada bir çelişki var gibi görünüyor. Öyle ya, sanat eserinin yaratıcısı insandır. Ondan, müzeler yoluyla faydalanacak olan da insandır. Zamanın tahribine karşı bu eserleri koruyacak olan da insandır ama, onlara en büyük zarar, yine insandan gelir. Dokunma yoluyla vücuttaki yağ tabakasını sanat eserine aktararak onun devamlılığını bozmaktan tutun da yangın ve benzeri felâketlere sebep olarak bu eserlerin yok olmasına kadar başlıca etken, insandır. O halde sanat eserini, insana rağmen korumak gerekiyor. Peki, bu nasıl olacak? Şüphesiz bilimsel yöntemlerle. Önce, sanat eserini bilmek, tanımak lâzım. Malzemesi ne olursa olsun, yağlıboya, sulubo- 8

2 ya, pastel, özgün-baskı, kuru veya yağlı kalem, seramik,terra-cotta, porselen, hulâsa çeşitleri sayılamayacak kadar çok eser bir kere müzeye girdi mi, koruma olayını zaruri kılar, işte sanat eserini bunun için tanımak lâzımdır: malzemesini bilerek bunların nelerden etkilendiğini anlamak gerekir ki önlemler alınsın. Bunun için, bugünün müzeleri koruma, bakım ve onarım lâboratuvarlarıyla, nem derecesini sabit tutan klima tesisleriyle şehir içinde özel bir fabrikaya dönüşmüştür. Bir sanat eserini teslim alan teknik uzman (onun öz değerine zarar vermeden) görsel ve gerekiyorsa mikro-kimyasal yöntemlerle eseri müşahede altına alır. Fizik gözlem diyebileceğimiz bu yöntemlerle eserin görülen yönü incelenir evvelâ: bir sanat eserine zarar veren ilk şey, onun görülmesine yarayan gün ışığı dır. Gün ışığı, bir takım ışınlar demetidir. Her elemanın tesiri ayrıdır. Bu yönden bir araştırma ve inceleme metodunu gerektirir. Mecelâ radyografisi yapılarak eserin «X» ışınıyla alt yapısı tesbit edilir. «Y» ışınlarıya yüzeyde olan çok küçük değişiklikler bile araştırılır. İnfra-ruj veya ultraviyole araştırması yapılarak dalga uzunlukları farklı ışınların tahribatı gözlenir. Bu lâboratuvar çalışmalarına mikro-kimyasal yöntem de eklenir. Tıpkı biopsi yapar gibi, ufacık bir parçası alınarak sanat eserinin bütünü hakkında, bütünün uğradığı kimyasal değişiklikler hakkında gerçek bir fikir edinilir. Mikro-kimya, bileşikleri belirlemeye, mikroskopi ise bu bileşiklerin yerlerini tesbite yarar. Sanat eserini tanımak demek, müzeci açısından, durum tesbiti yapmak demektir. Asıl koruma işlemi işte bundan sonra başlayacaktır. Bu araştırmalar, sanat eserinin ne dereceye kadar değişmeye uğradığını kanıtlayacaktır. Bu değişmeye, biz daha açık olarak «bozulma» diyebiliriz. İstanbul Resim ve Heykel Müzesinde sanat eserlerinin depolanması. - The storing of works of art in İstanbul Museum of Painting and Sculpture. Restore edilen bir eski eser (İstanbul Resim ve Heykel Müzesi). - Restoration of an old work of art (İstanbul Museum of Painting and Sculpture). Bir eski resmin restorasyondan önceki hali. - An old painting before restoration. Neden bozulur bir sanat eseri? Bu, evvelâ onun maddi yapısına, sonra da dış etkenlerin şiddet, cins ve süreklilik derecesine bağlıdır. Maddi yapı, eserin iptidai maddesiyle ilgilidir. Bunlar organik olabilir: kösele, parşömen, kâ-

3 Resimlerin bakım ve koruma işlerinin yapıldığı bir laboratuvar (National Gallery of Art, Washington, D.C., USA) - Laboratory in which maintenance and restoration of paintings are carried out (National Gallery of Art, Washington D.C., U.S.A.) ğıt, dokuma kumaş, kemik ve fildişi gibi, ki en dayanıksız maddelerdir. Zamana mukavemet edemez. Hava ve su (yağmur) tesirlerinden bozulurlar. Sanat eserlerinin iptidai maddesi maden ve alaşımları olabilir; bunlar ısı, ışık etkenlerine, biyolojik tesirlere cevap vermezler. Yalnız rutubete karşı, hava tesirlerine karşı duyarlıdırlar. Altın, gümüş, kalay, bakır, demir, tunç, pirinç gibi nesnelerden yapılan sanat eserleri, yüzyıllara karşı, sıralanış derecesiyle dayanıklıdırlar. İptidai maddesi silisli ve silikatlı olan, mermerden veya gözenekli taşlardan yapılan eserler nem değişikliklerinden etkilenir. Isı farkı, bunlardaki suda erimiş halde bulunan tuzları genleştirdiğinden, çözülmelerine eserin de parçalanmasına sebep olur. Tuğla ve taştan yapılma mimarlık eserleri, seramik eşya böyledir. Duvar resimleri veya yağlıboya tablolar, bilhassa boyayı ezmek için kullanılan ve katman (medium) dediğimiz aracılar veya tesbit için yüzeye sürülen vernik gibi organik, ya da İnorganik maddeler yüzünden bozulmaya başlar. Boya ile katmanların esneklik derecesi ayni olmadığından ısı ve nem karşısında bunların bir kısmı daha çabuk bozulur. Büzülme sonucu, eser, çatlaklarla dolar (Mona Lisa gibi). Gerçi La Gioconda zamana bir hayli mukavemet etmiştir. Fakat yapılalı elli seneyi bile bulmadan boyaları dökülen şaheserler de vardır. Tuvalin hazırlık malzemesi de bu bakımdan İncelenmeğe değer. Nekadar sağlıklı olsa da «homogen» olmayan malzeme, dayanıksızdır. Peki, bozulmaya karşı, dış tesirlere ne gibi tedbirler alacağız? Eserleri nasıl koruyacağız? Bilindiği gibi, sanat eseri, bir atmosfer tabakası ile kuşatılmıştır. Bu tabaka, çeşitli gazlardan ve nemden oluşmuştur. Eseri dışından kuşatan etkenler, atmosferik koşullar, iklim koşulları, küf, mikro-organizma, böcek, hattâ insan ve ışık gibi öğelerden meydana gelir. Yüksek nisbi nem derecesi (RH), kirli hava ve 10

4 toz, yıpratıcı atmosferik koşullardır. Müzelerde (RH)ın, yani nisbi nemin %50 veya %55 i geçmemesi gerekir. Özellikle buna duyarlı resimlerin sabit bir nem derecesinde bulundurulması lâzımdır. Nisbi nemin kontrolü, sıcaklık kontrolüyle paraleldir. Isı derecesi yükseldikçe, havadaki nem derecesi de artar. Sıcaklığı düşürmeden nem derecesini düşürmek için siiikajel kullanılır. Silikajel, kum ve kuarts bileşiminden ibarettir. Kendi hacminin birkaç katı rutubeti emer ve fırınlanarak tekrar tekrar kullanılır. Özellikle etnografya müzelerinde... Havadaki toz ve sanayi artığı gazlar da sanat eseri için tehlikeli yıpratıcılardır. Buna karşı aspiratör kullanılır ve bu yöntemle hava süzülür, arındırılır. Ama bütün müzenin havasını temiz tutmak, müze binasında bodrum katlarını kaplayan bir alt yapı tesislerine ihtiyaç gösterir. İngilterede «Tate Gallery»de, Madrid'te «Prado» müzesinde denenen çok masraflı bir girişimdir. Onun yerine Paris'te Louvre müzesindeki «Mona Lisa» tablosuna yapıldığı gibi, bazı sanat eserlerini cam altına alıp havadan arıtmak, yani yalıtım sistemi uygulamak daha pratik olur. Dış etkenler arasında bulunan sıcaklığın kontrolü, havalandırma, böceklerden koruma kolay ve masrafsız bakım şekilleridir. Müzelerde, ısı, sürekli olarak C de tutularak sıcaklık farkı asgariye indirgenir. Böylece resimlerin genişleyip çatlaması önlenir. 25 C nin üzerine çıkıldığında ısı ve ona bağlı nisbi nem durumu değişir. Havalandırılmış müze salonlarında ve depolarda nisbi nem %10-%20 arasında fazlalaşır. Bu da küf ve mikroorganizmaların oluşmasına yol açar. Klima sistemi, bu sebeple müzelerde gereklidir. Ama pencereler açılarak da müze salon ce depoları zaman zaman havalandırılır. Sanat eserlerini yıpratan ve hemen hiç ehemmiyet verilmeyen sebeplerden biri de bilhassa depolama ve teşhir sırasındaki nakillerden doğan titreşimdir. Sık sık oradan oraya nakledilen bir eser, nekadar korunursa korunsun, harabolur. Titreşim özellikle dokuların ve dokumaların yıpranmasını hızlandırır. Bu sebeple, sanat eserleri, mecbur kalınmadıkça bir yerden bir yere nakledilmemeli, yeri değiştirilmemelidir. İmpressioniste'lerin ancak Rus ihtilâlinin ellinci yılı vesilesiyle Fransadan Leningrad a, La Guemica, Picasso nun bir sergisi dolayısiyle Amerika dan Fransa'ya, Leonardo nun ünlü Mona Lisa sı bir dünya fuarı dolayısiyle bir kere Japonya'ya nakledilmişti. Işık öğesine gelince, belki en önemli tahrip vasıtası odur. Her madde, ışığa karşı dayanıksızdır. ICOM (Uluslararası Müzeler Konseyi) gün ışığının kullanılmasını yasakladığı gibi ışıklandırma konusunda da bilimsel öneriler getirmiştir. Eserler üzerine düşen aydınlatmanın şiddeti, eserin her noktasında lüks arasında olacak, ultraviyole ışınları önlenecek, aydınlatmada renk sıcaklığı 400 Kelwin ölçüsünü geçmeyecek, özellikle eserler yalnız sergileme sırasında aydınlatılacaktır. Sair zamanlarda karanlıkta tutulacaktır. Bu önerilerin doğrultusunda öncelikle gün ışığının kırılması lâzımdır. Pratikte aluminium gibi donuk perdeler ışık akımına istenilen yönü vererek ışıktan zarar görmeyi önler. Bunun yanısıra yarı saydam perdeler (buzlu camlar, mat camlar), panjurlar-önerilebilir. Endirekt ışık, hele sun i ışık söz konusu olunca, evvelâ bir duvara yansıtılmak suretiyle aydınlatmayı daha sağlıklı kılar. En çok kullanılan flöoresan lâmbaların ışığı ancak bu şekilde verilirse zararları hafifletilmiş olur. Görülüyor ki, sanat eserinin korunması çok yönlü hazırlık, çok yönlü bakım isteyen bir iş. Bizim, henüz emekleme devrinde olan müzelerimiz için uzmanlar yetiştirerek müze binalarının kurulmasından itibaren bu koşulları sağlamak daha kolay görünüyor. Resim ve Heykel Müzesi nde gün ışığıyla sun i ışığın karıştığı bir aydınlatma örneği: Teşhir salonarından biri. - Example of a room in the Museum of Painting and Sculpture illuminated by a combination of natural and artificial light.

5 THE PRESERVATION OF WORKS OF ART Text : Tomur ATAGOK A work of art is threatened first of all by the atmosphere by which it is surrounded. High humidity, dust and pollution are all highly destructive agents, in a museum or art gallery the humidity must be kept below 50%, or at most 55%, and, in the case of paintings, should be kept absolutely constant. The temperature must also be strictly controlled, as changes in temperature give rise to changes in humidity. Control of the temperature is, however, relatively easy and inexpensive. In art galeries the temperature should be kept between 18-20, as any temperatures higher than this will cause dangerous changes in the humidity Air conditioning is essential in all museums, but now and again the windows should be opened and the rooms thoroughly aired. 41

6 Dust and industrial gases are also extremely harmful, and the air in which the objects stand should be filtered and purified. This entails, however, the instalation of highly expensive plant, and in many galleries the paintings are protected merely by glass fromes. Another danger to the preservation of works of art arises from movement and vibration. It is absolutely essential that any movement of objects from one place to another should be kept to an absolute minimum. As for light, this is perhaps the most destructive agent of all. All materials are damaged by light to a greater or lesser extent, and it is most important that they should never be ex posed directly to natural sunlight. If natural light is employed it should be reflected or refracted by the use of frosted glass, blinds or reflectors, while the intensity of artificial light must be carefully controlled. At the same time ultraviolet rays must be suppressed and heat must be kept below 4000 Kelwins. Objects should be exposed to light only during the hours of exhibition. This all shows how complex and difficult is the task of preserving works of art from dangers in the environment. At the moment, we in this country are just beginning to feel our way, and real achievement can only follow the training of experts and the construction of specialy planned buildings. İstanbul Resim ve Heykel Müzesi'nde bir teşhir salonu. -A room in the Istanbul Museum of Pointing and Sculpture. Restorasyon atelyesinde tamire alınan eserler. - Works awaiting repair in the restoration laboratory. Kişisel Arşivlerde İstanbul Belleği Taha Toros Arşivi 5 A