HARP TARİHİ GEZİLERİ - I (POLATLI - AFYON BÖLGESİ)

Transkript

1 2 T.C. GENELKURMAY BAŞKANLIĞI ANKARA HARP TARİHİ GEZİLERİ - I (POLATLI - AFYON BÖLGESİ) Genelkurmay Askerî Tarih ve Stratejik Etüt Başkanlığı Yayınları ANKARA GENELKURMAY BASIMEVİ

2 ISBN: NSN: YAYIMA HAZIRLAYAN KUR. ALB. İSKENDER ÖZBAY HV. ÖĞ. YB. F. REZZAN ÜNALP TAR. UZM. AHMET ÇALIŞKAN DÜZELTİ/SAYFA DÜZENİ RED. UZM. MELEK ALKA KAPAK TASARIMI CEYHAN KURHAN GENELKURMAY BASIMEVİ YAYIN NUMARASI: 2009/ 2

3 SUNUŞ Bu kitapçık, Polatlı - Afyon bölgelerine yapılacak harp tarihi gezilerinde, Sakarya, Büyük Taarruz ve Başkomutan Meydan Muharebeleri ni daha iyi kavramak ve yorumlayabilmek için katılımcılara aydınlatıcı bir rehber olması maksadıyla ATASE Askerî Tarih Etüt Merkezi Başkanlığınca hazırlanmıştır. Anadolu daki Türk varlığının kaderinin belirlendiği ve bir ölümkalım savaşı olan Sakarya Meydan Muharebesi ile Ya istiklal ya ölüm! parolasıyla savaşan Türk halkının vatanın kurtuluşu yolunda düşmana son darbeyi indirdiği Büyük Taarruz ve Başkomutan Meydan Muharebesi nin cereyan ettiği bölge, Millî Mücadele tarihimiz açısından son derece büyük önem arz etmektedir. Kitapçıkta, Sakarya Meydan Muharebesi, Büyük Taarruz ve Başkomutan Meydan Muharebesi ne ait bilgilerle, bu muharebelerde canlarını feda ederek Anadolu topraklarını coğrafya olmaktan çıkarıp kutsal vatana dönüştüren şehit ve gazilerimiz adına yapılan anıt ve şehitliklere ait bilgiler yer almaktadır. Mustafa Kemal ATATÜRK ün Tarih yazmak, tarih yapmak kadar mühimdir. Yazan yapana sadık kalmazsa, değişmeyen hakikat, insanlığı şaşırtacak bir hâl alır. sözleri, başta tarihçiler olmak üzere tüm sivil - asker akademisyenlerin, bilim çevrelerinin yapacakları çalışmalarda her zaman hatırlanması gereken ve kendilerine rehberlik edecek sözlerdir. Polatlı ve Afyon bölgesinde yerinde yapılan arazi etütleri ve incelemeler hiç şüphesiz dağarcığımızdaki bilgileri zenginleştirmekte ve unutulmaz kılmaktadır. Aynı zamanda Türk milletinin doğrudan varlığına yönelen saldırıyı ordusuyla birlikte durdurarak bizlere bağımsızlığımızı kazandıran atamıza duyduğumuz sevgi ve saygıyı yüreklerimizde bir kez daha derinden hissettirmektedir. Sakarya Meydan Muharebesi nde, 30 Ağustos Başkomutan Meydan Muharebesi nde gösterilen azim ve irade, nihayetinde kazanılan zaferle, tutsak olmak istemeyen bir milletin asla esaret altına alınamayacağı gerçeğini Türk milletinin tarihin sinesine yazmış bulunduğunu bir kez daha yineliyoruz. I

4 ATASE Askerî Tarih Etüt Merkezi Başkanlığınca hazırlanan bu kitapçığın Türkiye Cumhuriyeti Devleti nin ölümsüz yaşamının taçlandırıldığı muharebelerin cereyan ettiği Sakarya ve Afyon topraklarında gerçekleştirilecek harp tarihi gezilerinde aydınlatıcı bir rehber olacağı inancıyla ilgiyle okunacağını ümit ediyor ve benzer eserlerin Çanakkale bölgesi için de hazırlanacağını belirterek eseri saygılarımızla sunuyoruz. Abidin ÜNAL Hv.Plt.Korg. ATASE ve Dent. Başkanı II

5 İÇİNDEKİLER SUNUŞ İÇİNDEKİLER... III Alagöz Karargâh Müzesi... 1 Malıköy Tren İstasyonu Müzesi... 3 Sakarya Zafer Anıtı... 7 Duatepe Zafer Anıtı Kartaltepe Mehmetçik Anıtı Sakarya Meydan Muharebesi (23 Ağustos - 13 Eylül 1921) Sakarya Nehri nin Özellikleri ve Askerî Harekâta Etkileri Sakarya Meydan Muharebesi Güney Bölgesi Sakarya Meydan Muharebesi Kuzey Bölgesi Afyon da Bulunan Şehitlik ve Anıtlar Başkomutan Tarihî Millî Parkı Şuhut taki ATATÜRK Evi Büyük Taarruz Yüzbaşı Agâh Efendi Şehitliği Büyük Taarruz Şehitliği ve ATATÜRK Anıtı Yıldırım Kemal Şehitliği Şehit Sancaktar Mehmetçik Anıtı Aslıhanlar ve Dumlupınar Muharebeleri (8-12 Nisan 1921) Dumlupınar Muharebesi (13-15 Nisan 1921) Dumlupınar Şehitliği ve Anıtı Giresunlular Şehitliği III

6 IV

7 ALAGÖZ KARARGÂH MÜZESİ Hazırlayan: Tar. Uzm. Ahmet ÇALIŞKAN Kütahya - Eskişehir Muharebesi sonunda, Türk ordusu Sakarya hattına çekilirken; Başkomutan Mustafa Kemal in karargâhı ile Batı Cephesi Komutanlığı Karargâhı 1921 yılında Alagöz deki çiftlik binalarında yerleşmişti. Alagöz köyü, o tarihlerde birkaç binadan ibaret küçük bir çiftlik idi. Başkomutanlık ve cephe komutanlığı karargâhları çiftlik binalarında kendilerine gerekli olacak şekilde yerleşmişlerdi. Karargâh görevlilerinin ve muhafızlarının bina ihtiyacı karşılanamadığından, Alagöz Deresi nin iki yanında ve yamaçlarda kurulan çadırlar bu küçük çitliğin görünüşünü değiştirmişti. O günlerin dekorunu, çadırlardaki santraller ve durmadan işleyen telefonlar, motorlu ve atlı araçlar bütünlerdi. Başkomutan Mustafa Kemal (ATATÜRK), Genelkurmay Başkanı Fevzi Paşa (Fevzi Çakmak) ve Batı Cephesi Komutanı İsmet Paşa (İsmet İnönü) Alagöz de kurdukları karargâhta cepheden gelen 1

8 acı veya sevinçli muharebe haberlerini alırlar, haritaları inceler ve kararlar verirlerdi. Ankara dan trenle gelen görevliler Malıköy de indikten sonra, at sırtında ve araba üzerinde Alagöz e ulaşırlar, haberleri getirip götürürlerdi. Başkomutan Mustafa Kemal in, kaldığı iki katlı ev, taş bir duvar üzerinde Türk zevkine göre yapılmış ve döşenmişti. Tahtadan süslü tavanları, dolapları ve sedirli odalarıyla bu evde Başkomutan Mustafa Kemal, Sakarya Muharebesi nin bunalımlı günlerine ait haberleri almış ve emirler vermişti. Düşmanın taarruzları kırılıp genel karşı taarruz kararı alındıktan sonra muharebeleri daha yakından izlemek üzere Başkomutan, 9 Eylül 1921 de gerekli personelle birlikte ilerideki Karapınar köyüne yer değiştirip, Mürettep Grup Karargâhının civarında yerleşmişti. Bugün o bölge Zafer Tepe olarak anılmaktadır. Alagöz deki eski başkomutanlık karargâhının yerleşmiş olduğu Türkoğlu Ali ye ait olan bina, oğulları Mahmut ve Şerafettin Türkoğlu tarafından, ATATÜRK ün anısına bir saygı nişanesi olmak üzere, müze yapılması için Millî Eğitim Bakanlığına hibe edilmiştir. Millî Eğitim Bakanlığınca restore edilen ve bahçesi düzeltilen karargâh binası 10 Kasım 1968 tarihinde törenle ziyarete açılmıştır. Alagöz Karargâh Müzesi; Ankara ya 40 km, Polatlı ya 35 km mesafedeki Alagöz köyü içerisindedir. Ankara - Eskişehir yolu üzerinde yol ayırımı levha ile belirtilmiştir. Müze her gün saat saatleri arasında ziyarete açıktır. Sakarya Meydan Muharebesi anıtlar zincirinin ilk halkası olan karargâh müzesi, Anıtkabir Komutanlığı sorumluluğunda faaliyet göstermektedir. 2

9 MALIKÖY TREN İSTASYONU MÜZESİ Malıköy Tren İstasyonu, Anadolu daki Türk varlığının sürdürülmesi ve bağımsız bir millet olarak sonsuza değin yaşanılması konusunda tarihî bir görev yüklenmiştir. Sakarya Muharebeleri nde ordunun iaşesiz ve cephanesiz kalmaması için, cephe gerilerinde birçok menzil noktası ve dağıtma merkezi açılmıştır. İndirme istasyonu olarak Malıköy Tren İstasyonu lojistik ve ikmal bakımından çok önemli rol oynamıştır. Malıköy ün konum itibarıyla cephe gerisinde bulunması dolayısıyla, cephedeki birliklerin ihtiyacı olan yiyecek ve mühimmatın bir kısmı Malıköy de depolanmıştır. Malıköy Demir Yolu İstasyonu dolaylarındaki düzlük alan, Sakarya Muharebeleri nde Türk ordusunun iki keşif ve bir savaş uçağından oluşan Cephe Tayyare Bölüğünün üssü olmuştur. Yüzbaşı Fazıl Bey komutasındaki bir grup havacı, yaptıkları keşif uçuşlarında topladıkları bilgiyi, Alagöz köyündeki Batı Cephesi Komutanlığı Karargâhına ulaştırmışlardır. 3

10 Sakarya Muharebeleri nde yaralı askerlerin tedavi edilmesi amacıyla hizmet veren Malıköy İstasyonu aynı zamanda Kızılay Derneğinin yaralı askerler için açtığı çay evine ev sahipliği yapmış, ikmal ve ulaşımın en önemli unsurlarından olan yük ve binek hayvanlarının hastalık ve yaralarının tedavisi maksadıyla da kullanılmıştır. Sakarya Meydan Muhaberesi nin kazanılması ve Kurtuluş Savaşı nın zaferle sonuçlanıp, Türkiye Cumhuriyeti nin kurulmasında önemli bir rol oynayan ve müzeye dönüştürülen Malıköy Tren İstasyonu, 25 Haziran 2008 de hizmete açılmıştır. Genelkurmay Başkanlığı tarafından başlatılan ve tüm maddi yükümlülüğü Ulaştırma Bakanlığı tarafından üstlenilen çalışmada; tren yolu üzerinde bulunan Revir, Müze, İstasyon Binası, Su Kulesi ve Çay Evi olmak üzere toplam beş adet bina çevre düzenlemesiyle birlikte restore edilmiş ve bu binaların Genelkurmay ATASE Başkanlığınca sağlanan yazılı ve görsel bilgi desteğiyle tefrişatı gerçekleştirilmiştir. 4

11 Aynı çalışma içerisinde istasyon sahasında Sakarya Meydan Muharebesi Şehitlerine ve Malıköy de hayatını kaybeden askerlerimize ithafen bir şehitlik inşa edilmiştir. Bütün bunlardan başka Sakarya Meydan Muharebesi sırasında Malıköy e intikal eden Yüzbaşı Fazıl ın komutasındaki Cephe Tayyare Bölüğünün kahraman havacıları adına inşa edilen sembolik uçak pistine, 1921 yılında yurtsever bir vatandaşımız olan Erzurumlu Nafiz Bey in büyük fedakârlıklarla yurt dışından getirtip Türk ordusuna bağışlamış olduğu ve kendi adını taşıyan tayyarelerin iki tanesinin maketleri yapılarak konuşlandırılmıştır. Malıköy Tren İstasyonu Müzesinde yer alan obüs toplar, cephane sandıkları, mermi kovanları, dönemi yansıtan askerî kıyafetler ve teçhizatları Kara Kuvvetleri Komutanlığınca, sıhhiye çadırları ise Kızılay Genel Müdürlüğü tarafından sağlanmıştır. Müze sahasında yer alan sanat eserleri, ressam ve heykeltıraşlarımız tarafından hazırlanarak yerleştirilmiştir. Bu sanat eserleri, vatanın kurtarılması yolunda Türk halkının gösterdiği yüksek fedakârlığın ve yurt sevgisinin de birer örnekleri olmaktadırlar. 5

12 Malıköy İstasyon Müzesi pazartesi günleri hariç her gün mesai saatlerinde ( ) gezilebilir. 6

13 7

14 SAKARYA ZAFER ANITI Sakarya şehitlerinin anılarını sembolleştiren anıt Şehitlerkaşı Tepesi nde yükselir. Bu tepeden Sakarya Meydan Muharebesi nin cereyan ettiği topraklardan büyük bir kısmını görmek mümkündür. Anıtın temel atma töreni, Sakarya Zaferi nin 50 nci yıl dönümü olan 13 Eylül 1971 de yapılmış ve Cumhuriyetin 50 nci yıl dönümünde (28 Ekim 1973) törenle ziyaretlere açılmıştır. Sakarya Zafer Anıtı üç bölümden oluşur. Bu bölümler: Anıt gövdesi, heykeller ve müzedir. Bu bölümlere 2006 yılında Topçu ve Füze Okulu Komutanlığı tarafından anıt gövdesinin bitiminde, son sütunların arasına gelecek şekilde 35 metre yüksekliğinde bir bayrak direği ve bayrak ilave edilmiştir yılında anıtın daha anlaşılır hâle gelmesini sağlamak ve ziyaretçilere Sakarya Meydan Muharebesi hakkında bilgi vermek maksadıyla da bir anıt kitabesi, heykel grupları ve bayrak direkleri açıklamaları ilave edilmiş, müze içi bilgileri yeniden düzenlenmiştir. Yazılı alanlar Türkçe ve İngilizce olarak yapılandırılmıştır. 8

15 Anıt Gövdesi veya Merdivenli Giriş Bölümü Anıt gövdesi 915 rakımlı noktadan başlar ve 970 rakıma kadar yükselerek gider. Anıta bu kısımdan ve merdivenlerin başladığı yerden girilir. 420 basamaktan oluşan bu yol adım adım yukarıya doğru yükselir. Başlangıçta merdivenler oldukça dik, sütunlar küçük ve aralıkları geniştir. Bu mimari ile Birinci Dünya Savaşı ndan yenik çıkan Osmanlı İmparatorluğu nda güçlerin dağınık ve az, milletin sonunun ne olacağının görülemediği anlatılır. Merdivenlerden yukarıya çıkıldıkça meyil azalarak görüş çoğalmakta, kenardaki sütunlar büyümekte ve araları daralmaktadır. Bu da Anadolu daki güçlerin gittikçe arttığını ve birleştiğini, karanlık ufkun yavaş yavaş açıldığını ve artan güçle birlikte sorunların da çoğaldığını ifade eder. 42 çift olan sütunlar, aynı zamanda Türk ordusunun Sakarya da yaşadığı gece ve gündüzlerin işaretidir. Sütun ve merdivenlerin bitimi umutla beklenen sonucun alındığını, bunalımlı günlerin geride kaldığını, aydınlığı ve açıklık kazanan istikbali anlatır yılında ilave edilen ve en alt basamaktan itibaren görünmeye başlayan bayrak direği ve bayrak, Türk ün çelikleşen iradesini ve zaferler sonunda elde edilen cumhuriyeti ifade etmektedir. 9

16 Zafer Sembolü Heykeller Grubu Kadın, asker (Mehmetçik) ve genç bir erkekten oluşan bu üçlü kompozisyon, zamanla olgunlaşan millî şuurun ve gittikçe azamiye ulaşan millî gücün simgesidir. Mehmetçik, milletinin vatan ve özgürlük aşkını, silahlı gücün temel direği olduğunu; dipçiği, düşmana öldürücü darbenin vurulduğu taarruz istikametini ve aynı zamanda milletinin bağımsızlığına, özgürlüğüne ve topraklarına göz dikenlere karşı hıncını sembolize eder. Mermi taşıyan kadın, İstiklal Savaşı nda Mehmet inin yanından ayrılmayan asil ve vefalı Türk kadınını; bıyığı henüz terlememiş bomba atan çocuk ise, Sakarya da bütün milletin seferber olarak ordusuna yardımcı olduğunu gösterir. Heykel grubunun etrafını çevreleyen altı adet bayrak direğinden her biri muharebeye iştirak eden birer grubu temsil etmektedir. Bayrak direklerinin altına temsil ettiği grup ve bu grubun kuruluşu ile bu birliklere komuta eden komutanların isimleri bulunmaktadır. Üçüncü Bölüm - Müze 10

17 Müze iki kısımdan ibarettir: 1. Orta Kısım: Suriye de Yıldırım Orduları Komutanlığına atandığı zaman Sakarya daki savunmayı planlayan, 19 Mayıs 1919 da Samsun a çıktığı zamanı düşünen en büyük asker ve müstesna devlet adamı ATATÜRK ün, ona bu eserin yaratılmasında en büyük yararı sağlayan Genelkurmay Başkanı Fevzi Çakmak ve Batı Cephesi Komutanı İsmet İnönü nün büstleri ile Sakarya Meydan Muharebesi ne imzalarını atan alaydan kolorduya kadar olan birliklere komuta etmiş komutanlarımızın isimlerinin yazıldığı sütundan oluşur. 2. İkinci Kısım: Türk milletinin kesin zaferi ile sonuçlanan İstiklal Savaşı nın her safhasını ayrı ayrı yansıtan 12 kabartma resim (rölyef)den ibarettir. Sağdan itibaren Birinci Rölyef: Birinci Dünya Savaşı sonunda çeşitli cephelerde birçok evladını kaybetmiş, ordusu silahtan tecrit edilmiş, her bakımdan yalnız bırakılmış bir milletin ıstırap ve hüzün dolu yaşantısını ve bir mucizeyi bekleyişini ifade etmektir. İkinci ve Üçüncü Rölyefler: Sevr Anlaşması na dayanarak Anadolu nun çeşitli bölgelerini işgal eden müstevlilerin, müdafaasız kişilere reva gördükleri işkence ve insanlık dışı davranışları yansıtır. Dördüncü Rölyef: Anadolu Türkiye sinde Mustafa Kemal in başlattığı Kuvayımilliye ruhunu, memleketin yeniden istiklaline kavuşması için her şeyi ile mücadele edecek bir milletin millî davaya inanışını ifade etmektir. Beşinci Rölyef: Nizami kuvvetler teşkil edilinceye kadar Anadolu nun her karış toprağını kanlar ile sulayarak savunan ve işgal kuvvetlerine beklemediği bir dersi veren millî mukavemet kuvvetlerinin mücadelesini dile getirmektedir. Altıncı Rölyef: Ya İstiklal Ya Ölüm parolası ile bilinçlenmiş ve davasına inanmış bir milletin her şeyi ile millî harekete katılışını ifade etmektedir. Yedinci Rölyef: Ebedi Başkomutanımız Mustafa Kemal ATATÜRK ün sevk ve idaresinde birlik ve beraberliğin kurulmasının ve komuta heyetinin teşkilinin simgesidir. 11

18 Sekiz, Dokuz ve Onuncu Rölyefler: Yokluklara ve bütün olumsuz etkilere rağmen yeniden teşkil edilen Türk ordusunun sapık bir idealle şartlandırılıp Anadolu ya gönderilen Yunan ordusu ile yaptığı mücadeleyi ve göğüs göğse, boğaz boğaza yapılan bu mertçe mücadele sonunda Türk tarihine hediye edilen Sakarya Destanı nı ifade etmektedir. On Birinci Rölyef: Hayal peşinde koşan bir ordu için sadece ıstırap getiren bir mücadele sonunda düşman esir ve yaralılarının tahliyesini göstermektedir. On İkinci Rölyef: Artık savaş bitmiş Anadolu düşmandan temizlenmiştir. Bu zafere ismini yazan ve senelerce çeşitli cephelerde dövüşerek yuva hasreti çeken kahraman gazilerimiz sevdiklerine kavuşmuştur. Türk milleti için bundan daha büyük bir bayram olamaz. İşte bu rölyef de o heyecanlı günleri yansıtmaktadır. Sakarya Zafer Anıtı, Polatlı ilçe merkezi içerisinde Şehitlerkaşı Tepe bölgesinde bulunmaktadır. Polatlı ya girişte tüm azameti ile görülmektedir. Her gün saatleri arasında gezilebilen anıt ve müze, Topçu ve Füze Okulu Komutanlığının sorumluluğundadır. 12

19 13

20 DUATEPE ZAFER ANITI Sakarya Muharebeleri nde 31 Ağustos 1921 günü düşman tarafından ele geçirilen Duatepe 3 üncü Yunan Kolordusuna bağlı 7 nci Tümenin 23 üncü Piyade Alayı tarafından savunuluyordu. Düşmanın taarruz imkân ve kabiliyetini kaybettiğini değerlendiren Başkomutan Mustafa Kemal Paşa genel karşı taarruza karar vermişti. 10 Eylül 1921 sabahı Duatepe üzerinde yoğunlaşan Türk topçu hazırlık ateşini müteakip, yapılan kanlı süngü hücumları sonunda Duatepe geri alınmıştı. Türk genel karşı taarruzunun başladığı 10 Eylül 1921 günü bütün cephe boyunca sadece Duatepe ele geçirilebilmişti. Bu Viyana dan başlayan, Ankara ya 40 km kadar yaklaşan ve asırlardır devam eden genel bir geri çekilmenin ilk ciddi ileri hareketiydi. Başkomutan M. Kemal Paşa, Genelkurmay Başkanı Fevzi Paşa ve Cephe Komutanı İsmet Paşa, Duatepe nin doğusundaki Tarassut Tepe den (kolordu gözetleme yeri) büyük bir heyecan içinde muharebeleri izliyorlardı. Göğüs göğse, boğaz boğaza çarpışıldığı bu günde işgalci Yunan kuvvetlerinin Ankara ya hayalleri, Duatepe de Türk iman ve azmi karşısında yok olacak, Türk milletinin ay yıldızlı bayrağı bu tepeye dikilecekti. 14

21 Duatepe ve üzerinde şehit düşenler anısına yapılan bu anıt, Anadolu halkının Mustafa Kemal Paşa önderliğinde yüzyılların geriye çekilişini tersine çevirerek, Duatepe de coşkun bir ırmak gibi zaferlere ve uygarlığa koşmasını anlatır. İki bayraktan biri 38 inci Alayın sancağını, diğeri ise Türk bayrağını ifade etmektedir. Geri plandaki ATATÜRK, İnönü ve Fevzi Çakmak ın heykelleri emir komuta birliğini, Halide Edip Adıvar ın heykeli ise Türk kadınının Kurtuluş Savaşı na olan katkısını anlatmaktadır. 15

22 KARTALTEPE MEHMETÇİK ANITI 23 Ağustos 1921 de Sakarya mevzilerine yönelik olarak başlayan Yunan taarruzu, 30 Ağustos 1921 de Kartaltepe hattına ulaşmıştı. Türk savunmasının dayandığı bu hatta; her iki tarafın taarruz ve karşı taarruzlarıyla 12 Eylüle kadar süren, iki tarafın da çok zayiatına neden olan süngü ve bomba muharebeleri oldu. Sakarya Meydan Muharebesi nde, Duatepe-Kartaltepe-Karadağ hattı asıl muharebe hattı olmuş ve özellikle Kartaltepe inatla savunularak muhafaza edilmişti. 12 Eylülde ise şiddetli Türk taarruzu ile Kartaltepe ve Karatepe ele geçirilmiş, morali büsbütün bozulan Yunan birlikleri düzenli geri çekilme imkânını kaybederek perişan bir hâlde bir an önce nehrin batısına geçmekten başka bir şey düşünmemiştir. 13 Eylül 1921 de Sakarya nın doğusunda artık Yunan kuvveti kalmamış, Afyonkarahisar-Eskişehir hattına kadar olan vatan toprakları Yunanlardan temizlenmiştir. Kartaltepe Mehmetçik Anıtı, Sakarya Meydan Muharebesi nde şehit düşen 5713 Mehmetçik anısına yapılmıştır ve düşmanın son geldiği noktada Mehmetçiğin düşmana dur deyişini sembolize 16

23 etmektedir. Mehmetçik Anıtı, Heykeltıraş Sait Rüstem tarafından yapılmıştır. Polatlı nın 6 kilometre batısına yerleştirilen 32 metre yüksekliğindeki dev anıtın 9 metrelik kaide kısmında Sakarya Savaşı nı anlatan sekiz adet rölyef bulunmaktadır. Birinci rölyef, ATATÜRK ün kaburgasından yaralı olduğu hâlde muharebeyi izlemesini anlatmaktadır. İkinci rölyef, Türk ulusunun erkeği, kadını ve çocuğuyla beraber savaşa hazırlığını simgelemektedir. Üçüncü rölyef, Türk kadınının cepheye cephane taşımasını temsil etmektedir. Dördüncü rölyef kadınların savaş için demir yollarını tamir edişini, beşinci rölyef süvari hücumunun öyküsünü, altıncı rölyef sivil halkın savaşa katılmasını, yedinci rölyef subay savaşını simgelerken, sekizinci rölyef de düşmanın Sakarya Nehri nden batıya püskürtülmesini anlatmaktadır. Beton üzeri bakır kaplama olarak yapılan anıt, bir buçuk ton ağırlığındadır. E-90 kara yolu üzerinde bulunan Anıt, Eskişehir den Ankara ya gelenleri Polatlı sınırında karşılamaktadır. 17

24 SAKARYA MEYDAN MUHAREBESİ (23 AĞUSTOS - 13 EYLÜL 1921) Hazırlayan : Tar. Uzm. Atike KAPTAN Mustafa Kemal Paşa Sakarya Muharebeleri nde Mürettep Kolordu Gözetleme Yerinde Duatepe Muharebeleri ni Takip Ederken Sakarya Meydan Muharebesi, Türk milleti için bir ölüm kalım mücadelesi olmuştur. Bu meydan muharebesi, Türk ordusunun taktik geri çekilmeleri bırakıp, büyük çaptaki bir geri çekilme sonunda stratejik savunmayı uygulamaya koymasının en güzel örneklerinden birisidir. Birinci ve İkinci İnönü Muharebeleri nde yenik duruma düşen Yunanlar, Kütahya - Eskişehir Muharebeleri (10-24 Temmuz 1921) ndeki başarılarından elde ettikleri moral ve İngilizlerin de teşvikiyle Anadolu da ilerlemelerine devam etmek ve Millî Hükûmeti zor duruma sokmak istemişlerdir. 18

25 Esasen İngiliz Başbakanı Lloyd George un İngiltere Parlamentosunda Millî Türk Kuvvetlerini yenmiş bulunan Yunanistan ın Sevr Anlaşması esaslarıyla yetinemeyeceği şeklindeki kışkırtıcı vaatleri de Yunanistan ı bu konuda cesaretlendirir ve barışa değil taarruza teşvik eder. Yunan Genelkurmayı, Sakarya Nehri nin doğusuna çekilen Türk ordusuna son darbeyi vurmak için bütün hazırlıklarını tamamlayıp harekete geçer. Öte yandan, Kütahya - Eskişehir Muharebeleri nden sonra insan gücünün yarısını, silah gücünün de 1/10 unu kaybetmiş olan Türk ordusu da kesin sonuç alınabilecek bir meydan muharebesi için tüm birliklerini Sakarya Nehri nin doğusunda, yaklaşık olarak 100 km genişliğinde bir cephe hattında toplar. Batı Cephesi Komutanlığı birliklerinin Kütahya, Eskişehir ve Afyonkarahisar gibi önemli şehirlerimizle birlikte geniş bir arazi kesimini düşmana bırakarak Sakarya Nehri nin doğusuna çekilmesi, kamuoyunda ciddi bir moral bozukluğu yaratır ve bu durum TBMM de de çok sert tartışmalara neden olur. 23 Temmuz - 5 Ağustos 1921 tarihleri arasında oldukça sıkıntılı bir dönem geçiren Türk tarafı, Mustafa Kemal Paşa yı 5 Ağustos 1921 de TBMM de kabul edilen 144 Sayılı Kanun la ve geniş yetkilerle üç ay süre ile başkomutanlık görevine getirir. Mustafa Kemal Paşa, verilen bu geniş yetkilere dayanarak 7-8 Ağustos 1921 de Tekâlifi Milliye Emirleri ni yayımlayarak orduyu personel, silah, malzeme ve araç - gereç bakımından güçlendirmeye çalışır. Zira Türk ordusu Sakarya Meydan Muharebesi öncesinde bir yokluk ve yoksulluk savaşı da vermektedir. Başkomutan Mustafa Kemal Paşa, Sakarya Meydan Muharebesi öncesinde cephe faaliyetleriyle ilgilenirken üzücü bir kaza geçirir. Genelkurmay Başkanı Fevzi Paşa ile 12 Ağustos 1921 de cephe durumunu yakından görmek, sevk ve idarede daha etkili olmak gayesiyle Ankara dan Polatlı ya hareket eder, cepheye varınca savunma mevzisinin rahatça görüldüğü Polatlı güneyindeki Karadağ a çıkar. Buradan arazi ve mevzi durumunu görüp inceledikten sonra geri dönmek üzere atına bindiği sırada, atın ürkmesi nedeniyle düşerek bir kaburga kemiğini kırar. Tedavi olmak üzere Ankara ya dönmek 19

26 zorunda kalır. Doktorların istirahat tavsiye etmelerine rağmen çok kısa bir süre sonra 17 Ağustos 1921 de görevinin başına döner. Mustafa Kemal Paşa TBMM den aldığı yetkiyle hemen Başkomutanlık karargâhını kurar. Ağustos ayı ortalarına doğru yapılan yeni düzenlemeye göre Türk ordusunun konuş ve kuruluş durumu şu şekildedir: Başkomutan Mustafa Kemal Paşa, Genelkurmay Başkanı Fevzi Paşa dır. Başkomutanlık karargâhı Ankara dadır. Batı Cephesi Komutanlığı, Yunan taarruzuna karşı, kuvvetlerini Sakarya Nehri doğusunda yedi grup (kolordu) hâlinde konuşlandırır. Batı Cephesi Komutanı İsmet Paşa dır ve karargâhı Ankara - Polatlı arasında yer alan Alagöz dedir. Mustafa Kemal Paşa nın başkomutanlık görevine getirilmesinden sonra Batı Cephesi Komutanı İsmet Paşa ile kolordu komutanları arasında 15 Ağustos 1921 tarihinde bir durum değerlendirmesi yapılarak sonuç Başkomutan a sunulmuş, böylelikle bir harekât planı ortaya çıkmıştır. Türk ordusu, 100 km ye ulaşan cephe genişliği ve 25 km ye yakın bir derinlik içerisinde arazinin önemli noktalarına yerleşerek ve Sakarya yı bir engel hâlinde önüne alarak savunma yapma kararını almıştır. Bu savaşa kadar savunmalar; orduların bir hat üzerinde yerleştirilmesi, bu hatta başarılı olunamazsa geride başka bir hatta çekilmek biçiminde cereyan etmiştir. Ancak Mustafa Kemal Paşa, 26 Ağustos 1921 de Hattı müdafaa yoktur, sathı müdafaa vardır. O satıh bütün vatandır. emrini verir. Böylece hat taktiği bırakılarak çekilme olsa bile birliklerin tutunabildikleri ilk yerde savunmaya devam etmeleri sağlanmıştır. Gerçekten de bu safhada verilen mücadele olağanüstüdür. Açılan her gediği kapatmak için 70 km yi bulan zorlu yürüyüşlerle birlik kaydırmaları yapılır. Her gelen asker, ertesi sabah çelikten bir kale hâlinde düşman karşısına çıkar, vuruşur, şehit olur; fakat vatanın savunulmasına devam edilir. Mustafa Kemal Paşa bu muharebe için Sakarya melhame-i kübrası yani kan gölü, kan deryası demiştir. 20

27 Yunanlar, Türk kuvvetlerini Ağustos 1921 tarihleri arasında bütün imkânlarıyla zorlamalarına rağmen kuşatıp imha edemeyince kuvvetlerinin büyük kısmıyla Türk cephesini merkezden Haymana istikametinde yarmak istemişlerdir. 6 Eylül 1921 tarihine kadar da bunun için uğraşmışlar; fakat başaramayınca bulundukları hatlarda savunmaya karar vermişlerdir. Ancak 10 Eylülde başlatılan genel karşı taarruzla buna da engel olunmuştur. Bu muharebeler sırasında Meclisin de taşınması gündeme gelir. Başkomutan Mustafa Kemal Paşa, Millî Savunma Bakanı Refet Paşa ya 26 Ağustos akşamı gönderdiği telgrafta; muharebelerin Ankara ya kadar intikal etmesi ihtimali olduğunu, her türlü ihtimale karşı Meclisin ve Bakanlar Kurulunun ilk merhale olarak Yahşihan üzerinden Keskin e, oradan da zorunluluk hâlinde Kayseri ye naklinin gerekli olabileceğini bildirir. Ertesi gün çekilen başka bir telgrafla da bu taşınma emri durdurulmuştur. Başkomutan Mustafa Kemal Paşa nın yönetiminde, Türk milletinin kanıyla yazılan ve dünya harp tarihine en uzun meydan muharebesi, Türk İstiklal Harbi tarihine de subay muharebesi diye geçen Sakarya Meydan Muharebesi aralıksız 22 gün geceli gündüzlü devam etmiş ve 13 Eylül günü Yunanların Sakarya Nehri nin batısına atılmasıyla sona ermiştir. Bundan sonra Takip Harekâtı başlamıştır. Sakarya Meydan Muharebesi nin askerî sonuçları bakımından Türk tarafına çok önemli katkıları olmuştur. Sakarya Zaferi ile inisiyatif Türk ordusuna geçmiştir. Sakarya Muharebesi, Türk ordusunun moralini ne kadar yükseltmiş ise Yunan ordusunun moralini de o derece bozmuştur. Önce Sakarya Nehri nin doğusu, sonra da Afyonkarahisar - Eskişehir hattına kadar olan vatan toprakları Yunanlardan temizlenmiştir. Sakarya Meydan Muharebesi sonucu, askerî harekât yön değiştirmiştir. Sakarya Muharebesi sonuna kadar stratejik savunma yapılırken Sakarya dan sonra stratejik taarruza dönülmüştür. Zira Yunan ordusu stratejik saldırı yapma gücünü kaybetmiştir. 21

28 Sakarya Zaferi, Büyük Taarruz (26 Ağustos 1922) ve Başkomutanlık Meydan Muharebesi nin (30 Ağustos 1922) hazırlıkları için gerekli zamanı kazandırmıştır. Sakarya Zaferi nden sonra vefa duygusu ile dolu olan Türk milleti, Başkomutan Mustafa Kemal Paşa ya TBMM aracılığıyla 19 Eylül 1921 tarihinde Gazi unvanı ve Mareşal rütbesini vermiştir. Sakarya Meydan Muharebesi nin askerî sonuçları yanında siyasi sonuçları da Türk milleti için çok önemli kazanımlar sağlamıştır. Sakarya Zaferi nden bir ay sonra, 13 Ekim 1921 günü Sovyetler Birliği Hükûmetinin aracılığıyla Ankara Hükûmeti ile Güney Kafkas Cumhuriyetleri arasında Kars Anlaşması imzalanmıştır. Bu anlaşmayla; Azerbaycan, Gürcistan ve Ermenistan daha önce yapılan Moskova Anlaşması nı kendileri için de geçerli saymışlardır. Böylece Türkiye nin doğu sınırları kesinlikle güvenlik altına alınmıştır. Fransa, Sakarya Zaferi nden sonra bekle - gör tutumunu bırakarak İtilaf devletlerinden kopmuş ve TBMM Hükûmeti ile 20 Ekim 1921 de Ankara Anlaşması nı imzalamıştır. Bu anlaşma ile Fransa tarafından Hatay - İskenderun dışında bugünkü güney sınırımız tanınmıştır. Güney Cephesi güvenlik altına alındığından oradaki Türk birlikleri de Batı Cephesi ne kaydırılmıştır. Batı Anadolu daki Yunan egemenliğini hiçbir zaman kabullenemeyen İtalyanlar ise Sakarya Zaferi nden sonra 1921 yılı sonuna kadar işgal ettikleri yerleri boşaltmışlardır. Sakarya Zaferi, İngiltere yi de TBMM Hükûmetini tanımaya zorlamış ve 23 Ekim 1921 günü Tutsakların Serbest Bırakılması Anlaşması yapılmıştır. Anlaşmaya göre; İngilizler ellerinde bulunan Birinci Dünya Savaşı tutsağı Türk komutanları ile Malta Adası na sürdükleri Türk devlet adamları ve aydınlarını, Türkler de Mustafa Kemal Paşa nın tutuklattırdığı Anadolu da bulunan İngiliz uyrukluları serbest bırakmışlardır. Sakarya Zaferi, İtilaf devletlerinin Yunanlara güvenini azaltmış, bu devletler Sevr Anlaşması ile kendilerine sağlanan çıkarları tekrar silahlı çatışmalara girmeden diplomasi yoluyla koruma çabası içine düşmüşlerdir. İtilaf devletleriyle yapılan bu siyasi anlaşmalar Sevr Anlaşması nın da geçerliliğini yitirmesi sonucunu doğurmuştur. 22

29 Türk ordusunun Sakarya Meydan Muharebesi ni kazanması, Yunan dış politikalarında da köklü değişikliklere sebep olmuştur. Sakarya dan sonra, Yunanların Ankara nın alınması ve Büyük Bizans ın kurulması gibi düşleri Sakarya nın bulanık sularına gömülecektir. Hatta, Batı Anadolu daki isteklerini bile unutmuş görünüp bu kez yerli Rumların kuracağı bağımsız bir İyonya devleti görüşüne ağırlık vererek, Avrupa da da bu görüşe destek arayacaklardır. Sonuç olarak Sakarya Zaferi, 1683 yılında Osmanlı Devleti nin Viyana önlerinde yenilmesiyle başlayan bozgunu durdurmuş, haçlı düşüncesini ve gücünü kırmıştır. SAKARYA NEHRİ NİN ÖZELLİKLERİ VE ASKERÎ HAREKÂTA ETKİLERİ Sakarya Nehri Eskişehir in Çifteler ilçesi yakınlarından doğan Sakarya Irmağı nın kolları ile birlikte toplam uzunluğu 824 km dir. Ancak başlangıcında yer alan bazı kaynaklarının kuruduğu göz önüne alınırsa ırmağın uzunluğu 720 km kabul edilir. Yukarı çığırında önce doğuya yönelen Sakarya, Seyit Suyu olarak da bilenen Seydi Çayı yla birleştikten sonra güneydoğuya, doğuya, kuzeydoğuya, kuzeye ve son olarak da batıya dönerek ünlü yayını çizer. Irmağın çizdiği bu büklüm içinde kalan arazi parçası bazı coğrafyacılarca Sakarya Yarımadası olarak adlandırılır. Porsuk Çayı, bu yarımadayı batı-doğu doğrultusunda boydan boya keserek Gordion kenti kalıntılarının bulunduğu Yassıhöyük köyü yakınında Sakarya ya 23

30 ulaşır. Sakarya nın Porsuk kavşağına kadar olan yukarı çığırı, araziye fazla gömülmemiş olan az eğimli bir ova ırmağı özelliği gösterir. Porsuk kavşağından sonra Sakarya nın orta çığırı başlar. Orta çığırda yatak eğiminin birdenbire artmasıyla vadi tabanlının yüksekliği hızla azalır. Beylikköprü de 690 m olan yatak yüksekliği, Kirmir Çayı kavşağında 497 m, daha aşağıdaki İnhisar bucak merkezinden sonra da 200 m düşer. Orta çığırdaki vadi boyunca dar boğazlar ile düz tabanlı ovalar birbirini izler. İnhisar bucak merkezi yakınlarında kuzeybatıya yönelen ırmağı Vezirhan İstasyonu yakınında Bilecik çevresinden gelen Karasu, daha sonra da doğudan gelen Göynük Suyu katılır. Osmaneli ni geçince, İnegöl ve Yenişehir ovalarının beslediği Göksu kolunu alan ve önce kuzeydoğuya, sonra da kuzeye yönelen Sakarya, Canbaz Boğazı ndan geçerek Pamukova ya çıkar. Ardından Geyve Boğazı na girerek bu ovayı terk eder. Boğazın iki yanında arazinin yüksekliği 1000 m yi bulur Karasu kavşağından Arifiye istasyonuna kadar Ankara-Haydarpaşa Demir Yolu Sakarya yı izler. Irmağın Geyve Boğazı ndan Adapazarı Ovası na çıktığı ve vadi tabanı yüksekliğinin yaklaşık 35 m yi bulduğu kesimde aşağı çığır başlar. Ovanın kuzey kesiminde güneyden gelen Mudurnu Çayı ile güneybatıdan gelen ve Sapanca Gölü nün sularını boşaltan Çark Suyu Sakarya ya ulaşır. Sakarya ili sınırları içinde akarak Karasu batısında Karadeniz e dökülür. Yatağı oldukça dolambaçlı olan nehrin genişliği Adapazarı civarında 100 m ye, derinliği 120 cm ye, yağmurlu havalarda 3 m ye ulaşır. Günümüzde Adapazarı kentinin birkaç kilometre batısından geçen ırmak yatağının tarih boyunca önemli değişikliklere uğradığı sanılmaktadır. Öte yandan Sakarya nın daha eskiden Sapanca Gölü üzerinden İzmit Körfezi ne aktığı da ileri sürülmektedir. Göl ile körfez arasındaki doğal oluğun, eğitin koşulları göz önüne alındığında bunun pek olanaksız olmadığı anlaşılır. Bu iddiayı ileri sürenler. Güneydeki dağların dik yamaçlarından inen sellerin yığdığı büyük kum ve çakıl kütleleriyle doğal oluğun tıkanması üzerine kuzeye dönmek zorunda kalan ırmağın o sırada sığ bir gölle kaplı olan Adapazarı Ovası nı alüvyonla doldurduğunu ve daha sonra da kuzeydeki tepeler 24

31 arasındaki boğazlara girerek Karadeniz e yöneldiğini savunmaktadır. Alüvyonların bu sığ göle dolması nedeniyle pek belirgin olmayan ırmak deltasında kıyı boyunca uzanan bir plaj şeridi, gerisinde yeni kumul dizileri, daha geride de eski kumul sıraları yer alır. Deltanın doğu kesiminde Küçük Boğaz Gölü, batı kesiminde de ormanla çevrili Acarlar Gölü gibi sulak ve bataklık alanlar vardır. Sakarya Irmağı kıyıdaki plaj şeridin ortasından geçerek Karasu ilçe merkezinin batısında Sakarya ağzı olarak da adlandırılan yerde Karadeniz e ulaşır. Sakarya Ağzı nın doğusunda 100 m yi bulan plajın genişliği batıda m yi geçmez. XIX. yüzyıl sonlarına değin Sakarya nın aşağı çığırı, yörede ağaç denizi olarak anılan sık ormanlardan kesilen tomrukların Karadeniz e indirilmesinde kullanılırdı. Kereste taşımacılığı için Sakarya yı Sapanca Gölü üzerinden İzmit Körfezi ne bağlama girişimlerinin geçmişi İlk Çağa değin iner. Sonuç olarak askerî harekâta etkilerini incelediğimizde; Taarruzda; a. Kuzeyden taarruz edene elverişli yaklaşma istikameti açar. Adapazarı-Geyve-Bursa, Adapazarı-Geyve-Bilecik, Adapazarı-Geyve-Göynük-Mudurnu-Bolu, b. Savunma yapanın kuvvetlerini böler. c. Batı doğu istikametinde taarruza engel olur. ç. Nehirden ulaştırma amacıyla faydalanılamaz. Savunmada; a. Kuzeye karşı savunan kuvvetleri ve ihtiyatı böler, kuvvet kaydırmaları sınırlar. b. Batı - doğu istikametinde savunmada tabii bir engel sağlar. Savunmayı kolaylaştırır. Taarruz eden kuvvetlerin hareketini yavaşlatır. Nehir geçişi için hazırlık gerektirir. Savunan kuvvetlerin ateşi altında ağır zayiat verdirir. Mevcut köprülerden sadece Ali Fuat Paşa Köprüsü nün varyantı kolaydır. 25

32 SAKARYA MEYDAN MUHAREBESİ GÜNEY BÖLGESİ Hazırlayan : Tar. Uzm. İbrahim ÇAĞLAR SAKARYA MEYDAN MUHAREBESİ Ağustos 1921 Yunan Ordusunun Sakarya ya İlerleyişi Mustafa Kemal, Nutuk ta, güney bölgesi nin Sakarya Meydan Muharebesi ndeki önemini, şöyle anlatıyor: 12 Ağustos 1921 günü, Genelkurmay Başkanı Fevzi Paşa Hazretleri yle birlikte, Polatlı ya, cephe karargâhına gittim. Düşman ordusunun, cephemize yüklenerek, sol kanadımızdan kuşatacağı yargısına varmıştık. Bu görüşe dayanarak, tam bir cesaretle, gerekli tedbirleri aldırdım ve yapılacak hazırlıkları yaptırdım. Olaylar, görüşümüzü doğruladı. Düşman ordusu, 23 Ağustos 1921 de, ciddi olarak, cephemize doğru ilerlemeye başladı ve taarruza geçti. Sol kanadımız, Ankara nın elli kilometre güneyine kadar çekilmişti. Ordumuzun yönü, batıya iken, güneye döndü. Arkası, Ankara ya iken, kuzeye çevrildi. Cephenin yönü, değiştirilmiş oldu. Bunda, hiçbir sakınca görmedik. Savunma hatlarımız, kısım kısım, kırılıyordu. Fakat, kırılan her kısmın yerine, en yakın bir yerde, hemen yeni bir savunma hattı kuruluyordu. Savunma hattına, çok ümit bağlamak ve onun kırılmasıyla, ordunun büyüklüğü ölçüsünde, çok gerilere çekilmek gerektiği teorisini, çürütmek için, memleket savunmasını, başka türlü 26

33 ifade etmeyi ve bu ifademde direnerek, şiddet göstermeyi yararlı ve etkili buldum. Dedim ki: Hatt-ı müdafaa yoktur, sath-ı müdafaa vardır. O satıh bütün vatandır. Yine aynı şekilde, 10 Temmuz ile 24 Temmuz arasında gerçekleşen, Kütahya-Eskişehir Muharebeleri nden sonra, Sakarya Nehri nin, doğusuna çekilen Türk ordusunun, Batı Cephesi Komutanı İsmet Paşa ile kolordu komutanları arasında, 15 Ağustos 1921 tarihinde, yapılan, bir durum değerlendirmesinde, Yunanların asıl kuvvetiyle, Sakarya mevzisinin, güney kanadına taarruz etmesi ihtimali, üzerinde durulmuş olduğu da bir vakıadır. Harekâtın geçtiği bölge, Kuzey Anadolu kenar dağları, İç Anadolu batı eşiği, Batı ve Orta Toroslar ile Kızılırmak arasında kalan, eğimli, dağlık ve bitki örtüsünden yoksun bir yapıdadır. Sakarya Nehri nin kolları ile Porsuk, Ankara Çayı ve Ilıcaözü Deresi nin yapmış olduğu vadi ve çöküntüler de bölgede cereyan edecek olan, Meydan Muharebesi nin karakterini ve harekâtın cinsini, belirlemede rol oynamıştır. Harekâtın, ağırlıklı olarak, Ankara Çayı ile Ilıca arasındaki, bu engebeli ve sarp bölgede, hâkim tepelerin oluşturduğu, doğal kuvvetli mevzilerde geçtiğini söyleyebiliriz. Sakarya nın doğusundaki bu bölge, batıya göre, daha hâkim noktaların bulunduğu ve Türk ordusuna, avantajlar sağlayan, bir yapıdadır. Yunan ordusunun, ilerleme istikametine dik olarak şekillenmiş olan, bölgedeki vadiler, savunmada bulunan Türk tarafına, kolaylıklar sağlamış, Yunan ordusu için, bu durum, zorluk çıkarmıştır. Buna, en büyük örnek, şüphesiz, Ilıcaözü Deresi nin oluşturduğu vadidir. Sakarya boyu da dâhil olmak üzere, muharebenin yapıldığı bölge, özellikle Ilıca boyu, çıplak ve ağaçsızdır. Mevzinin, en hâkim parçalarını oluşturan, Türbetepe, Mangaldağı ve Çaldağı taşlık ve kayalıktır. Bu bölgede, yollar, yok denecek kadar az ve basittir. Yol olarak, Ilıca boyu kullanılmaktadır. Sakarya nın doğusuna, geçiş için, Beylik Köprü ve Kavuncu Köprüleri önemli geçiş noktalarıdır. Çal Dağ, Toydemir Sırtları, Türbetepe ve Mangal Dağı ndan geçen hat, savunmada, çok önemli roller oynamıştır. Özellikle, Mangal Dağı, muharebe meydanına hâkim, mühim bir nokta olarak göze 27

34 çarpmaktadır. Ilıcaözü Deresi nin, güneyinde kalan Mangal Dağı, Sakarya doğusunda, Türklerin oluşturduğu savunma sistemini, güneyden Yunan ordusunun yapacağı kuşatma harekâtına karşı, koruyucu bir arazi kesimini meydana getirir. Nitekim, daha başlangıçta, Mustafa Kemal ve diğer ordu komutanlarının öngörüsü doğrultusunda, Türk ordusunun sol kanadı buraya konuşlandırılmıştır. Sakarya Meydan Muharebesi ile ilgili olarak Turgut Özakman ın Şu Çılgın Türkler adlı kitabında şu ifadeler yer almaktadır. Yoğun telsiz ve telgraf raporlarından, Yunan ordusunun bütün birlikleri ile harekete geçtiği anlaşılmıştı. Mustafa Kemal Paşa, Fevzi Paşa, İsmet Paşa, Kazım Paşa, Binbaşı Tevfik Bey, Yarbay Salih Omurtak, öğleden önce Albay Deli Halit Bey in komutasındaki 12 nci Grubu ziyaret etmek için grup karargâhının bulunduğu Toydemir köyüne 15 Ağustos 1921 günü geldiler. Kurban bayramının birinci günüydü. Başkomutan: - Şu andaki asker sayımız istediğimiz düzeyde değil. Ama güneye yöneleceği anlaşılan düşman bize zaman kazandırıyor. Askerlik şubelerinde, eğitim alaylarında birçok gencimiz ve askerimiz var. Millet evlatlarını esirgemeden askere yolluyor. İçiniz rahat olsun. Yeni savaş yönetimini genişçe anlattı ve bir cümle ile özetledi. - Yurdumuzu karış karış koruyacağız. Yapılan konuşmalardan sonra keşif yapmak üzere Yıldız Tepe ye çıkıldı. Bu tepeden doğu - batı doğrultusunda uzanan Ilıca Vadisi gerçekten çok iyi görünüyordu. Doğuya doğru epeyce ileride, çevreye egemen heybetli bir dağ vardı. Dürbünle çevreyi inceleyen Başkomutan sordu: - Şu koyu renkli güzel dağın adı ne? - Mangal Dağı. Dürbünü gözünden indirdi. Yere gerili olan haritaya baktı, dağı buldu, işaretledi. 28

35 - Sol kanadımızı bu güzel dağa dayayalım. Düşmanın daha doğuya doğru ilerleme olasılığı belirirse bu dağı esas savunma hattına katarız. Mustafa Kemal in tahmini doğru çıkacak ve sonraki günlerde Türk ordusunu kuşatmak isteyen Yunan birlikleri, Mangal Dağı nın doğusundaki Güzelcekale ye kadar ilerleyecekti. SAKARYA MEYDAN MUHAREBESİ Sakarya Meydan Muharebesi başladığında, Yunan ordusu, Türk ordusuna, güneyden, kuşatıcı şekilde taarruzuna başlamıştır. Yunan ordusunun amacı, Sakarya dirseğinden, Mangal Dağı nın doğusuna geçip, Türk ordusunun doğu kanadını, kuşatarak ve kolayca Türk ordusunu, imha edip, Ankara yı ele geçirmekti. Bu amaçla, Sivrihisar dan itibaren güneye çark etmeye başlayan Yunan ordusu, hedefinden gittikçe uzaklaşmış, güneye indikçe kendileri için güçleşen ve Türk ordusunun hareket ve manevrasına tabî kalan durumlar içine girmiştir. Türk ordusu, yaklaşık olarak, 100 km ye ulaşan cephe genişliği ve 25 km ye yakın bir derinlik içerisinde, arazinin önemli noktalarına yerleşerek ve Sakarya yı, bir engel hâlinde önüne alarak, 29

36 savunmasını, oynak olarak, yani sabit olmayan bir yapıda, idare etme kararı almıştır. Sakarya Meydan Muharebesi ne kadar savunmalar; orduların bir hat üzerinde yerleştirilmesi ve bu hatta başarılı olunamazsa, geride başka bir hatta çekilmesi biçiminde cereyan etmiştir. Ancak Mustafa Kemal Paşa, 26 Ağustos 1921 deki o büyük emriyle, yani Hattı müdafaa yoktur, sathı müdafaa vardır. O satıh bütün vatandır. emriyle, Türk ordusunun taktiğini belirlemiştir. Böylece, hat taktiği bırakılarak, çekilme olsa bile, birliklerin, tutunabildikleri ilk yerde, savunmaya devam etmeleri sağlanmıştır. Yunan ordusu Sakarya Nehri nin güney kolu üzerinde bulunan Hacı Hüseyin ve Fettahoğlu köprülerinden geçerek Mangal Dağı genel doğrultusunda ilerlemiş, 22 gün, 22 gece sürecek olan meydan muharebesi, 23 Ağustos sabahı başlamıştı. Sakarya Meydan Muharebesi nin ilk gün yapılan muharebeleri Türk İstiklal Harbi tarihine Mangal Dağı Muharebeleri olarak geçer. Mangal Dağı, Temürözü Deresi nin güneydoğusunda, Haymana nın güneyinde, asıl muharebe hattına göre, ileriye çıkıntı yapan tek başına bir mevzi durumundadır. Bütün özelliği, güney ve güneybatıya karşı görüş ve ateş hâkimiyetinin fazlalığıdır. Bu durumdan faydalanmak için Başkomutanlık tarafından buraya büyük önem verilmiş ve asıl mevzi içine alınmıştır. Doğal yapısı bakımından sarp ve taşlıktır. Kuzey ve batı yamaçları daha da engebeli ve mevzinin geriden takviyesi çok güçtür. Arazinin kayalık ve sarp olması nedeniyle birçok yerde boy çukuru bile kazılamaz. Ancak dağın güneye bakan yamaçlarında grup grup siperler kazılabilir. Dağın tepe bölgesinde ise hiçbir tahkimat yapılamaz. Temürözü Deresi boyunca ilerleyecek bir Yunan kuvveti, Türbe Tepe ile Mangal Dağı arasına kolaylıkla girebilirdi. Ancak Türbe Tepe ile Mangal Dağı nın hâkimiyeti altında böyle bir hareket derinliklere doğru kolaylıkla yapılamazdı. Bununla birlikte bölgede kuşatma harekâtını geliştiren Yunanların Türbe Tepe ve Mangal Dağı bölgesini hesaba katmaları gerekirdi. Zira bölgede hâkim bir durumda olan bu iki arazi parçasını ele geçirmeden daha etkili bir kuşatma harekâtının yapılmasına imkân yoktur. 30

37 Arazinin öneminin farkında olan Yunanlar 23 Ağustos sabahı erken saatlerde Mangal Dağı na taarruza geçerler. Başlangıçta büyük ölçüde başarılı olamadılarsa da öğleye doğru değişen hava şartları, şiddetli yağmur, mevzilerimize doğru esen fırtına, güçlükle yapılabilen kıta intikallerimizi sınırlandırır, hatta dondurur ve bu bölgede yapılan savunma ateşlerimizi etkisiz bırakır. Bu durumdan faydalanan Yunan ordusu kolaylıkla Türk mevzisine 1 km kadar yaklaşır; fakat etkili Türk savunma ateşleri karşısında durmak zorunda kalır. Saat de Türk birlikleri karşıdan gelen yağmurun ve şiddetini artıran fırtınanın da etkisiyle görüş ve atış imkânlarını tamamen kaybeder. Bu sırada Yunan birlikleri, Mangal Dağı mevzisinin batı kanadıyla beraber doğu kanadına da taarruza başlar. Türk ordusu, Yunan ordusunun 24 Ağustosta daha büyük kuvvetlerle Mangal Dağı nı kuşatarak yapacağı taarruzlar karşısında, daha da ağır durumlarla karşılaşmamak, hatta mevzideki topların dahi düşmana kaptırılma ihtimaline engel olmak amacıyla Mangal Dağı mevzisini terk etmek zorunda kalmıştır. 25 Ağustos günü Türbe Tepe Muharebesi adıyla anılır. Türbe Tepe yi savunmakla görevli olan Türk kuvvetleri Temürözü Deresi boyunca Yunan birliklerinin taarruzuna uğrar. Göğüs göğse kanlı çarpışmalardan sonra Türbe Tepe, Yunanların eline geçer. İki gün önce Mangal Dağı nın daha sonra da Türbe Tepe nin düşman eline geçmesi, asıl savaşların yapılacağı beklenilen, Türk tarafının sol kanadında çok tehlikeli bir boşluk meydana getirmiş ve Türk savunmasının temel direği âdeta çökmüştür. Batı Cephesi Komutanlığı, birliklerine taarruza geçerek her ne pahasına olursa olsun Türbe Tepe nin ele geçirilmesini emreder. Yıldız Tepe - Ilıca hattından yapılan karşı taarruzlar sonrasında Türbe Tepe tekrar Türk tarafına geçer. 26 Ağustosta Yunan kuvvetlerinin Türk kuvvetlerini güneyden kuşatma ve cepheden yarma harekâtı, cephedeki Türk kuvvetlerinin direnişiyle engellenir. Türk kuvvetleri bugünden itibaren kesin sonuçlu bir meydan muharebesi yapmak üzere direnişe azmetmiştir; fakat Türbe Tepe tekrar Yunanların eline geçer. İşte Başkomutan Mustafa Kemal Paşa, Hattı müdafaa yoktur, sathı müdafaa vardır. O satıh bütün vatandır. şeklindeki tarihî emrini bu tarihte vermiştir. 31

38 Mustafa Kemal, Millî Savunma Bakanı Refet Paşa ya 26 Ağustos akşamı gönderdiği telgrafta, muharebelerin Ankara ya kadar intikal etmesi ihtimali olduğunu bildirerek her türlü ihtimale karşı Meclisin ve Bakanlar Kurulunun ilk merhale olarak Yahşihan üzerinden Keskin e, oradan da zorunluluk hâlinde Kayseri ye naklinin gerekli olduğunu belirtir. Bu taşınmanın iki gün içinde yapılmasını isteyen Mustafa Kemal Paşa, ikinci bir telgrafta bu emrin uygulanması için yeni bir bildirimi beklemelerini yazar. Ertesi gün çekilecek olan başka bir telgrafla da bu taşınma emri durdurulacaktır. 27 Ağustosta ve 28 Ağustosta genel saldırıyı sürdüren Yunan birlikleri, Çal Dağı doğrultusunda ilerlediyse de Türk ordusu tarafından püskürtülür. 29 Ağustosta Yunan saldırıları aynı şekilde devam eder. Türk Başkomutanlığı 30 Ağustostaki muharebelerde Çal Dağı nın savunulmasına özel bir önem vererek, buranın her ne pahasına olursa olsun elde bulundurulmasını istemiştir. Yunan ordusunun bundan sonra gerçekleştireceği çaba, Haymana istikametinde Türk cephesini yarma girişimidir. Sakarya Meydan Muharebeleri nin en kanlı ve en çetin çarpışmaları bu aşamada başlar ve cephenin orta kesiminde devam eder. Çal Dağı, Kartal Tepe, Duatepe ve Basrikale Tepe Muharebeleri bu safhada yapılan çok zorlu muharebelerdir. 1 Eylülde Yunan birlikleri Çal Dağı na, Kızılkoyun - Güzelcekale hattına yüklenir. 2 Eylülde düşman Çal Dağı nda başarı kazanmış; ancak Kızılkoyun - Güzelcekale hattında durdurulmuştur ve Yunan ordusu hedefi olan Ankara ya bir an önce ulaşmaktan vazgeçerek birliklerine iki günlük istirahat verir. 4 Eylülde genel olarak birlikler bir önceki günkü mevzilerinde kalırlar. 5 Eylül sabahı Türk cephesinin merkezine ve kuzeyden sağ kanadına karşı yapılan şiddetli Yunan saldırılarının giderek gevşemesi sonucu Türk Genelkurmayı, Yunan saldırı gücünün tükendiğini anlar ve saldırıya geçmenin zamanı geldiği görüşünü benimser. 6 Eylülde Yunan ordusu tüm cephe boyunca saldırı etkinliğini kaybederken, Türk birlikleri de taarruz hazırlıklarına başlarlar. Gerçekten de bu safhada verilen mücadele olağanüstüdür. Açılan her gediği kapatmak için zorlu yürüyüşlerle, birlik kaydırmaları 32

39 yapılır. Her gelen asker, çelikten bir kale hâlinde düşman karşısına çıkar, vuruşur, şehit olur; fakat vatanın savunulmasına devam edilir. 7 Eylülden itibaren Yunanları Sakarya Nehri batısına atacak olan Türk karşı taarruzu başlar. Türk birliklerinin yer yer taarruza başladığı ve pek fazla başarı sağlanamayan 8-10 Eylül günlerinde Yunan askerlerinin, Sakarya Nehri batısına tehlikesizce atlayabilmek için çaba sarf ettikleri anlaşılır. 10 Eylül günü Duatepe ve Beylikköprü gibi önemli noktaların ele geçirilmesi, Türk askerinin moralini yükseltmiş ve Türk tarafına durum üstünlüğü sağlamıştır. 12 Eylül günü Başkomutanlık beklenen karşı taarruz ve takip emrini vererek Yunanların bozguna uğratılıp yok edilmesini ister. Batı Cephesi Komutanlığının emri doğrultusunda Türk birliklerinin yaptığı taarruzlar başarılı olur. Demir yolu güneyinden taarruz eden Türk ordusunca Yunan birliklerinin direnişi kırılarak Kartal Tepe ve Kara Tepe nin ele geçirilmesiyle Yunanlara birçok zayiat verdirilmiş ve düşman Kavuncu Köprüsü ile Beylikköprü ye doğru takip edilmiştir. Yunan ordusunu, Sakarya Nehri üzerindeki köprüleri kullanmasına imkân vermeden Sakarya doğusunda imha etmek hedefini güden Türk ordusu karşı taarruz için yeterli kuvvet üstünlüğü sağlayamadığından, ancak sınırlı başarılar elde edebilmiştir. Başkomutan Mustafa Kemal Paşa nın yönetimi ve Türk milletinin kanıyla yazılan ve dünya harp tarihine en uzun meydan muharebesi, Türk İstiklal Harbi tarihine de şehit verilen subay sayısından dolayı subay muharebesi diye geçen Sakarya Destanı aralıksız 22 gün geceli gündüzlü devam etmiş ve 13 Eylül günü Yunanların Sakarya Nehri nin batısına atılmasıyla sona ermiştir. 33

40 SAKARYA MEYDAN MUHAREBESİ KUZEY BÖLGESİ Hazırlayan : Tar. Uzm. Mehmet KORKMAZ Sakarya Nehri nin Ankara Çayı ndan Bilecik in kuzeybatısındaki Osmaneli ye kadar uzanan kısmına Sakarya kuzey kolu denir. Sakarya kuzey kolu ile Porsuk Çayı arasında kalan arazi parçası sarp, dağlık ve kısmen de ormanlıktır. Bozdağ ve Sündiken dağ zinciri bu bölgede bulunur. Sündiken dağ zincirinin doğusundaki Kirmir Çayı ve Ankara Çayı arasında doğu ve kuzeydoğuya uzanan bir dağ şeridi daha vardır. Bu şerit üzerinde Engürü Dağı, Toklu Dağı - Abdüsselam Dağı ve daha kuzeyde Balaban Dağı bulunmaktadır. Bu dağ grubu ise batıdan doğuya taarruz eden tarafın harekâtını engeller. Aladağ - Uyku Dağı, Engürü Dağı - Çile Dağı Beştepeler - Karatepe - Yenice dağı hattı, doğu - batı istikametinde dikey olan durumuyla batıya karşı iyi bir savunma mevzisi oluşturur. Sakarya Muharebesi nin cereyan ettiği bölge, genellikle çevresine göre çukurda kalan ve ortalama yüksekliği metre düzlüktür. Yer yer tepe ve yüksekliklerle kaplıdır. Bölgenin dağları, tek veya sıra dağlardır. Tek dağların bir kısmı sönmüş volkanlardır. Porsuk Çayı güneyinden Sivrihisar a kadar önemli bir dağ şeridi yoktur. Eskişehir güneyinde Türkmen dağı ve Kırgız dağı yalnız başına kalmış arazi kabartılarındandır. Bunlar batıdan gelecek düşman ilerlemesini kısmen karşılarsa da kuzeyde Eskişehir, güneyde Altıntaş ovaları ile çevrelendirildiklerinden zayıftırlar. Porsuk ile Yukarı Sakarya arasında Karaçam Dağı - Çal Dağı - Arayit Dağ şeridi bulunur. Bu dağ şeridi batıya karşı bir savunma mevzisi teşkil eder ve güney kanadından kuşatılmaya da elverişlidir. Diğer taraftan Orta Sakarya nın söz konusu dağ hattının hemen gerisinde bulunuşu, bu alanda birliklere manevra imkânı vermez. Sakarya Nehri nden itibaren yükselen bir arazi yapısına sahip olan bölgenin bitki örtüsü genelde zayıftır. Beştepeler, Kartaltepe ve Duatepe bölgenin başlıca hâkim arazi kesimini oluştururlar. 34

41 Bu bölgede bulunan geçitler yüksek değildir. Geçitlerin iki tarafındaki ova ve vadilerin yükseklikleri geçitlerde az fark gösterdiğinden önemleri azalmıştır. Bu sebeple üzerinde durulmaya değmez. Bölge kapalı bir havza görünümündedir. Yer yer çukurluklara rastlanır. Ankara Çayı, Kirmir Çayı ve Ovaçay ın bazı kesimleri ova hâlini almıştır. Bölgede ova ve vadiler genellikle doğu-batı istikametinde uzandığı için taarruz eden tarafın harekâtına kolaylık sağlar. Ancak Orta Sakarya ile Ilıcaözü Vadileri düşman ilerleme istikametlerine dikey oluşlarından harekâta olumsuz etki yapar. Savunan tarafa ise kolaylık sağlar. Bölgede bulunan Kirmir Vadisi çok dardır. Pek az yerinde birkaç yüz metrelik genişlik gösterir. Sakarya kuzey kolu üzerinde Balıkçı, Hamam, Mihalıççık ve Beylik Köprüleri bulunmaktadır. Sakarya Meydan Muharebesi nde Kuzey Bölgesi 14 Ağustos 1921 sabahı Eskişehir - Seyitgazi genel hattından harekete geçen Yunan Küçük Asya Ordusu 15 Ağustos akşamı Mihalıççık batısında Tatarcık - Sarıköy - Sivrihisar - Çandır Köprüsü Belviran Sığırcık - Yüreğil hattına; 16 Ağustos 1921 akşamı Mihalıççık kuzeybatısında Kartaltepe Mihalıççık Biçer - Mülk-Ballıhisar - Fettahoğlu Köprüsü - Yeniköy - Payami hattına; 17 Ağustos 1921 akşamı Sarayköy Biçer - Beylikköprü batısı Hamamkarahisar - Musluk Boğazı Çeltik - Piribeyli hattına; 20 Ağustos 1921 akşamı 2 nci Kolordusu ile Yukarı Sakarya güneyinde Hacımusaoğlu - Şeyhahmetli - Üzümbeyli hattına, 1 inci Kolordusuyla Kayışlar - Üzümbey - Yüzükbaşı ve 3 ncü Kolordusuyla Gökpınar - Çakmak - Ortaklar kesimlerine ulaşmıştı. 21 Ağustos 1921 akşamı vaziyetiyle Yunan Küçük Asya Ordusu; bir alayıyla Porsuk kuzeyinde Mihaliççık ta, bir tümeniyle Porsuk ve Yukarı Sakarya arasında, asıl kuvvetleriyle Beylikköprü karşısında, 3 ncü Kolordusuyla Kürttaciri - Yorma - Çiloğlusivrisi 35