KIRGIZ HALK KÜLTÜRÜNDE GEÇİŞ DÖNEMİ (DOĞUM) RİTÜELLERİ. Ayturgan Tıleşeva Uluslararası Atatürk - Alatoo Üniversitesi Öğretim Görevlisi

Transkript

1 УДК KIRGIZ HALK KÜLTÜRÜNDE GEÇİŞ DÖNEMİ (DOĞUM) RİTÜELLERİ Ayturgan Tıleşeva Uluslararası Atatürk - Alatoo Üniversitesi Öğretim Görevlisi Özet Ritüel kelime olarak kısaca tören anlamına gelmektedir. Ritüel uygun zamanlarda yerine getirilen ve sembollerin kullanıldığı, sık sık tekrarlanan bir davranış modelidir. İnsanoğlu hayatta üç geçiş dönemini/evreyi yaşar. Bunlar doğum, evlilik ve ölüm dönemi olarak adlandırılmaktadır. Kırgız Halk Kültüründe Geçiş Dönemi (doğum) Ritüelleri adında makalemizin konusunu Kırgız halkındaki doğumla ilgili ritüeller, ayinler, ananeler, örf adetler ve halk inanışları oluşturmaktadır. Bebeğin doğması biyolojik bir olaydır. Bebek dünyaya gelince sadece fiziki bir varoluşa sahip olur. Daha aile fertleri tarafından tanınmamıştır. Bebeğin onların safına katılması için birçok ritüeller uygulanır ve bebek aile ve halkı tarafından kabul edilir. Yani ritüeller onun cemaate kabul edilmesini sağlar. Anahtar Kelimeler: Kırgız, Sembol, ritual, Kültür, Göçebecilik, Örf adet КЫРГЫЗ ЭЛИНДЕ ТӨРӨЛҮҮ МЕЗГИЛИНДЕ КОЛДОНУЛГАН ЫРЫМ-ЖЫРЫМДАР Кыскача мазмуну Адам баласы жашоосунда үч эң маанилүү убакытты басып өтөт. Булар: төрөлүү, үй-бүлө куруу жана өлүм. Кыргыз эли көчмөн эл болгондуктан салттарга абдан бай эл келет. Ритуал кыргызчага которгондо маареке дегенди түшүндүрөт. Кыргыз элинде төрөлүү мезгилинде колдонулган ырым-жырымдар аттуу макалабыздын маңызы кыргыз элинде төрөлүүгө байланыштуу салттары, ырым-жырымдары, маарекелери, элдин диний ишенимдери түзөт. Ачкыч сөздөр: кыргыз, ырым-жырым, маданият, көчмөн, салт. НАРОДНЫЕ РИТУАЛЫ (РОЖДЕНИЕ) В КЫРГЫЗСКОЙ КУЛЬТУРЕ В ПЕРЕХОДНЫЙ ПЕРИОД Аннотация Слово ритуал в кратком смысле слова означает церемония. Выполненные в соответствующее время акты и символы, часто повторяемые модели поведения являются ритуалами. Период человеческой жизни можно делить на три этапа. Это рождение, брак и смерть. В этой статье мы попытаемся рассказать о народных обрядах, традициях, обычаях и верованиях, связанных с рождением человека. Ключевые слова: кыргызы, символы, ритуал, культура, кочевой, традиция. ALATOO ACADEMIC STUDIES

2 Филология илимдери RITUALS (BIRTH) IN KYRGYZ CULTURE IN TRANSITION PERIOD Abstract The word ritual literally means ceremony. Performed at the appropriate time acts and symbols, frequently repetitive behaviors are called rituals. The period of human life can be divided into three stages: birth, marriage and death. The article analyzes folk rituals, traditions, customs and beliefs associated with the birth. Key words: ritual, Kyrgyz, symbols, culture, nomad, tradition. Giriş Kırgızlar için çocuk çok önemlidir. Çocuk hayatın sevinci, ailenin huzuru, evin aynası sayılmaktadır.yeni doğan bebeğe, köy aksakalları, yaşlı ve saygıdeğer kadınlar mutluluk diler ve uzun hayat sürmesi için dualar eder. Çocuk neslin ve sahip olduğu değerlerin devamcısı, halkın ölümsüzlüğünün simgesidir.kırgızlarda çocukla ilgili deyimler vardır.çocuklu ev Pazar, Çocuksuz ev mezardır. (Balaluu üy bazar, balasız üy mazar), Çocuğu olmayanın rızkı da yok (Balası coktun ırısı cok), Beşikteki bebeğin bey olacağını kim bilir, Karındaki bebenin han olacağını kim bilir (Beşiktegi balanın bek boloorun kim bildi, Karındagı balanın kan boloorun kim bildi), (Akmataliyev 2004: 426). Kırgız halkında zürriyetsiz, çocuksuz olarak ölmek oldukça ağır bir trajedi sayılmaktadır. Bu anlayış Manas destanında Cakıp (Manasın babası) çok zengin olmasına rağmen birçok vakit evlatlı olamayışı örneğiyle de geçmektedir. Bunun için kendini halk arasında hep eksik hisseder. Ondan dolayı ölsem arkamda ağlayacak evladım yok diye sızlanır.çocuğu olmayan kadın ve erkeklere çeşitli isim ve lakaplar verilir. Çocuğu olmayan kadına töröbögön ayal (doğurmayan kadın, kısır), sogonçogu kanabagan ayal, tuubas lakapları verilir. Erkeklere tuyaksız, uruksuz, balası cok kuubaş (çocuksuz, zürriyetsiz) denilmektedir. Çocuk görmek için mezarlara ve kutsal yerlere sığınma, tapınma geleneği vardır. Çocuk doğurmayan kadın çok doğuran hayvanların derisi üzerine oturur ve çocuğu olacağına inanılır. Köpeğin üzerinden atlar. Çok çocuklu insanların dualarını alırlar. Doğumla İlgili Ritüeller. Asırap Aluu (Evlat Edinme) Kırgızlarda evlat edinme geleneği de vardır. Buna Kırgızcada asırap aluu denmektedir. Bir aile evlat edinince alnında beyazı var koyun ya da sığır keser. Onun eti piştikten sonra etin âşık kemiğini çocuğa verir. Çocuk o kemiği halka göstererek etini yer ve böylece evlat kabul edilmiş olur. Çocuk o günden başlayarak babasının boyuna mensup olur.kırgızlarda hamile kadına boyunda bar, boyunda bar ayal (hamile, gebe) denmektedir. Talgak boluu (Aşerme) Hamilelikte talgak boluu (taksikoz, aşerme) yi baştan geçirir. Hamile kadın istediği şeyi yemezse çocuğun bir yeri eksik olacağına inanılır.manas destanında Manas ın annesi Çıyırdı aslanın kalbini yemek ister. Askerler aslanın yüreğini getirirler. Anne aslan yüreğini yedikten sonra öyle pehlivan çocuk doğduğuna inanırlar. Doğum öncesi kadının kötü ruhlardan korunması için çadırda gece-gündüz ateş yakılır, ocağın yanına ucu kapıya doğrulmuş kılıç konur, çadırın üst kısmına (kerege) ve kadının başucuna dolu silahlar asılıyormuş. Bunların kötü ruh ve güçleri korkutarak çadırın yanına yaklaştırmadığına inanılır. 38 ALATOO ACADEMIC STUDIES

3 Çocuğun Cinsiyeti İle İlgili İnanışlar Kırgızlarda erkek çocuğa uul bala, kız çocuğuna ise kız bala denilmektedir. Daha çok erkek çocuğa önem verilir. Bir atasözünde uulu coktun urpagı cok (oğlu olmayanın nesli yoktur) denmiştir. Erkek çocuk mirasçı olur, soyu devam ettirir, anne babaya, aileye yardım eder, onlara bakar, öldüklerinde ise adet gereği defneder, mal mülke bakar, vatanı korur v.s. Diğer bir inanışlara göre hamile bir kadın tuzlu, ekşi ve acı şeyler yemek isterse, ekmek çok yer ve iştahı iyi olursa erkek doğuracağına inanılır.tatlı, domates, salata, sebzeleri yemek isterse doğacak bebeğin cinsiyetinin kız olacağına inanılır. Erkek doğuracak kadının yüzüne kara leke, kız doğuracak kadının yüzüne beyaz lekeler düşüyormuş (Cumabayev 2006: 24). Doğum Esnası Doğum esnasında doğum zor oluyorsa Umay-Eneyi yardıma çağırırlar. Genelde dağ bölgelerinde yaşayanlar doğumu evde yaparlar. Doğum sancısı başlayınca köydeki o işten anlayan bir iki kadını getirirler. Ona kuzeyde Umay ene güneyde ise kindik ene derler. Evde doğum yapanlar özellikle evdeki bütün eşyaların düzenine dikkat ederler. Tencere ve kazan gibi eşyalar ters olmamalıdır. Ters durursa çocuğun ters geleceğine inanılır. Bazı inanışlara göre bir evde kadın doğum yaparken o evden başka bir eve ateş verilmez. Evin önüne kuyruğu bağlanmış, eğerlenmiş bir at bağlanır. Evin önünden geçenler bu atı görünce evde doğum var olduğunu anlayarak oraya uğramazlar (Cumabayev 2006: 24). Bel Tartuu (Bel Çekmek) Sancısı ağırlaşan, doğum yapıyor olan bir kadının bebeğini almak için iki üç kadın yerleştirilen bakan stunları tutarak sancı yaparken, belinden tutarak kolay doğum yapmasını sağlamaktır. Bebeğin göbeğini kesen kadına kindik ene (göbek ana) derler. Kindik ene besmele ile başlayıp kindiği keser ve kiyiz eritip basar. Kindik ene çok çocuk sahibi, tecrübeli saygıdeğer kişilerden seçilir. O bebeğin ikinci annesi sayılarak çocuğun hayatı boyunca yapılan törenlerde özel misafir olarak çağırılır. Eskiden göbeği buzla kesiyorlarmış. Bunda buz gibi temiz dayanıklı ve güçlü olmasına dua ediliyormuş. Oozandıruu (Ağız Tadlandırma) Bebek doğunca ağzına tereyağı koyarlar. Buna oozandıruu denmektedir. Halkın anlayışına göre çocuğun ağzına yağ koyulursa o yağlı, sütlü olur ve rızkı kesilmez. Çocuk büyüyünce halkına fedakâr faydalı insan olacağına inanılır. Halk arasında bununla ilgili şöyle dualar vardır. Süyünçü (Müjde Vermek) Bunun için doğum yaptıran kadın ilk çıkarak müjde verir. Özellikle çocuğun babasına: gözün aydın, oğlan çocuğun oldu beşik boonor bek bolsun, süyünçü ber müjdemi ver der. Müjde olarak genelde para verilir. Çocuk erkekse müjde için daha çok verilir. Manas destanında da Manasın babasına müjde getiren kişiye bir heybe dolusu altın istediği kadar hayvan sürüsü al dediği belirtilmektedir. At Koyuu (Ad Konması) Çocuğa konulan adın içerdiği anlamı, onun karakterini, kişiliğini, toplum içindeki yerini ve geleceğini belirleyecek simge olması arzu edilir. Halkımızın en önemli geleneklerinden biri de çocuğa ezan okutarak ad vermedir. Kırgızların isimleri kök olarak tabiatın, kuşların ve hayvanların isimlerinden kaynaklanmaktadır. Çocuğun ismi ile geleceği arasında bir bağkurulur ve ona belli bir mana verilir. Verilen ismin onun kaderini yönlendirebilecek bir özelliğe sahip olduğuna ve gelecek kaderini hazırlayacağına inanılır. Ezan okuyan kişi abdest alır, kıbleye doğru ellerini kulağına kadar kaldırıp Allahu akbar diye bağırır. Ondan sonra örneğin Adil in oğlunun adı Bakıt olsun diye üç kere tekrarlar.yaygın olan bir inanışa göre ezan okunduktan sonra çocuğun duymaya başlayacağına inanılır. Böylece çocuk ilk defa Allah ın kelamını duyunca, imanlı, ahlaklı, anne babasına saygılı bir insan olacağına inanılır. Çocuğu doğup da yaşamayan aileler çocuklarını başkasına verirler. Bu satın al- ALATOO ACADEMIC STUDIES

4 Филология илимдери ma uygulamasıdır. Çocuk doğar doğmaz onu başka bir yerde oturan çok çocuklu bir aileye verirler. Çocuk orda anne babasını görmeden belli bir süre (7 gün) orda kalır. Sonra anne baba gelir ve para vererek alırlar. Bazı ailelerde hep kiz çocuğu oluyorsa sonrakisi erkek olsun diye Uulkan, Uulbol, Burul, Canıl isimlerini verirler. Çocuk hep ölüyorsa Toktosun, Toktogul, Turgunay, Turdubek, Allaha dua edip Tenirberdi, Kudayberdi denen isimleri vermişlerdir. Kırkın Çıgaruu (Çocuğun Kırklaması) Bebeğin doğumundan sonra yapılan törenler içerisinde kırk sayısının özel bir yeri ve önemi vardır. Bu eski Şamanilik geleneklerine dayanmaktadır. Çocuğun doğumundan sonra kırkıncı gün yapılan kırklama ise, çocuğun yakınları tarafından yapılan yıkamadan ibarettir. Halkımızda doğumdan sonraki kırk güne çilde denilmektedir. Yeni doğum yapan kadına çildelüü (çilde kelimesi farsçadaki çili- kırk kelimesinden gelmektedir), yeni doğan çocuğa da kırkı çıga elek bala kırkı çıkmamış çocuk denilir. Yeni doğum yapan kadında doğum sırasındaki kan kaybı halsizlik getirir. Çocuk doğduğu zaman anne ve bebek yıkanır. İkisinin yatağı altına cevşen, dualar koyulur. Çocuk doğduktan kırk gün sonra kırk çıkarma töreni yapılır. Törene köylüler, akrabalar, komşular katılır. Tören başında Kuranı kerimden ayetler okunarak dua edilir. Çocuğa doğduğunda giydirilen elbiseler çıkarılır. Saçları kesilir, hazırlanan suya kırk kaşık su ve tuz katılır ve her kes tarafından onun uzun güzel hayat sürmesi ve zengin olması için dua edilir. Bebeği kırkı çıktıktan sonra tuzlu suya yıkarlar. Suyu kaplumbağa kâsesi ile doldururlar. Çocuğun bu su ile yıkandırılması onun temiz ve sağlıklı olması içindir. Centek Toy Aileye gelen bir bebek o ailenin neslini sürdürecek bir tohumdur. Kırgızlarda çocuk dünyaya gelince çok sevinirler ve bu sevincin ifadesi olarak da centek toy merasimini yaparlar. Aile fertleri evde çeşit çeşit yemekler yaparak misafir çağırırlar. Misafirler ve yakınları tarafından getirilen hediyelere köründük denilir. Centek için sarı may saklanarak once bebeğe sonra yaşlı birisine yedirirler. Beşike Saluu Irımı (Beşiğe Yatırma Töreni) Kırgız halkının çocukla ilgili geleneklerinden biri de doğum sonrası yapılan beşiğe yatırma törenidir. İnanışa göre beşik ata babalardan kalma kutsal bir eşya olup çocuğun büyüyüp gelişmesini sağlayan bir tür bebek yatağıdır. Göçebe toplumda beşiğin çok önemli fonksiyonları vardır. Örneğin; beşik çocuğu kışın sıcak, yazın serin tutar, göçüp konmaya müsaittir. Yıkılsa çocuğun canı acımaz, sebebi beşik onu muhafaza eder. Bazı inanışlara göre beşik depremlerde çocuğu korumuştur. Beşik genelde ardıç ve çam ağacından yapılır. Ardıç uzun ömrün simgesi olup nazardan, cin, şeytan gibi kötü ruhlardan koruma özelliğine sahip olduğuna inanırlar. Mikroplar da fazla bulaşmaz. Beşikte yatan bebeğin uykusu bozulmaz. Rahat uyur ve eli kolu bağlı olduğu için korkmaz. Sidiği dağılmaz, böylece altı kuru saklanır (Cumabayev 2006: 32). Beşiğe yatırma töreni şöyledir: Bebeğin kindik annesi ve anneannesi beşiği hazırlamay başlar. Beşik töreninin bu aşaması birçok büyüsel işlemlerden oluşmaktadır. İhtiyar kadınlar sağ sol âşık kemiklerinin getirerek on bol, on bol, bar bol diyerek beşiğin baş kısmını kaldırırlar. Bunda âşık kemikleri beşiğin ortasındaki delikten yere düşer. Beşiğe tütsü yapılır. Çocuğun cesur kahraman bir çocuk olacağına inanılarak beşiğe balta, bıçak gibi kesici aletler koyulur. Beşiğin üzerine cay namaz seccade örtülür ve böylece çocuk büyüyünce namazlı, imanlı, ihlaslı bir insan olarak yetişeceğine inanırlar. Bu çocuğun seccadesi sayılır. Çocuğu beşiğe örf adetlerden iyi anlayan olgun yaştaki bir kadın besmeleyle bebeği kucağına alarak beşiğin sağ tarafından yatırır. Bebeği beşiğe koyarken bismillahirahmanirahiim, benim elim değil Umay enenin eli, rahat uyu, beşik anne sağlam tut, Umay ene uyku ver diye dua eder 40 ALATOO ACADEMIC STUDIES

5 Aldey (Ninni) Ninni her türk toplumlarında var olup bebeği uyutmak için belli bir beste ile söylenen, öğütücü sözlerden oluşan halk şiiridir. Çocuk kundaklanırken törendeki diğer kadınlar konuşmaz. Annesi ninniler söyleyerek bebeği uyutur. Kaz Kaz Turguzup Tölgö Saluu Aytımı (Bebeği Ayakta Tutarak Tütsü Yapmak) Bu uygulama bebeği beşikten alırken yapılır. Bebeği beşikten aldıktan sonra onu ayağa durdurunca sağ ayağını kaldırırsa o evde mutluluk olacak, halkın üzüntüleri gidip iyi günler geleceğine, savaşlar bitip güzel hayat başlayacağına, düşmanlar yok olacağına, babası askerden gelerek ailesine, çocuklarına sahip çıkacağına inanılmaktadır. Eğer sol ayağını kaldırırsa tam tersi olacağına inanılmaktadır. (Akmataliyev 2003: 28). Sünnöt Toyu (Sünnet Düğünü, Şöleni) Sünnet erkek çocuğun erkek cinsel organının uçundaki derinin çepeçevre kesilmesidir. Buna kırgızlarda kol adaldatuu ya da çoçok kestirüü denmektedir. Usta kişiye coto cilik (koyun etinin bir parçası) verirler ustayı raazı ederler. Çocuğun gözünü bağlayıp sonra kesiş işi yapılır. Mavi küçük kumaşı yandırıp basar, çocuk kendisi ayağa kalkana kadar kaldırılmamalı. Bu uygulama müslümanlığın bir gereğidir. Ve tıp uzmanları tarafından da tavsiye edilmektedir. Müslüman türk geleneklerinde bu çocuğun müslümanlar arasına katılmasıdır. Müslüman olmayan birisi sonradan müslümanlığı kabul edinmişse bu onun yapması gereken ilk şart ve bir yasadır. Kırgız halkında sünnet çocuk üç yaşından başlayarak yedi yaşına kadar yapılmaktadır. İnanışlara göre yedi yaşına kadar sünnet yaptırılmasa günah olur. Sünnet yapıldığında köy ahalisi, akrabalar çağırılarak sünnet töreni yapılır. Tuşoo Kesüü (Çocuğun Yürümesi) Çocuğun büyüme sürecinde birçok uygulamalar yapılmaktadır. Bu uygulamaların biri de tuşoo kesüü.yakınlar, akrabalar, dostlar, köy ahalisi çağırılır. Tuşoo kesüü töreni şöyle yapılmaktadır: Çocuğun ayağına beyaz siyah karışık ip bağlanır. Her kes toplandıktan sonra büyük çocukları toplarlar. Her kes hazır olunca üçe kadar sayarlar ve çocuklar tören sahibi olan çocuğa doğru koşarlar. İlk gelen çocuk küçük çocuğun ayağındaki ipi keser. Aile tarafından ilk gelen çocuğa en büyük hediye verilir ve diğer çocuklara da hediye verilir. Koşan çocuklar küçük çocuğu elinden tutarak yürümesine, ilk adımını atmasına yardım ederler. Çocuğun iyi ve sağlam adımları için, sağlam büyümesi için dua ederler. Sonuç: Ritüellerin birçoğu tarihi süreç içerisinde dönemsel özelliklere göre ya değişime uğramış ya da unutulmuştur. Doğumla ilgili ritüeller içinde çocuğu ata bindirme, salbilek, murut serpüü gibiuygulamalar bugün yapılmamaktadır. Doğumla ilgili bazı ritüeller/törenler ise; günümüze kadar ulaşmış ve varlığını halihazırda devam etirmektedir. Bu tür uygulamaların başında; beşiğe yatırma, ninni söyleme, sünnet yaptırma vb. uygulamalar gelmektedir. KAYNAKÇA: 1. AKMATALİYEV, A. (2004), Kırgız Adabiyatının Tarıhı, Şam Yayınları 1. Baskı, Bişkek. 2. AKMATALİYEV, A. (2000), Kırgızdın Köönörbös Döölöttörü, Şam Yayınları, 1.Baskı, Bişkek 3. El Adabiyatı Seriyası (2003), Kaada-Salttar, Ak- Batalar, Şam Yayınları, Cilt 29, Bişkek. 4. Maksat Cumabayev Kırgız Gelenek ve İnanışlarında Dini Ritüeller, (2006), Ankara ALATOO ACADEMIC STUDIES