Doç. Dr. Cengiz ÇETİN, BEK153 Organik Eserlerde Önleyici Koruma Ders Notu DERS ORGANİK ESERLERİN GENEL ÖZELLİKLERİ ve TANIMLAR

Transkript

1 DERS 1 1. ORGANİK ESERLERİN GENEL ÖZELLİKLERİ ve TANIMLAR Resim 1. Gordion Büyük Tümülüs de bulunan Frig sehpası. ( ( ))

2 1.1. Organik Objeler Yapısında karbon bulunan ve canlı organizmalardan elde edilmiş hammaddelerden insan eli ile üretilen malzememeler (deri, hayvansal ve bitkisel lifler, ahşap, vb.) organik objelerdir. Bitkisel ve hayvansal organikler olmak üzere iki türe ayrılırlar. Organik Objelerin Genel Özellikler: 1. Bitkisel ya da hayvansal kökenli olup yüksek oranda karbon içeren ve kolaylıkla yanabilen malzemelerdir (Ahşap, kağıt, dokuma, deri, parşömen, kemik, fildişi, boynuz, tuval v.b.) 2. Organik malzemelerin tümü higroskopiktir, diğer bir değişle kuru iseler havadan nem emerler veya kuru ortamda bulunuyorlarsa havaya nem verirler. Kendilerini çevreleyen havadaki nem ile kendi bünyelerindeki nemi sürekli olarak dengelemeye çalışırlar. 3. Nem vererek kururken küçülüp çekerler, nem emdiklerinde ise genişleyip şişerler. 4. Nem içeriğindeki değişikliğe bağlı boyutsal değişim sıcaklığa bağlı genleşmeden daha fazla olacak ve tekrarlanan bu değişimler organik malzemelerde deformasyon, dönme, çatlama yarılmaya yol açacaktır. 5. Organik malzemeler uzunca bir süre nemli ortamda kalırlarsa mikrobiyolojik bozulmalara karşı korumasız hale geleceklerdir; özellikle sıcak ve hareketsiz nemli hava biyolojik tahribat olasılığını artıran bir etkendir. 6. Nem açısından durağan olmayan ortamlarda organik objeler bağıl nemin sürekli değiştiği bu ortama uyum sağlamak isterler, bu nedenle de yapılarında bozulmalar olur Genel Tanımlar: Bozulma: Kültür varlığının özgün yapısal, kimyasal, fiziksel veya biyolojik özelliklerini yitirerek sağlıklı görünümünü kaybetmesi şeklinde görülen değişimlere bozulma denir. Koruma: Koruma, objenin maddesel ve teknolojik özellikleri kadar, yapısını ve taşıdığı dekoratif öğeleri özgün niteliklerine bağlı kalarak korumak; bozulmasına yol açan nedenleri ve etkileri açığa çıkarmak; en uygun ve etkili koruma yöntem ve malzemelerini saptayarak, bunları objeye uygulamak; eserin fiziksel ve estetik bütünlüğünü aslına bağlı kalarak sağlamak, paketleme/depolama işlemleri ile müzede sergileme sırasında çevresel koşulların objenin gereksinimlerine göre düzenlenmesi, sürekli ve düzenli bakım / kontrol işlemlerinin tamamını kapsar. Etkin ve önleyici olmak üzere iki tür koruma vardır.

3 a) Etkin Koruma: Objenin bozulmasına yol açan nedenleri ve etkileri açığa çıkarıp; en uygun ve etkili koruma yöntem ve malzemelerini saptayarak, bunları objeye uygulamak; eserin fiziksel ve estetik bütünlüğünü aslına bağlı kalarak sağlamak için yapılan koruma işlemlerinin tamamını kapsar. b) Önleyici Koruma: Etkin koruma öncesi ve sonrasındaki paketleme/depolama işlemleri ile müzede sergileme sırasında çevresel koşulların objenin gereksinimlerine göre düzenlenmesi, sürekli ve düzenli bakım / kontrol eylemleri önleyici koruma olarak adlandırılır. 1 Onarım: Onarım, koruma uygulamasının bir aşaması olup, obje veya yapının yenilenmesi gereken bölümlerine yapılan müdahalelerden oluşur. Tamamlamalar, sağlamlaştırma ve kuvvetlendirme amacıyla gerçekleştirilen yapısal veya estetik yenilemeler, bütünlüğünü yitirmiş eserlerin bölümlerinin birleştirilmesi gibi uygulamaları içerir Koruma Uygulama Alanları: Koruma Laboratuvarları: Koruma laboratuvarları, taşınabilir kültür varlıklarında karşılaşılan bozulmaların bilimsel yöntemlerle incelenip, belgelendiği ve bozulmaların nedenleri ve türleri anlaşıldıktan sonra, soruna uygun etkin koruma işlemlerinin uygulandığı birimlerdir. Müzeler, arkeolojik kazılar, üniversitelerin koruma ile ilgili bölümleri laboratuvarlara ev sahipliği eden başlıca kurum ve kuruluşlardır. Kültürel mirası koruma etkinliğinin zanaat olmaktan çıkıp bilimsel nitelik kazanması dünyada koruma laboratuvarlarının hızla gelişmesine ve çoğalmasına yol açmıştır. Koruma uygulamaları için gerekli teknik donanıma sahip ideal bir koruma laboratuvarı araştırma, uygulama ve belgeleme birimlerinden oluşur. Koruma laboratuvarı etkin korumayı oluşturan tüm işlemlerin uygulandığı ortamdır 2. Koruma laboratuvarlarında gerçekleştirilen çalışmalar üç ana başlık altında toplanabilir: a) Araştırma çalışmaları Resim 2. Laboratuvar araştırmaları (C. Çetin) 1 Kökten ve diğ. 2007, Kökten ve diğ. 2007,

4 b) Belgeleme çalışmaları c) Etkin koruma uygulamaları Resim 3. Belgeleme örneği, Zeugma duvar resimleri (C. Çetin) Resim 4. Laboratuvarda etkin koruma (BMYO arşivi)

5 Müze Ortamında Koruma: Müze ortamında koruma altına alınan koleksiyonun bozulmasına, tahribe uğramasına ve zarar görmesine yol açan pek çok etken bulunmaktadır; söz konusu tahribat kaynaklarının etkisiz hale getirilmesi ve objelerin sürekli kontrol altında tutularak, izlenmesi; böylece stabil (durağan halde) korunabilmeleri için gerçekleştirilen tüm önleyici ve etkin koruma yöntemleri, müze ortamında korumanın içeriğini oluşturur Kazı Alanında Koruma: Kazı, gerekli koruma planlaması yapılmadığı takdirde arkeolojik buluntu ve kalıntılar için tahrib edici bir eyleme dönüşebilir. Arkeolojik buluntuların toprak/su altında kaldıkları sürece gömü ortamı ile sağladıkları dengenin kazı nedeni ile bozulması arkeolojik eserlerde yeni bir değişim (bozulma) sürecinin başlamasına yol açmaktadır. Aşağıda gömü ortamındaki ve kazı sonrasında objenin çıkarıldığı yeni ortamın çevresel koşulları görülmektedir: Gömü ortamındaki çevresel koşullar: 1. Suyla taşınan mineral tuzları 2. Bozulmaya yol açan toprak özellikleri 3. Sabit sıcaklık 4. Sabit bağıl nem 5. Anaerobik (oksijensiz) ortam 6. Işığın yokluğu Kazı sonrasındaki çevresel koşullar: 1. Gömü ortamındakinden daha yüksek veya düşük bağıl nem oranı 2. Aerobik (oksijenli) ortamda CO2, SO2 ve benzeri diğer asitli gazlar bulunmaktadır. 3. Oksidasyona neden olan ışık 4. Gömü ortamındakinden daha yüksek veya düşük sıcaklık Nem ve Bağıl Nem: Nem: Nem, havada gaz halinde bulunan suya verilen isimdir. Mutlak Nem: Verilen hacim hava içindeki suyun ağırlığı (gr/m3) şeklinde belirtilir ve mutlak (gerçek) nem olarak isimlendirilir. Organik objelerinin korunmasında karşılaşılan pek çok sorunun kaynağını oluşturan su, ortamda en yaygın biçimde nem (su buharı) halinde bulunmaktadır. Nemin, varlığı 3 Kökten ve diğ. 2007, Kökten ve diğ. 2007,

6 kadar yokluğunun da tahribata yol açtığı bilinmekte, aşırı kuru ortam koşullarında, özellikle organik objelerde çatlama, deformasyon, ve küçülmeler şeklinde bozulmalar görülmektedir. Bunun yanı sıra, kompozit objelerde bir arada kullanılan ve farklı niteliklere sahip malzemelerin neme karşı tepkilerinin farklı olacağı göz önüne alındığında, tahribat derecesinin büyüyeceği kesindir. Bu nedenle, ortamdaki nem oranını kontrol altında tutabilmek için ilk yapılması gereken nem düzeyinin ölçümüdür. Su buharı ortamdan dışarı çıkmaz, ya da ortama su buharı girişi olmazsa bu değer değişmez. Ancak, hava ısıtıldıkça taşıyabileceği su buharı miktarı artar. Örneğin sıcaklık 30 0C a çıkarıldığında nem taşıma yeteneği artan hava, 10 0C da doygun hale gelecek, 5 0C da ise su buharının bir kısmı yoğuşarak ve bu ortamdaki objeler üzerinde su damlacıklarının oluşmasına yol açar. Resim 5. Bağıl nem (C. Çetin) Bağıl Nem: Belli bir hacim ve sıcaklıkta havada bulunan su buharı miktarının, aynı hacim ve sıcaklıktaki havanın taşıyabileceği maksimum su buharı miktarına oranının yüzde biçiminde ifadesidir. Öte yandan, belli bir sıcaklıkta birim havanın taşıdığı ve taşıyabileceği su buharı miktarı arasındaki ilişkiye dayanan bağıl nem, bu iki nem ölçümünün birbirine oranlanması sonucunda elde edilen değerin yüzde şeklinde ifade edilmesiyle ortaya çıkar. Buna göre: A B X 100 = BN A = Belli bir ısıda, belli bir hacim havada bulunan su buharı miktarı B = Aynı hacim havanın aynı ısıda tutabileceği azami su buharı miktarı

7 Örneğin, 30 0C de havanın tutabileceği maksimum su buharının ağırlığı 17 g/m3 dür, havada bulunan gerçek su miktarının ise 10 g/m3 olduğunu varsayalım; bağıl nem değerini hesaplayabilmek için A/B X 100 formülü kullanılacak; böylece (10:17) x 100= % 59 sonucuna ulaşılacaktır. 5 Yoğuşma: Havada bulunan su buharının, havanın taşıyabileceği su buharı miktarının üzerine çıkması durumunda sıvı hale dönüşmesine verilen isimdir. Resim 6. Yoğuşma (C. Çetin) Nem Kaynakları: Su ortamda sıvı ve gaz halinde bulunmaktadır. Sıvı halden gaz haline geçiş, buharlaşma, gaz halden sıvı hale geçiş ise yoğuşma olarak adlandırılmaktadır. Havadaki nemin oluşumu değişik kaynaklara bağlıdır: Dış kaynaklar: Yağmurlu iklim ve mevsimler Yakın çevredeki su kaynakları ve/veya müze bahçesinde biriken suyun buharlaşması Duvarlar ve çatı: Su boşaltım sistemindeki arızalar Duvar içerisindeki kılcal kanallar yoluyla su emilimi Müze içindeki kaynaklar Aşırı ıslak paspasla yapılan zemin temizliği 5 Kökten ve diğ. 2007,

8 Çok kalabalık ziyaretçi gruplarının nefesleri ve terlemesi Müze içinde yetersiz ısıtmadan kaynaklanan yoğuşma Onarım gerektiren ve su sızıntısına yol açan su ve ısıtma tesisatı 6 Resim 7. Bir müze binasında nem kaynakları (C. Çetin) 1.4. Bağıl Nem Ölçüm Araçları: Bağıl nemi ölçmek için iki tür aygıttan yararlanılır: ayar gerektiren Higrometre ve thermohigrograf ile ayar gerektirmeyen Psikrometre. Higrometre, Thermohigrograf ve higrometrik çizelgelerin okuması: Bağıl nem değerini ölçmenin en temel yöntemi, bağıl nem yükselme ve düşüşlerine karşı hassas olan bir maddenin genişleme ve küçülme davranışlarına göre tasarlanmış higrometre leri kullanmaktır. 7 En yaygın olan tipleri, neme karşı hassas elemanı kâğıt veya 6 Kökten ve diğ. 2007, Agrawal 1977, 16, Pl. 3.

9 kıl olanlarıdır; gösterge çubuğu kâğıt şeridin veya kıl demetinin gevşemesi veya çekmesi sonucunda hareket ederek, bağıl nem değerini gösterir Resim 8. Higrometre Daha gelişmiş olan araç ise kaydeden thermohigrograf olup 8, belli bir süre boyunca (genellikle 1 haftalık) bağıl nemdeki değişikliklerin kaydını tutar. Resim 9. Thermohigrograf (C. Çetin) 8 Agrawal 1977, 17-18, Pl. 94.

10 Bağıl nemin ölçülmesinde kullanılan ayar gerektiren aletler grubundaki higrometre ve thermohigrografın özelliklerini bir kez daha şu şekilde özetleyebiliriz: 1. Bağıl nem düzeyi doğrudan üzerlerinde okunabilir 2. Ayda bir kere ayarlanmaları gerekir. 3. Doğru ayarlanmış olmak koşuluyla herkes tarafından kullanılabilirler 4. Vitrin içine yerleştirilebilirler Bağıl nem ölçümünde kullanılan bir başka araç da Psikrometre dir; suyun buharlaşma sırasında neden olduğu serinletme etkisine dayanılarak hazırlanmıştır. Resim 10. Psikrometre (C. Çetin) Organik malzemeden üretilmiş eserleri tehdit eden bağıl nemle direk ilgili başlıca koşullar şunlardır: 1. Çatlama, çekme sonucu deformasyona yol açan ve kırılganlaşmaya neden olan kuru ortam koşulları, 2. Şişme, genişleme sonucu biçim değişikliklerine yol açan ve mikrobiyolojik üremeye neden olan yüksek nemli ortamlar 3. Bağıl nemin sürekli değiştiği ve organik objenin bu duruma uyum sağlamaya çalıştığı nem açısından durağan olmayan ortamlar. 9 9 Kökten ve diğ. 2007,

11 ORGANİK MALZEMELER Tablo 1. Organik Objelerin Nem ile İlişkisini Gösterir Tablo 10 AHŞAP KAĞIT PAPİRÜS PARŞÖMEN DERİ DOKUMA (bitkisel kökenli) DOKUMA (hayvansal kökenli) HASIR SEPET KÜRK TÜY KEMİK FİLDİŞİ BOYNUZ RESİM (suluboya) RESİM (yağlıboya) Uygun Nem Koşulları Azami % 65 Asgari % 40 Azami % 45 Asgari % 35 Azami % 60 Asgari % 40 Azami % 60 Asgari % 55 Azami % 60 Asgari % 40 Azami % 50 Asgari % 30 Azami % 50 Asgari % 30 Uygun Olmayan Nem Koşulları Altında Görülen Bozulmalar Şişme,yumuşama, Böceklenme, Çekme, çatlama, yarılma Şişme,gevşeme, Yumuşama,böcekle Çekme, nme kırılganlaşma Şişme,gevşeme, Yumuşama, Şişme,gevşeme, Ayrışma,çürüme Şişme, yumuşama, Çekme,yumuşama, Dayanıklılığını yitirme, Çekme,yumuşama, Dayanıklılığını yitirme, böceklenme Şişme, Ayrışma, Azami % 60 Asgari % 40 Azami %60 Asgari % 40 Azami % 60 Şişme,ayrışma, Asgari % Azami % 55 Asgari % 40 Solmanın artması, Azami % Solmanın artması, Asgari % Çekme kırılganlaşma Kırılganlaşma, sertleşme Çekme, Sertleşme, kırılganlaşma Gevşeme, Liflerin kopması Gevşeme, Liflerin kopması Çekme, kırılganlaşma Kırılganlaşma, sertleşme Kırılganlaşma Çekme, Boyanın Büzülmesi Çekme,toplu çatlama,kavlanma Boyutsal değişim, Dönme deformasyon, Çatlama,tuzlanma Boyutsal değişim, buruşma Deformasyon, buruşma Tozuma Boyutsal değişim, Liflerin birbirini aşındırması Boyutsal değişim, Liflerin birbirini aşındırması Boyutsal değişim Dönme, çatlama, Ayrışma,tozuma, Tuzlanma Kabarma, kalkma,ayrılma Kabarma,kalkma, Ayrılma,Tuvalin dönmesi ve çatlaması 10 Kökten ve dig. 2007, 106.

12 Kaynakça Agrawal, 1977 Corr, 2000 Agrawal, O. P., Care and Preservation of Museum Objects, New Delhi Corr, S., Caring for Collections: A Manual of Preventive Conservation, Guichen 1984 Guichen, D., Climate in Museums Measurement, Roma ICCROM, 1987 Kökten ve dig., 2007 Stolow, 1987 Müzelerde Koruma: Çevresel Koşulların Denetimi, İstanbul Kökten, H. Eskici, B. Şener, Y. S. Çelik, S. Hepdinç, D., Müzede Önleyici Koruma Uzaktan Eğitim Programı, Ankara Stolow, N., Conservation and Exhibitions: Packing, Transport, Storage, and Environmental Considerations, London 1987.