XVIII. YÜZYILIN BAŞLARINDA BASRA NIN GÜVENLİĞİ MESELESİ VE OSMANLI DEVLETİ NİN BÖLGEDE ALDIĞI TEDBİRLER

Transkript

1 XVIII. YÜZYILIN BAŞLARINDA BASRA NIN GÜVENLİĞİ MESELESİ VE OSMANLI DEVLETİ NİN BÖLGEDE ALDIĞI TEDBİRLER Selim Hilmi ÖZKAN Özet / Abstract Basra ve çevresi Osmanlı Devleti nin bu bölgeyi almasından sonra önemli bir ticaret merkezi haline gelmiştir. Devlet buranın güvenliğine büyük önem vermiştir. Fakat II. Viyana kuşatması sonrası oluşan kargaşa döneminde bu bölgede eşkıyalık olayları artmıştır. Burada devletin kontrolü hemen hemen yok denecek kadar azalmıştır. Buraya hâkim olan eşkıyalar ekonomiyi bile kontrol etmeye başlamışlardır. Bu durum üzerine devlet Karlofça Antlaşması sonrası yeniden meşruiyetini kazanmak için buralarda bir takım güvenlik çalışmaları yapmıştır. Burada yapmış olduğu çalışmanın diğer bir amacı Hintli tüccarları yeniden bu bölgeye çekmek ve devletin ekonomik kaybını azaltmaktır. Bu amaçla bölgedeki Arap aşiretlerinin ve eşkıyaların isyanı ortadan kaldırılmıştır. Buna ilave olarak Fırat donanması güçlendirilmiştir. Son olarak da Şat Kaptanlığı adı altında yeni bir komutanlık kurularak siyasi güç desteği de sağlanmıştır. Anahtar Kelimeler: Osmanlı Devleti, Basra, Eşkıyalık, Şat Kaptanlığı, Fırat Donanması. THE CASE OF BASRA S SECURITY AND SOME PRECAUTIONS TAKEN BY THE OTTOMAN EMPIRE AT THE BEGINNING OF XVIII th CENTURY Basra and its surrounding became an important tradition center after Ottoman s taking the region. Empire gave importance to the security of the region. However, the region faced with a chaos period that caused some banditry events after the siege of II. Vienna. In this period there happened a lack of authority of Ottoman Empire. The bandits who dominated the region also started to control the economy. Due to these occurrences the Empire gave security support with the intention of taking the domination back after the Karlowitz Treaty. Another aim of this attempt was to make the region attractive again for the Indian merchants and to lessen the economic loose. The rebel of bandits and Arab tribes were ended. In addition to this the Fırat navy was strengthened and a new commandership was accomplished with the name of Şat Kaptanlığı to support also politically. Key Words: The Ottoman Empire, Basra, Banditry, Şat Captaincy, The Euphrates Navy. Giriş XVII. yüzyılın sonlarında Osmanlı Devleti nin hayatına yön veren en önemli olay II. Viyana kuşatmasıdır. II. Viyana kuşatmasının başarısızlıkla sonuçlanması üzerine Venedik önderliğinde oluşan Kutsal İttifak devletleri hep birden Osmanlı Devleti nin üzerine yürümüşlerdir. Karlofça Antlaşmasına kadar süren bu dönem zarfında Osmanlı Devleti savaşmış olduğu devletlerden Avusturya, Venedik, Lehistan ve Rusya ya yenilerek bir takım topraklarını bırakmak zorunda kalmıştır. Osmanlı Dr., Gazi Lisesi, Isparta.

2 SBArD Mart 2008, Sayı 11, sh Devleti sadece bu devletlere yenilmekle kalmamış devlet sosyal, kültürel, siyasî, idarî, ekonomik ve askeri yönden de bir takım iç sorunlar ile karşı karşıya kalmıştır. Bu iç sorunların en önemlileri devletin çeşitli eyaletlerinde meydana gelen eşkıyalık olayları ve isyanlardır. Devlet bu isyanlara karşı tedbir alamaz konuma gelmiştir. Merkezi idarenin etkisinin azalması üzerine şehirlerdeki halk kendi güvenliğini kendi sağlama yoluna gitmiştir. Karlofça Antlaşması nın imzalanması üzerine devlet buralarda meşruiyetini yeniden kazanmak için bir takım güvenlik tedbirleri alma yoluna gitmiştir. 1. XVII. Yüzyılın Sonlarında Basra ve Çevresinin Durumu II. Viyana kuşatması sonrası oluşan eşkıyalık hareketlerinden en çok etkilenen yerlerden birisi Basra ve çevresi olmuştur. Eyaletlerdeki bu durum devletin yanı sıra halkı da zor duruma sokmuştur. Mesela, 1691 senesinde Trablusşam taraflarında eşkıyalık yapan rafizi tarikatına mensup Serhanoğlu Hüseyin, oğulları İsmail, Haydar, İbrahim ve adamları merkezi dinlemez olmuş, merkezden yollanan mültezimleri de ortadan kaldırarak Cebel, Betron, Küre ve Tayne gibi mukataaları eline geçirerek halka zulmetmeye başlamışlardır. Bunların cezalandırılması için de Şam Beylerbeyi Mehmet Paşa ve Trablusşam Beylerbeyi Ali Paşa görevlendirilmiştir 1. Aynı şekilde 1693 senesinde Şam civarında eşkıyalık yapan Nasır ve yandaşlarının temizlenmesi için de bizzat ferman yollanmıştır 2. Bundan başka Trablusşam Beylerbeyi Arslan Paşa ya yollanan hüküm ile bunlara yardımcı olan Manioğlu da ellerine almış oldukları mukataalardan ve eşkıyalık hareketinden vazgeçirilmişlerdir yılında tekrar hareketlenen bu grubun hakkından gelinmesi ve eşkıyalık hareketlerinin önlenmesi için Tosun Paşa ve Trablusşam Beylerbeyi görevlendirilmişlerdir 3. Ayrıca Halep halkı da, Sermen ve Serakab Kazasında Süleyman namındaki eşkıyanın yol kesmekle kalmayıp, fukara halkı soymasından dolayı padişahtan yardım istemişlerdir Karlofça Antlaşması Sonrası Durum Karlofça Barışı on altı sene sürmüş olan büyük harbi sona erdirmiştir. Fakat Osmanlı Devleti bu harpten hem maddî hem manevî büyük bir kayıp ile çıkmıştır. Elden giden büyük toprak parçasından başka, memleket idarî, askerî, malî, iktisadî, adlî ve içtimaî bakımdan bitkin bir hale gelmiş, nizam bozulmuş, asayiş kalmamıştı. Gerek harp sebebiyle artan vergi ve angaryalar yüzünden gerek yer yer şekavet ve soygunculuktan usanan köylülerden bir kısmı yerlerini terk ile şehir ve kasabalara 1 BOA, Ali Emiri, Ahmed-II, 5/ BOA, C. ZB, BOA, A. {DVNS.MHM.d -105, s. 10 vd; Raşid Mehmed Efendi, Tarihi Râşid, Cilt II, İstanbul 1865, s. 194, 195, BOA, D. EVM, 151/

3 Selim Hilmi ÖZKAN sığınmış bir kısmı da eşkıyalığa başlamışlardı 5. Bu buhrandan ve yozlaşma döneminden kurtulmak için yeni ve kalıcı tedbirlerin alınmasına ihtiyaç vardı. Devlet kurumlarının ve toplumsal yapının değiştirilmesi ihtiyacı, halkın huzurunun sağlanması belirgin bir şekilde devlet erkânı tarafından da kabul görmeye başlamıştır. Hükümet bu barış dönemini fırsat bilerek içerideki eşkıyalık hareketlerini önlemek için harekete geçmiştir 6. Amaç sadece eşkıyalık hareketlerini önlemek değil halkın durumunun da iyileştirilmesi idi. Bu cümleden olarak, valilere gönderilen emirler ile uzun süren savaşlardan dolayı ağır vergiler altında ezilen halka zulmetmemeleri istenmiştir 7. Buna ilave olarak da iç düzenin sağlanması için birbiri arkasına fermanlar çıkarılarak asayiş sağlanmak istenmiştir 8. Bu dönemde iç düzeni sağlamak için, fakir halkın ezdirilmemesi ve eşkıya baskınlarından korunmasına yönelik dönemin mühimme defterlerinde, divân kayıtlarında ve Divân-ı Hümâyûna gelen diğer şikâyet tutanaklarında birçok hüküm bulunmaktadır. Bu hükümlerin birçoğunda defaatle daha önce gönderilen hükümlere ve emirlere atıfta bulunularak, gerekenin yapılması şeklinde sert dil kullanılmıştır 9. Bazen valiler daha sert dille uyarılma yoluna gidilmiştir. Mesela, Anadolu ve diğer birtakım yerlerin Beylerbeyilerine 3 Mayıs 1700 tarihinde gönderilen bir hükümde daha önce defaatle hüküm gönderilmesine rağmen haramzade ve yol kesenlerin hala var olduğu beyanla şiddetli bir şekilde aklını başına devşirip bu işin üstesinden gelesin şeklinde tehdit edilmiştir Basra ve Bağdat Bölgesinde Yapılan Çalışmalar a. Arap Aşiretlerin İsyanının Ortadan Kaldırılması Viyana bozgunu sonrası ülke içerisindeki kargaşa ortamı, Suriye ve Elcezire 11 taraflarında da kendini daha fazla hissettirmiştir. Bu kargaşa ortamında Arap aşiretlerden bir kısmı isyan hareketine kalkışmıştır. Bu isyan hareketi zamanla buraların 5 Fahrettin Tızlak, XVIII. Yüzyılın İkinci Yarısı İle XIX Yüzyılın İlk Yarısında Yukarı Fırat Havzasında Eşkıyalık Hareketleri, Belleten, LVII/220 (Ankara 1994), s Rifa at Ali Abou-El-Haj, The 1703 Rebellion And the Structure Of Ottoman Politics, İstanbul 1984, s. 6; M. Alaaddin Yalçınkaya, XVIII. Yüzyıl, Islahat, Değişim ve Diplomasi Dönemi , Türkler, Cilt XII, Ankara 2001, s Yücel Özkaya, XVIII. Yüzyılda Osmanlı Kurumları ve Osmanlı Toplum Yaşantısı, Ankara 1985, s BOA, A. {DVNS.MHM.d -111, s. 29, 96, 474; BOA, A. {DVN, 257/70; BOA, C. DH, 11614; BOA, A. {DVN, 259/79; BOA, MAD.d, 3472, s. 20, 29; BOA, A. {DVNS.MHM.d -112, s. 22vd, 176, 191; Ahmet Reşid, Haritalı ve Resimli Mükemmel Tarihi Osmani, Cilt II, İstanbul 1327, s BOA, A. {DVN, 256/57, 259/8 260/25, 26, 27, 88, 89, 270/17, 274/45, 278/79, 280/ BOA, A. {DVNS.MHM.d -112, s. 303; BOA, A.{MKT, 6/1; Tarihi Râşid, s , 533; Defterdar Sarı Mehmet Paşa, Zübde-i Vekayiât, haz. Abdülkadir Özcan, Ankara 1995, s Mezopotamya, Dicle ve Fırat nehirleri arasında bulunan yerin adı. Bugün Irak'ın toprakları arasındadır. 139

4 SBArD Mart 2008, Sayı 11, sh devletle bağlantılarını kesmek derecesinde endişe verici bir şekil almıştır. Basra ve Korna tarafları elden çıkarak asilerin eline geçmiştir 12. Devlet Karlofça Antlaşmasının imzalanmasından sonra Kudüs, Gazze, Basra tarafındaki asayişsizliği de önlemek için birtakım önlemler alma yoluna gitmiştir 13. Karlofça Antlaşması nın imzalanmasından sonra hükümet, Şam dan itibaren Kudüs, Gazze, Nablus sahalarına kadar yayılmış olan Arap şakavetinin bertaraf edilmesi için Şam Valisine emirler göndermiştir 14. Fakat yapılan takiplerle buralarda asayiş temin edilmiş ise de Anadolu ile Suriye hududu üzerinde bulunan Çölbeyliği denilen Selimiye ve Deyrirahbe Sancağına sahip Arap Beyi, hükümeti meşgul etmeye devam etmiştir. Çünkü II. Viyana kuşatması sonrası oluşan kargaşa ortamında, Bağdat ve Basra çevresi Urban 15 şeyhlerinden Müntefik Şeyhi Mani adındaki eşkıya tarafından kontrol altına alınmıştır. Bu kişi ve Arap Beyleri, etrafına toplamış olduğu Arap serkeşler ile Basra valisi Osman Paşazâde Ahmet Paşa yı şehid ederek kontrolü ellerine almışlardır. Basra, Mani eşkıyası baskınından sonra Huveyza Hanı Ferecullah ın baskınına maruz kalmıştır. Hatta Basra bir ara yılında İranlıların eline bile geçmiştir. Bundan sonra devlet buraya zaman zaman kuvvet göndermişse de eşkıyalık hareketinin önüne geçememiştir 16. Buradaki Mani adındaki eşkıya 1693 Ağustosunda yeniden harekete geçerek eşkıyalık yapmaya başlamış, bunun bastırılması için de Diyarbekir, Musul, Şehrizor ve diğer bir takım valiler bu eşkıyalık hareketinin önüne geçmek için görevlendirilmişlerdir. Buradaki eşkıyalık hareketleri durmamış, bunun üzerine 1696 senesi başlarında Arap, Türkmen, Kürd eşkıyalığının artması üzerine Fırat donanması ile birlikte Rakka Valisi Hüseyin Paşa 17 ve Bağdat Valisi Ali Paşa Basra tarafındaki bu hareketi bastırmak için görevlendirilmişlerdir. Bunların masrafları için de hazineden Rakka Valisine on beş bin kuruş, Bağdat Valisine de otuz beş bin kuruş ödenek çıkarılmıştır 18. XVII. Yüzyılın sonlarında Bağdat Valisi Ali Paşa nın gevşek ve müsamahakâr davranması üzerine yıllarında buralarda kontrol tekrar elden çıkarak Mani ve adamlarının eline geçmiştir. Devlet ve ordu son üç beş yıldır Batı ile 12 İ. H. Uzunçarşılı, Osmanlı Tarihi, Ankara 1995, Cilt IV/I, s M. M. Aktepe, Amcazade Hüseyin Paşa DİA, III, İstanbul 1991, s BOA, A. {DVNS.MHM.d -111, s. 574, 581, 608, Arab aşiretlerinden biri hakkında kullanılan bir tabirdir. 16 Tarihi Râşid, Cilt II, s. 180; Yusuf Halaçoğlu, Basra, DİA, V, İstanbul 1992, s Hüseyin Paşa bu sefere görevlendirildikten sonra eceli ile vefat etmiş ve yerine, Silahdar Ağası Ahmet Ağa görevlendirilmiştir. (Tarihi Râşid, Cilt II, s. 356) 18 Tarihi Râşid, Cilt II, s. 356; Anonim, Tarih-i Seferi Basra, Süleymaniye Kütüphanesi, Esad Efendi Kısmı, nr. 2062/3, s. 57a; Zübde-i Vekayiât, s

5 Selim Hilmi ÖZKAN uğraştığından dolayı Basra ve Korna civarında hâkimiyeti tam anlamı ile sağlamakta acziyet göstermiştir 19. Buradaki Arap serkeşliğinin zaman zaman bu şekilde güçlenerek artması üzerine, devletin kontrolünü yeniden tam sağlamak için tedbirler artırılmıştır. Bu amaçla Halep taraflarından temin edilen mühimmat 1 Mart 1699 tarihinde Bağdat ve çevresine nakledilmiştir 20. Bundan sonra da Bağdat Eyaleti 1700 Mayıs ayında Basra seraskerliği ile Rakka Valisi Vezîr Daltaban Mustafa Paşa ya tevcih olunmuştur 21. Mustafa Paşa serasker tayin olunarak, Basra Eyaleti de Halep ile birlikte Bağdat Valisi olan Ali Paşa ya verilip, Vezîr Mustafa Paşa nın emrine verilmiştir Kasım ortalarında, Diyarbekir Valisi Mehmet Paşa, Basra Valisi Vezîr Ali Paşa, Şehrizor Valisi Vezîr Yusuf Paşa, Sivas Beylerbeyi Mustafa Paşa, Karaman Beylerbeyi Eyüp Paşa ve Musul, Birecik, Amasya, Antep, Maraş, Halep zaimleri ve tımar erbabı, daha birçok askeri birlik ve donanma, gerektiğinde kullanılmak üzere Bağdat Valisinin emrine verilmiştir. Şat donanmasını komuta etmek üzere de Tuna ince donanması kaptanı Aşcıoğlu Mehmet Paşa görevlendirilmiştir. Donanmanın eksiklerinin tamamlanması için de Maraş dağlarından kereste kesilip nakledilmesi ferman olunmuştur. Seferin önemine binaen, görev alan sipah ve silahdarlara yedişer, kethüdalarına on beşer, ağalarına yirmi beşer akçe terakki zammı verilmiştir. Bölgedeki beylere de çok sıkı talimatlar gönderilmiştir 23. Bu hazırlıklardan sonra sadrazam Amcazâde Hüseyin Paşa, Daltaban Mustafa Paşa ya yazmış olduğu mektubunda, onun devlete olan hizmetlerini bahsettikten sonra, Urban eşkıyasının devlet için çok ciddi bir tehlike olduğunu, buradaki görevinin Rakka daki gibi değil, daha dikkatli olması gerektiğini ifade etmiştir. Mektubun devamında, yapmış olduğu işte herhangi bir aksaklık ve kusuru bulunduğu takdirde, bunun da cezasız kalmayacağı konusunda Mustafa Paşa yı uyarmıştır 24. Daltaban 19 Tarihi Râşid, Cilt II, s. 418, BOA, D.EVM, 156/83; 157/ Tarihi Râşid, Cilt II, s BOA, A.{DVN, 259/3. 23 BOA, A. {DVNS.MHM.d -111, s. 531, 563; BOA, Ali Emiri, Mustafa-II, 11/1033; BOA, D. BŞM, 40885, (Bağdat Kalesi muhafazasındaki yeniçerilerin ihtiyaçlarının içeren belge); BOA, A. {DVN, 264/51; BOA, İE, AS, 3871; Tarih-i Seferi Basra, Süleymaniye Kütüphanesi, Esad Efendi Kısmı, nr. 2062/3, s. 57a; Silahdar Fındıklı Mehmed Ağa, Nusretnâme-I-II, sad. İsmet Parmaksızoğlu, İstanbul 1962, Cilt II İstanbul, 1966, s ; Anonim, Osmanlı Tarihi ( / ), yay. haz. Abdülkadir Özcan, Ankara 2000, s. 154; Tarihi Râşid, Cilt II, s. 510, 511; Uşşâkîzâde es-seyyid İbrâhîm Hasîb Efendi, Uşşâkîzâde Târihi, Cilt I-II, haz. Raşit Gündoğdu, İstanbul 2005, s Anonim, Osmanlı Tarihi, s

6 SBArD Mart 2008, Sayı 11, sh Mustafa Paşa merkezden almış olduğu emir doğrultusunda harekete geçerek 29 Ocak 1701 de Bağdat tan ordu ile beraber hareket etmiştir 25. Bu arada Urban eşkıyası, etrafına toplamış olduğu adamları ile yüz bine ulaşmıştı. Kurna ve Basra civarında hâkimiyeti elinde tutan şakiler, Davrak isimli yerde kırk bine yakın kızılbaş eşkıyası hazırlamışlardı. Asilerin eline düşmüş olan Kurna ile Basra, bizzat Bağdat Valisi Daltaban Mustafa Paşa kumandasıyla sevk edilen kuvvetler sayesinde 1701 Mayıs ında kurtarılarak, Basra civarındaki karışıklıklar ortadan kaldırılmıştır. Buraya da Köprülüzâde Fazıl Mustafa Paşa nın damadı Vezîr Ali Paşa tayin edilmiştir 26. Basra geri alındıktan sonra burada yeteri kadar muhafız bırakılmış, düzen sağlanmış ve ordu Bağdat a dönmüştür 27. Nusretnâme de Basra nın geri alınması ile alakalı çok önemli bir konuya değinilmektedir. Şöyle ki; söz konusu eserde Basra için, Mekke nin kapısı Anadolu, İran, Arabistan ve Hindistan ın iskelesi tabiri kullanılarak alınmasının önemi vurgulanmaktadır 28. Basra halkı, buradaki eşkıyanın temizlenmesi, bölgede huzur ve güvenin yeniden tesis edilmesi üzerine hükümet ve devlet adına sadrazam Amcazâde Hüseyin Paşa ya teşekkürlerini bildiren bir mektup yollamışlardır 29. Burada huzur ve güven ortamının sağlanmasından sonra, Bağdat Valisine geniş yetkiler verilerek Diyarbekir, Şehrizor ve Musul Beylerbeyleri ile eyalete bağlı bir kısım ocaklık sancaklar Bağdat Valisinin emri ve kumandasına verilmiştir. Musul eyaletini tasarruf eden paşalar da Bağdat taki şekavet hareketini önlemek için 1702 yılından sonra Bağdat Valisinin yanında bulunması şart koşulmuştur 30. b. Ziyap Irmağı Seferi ve Basra nın Güvenliği İçin Önemi Osmanlı Devleti, 1701 senesine gelinceye kadar 30 yıla yakın Fırat Nehri ile ilgilenmemiştir. Nehir, 4 saat ilerisindeki yataktan batı yönüne doğru ayrılan bir kol ile Hakse Bucağı nın Ziyap adı verilen kanalı üstünden akmaya başlamış, zamanla nehir bu kısma kayıp burayı ana yatak haline getirmiştir. 30 yıldır bu işle de ilgilenilmediği için Ziyap adı verilen Hakse Bucağı Kanalı Fırat ın suyundan çok akmaya başlamıştır. 25 Nusretnâme, Cilt II, s. 53; Tarihi Râşid, Cilt II, s. 512; Tarih-i Seferi Basra, s. 57ab; Yusuf Halaçoğlu, Basra, DİA, V, s. 113; Zübde-i Vekayiât, s. 711, Tarih-i Seferi Basra, s. 64a, 65b; Nusretnâme, Cilt II, s. 49, 52-70; Orhan F. Köprülü, Amcazâde Hüseyin Paşa, İA, V/1, İstanbul 1993, s. 649; Y. Halaçoğlu, Basra, s. 113; Y. Halaçoğlu, Bağdat, DİA, IV, İstanbul 1991, s. 434; Abdülkadir Özcan, Daltaban Mustafa Paşa, DİA, VIII, İstanbul 1993, s BOA, D.BŞM, 986/A, s. 1-12, (Bağdat ve Basra Kaleleri muhafazasına bırakılan askerlerin ücretleri ve bazı kalelerin ihtiyaçlarını içermektedir.) 28 Nusretnâme, Cilt II, s. 72, Anonim, Osmanlı Tarihi, s Orhan Kılıç, XVIII. Yüzyılın İlk Yarısında Osmanlı Devletinin İdari Taksimatı, Eyalet ve Sancak Tevcihatı, Elazığ 1997, s. 71,

7 Selim Hilmi ÖZKAN Bölgedeki köyler bataklık halinde suyun altında kalmıştır. Sadece köyler bataklık altında kalmamış eşkıyalar için de birer sığınak halini almıştır. Buralardaki eşkıyalar köyleri basıp insanlara zarar vermeye başladıkları gibi, vergilerin toplanmasına engel olmaya başlamışlardır. Hatta zor kullanarak, Rummahiye, Halid, Kebşe, Hakse, Beni Malik ve Nahri- Şahi mukataaların kontrollerini ellerine almışlardır. Üzerlerine yollanan kuvvetleri yenmişlerdir. Bu başarı eşkıyaların gücünü bir kat daha artırmasına neden olmuştur. Bilhassa Selman isimli şaki, bölgenin ekonomik gücünü de kontrol etmeye başlayınca önü alınmaz bağımsız hareket eden bir grup haline gelmiştir. Önemli ticaret yolu üzerinde bulunan bu bölgede kervan yolları ve kervansaraylarda bu eşkıya grubunun saldırısına maruz kalmıştır. Bunun üzerine tüccarlar daha başka yollar aramaya başlamış bu da devletin ekonomik kaybını artırmıştır 31. Bağdat Valisi Daltaban Mustafa Paşa, hazırlamış olduğu raporunda Ziyap Irmağı civarındaki eşkıyanın durumunu da hükümete bildirmişti. II. Mustafa ve hükümet bu rapor doğrultusunda Ziyap ve çevresindeki devlet otoritesinin tesisini istemiştir. Sefer için Bağdat taki kapıkulları ile Anadolu Beylerbeyi ve diğer beylere yazılan emirler ile sefere memur edilmişlerdir. Daltaban Mustafa Paşa, gerekli hazırlıkları tamamladıktan sonra ordu 1701 Ekim ayında sefere hazır hale gelmiş ve yapılan sefer sonucu eşkıya kuvvetleri dağıtılarak büyük bir başarı elde edilmiştir 32. Buradaki eşkıyalar temizlenince, Diyale Nehri nin ıslahı ve Basra da düzenin tamamen sağlanması için Bağdat Valisine geniş salahiyet verildi 33. Bu yetkinin verilmesinden sonra Daltaban Mustafa Paşa komutasındaki ordu, Fırat kenarına gelerek gerekli çalışmaları yaptı ve yapılan toplantılar sonucu nehrin eski yatağına getirilmesi kararlaştırıldı. Gerekli görevlendirmeler ve iş bölümü yapıldıktan sonra 1702 başlarında kazma işlemine başlandı arşın 34 uzunluk, 122 arşın en ve 20 arşın derinlikteki kazı, iki aylık bir çalışmanın sonucunda tamamlanarak nehir eski yatağına aktarıldı. Nehir eski yatağına taşındıktan sonra durum bir rapor halinde hükümete bildirildi 35. Irmağın eski yerine getirilmesi, bölgede huzurun sağlanmasına katkıda bulunmuştur. Sadrazam Hüseyin Paşa 1702 Mayıs sonlarında Selman isimli şaki ve daha önce kendisinden Acem elçisi ile af dileyen Abbasoğlu şakiye göndermiş olduğu mektubunda, eğer tövbesinde sadık olurlarsa padişaha ve devlete bağlı kalıp hükümetin kararlarına uyduğu süre içerisinde zarar görmeyeceğini garanti etmiştir. Reaya ve halka 31 Nusretnâme, Cilt II, 97, BOA, A. {DVN, 279/20; Nusretnâme, Cilt II, s ; Anonim, İcmâl-i Seferi Nehri Ziyab, Süleymaniye Kütüphanesi, Esad Efendi Kısmı, nr. 2062/4, s. 75b, 80a; C. Orhonlu-T. Işıksal, Osmanlı Devri Nehir Nakliyatı Üzerinde Araştırmalar, Dicle ve Fırat Nehirlerinde Nakliyat, Tarih Dergisi, Sayı: (1963), s. 77vd. 33 İ. H. Uzunçarşılı, Osmanlı Tarihi, Ankara 1995, Cilt IV/I, s arşın, 68 cm civarındadır. 35 Nusretnâme, Cilt II, s ; İcmâl-i Seferi Nehri Ziyab, s. 84a; A. Özcan, agm, s

8 SBArD Mart 2008, Sayı 11, sh karşı suç işlediği duyulursa gereken cezaya çarptırılacağı bildirilmiştir. Kendi işiyle meşgul olmasını, vergi toplayanlar ve devlet için çalışanlara kesinlikle zarar vermemesini emreylemiştir. Bunlara uyduğu süre içerisinde devletin güvencesi altında olduğunu bildirmiş ve mucip buyruldu gereği amel etmesini emreylemiştir 36. c. Fırat Donanmasının Güçlendirilmesi Osmanlı Devleti, gerektiğinde kullanmak sefer zamanlarında ordunun ikmal ihtiyacını karşılamak için biri Tuna Nehri üzerinde, diğeri Fırat Nehrinde olmak üzere iki adet ince donanma adı verilen nehir donanması hazır bulundurmuştur 37. Devlet zaman zaman bu donanmaları yenileyerek, savaşlarda hazır halde bulunması için mühimmatını eksik etmemiştir. Mesela, 1693 senesinde başta Üsküdar Kadısı ve diğer görevlilere yollanan bir hüküm ile İnce donanmanın hazır bulunmasının önemi vurgulanmaktadır 38. Nehir donanmaları, savaş durumunda ordunun ihtiyaçlarının karşılanması için büyük öneme sahipti. Yine buna bir örnek verecek olursak, Bağdat ve Basra taraflarındaki eşkıyalık olayları ortadan kaldırılırken, Fırat donanmasını komuta etmek üzere Tuna donanması kaptanı Aşcıoğlu Mehmet Paşa görevlendirilmiştir. Fırat donanmasının tamamlanması için de yüz tekne yapılmış, bu teknelerin ihtiyacı olan kereste Maraş dağlarından temin edilmiştir. Fırat donanmasına özgü gemiler ise Rakka da yapılmıştır 39. Ağustos 1699 tarihinde Halep cizyedarı Abdurrahman, nazır tayin edilerek Birecik, Rakka, Ruha, Maraş, Malatya, Kıbrıs, Trablusşam kadı ve valilerine gönderilen hükümler ile Fırat nehrinin suyu tetkik edilerek her zaman işleyebilecek niteliklerde yirmisi firkate 40, kırkı da biraz küçük olmak üzere 60 parça donanma gemisinin Birecik tersânelerinde inşa olunması için çalışmalarda bulunulmuştur. Yapılan donanmanın kereste ihtiyacının tamamlanması ve mühimmatının tam olması için de hazineden 36 İcmâl-i Seferi Nehri Ziyab, s. 90a, 90b. 37 Osmanlı Devleti nde İnce donanma tabiri daha çok Tuna üzerindeki donanma için kullanılmıştır. Bununla beraber nehirlerde ve Fırat üzerinde işleyen donanmaya da ince donanma denmiştir. İnce donanmada; uçurma, varna başçifteleri, aktarma (nehir muhafaza gemisi), üstüaçık (nakliye gemisi), çete kayığı(top çeker), brolik, çamlıca(nakliye gemsisi), kancabaş, şayka, şahtur, kırlangıç, hafif firkate, kalite gibi küçük ve hafif gemi ve mavna tipleri kullanılmıştır. (Bkz. C. Orhonlu, Gemicilik, Türkiye Mecmuası, XV (İstanbul 1969), s. 158.) 38 BOA, D. BŞM, 802; BOA, K.K.d, 1475, s. 124; Tarihi Râşid, Cilt II, s. 517vd; Graf Marsigli, Osmanlı İmparatorluğu nun Zuhur ve Terakkisinden İnhitatı Zamanına Kadar Askerî Vaziyeti, terc. M. Kaymakam Nazmi, Ankara 1934, s BOA, Ali Emiri, Mustafa-II, 11/1033; 6/525; BOA, A. {DVN, 264/51; BOA, A. {DVNS.MHM.d-111, s. 100vd.; Tarih-i Seferi Basra, s. 57a; Nusretnâme, Cilt II, s ; Anonim, Osmanlı Tarihi, s. 154; Tarihi Râşid, Cilt II, s. 510, 511; Saffet, Mezomorta Hüseyin Paşa, İstanbul, 1327, s. 12; C. Orhonlu-T. Işıksal, agm, s oturaklı ve süratli olduklarından haberleşmede kullanılan, kürekli hem ince(nehir) hem de büyük donanma gemisidir. 144

9 Selim Hilmi ÖZKAN ödenek ayrılmıştır. Buraya gidecek donanma kaptanına dört yüz kuruş, neferler için de dokuz yüz atmış kuruş haraç verilmesi ferman olmuştur. Bir firkate İstanbul da 1255 kuruşa mal olurken buradaki defter kayıtlarına göre malzemenin daha uzak yerlerden temin edilmesinden dolayı, bir fırkata 1771 kuruşa mal olmuştur. Gemiler bir yıl gibi zamanda sefere hazır hale gelmiştir 41. Donanmada çalışacak kaptanlar, leventler, marangozlar, ameleler ve diğer teknik elemanlar İstanbul dan yollanmıştır. Fırat Nehri için yapılan bu nehir araçları Tuna daki donanmadan esinlenilerek yapılmakla beraber Fırat Nehrine özgü yeni tip araçlar olarak imal edilmiştir 42. d. Basra nın Güvenliği İçin Şat Kaptanlığının Kurulması Şat kaptanlığı tabirinin kesin olarak ne zaman kullanılmaya başladığı binmemektedir. Fakat ilk defa Aralık 1699 tarihinden sonra kullanılmaya başlaması kuvvetli bir ihtimal dâhilindedir 43. Bu cümleden olarak senesinde Bağdat ve çevresinin şakilerden temizlenmesi ve Ziyap Irmağı nın eski yerine getirilmesi sırasında Şat Kaptanı unvanı ile Fırat Nehri kaptanlığına atanan Aşcıoğlu Mehmet Paşa dır. Bu tarihten itibaren Fırat Nehri kaptanlarına Şat Kaptanı denmeye başlanmıştır. Şat Kaptanı unvanı ile Aşcıoğlu Mehmet Paşa nın, Basra ve Bağdat etrafındaki seferler ve Ziyap Irmağının yerine getirilmesi sırasında üstün hizmetleri görülmüştür 44. Şat Kaptanlığı nın merkezi Basra idi. Aşcı Mehmet Paşa bir süre sonra Basra Beylerbeyliği görevine getirilmiştir. Bu dönemde Hind tüccarları getirdikleri malları İran limanlarına nakletmekte idiler. Aşcı Mehmet Paşa, çalışmaları sonrası Hind mallarının yeniden Basra limanlarına gelmesini sağladı. Bu da Karlofça sonrası hükümetin üzerinde durduğu ekonomik tedbirler ve bölgenin güvenliği için önemli bir çalışma olarak kabul edilebilir. XVIII. Yüzyılın başlarında kurulan Şat kaptanlığı bölgenin güvenliği ve ticaretin canlanması için önemli bir yere sahiptir. Fakat bu kaptanlığın kurulmasında kısa bir süre sonra Şat Kaptanı Mehmet Paşa, büyük masraflarla yapılan Fırat donanmasının atıl vaziyette durmasından dolayı tenkit edilmiş ve daha aktif olması istenmiştir BOA, C. BH, 7106; BOA, MAD.d, 5433, s BOA, MAD.d, 5433, s. 2; C. Orhonlu -T. Işıksal, agm, s. 77vd. 43 Şat kaptanlığı unvanı yılından itibaren kullanılsa bile Fırat Nehri üzerindeki donanmaya eskiden beri Şat donanması denmektedir. Anonim Osmanlı tarihinde 1692 senesi olaylarından bahsederken sayfa 45a da Şat donanmasına verilen nizamdan bahsetmektedir. 44 BOA, MAD.d, 5433, s. 2; BOA, A. {DVNS.MHM.d -111, s. 239; BOA, K.K.d, 5602, s. 44; BOA, A.{DVN, 279/20; Anonim, Osmanlı Tarihi, s. 154, (167a), BOA, A. {DVNS.MHM.d -112, s. 358; C. Orhonlu -T. Işıksal, agm, s. 77vd. 145

10 SBArD Mart 2008, Sayı 11, sh Sonuç Sonuç olarak şunu söyleyebiliriz ki; Osmanlı Devleti XVIII. Yüzyılın başlarında Devletin çeşitli bölgelerinde meydana gelen isyan hareketlerini önlemek için bir takım tedbirler alma yoluna gitmiştir. Devletin bu tedbirleri almasındaki en önemli sebeplerden biri uzun yıllar savaş sebebi ile devlete güveni azalan bölge halkının tekrar güvenini tesis etmek olmuştur. Aynı zamanda buralardaki kargaşa ortamı devletin gelirlerinin de azalmasına neden olmuştur. Alınan tedbirler ile devletin gelirlerinin de artırılması amaçlanmıştır. Basra ve çevresi Nusretnamede geçtiği gibi Osmanlı Devlet için bölgenin kapısı ve iskelesi olarak algılanmaktadır. Basra nın güvenliğinin sağlanması tüm bölgenin güvenliğinin sağlanması anlamına gelmektedir. Kaynakça Abou-el-Haj, Rifa at Ali, The 1703 Rebellion And The Structure Of Ottoman Politics, İstanbul Ahmet Reşid, Haritalı ve Resimli Mükemmel Tarihi Osmani, Cilt II, İstanbul Aktepe, M. M., Amcazade Hüseyin Paşa DİA, Cilt III, İstanbul 1991, s Anonim, İcmâl-i Seferi Nehri Ziyab, Süleymaniye Kütüphanesi, Esad Efendi Kısmı, nr. 2062/4. Anonim, Osmanlı Tarihi ( / ), yay. haz. Abdülkadir Özcan, Ankara Anonim, Tarih-i Seferi Basra, Süleymaniye Kütüphanesi, Esad Efendi Kısmı, nr. 2062/3. BOA, A. DVN, 256/57; 257/70; 259/3, 8, 79; 260/25, 26, 27, 88, 89; 264/51; 270/17; 274/45; 278/79; 279/20; 280/34. BOA, A. {DVNS.MHM.d -, 105, 111, 112. BOA, A.{MKT, 6/1. BOA, Ali Emiri, Ahmed-II, 5/477. BOA, Ali Emiri, Mustafa-II, 6/525; 11/1033. BOA, C. BH, BOA, C. ZB, 412. BOA, D. BŞM, 802, 986/A, BOA, D. EVM, 151/25; 156/83; 157/49. BOA, İE, AS, BOA, K.K.d, 1475,

11 Selim Hilmi ÖZKAN BOA, MAD.d, 3472, Defterdar Sarı Mehmet Paşa, Zübde-i Vekayiât, haz. Abdülkadir Özcan, Ankara Halaçoğlu, Yusuf, Bağdat, DİA, Cilt IV, İstanbul 1991, s Halaçoğlu, Yusuf, Basra, DİA, Cilt V, İstanbul 1992, s Kılıç, Orhan, XVIII. Yüzyılın İlk Yarısında Osmanlı Devletinin İdari Taksimatı, Eyalet ve Sancak Tevcihatı, Elazığ Köprülü, Orhan F., Amcazâde Hüseyin Paşa, İA, Cilt V/1, İstanbul 1993, s Marsigli, Graf, Osmanlı İmparatorluğu nun Zuhur ve Terakkisinden İnhitatı Zamanına Kadar Askerî Vaziyeti, terc. M. Kaymakam Nazmi, Ankara Orhonlu, Cengiz-T. Işıksal, Osmanlı Devri Nehir Nakliyatı Üzerinde Araştırmalar, Dicle ve Fırat Nehirlerinde Nakliyat Tarih Dergisi, Sayı: (1963). Orhonlu, Cengiz, Gemicilik, Türkiye Mecmuası, XV (İstanbul 1969), s Özcan, Abdülkadir, Daltaban Mustafa Paşa, DİA, Cilt VIII, İstanbul 1993, s Özkaya, Yücel, XVIII. Yüzyılda Osmanlı Kurumları ve Osmanlı Toplum Yaşantısı, Ankara Raşid Mehmed Efendi, Râşid Tarihi, Cilt II, İstanbul 1282 (1865). Saffet, Mezomorta Hüseyin Paşa, İstanbul Silahdar Fındıklı Mehmed Ağa, Nusretnâme-I-II, sad. İsmet Parmaksızoğlu, İstanbul 1962, Cilt II, İstanbul Tızlak, Fahrettin, XVIII. Yüzyılın İkinci Yarısı İle XIX Yüzyılın İlk Yarısında Yukarı Fırat Havzasında Eşkıyalık Hareketleri, Belleten, LVII/220 (Ankara 1994), s Uşşâkîzâde es-seyyid İbrâhîm Hasîb Efendi, Uşşâkîzâde Târihi, Cilt I-II, haz. Raşit Gündoğdu, İstanbul Uzunçarşılı, İ. H., Osmanlı Tarihi, Cilt IV/1, Ankara Yalçınkaya, M. Alaaddin, XVIII. Yüzyıl, Islahat, Değişim ve Diplomasi Dönemi , Türkler, Cilt XII, Ankara 2001, s