AĞIN DA EĞİTİM VE ÖNCÜLERİ

Transkript

1 Tanzimat tan Cumhuriyet e AĞIN DA EĞİTİM VE ÖNCÜLERİ C. Güner OMAY Ankara, 2015

2 ii

3 Tanzimat tan Cumhuriyet e AĞIN DA EĞİTİM VE ÖNCÜLERİ C. Güner OMAY Ankara, 2015

4 Tanzimat tan Cumhuriyet e AĞIN DA EĞİTİM VE ÖNCÜLERİ 2015 Kapak Resmi XYZ ii

5 SUNUŞ Toplumlar için belki de en büyük yıkım kültürel belleksizlik, yani kültürel değerlerin unutulması olabilir. Geçmişine, kültürel değerlerine ve o değerlerin yaratıcılarına, içinde yetiştiği doğaya ilgisiz insan, toplumuyla da çevresiyle de iletişim kuramadığı için kendisine ve çevresine yabancılaşarak yaşamdan da kopar. Geçmişi olmayan toplumlar köksüz ağaç gibidirler ve uygarlaşamazlar. Çünkü emek ürünü, özgün kültür değerlerine sahip olmayanlar yaratmanın hazzına varamaz ve kültürün değerini bilemezler. Yaşamlarını emeksiz ya da talanla sağladıkları için de duygu dünyaları gelişmemiştir ve yıkıcıdırlar. Her coğrafyanın kendine özgü bitki örtüsü, hayvan türü olduğu gibi kendine özgü de kültürü vardır düşüncesinden çıkarak, Yaşadığın coğrafyayı söyle, sana kültürünü anlatayım. diyen H. Taine, kişilikle yaşanılan coğrafya arasındaki sıkı bağı vurgulamaktadır. İnsan yaşadığı çevrenin damgasını taşır gerçeği, Şairin, Anamızın yüzünü, bir de doğup büyüdüğümüz yerleri yalnızca ölüm unutturabilir sözünde tam olarak anlamını buluyor sanırım. Ağın ın eğitim ve kültür hayatına can veren eğitimcilerin yaşamlarını ele alan bu kitapçık, yetiştiğimiz yörenin eğitim tarihçesi ve bir anlamda kültürel belleğidir. Güner Omay Ağabey, bu çalışmasıyla ilgili bir önsöz yazmamı istediğinde, Ağın Kültürü söylemini diline pelesenk etmiş biri olarak, yaptığı işin ne denli önemli bir hizmet olduğu inancıyla, kendisine bu değerli çalışması için teşekkür fırsatı bulmuş olacağımı düşünerek, yazmayı bir görev bildim. Yazarın da Giriş bölümünde belirttiği gibi: İlk Rüşdiye Mektebi nin İstanbul da 1838 yılında açıldığı ve 1848 e gelindiğinde sadece beş Rüşdiye mektebinin İstanbul da var olduğu göz önünde bulundurulursa, 1897 yılında Ağın nahiyesinde Rüşdiye Mektebinin açılmış olmasının önemi ortaya çıkmaktadır. Ağın ın bu denli önemli eğitim kurumlarına ve nüfusu ile kıyaslandığında, önemli sayıda öğrenci sayısına erişmesini kimler nasıl sağlamıştır sorusunun cevabını aramak ve bir bakıma Ağın da eğitimin kökenlerine inmek, bunların sağlanmasında öncülük edenleri tekrar hatırlayıp rahmet ve şükranla anmak için bu kitapçık hazırlanmıştır. Düşüncelerimizi besleyen kültür değerlerini, toplumsal gizilgücünuzun yıllar içerisinde ender olarak çıkarabildiği yüksek yaratıcı gücün sahipleri olan düşün, sanat, bilim insanları, halk ozanları ve bilgeleri yaratırlar. Bu değerlerin gelecek kuşaklara aktarılması anlamında yazar çok önemli bir hizmet sunmaktadır. Çünkü Yazmak ölümün elinden bir şey kurtarmaktır. (A. Gide) Birikimlerini gelecek kuşaklara aktaramayanlar yalnız kültürlerini değil, toplumsal varlıklarını da yitirirler. iii

6 Geçmişleriyle bağını koparan toplumlar belleğini yitiren insanlar gibi kültürel bunaklığa düşerler. Belleği olmayan insanın nasıl zekâsı olmazsa; zayıf bir bellek nasıl aslında aptallık emaresiyse, belleksiz toplumlar da uygar olamazlar. (A. M. Celal Şengör, Cumhuriyet Bilim Teknik, 22 Ekim 2005, yıl 19, Sayı 970) Meraklıları bilirler ki, Ağın ın da gelecek kuşaklara aktarılması gereken, kendine özgü dil ve anlatım zenginliğine sahip deyimleri, nükteleri, özgün kültür değerleri vardır. Çoğunluğu memur olarak dışarıda (kentlerde) yaşayan ama yazlarını Ağın da geçirenleri Ağın a bağlayan nedir acaba? Doğal güzelliği mi, rahat yaşam koşulları mı, bin bir zorluklar ve eziyet içinde geçen geçmişimize duyduğumuz özlem mi? Bizi Ağın a bağlayan ne toprağın bereketi ne de doğal güzellikleridir; insanlık bereketidir sanırım. Sizin oralarda ne yetişir, Efendi? diye sorduklarında, Tahtasız Hoca, boşuna dememiş: Adam yetişir kafadar, adam!. Bu anlamda bizim için Ağın, çocukluk ya da gençlik düşlerimizi, anılarımızı gömdüğümüz bir mezarlık değil, düşüncelerimizin beslendiği ana damardır. Okumuşu çok olduğu için kültürlü olmakla hep övündüğümüz Ağın ın bu saygınlığını yalnızca yaşayan Ağınlılara değil, daha çok, onları yetiştiren kültür iklimini hazırlayan eğitime adanmış hayatlar a; hiç karşılık beklemeden mahallenin çocuklarına okul yaptıkları evlerinde, yine hiçbir karşılık beklemeden öğretmenlik yapanlara borçluyuz. Hepimiz Ağın ın yetiştirdiği Müderris Efendilerin, Tahtasız Hocaların, Ömer Lütfü Yücel ve adlarını sayamadığımız daha nice öğretmenlerin, Osman Ağaların, İbik Dayıların, Ali Efendilerin, Bevvap Hocaların; Topraktan öğrenip, kitapsız bilen halk bilgesi anaların, babaların yarattıkları kültür ortamında yetiştik. İnsan, düşünce ve duygularını kimi zaman masalında, türküsünde, manisinde, oyununda, deyişinde, kimi zaman da halısına, kilimine işlediği nakışında, oyasında, çorabında dile getirir. Tüm bunlar toplumun kültür belleğinin çıkınları, çekmeceleridir. Ve halkın dünya görüşü, düşünceleri, duyguları, değer yargıları inançları, beğenileri, nasıl yaşadığı, onlarda saklıdır. Bunlar binlerce yıllık deneyimler sonunda kazanılmış birikimini gelecek kuşaklara aktaran zengin içerikli kültür araçlarıdır. Onlar geçmişle geleceğin kuşakları arasındaki bağını kurarak toplumsal düşüncenin, ortak aklın ve duyguların gelişmesine kaynaklık ederler. Geçmiş kültürün bu düşünce kıvılcımları, geleceğimize tutulan ışık gibi bize yol göstererek yeni düşünce ufukları açarlar. O nedenle geçmişi olmayanların şimdisi de, geleceği de olmaz. Geçmişle gelecek arasında kültür köprüsü kuramamış toplumlar iki yakada ayrı düşmüş yalnız insanlar gibidirler. Her insan, devraldığı yirmi milyon yıllık birikimi gelecek kuşaklara aktarmakta olan bir kültür mirasçısıdır. Öğrendiklerine yeni değerler ekleyerek yavrusuna aktarabilen biricik varlık olan insanoğlu böylece evrimleşerek gelişir. Ancak amaç gelecek kuşakları, bizim gibi yaşamalarını ve düşünmelerini sağlayıp kendimize benzetmek; onları eski ve dar kalıplara sokmak değil, bugün bile değerinden bir şey yitirmemiş düşüncelerden yeni düşünce biçimlerine kapı açabilecek sonuçlar iv

7 çıkarılabilmesini sağlamaktır. Gelişmenin itici gücü ve ana damarı olan zengin bir kültürel geçmiş kazanılmış hız demektir. Geçmişine, kültürüne, yöresine ilgisiz; tek düşünce ideolojisi ne indirgenmiş ve her alanı sarıp sarmalamış olan küresel kültür yapısı içerisinde, toplumsal kültür belleğini yitirme tehlikesi içine sürüklenen çocuklarımızın, yöremizin kültürüne damgasını basmış kişileri tanıdıkları, kültür genlerimizde izlerini taşıdığımız değerleri bilip anladıkları konusunda kaygılanmamak olası değil. Örneğin, bundan yaklaşık yüz yıl önce, birkaç hanelik bir mezrada yetişmesine ve doğru dürüst okul yüzü görmemesine karşın, kendi kendini yetiştirerek öğretmenlik mesleğini elde eden Abdullah Lütfü Efendi nin kim olduğunu kaç Ağınlı bilir? Kendi kendine öğrenmeye çalıştığı alın teri Fransızcasını geliştirmek için edinmek istediği bir kitap uğruna Ağın dan İstanbul a üç aylık yolu ayağına çeken o efsane insanın öğrenme hummasını anlamaya çalışan ve kişiliğini merak eden kaç kişi vardır? Karşılaştığı herkese: Aklın ekmeği kitaptır, okuyor musun kafadar? diye sorması, onun öğrenme aşkı kadar öğretme tutkusunu da göstermektedir. Devletten alacağı birkaç mecidiye (yirmi kuruşluk gümüş para) için yargıya başvurarak, alacağının birkaç katı masraf etmesinin anlamsızlığını soranlara yanıtı, şamar niteliğindeki hak hukuk dersidir: Ben kâr peşinde değil, hak peşindeyim, kafadar! Sözünü haktan gözünü budaktan sakınmayan, dürüstlük ve erdem anıtı bu insana takılan tahtasız lakabı, onun inandığı yolda tek başına yürüyen dürüst karakteriyle, nerdeyse hiç değişmeyen çıkarcı çoğunluk anlayışı arasındaki farkın en belirgin simgesidir. Ödün vermeyen dürüstlük simgesi, tam bir yurtsever kanun ve halk adamı olduğu gibi şaşmaz biçimde geleceği gören yenilikçi öğretmendir. Günümüzde bile çeşitli bahanelerle kız çocukları okuldan, kadınlar iş yaşamından el çektirilmeye çalışılırken, Tahtasız Hoca yüz yıl önce kızlarını okutmuş ve Cumhuriyet öncesi ilk bayan öğretmenlerinden olan kızı Seniha Hanım 1913 yılında Ağın da açılan Kız Okuluna (İnas Mektebi) öğretmen olarak atanmıştır. Ayrıca cümle yöntemiyle eğitimi başlatan Türkiye nin ilk öğretmenlerinden biri olarak Harf Devrimi nden yıllar önce Keban daki öğretmenliği sırasında Latin harflerini de öğretir ve bunu öğrenin, öbürü kaldırılacak! diyerek ileri görüşlülüğünü kanıtlamıştır. (Morhamamlı Ahmet Bektaş tan naklen, (1914) İ. Beydemir, yöresiyle Ağın, S. 249.) Bundan nerdeyse seksen, yüz yıl önce ölmüş olan Müderris Efendi, Bevvap Hoca, Tahtasız Hoca, İbik Dayı, Osman Ağa, Numan Amca gibi ve adını anamadığımız daha nicelerinin günümüzdekilerden daha özgün ve daha özgür düşüncelerini büyük bir hayranlıkla anıyorum. Onlar belki bizim sahip olduğumuz olanaklara, teknolojik araçlara sahip değillerdi ama bizden daha olgun ve daha düşünür oldukları kesin. Onların ancak anılarımızda yaşatabildiğimiz düşüncelerini bugün birçoğumuz ne yazık ki kafalarımıza sığdıramıyoruz. Kültür hayatımızın anıt isimlerinin başında kuşkusuz Ağın Medresesi nin kurucu Müderrisi Hüseyin Hüsnü Efendi gelir. Ağın kültürünün mayalandığı; dedelerimizin, babalarımızın okuduğu medrese ve sonra da bizim kuşağın okuduğu v

8 ilkokul binası şimdiki belediye binasının yerindeydi. Ne yazık ki yörenin köklü eğitim kurumunun simgesi olarak kalması gerekirken yerine belediye yerleştirilerek eğitim tarihinin izi belleklerden silinmiştir. Hiç olmazsa o kuruma ve kurucusu o aydın insanın adına yaraşan kültür merkezi olarak yaşatılabilirdi. Hattâ vakit geçmiş de sayılmaz. Böylece bugün bile bizimle çağdaş olan o yüce insanın ibret dolu düşünceleri yaşatılmış olurdu. Medrese kültürüyle yetişmiş bir din adamının genç Cumhuriyete kanat gerişine örnek olacak davranışını derin bir saygıyla anarak genç kuşaklara iletmek gerekir. Sözüm ona, Dîn i ihvanı (Allah ın Dini) kurtarma adına, iki yıllık lâik Cumhuriyet e karşı isyan bayrağını çeken (1925) şeriat özlemcisi Şeyh Sait yandaşlarını; Allah, Dinini kurtarmaktan aciz kaldı da, bir meczubu vekil mi tayin etmiş? diye azarlayarak isyana katılmalarına engel olmuş bir din adamıdır. Ama düşüncelerine bugün bile gereksinim duyabileceğimiz bir Cumhuriyet aydınıydı o. Okumuşun gâvuru cahilin peygamberinden iyidir diyen Bevvap Hoca ve Kutup Hoca gibi unutulmaya yüz tutmuş halk önderi aydın din adamlarının adlarını anmamak haksızlık olur. Adları anılması gerekenler yalnız aydın din adamları değil kuşkusuz. Numan Amca (Gençosman), Osman Ağa, İbik Dayı, İmam Dayı (Mehmet Baytaş) gibi ve adını anamadığımız daha nicelerinin, özgürce dile getirdikleri, bugün bile güncelliğini koruyan anlamlı ve özgün düşünceleri birer bilgelik örneği olarak birçoğumuzun belleğinde yer tutmuştur. Düşüncelerini ömür törpüsü karasabanıyla topraktan devşirdiği bilgelikten alan derviş meşrepli; inanç sahibi olduğu kadar da hoşgörülü, Osmanlı toprak adamı Kahvecigilin Osman Ağa gibi, İbik Dayı, Âşık Dayı ve adı bilinmeyen halk bilgelerinin keskin bir zekâ ürünü olan nükteleri güldürürken düşündüren Bektaşi ve Nasrettin Hoca fıkralarını aratmayacak güzelliktedir. Haksızlığın ya da hayal kırıklığının olduğu yerde espri kılığına bürünmüş eleştiri nefes alır. Samuel Johnson un dediği gibi mizah kötülüğü ve aptallığı engellemenin etkili bir yoludur. Ama alay ederek değil de takılarak yapar bu işlevini; kabalaşmadan. Siyasal anlamda da daha düzenli ve mutlu bir toplum yaratma amaçlıdır mizah. Yirmi beş yıl boyunca hapishanesi boş kalan Ağın da suç oranının yok denecek denli düşük oluşu yalnızca okuryazar oranının yüksekliğinden değil, yöreye özgü, Yunus Emre ve Nasrettin Hoca bilgeliğinin harmanlandığı bir kültür yapısından kaynaklanır. Zafer GENÇAYDIN vi

9 ÖNSÖZ Doğu Anadolu nun ücra bir beldesi olan Ağın ın bin sekiz yüzlerin başlarından itibaren iptidai mektep sayısı ve bu okullarda okuyan öğrenci sayısı bakımından, nüfusu ile kıyaslandığında, çevresindeki kendisinden daha büyük yerleşim yerlerine göre aşikar bir üstünlük sağladığı görülür. Aynı durum Tazminattan sonra genellikle büyük yerleşim yerlerinde bulunan Medrese ve Rüşdiye nin Ağın da açılmış olması, Cumhuriyetin ilk yıllarında Elazığ daki öğretmen okulu öğrencilerinin büyük çoğunluğunun Ağınlı olması, Köy Enstitüleri açılınca aynı durumun oralarda da devam etmesi bir rastlantı mıdır yoksa Ağın da oluşmuş bir Kültür ya da geleneğin sonucu mudur sorusunu akla getiriyor. Bence, yıllar boyu oluşmuş bir gelenek ve kültürün sonucudur. O zaman, bu kültürün oluşmasına öncülük eden kimlerdir sorusuna cevap bulmamız gerekir. Ben bu sorunun cevabını bulmak amacıyla yola çıktım. Maalesef bin sekiz yüzlerin ilk yarısı için Molla Gakko ve onun çağdaşı olarak ifade edilen birkaç isim saptayabildik. Ancak bunlar kimdir, nasıl bir eğitim görmüşler ve nerelerde görev yapmışlardır sorusuna bir cevap bulamadık. Bin sekiz yüzlü yılların sonu ve bin dokuz yüzlerin başı için üç isim öne çıkıyor. Müderris Hüseyin Hüsnü, Abdullah Lütfi ve Çarıkkollu Ömer Lütfi. Şükürler olsun ki, bunlara ilişkin bilgiler bizim babamız konumunda olan kişiler tarafından özellikle Ağın Dergisi nin ilk sayılarında uzun uzun yazılmış. Bu yazılanları biraz kısaltarak ve derli toplu biçimde okuyucuya sunmak için bu kitapçığı hazırladık. Sadece Yurdal Demirel in yayına hazırladığı kitabı için derlediği bilgilerin bizimle paylaştığı bir kısmı, Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA), Maltepe Askeri Lisesi Arşivi ve diğer bazı kaynaklardan bulduğumuz çok az bilgi ve belge ekledik. Büyük çoğunluk büyüklerimizin yazdığı yazılardan oluşuyor. Kendilerine minnet ve şükran borçluyuz. Bu kitapçığın hazırlanmasında Ağın Dergilerini tarayarak ilgili makaleleri sağlayan Sevgili Altan İlter e, kitabı için derlediği bilgileri bizimle paylaşan Yurdal Demirel e, Başbakanlık Osmanlı Arşivinde saptadığımız belgelerin teminini sağlayan Sevgili Öner Kabasakal a, bu belgelerin Latin harflerine dönüştürülmesi işlemini yaptıran Can Arhun a, Maltepe Askeri Lisesi arşivlerinden Ömer Lütfi Yücel e ait fotoğraf ve belgeleri buldurtan Sevgili öğrencim Orgeneral Kamil Başoğlu na ve kitapçık taslağını okuyarak son haline gelmesinde büyük katkısı olan sevgili Gürhan Gündüz e teşekkür ederim. Ayrıca yazım işinde büyük emeği olan Pınar Özveren e ve baş editörüm sevgili Prof. Dr. Selim O. Selam a çok teşekkür ederim. C. Güner OMAY Mart 2015 vii

10

11 1. Giriş Ağın, bugün Keban Barajı Gölü kenarında iki bin nüfusa sahip küçük bir kasabadır. Tarihi boyunca hiç bir zaman önemli ticaret, tarım, maden ve sanayi merkezi olmamıştır. Ancak bin sekiz yüz lü yılların son çeyreğinde, bin dokuz yüzün başlarında bu kasaba, eğitim kurumları, öğretmen ve öğrenci sayısı bakımından çevresinde göze batan bir konumdadır. Nasıl olmasın, Osmanlı da genelde büyük yerleşim yerlerinde kurulan medreselerden biri Ağın da kurulmuştur. İlk Rüşdiye Mektebi nin İstanbul da 1838 yılında açıldığını ve 1848 e gelindiğinde sadece beş Rüşdiye mektebinin İstanbul da var olduğu göz önünde bulundurulursa, 1897 yılında Ağın nahiyesinde Rüşdiye Mektebinin açılmış olmasının önemi ortaya çıkmaktadır. 1 Ağın ın bu denli önemli eğitim kurumlarına ve nüfusu ile kıyaslandığında, önemli sayıda öğrenci sayısına erişmesini kimler nasıl sağlamıştır sorusunun cevabını aramak ve bir bakıma Ağın da eğitimin kökenlerine inmek, bunların sağlanmasında öncülük edenleri tekrar hatırlayıp rahmet ve şükranla anmak için bu kitapçık hazırlanmıştır. Biz Türkler özellikle yazmayı pek sevmeyiz. Ancak belki de Ağın daki eğitim geleneğinin sonucu olarak büyüklerimiz, özellikle Ağın Dergisi nin ilk sayılarında söz konusu öncülerin özgeçmişleri ile ilgili yazılar yazmışlardır. Maalesef bütün gayretimize rağmen, o yazılardaki bilgilerden fazla bilgi bulamadık. Sadece Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA) ve bazı diğer kaynaklardan bulduğumuz bilgileri dergideki bilgilere ekleyerek bu kitapçığı hazırladık. 2. Yönetsel Gelişim Komşu kasabalar, Arapgir, Eğin, Keban sancak düzeyine kadar çıkmalarına rağmen, Ağın hiçbir zaman o düzeye çıkmamıştır. O düzeye çıkmak şöyle dursun, 19. Yüzyılın ortalarına kadar, bağlantı yönünden Eğin, Arapgir ve Keban sancakları arasında gidip gelmiştir yılında Maden i Hümayun a (Keban a) bağlı Eğin kazasının bir köyü iken, 1846 yılında Harput Eyaletine bağlı Eğin Sancağının bir köyü haline gelmiştir. Bu statüsünü 1876 tarihinde Mamuratül Aziz Mutasarrıflığı nın kurulmasına kadar korumuştur. 2 Bu tarihten sonra Eğin kazasının bir köyü, 1894 yılında Nahiyesi 3 olarak Harput Sancağına bağlılığı devam etmiştir. 1 Hasan Ali Yücel; Türkiye de Orta Öğretim, T.C. Kültür Bakanlığı Milli Kütüphane Basımevi Ahmet Aksun, XIX yüzyılda Eğin, tarihli Mamaratül Aziz Salnamesi 1

12 Yararlandığımız kaynakların böyle demesine rağmen, Devlet Arşivlerinde bulduğumuz birkaç kaynakta değişik bilgiler vardır tarihli belgede Ahalinin talebi üzerine Arapkir den ayrılarak kaza haline getirilip kendisine on üç köy bağlanan Ağın kazasının tekrar Arapkir e bağlanması hususunda baskı yapanların tespit olunup haklarında lazım gelen muamelenin icrası tarihli belgede Arapkir kazasından ayrılarak yeniden teşkil olunan Ağın Kazası Müdürlüğüne ilave edilen bazı kariye yine Arapgir e nakli tarihli belgede ise Ağın Kazasının Arapgir den ayrılarak müstakil müdürlükle idaresi 6 ifade ediliyor. Bu bilgilerin ışığında, acaba Ağın 1866 yılında kaza mı yapılmıştır sorusu akla geliyor. Yine arşivdeki Ek 1 olarak sunulan belgeden, Ağın da 1887 tarihinde belediye kurulduğunu öğreniyoruz. 7 Osmanlı nın yüzyıllar boyu tek ana eğitim kurumu olan medrese ile Tanzimattan sonra açılan orta dereceli öğretim kurumu Rüşdiyeler genellikle önemli yerleşim yerlerinde açılmışlardır. Bin dokuz yüzün başında her iki kurum da Ağın da açılmıştır. Hem de kendi binalarında. Bence bunların küçücük Anadolu kasabasında açılmasını sağlayanlar, eğitimin öncüleri olan atalarımızdır. Söz konusu iki kurum Cumhuriyet döneminde kapanınca, ortaokul Cumhuriyetin ilanından otuz yıl sonra 1953 yılında, Lise ise 1975 yılında açılmıştır. Bugün çevremizdeki ilçelerin hemen hepsinde Yüksekokul olmasına rağmen, Ağın da yoktur. Durum böyle olunca, acaba bizler atalarımızın açtığı yoldan yürümek için yeterince gayret gösteremedik mi sorusu akla geliyor. 3. Okullar Osmanlılarda öğretim kurumu olarak asırlarca devam eden sadece medreseler vardır. Teknik ihtiyaçlar nedeniyle 19. yüzyılda Mühendishane (1795 yılında), Tıbbiye (1825 yılında), Harbiye (1834 yılında) yüksekokulları açılmıştır. Ancak bu yüksekokullara öğrenci yetiştiren orta dereceli okullar Tazminatın ilanından sonra açılmaya başlamıştır. İlk Rüşdiye Mektebi Sultan Ahmet Camii içinde Mektebi Maarifi Adli adıyla 1840 yılında açılmıştır yılında Sıbyan ve Rüşdiye Mekteplerine öğretmen yetiştirmek amacıyla Darülmuallimin açılmıştır. 8 4 BOA, MVL., 748/31, ( ) 5 BOA, MVL., 722/107, ( ) 6 BOA, MVL., 724/03, ( ) 7 BOA, DHMKT., 1416/113, ( ) 8 Hasan Ali Yücel; age 2

13 3.1. Ağın Erkek İbtidai Mektepleri Yurdal Demirel in kaleminden 9 İncelediğimiz dönemde bazen Arapgir Kazasına, bazen de Eğin (Kemaliye) Kazasına bağlı bir nahiye konumunda olan Ağın ve çevresi Elazığ ın diğer ilçelerine göre daha çok mektebin kurulduğu bir yer olarak karşımıza çıkmaktadır. Ağın da ibtidai mektebi XIX.Yüzyılın sonlarında açılmasına rağmen kısa bir süre sonra nahiye merkezinin her mahallesinde ve köylerinin büyük bir bölümünde ibtidai mektepleri açılmıştır (1896) tarihli vilayet salnamesine göre Ağın da toplam on üç ibtidai mektebinin açılmış olduğunu görmekteyiz Salnamesi ne Göre Ağın daki İbtidai Mektepleri Sıra İbtidai Mektebinin Adı Adresi Talebe sayısı 1 Ağın Uzungil Mah. İbtidai Mektebi Karye Derununda 17 2 Tatarağası Mah. İbtidai Mektebi Karye Derununda 32 3 Hacı Yusuf Mah. İbtidai Mektebi Karye Derununda 27 4 Vahşin İbtidai Mektebi Karye Derununda 31 5 Hozahpur İbtidai Mektebi Karye Derununda 13 6 Andiri İbtidai Mektebi Karye Derununda 12 7 Pul İbtidai Mektebi Karye Derununda 24 8 Haskeni İbtidai Mektebi Karye Derununda 9 9 Saraycık İbtidai Mektebi Karye Derununda Zabulbar İbtidai Mektebi Karye Derununda Şıhlar İbtidai Mektebi Karye Derununda Monayik İbtidai Mektebi Karye Derununda Ağdunud İbtidai Mektebi Karye Derununda 5 9 Yurdal Demirel, Basım aşamasındaki kitabı 3

14 Ayrıca Salnâmede o dönemlerde Ağın da üç Ermeni mektebinin olduğu kayıtlıdır. Ağın merkez, Vahşen ve Güşna köylerinde açılan bu mektepler karışık eğitim verilen ve yirmi civarında talebenin öğrenim gördükleri küçük mekteplerdir. SIRA MEKTEBİN BULUNDUĞU YER Ağın ve Çevresindeki Ermeni Mektepleri ERKEK ÖĞRENCİ KIZ ÖĞRENCİ TOPLAM 1 Ağın Ermeni Mektebi İbtidaisi Ağın Vahşen Köyü Ermeni Mektebi İbtidaisi Ağın Güşna Köyü Ermeni Mektebi İbtidaisi Diğer taraftan aynı salnameye göre Ağın Nahiyesine bağlı Venk karyesinde bir Rum mektebi olduğunun öğreniyoruz. Mektebin açılış tarihi ve fiziki özellikleri hakkında herhangi bir bilgimiz bulunmamaktadır. Salnamede Venk Karyesi Rum Mektebi İbtidaisi nde altı erkek ve on yedi kız talebenin öğrenim gördüğü bilgisi vardır Medrese Medreseler, Osmanlı döneminde orta ve yükseköğretim veren başlıca kurumlardır. Osmanlı döneminde kurulan ilk medrese Orhan Gazi tarafından kurulan İznik Orhaniyesi olarak bilinen medresedir. Zaman içinde ülkenin önemli merkezlerine yayılmıştır. 1317, 1318, 1319 ve 1321 tarihli Maarif Nezareti Salnamelerine göre Elazığ da on yedi medrese vardır. Bunların on beşi Harput da biri Keban da biri de kurucusunun adıyla anılan Ağın daki Hacı Ali Paşa medresesidir (1910) sayılı salnameye göre ise Elazığ da beş kütüphane vardır. Bunlardan üçü Harput ta biri Keban da sonuncusu ise medresenin kurucusunun adıyla anılan Ağın daki Hacı Ali Paşa Kütüphanesidir. Kurulduğu yıl olarak 1890 yılı verilmektedir kitap sayısı ise 185 tir. 10 Medresenin kuruluş öyküsünü Cevat Onay ın ağzından dinleyelim. 11 O devirde İstanbul da bulunan hemşehrilerimizden rivayet edildiği üzere, Hüseyin Hüsnü Efendi Ayasofya Camiinde derslerine devam ederken dinleyicileri arasında devrin seçkin, resmi nüfuz sahibi kimseler de bulunur. 10 Elazığ Eğitim Tarihi, Elazığ Milli Eğitim Müdürlüğü Yayınları No:2, Cevat Onay, Ağın Müderrisi Hüseyin Hüsnü Efendi Ağın Dergisi Sayı:4,

15 Bir gün bir saray arabası Müderris Hüseyin Hüsnü Efendi yi alıp götürür. O zamanlarda bu gidişlerin birçok felaketlere yol açtığını bilen hemşehriler telaşa düşerler, üzülürler, korkarlar. Nihayet, bir iki gün sonra Hocamızı tekrar kürsüsünde görünce sevinirler, etrafını alırlar, sorarlar. Meğer Saray erkânı tarafından Hüseyin Hüsnü Efendi nin saray içinde, saray mensuplarına da birkaç vaaz vermesi istenmiş, bu istek yerine getirilmiş. İşte bu tanışma sonucunda saray mensuplarından (Kurenâ yi hazreti şehriyariden) yani Padişahın yakınlarının ileri gelenlerinden Haci Ali Paşa ne dilerse yerine getirileceğini Müderris Efendiye bildiriyor ve ne istediğini soruyor. Bu durum Hocamıza o kadar müsait imkân ve fırsat vermiş oluyor ki, Müderris Efendi bu fırsatları kullanmak isteseydi o zaman Babımeşihat diye adlandırılan Şeyhülislamlık dairesinde önemli bir mevkiye kayırılabilecek, bu yoldan Şeyhülislamlığa kadar yükselme imkanlarını elde edecekti. Halbuki, O bütün bunları bir tarafa iterek: Müsaade buyurulursa babama sorayım, ben onun emrinden çıkamam, ondan alacağım habere göre hareket etmek zorundayım, diyor. Babası Büyük Hoca ya bir mektup yazarak olanları anlatıyor, emrini bekliyor. Babasından aldığı cevap şu: (Oğlum, Şeyhülislam olsan gözümde yok. Memleketine dön, burada hizmetini yap). Bu mektubu alınca Haci Ali Paşa ya gidiyor, babasının dileklerini söylüyor. Bana bir iyilik yapacaksanız, babamın arzusuna uyacak mahiyette olmasını istirham eylerim, diyor. İyi ama diyorlar, onu nasıl yapalım. O da Ağın da bir medrese yaptırırsanız ben de vücudumu vakfetmek suretiyle hizmet ederim diyor. Haci Ali Paşa hemen, bu arzuyu yerine getirmek üzere yeteri kadar parayı veriyor. Verilen para ile, Müderris Efendi nezaretinde bir medrese, medresenin daimi masraflarını karşılamak üzere de vakıf olarak bir han, birkaç dükkan yaptırılıyor. Medreselerin lağvedilmesi üzerine, bina Milli Eğitime intikal ederek ilkokul olmuş, han ve dükkânlar ise, Büyük Camiin dere tarafındaki yerler kahve ve dükkânlar olmuştur. Ağın İlkokul binasını (Medrese) Memduh Soylu'nun ağızından dinleleyim; Yanılmıyorsam 1933 yılıydı. O yıllardaki evimiz, Ağın Tatarağası Mahallesi nde rahmetli Cevat Onay ın şimdi yerinde yeller esen evinin bitişiğindeydi. Daha sonraları Ağın Ortaokulu ve Ağın Askerlik Şubesi olarak da kullanılan yeni evimiz ise inşaat halindeydi. 5

16 Medrese Binası (Eski İlkokul Binası) Okul çağım gelmişti. Mahalle arkadaşlarım, akrabalarımın çocuklarının hemen hemen hepsi okula başlamışlardı. O yıllarda ülkenin ve bu paralelde de Ağın ın ekonomik durumu pek iç açıcı değildi.. geçim sorunu olmayan aile neredeyse yok gibiydi. Mahallemizin yaşıt ve bizden büyük çocuklarıyla beraber, ben de okulun yolunu tuttum, 1933 ün bir sabahında. Öğretmenimiz Sami Ünal dı. Aklımda kalan diğer öğretmenler ise; Reşat Ergönül, Elbistanlı Hüseyin Bey ve eşi Fatma Hanım dı Ağın ın yanı sıra köylerden gelen öğrenciler de oldukça fazla olduğundan, okulumuzun mevcudu çok kalabalıktı. Okulumuz; o zamanlardaki adı Lollar, şimdi ise Müderris Hüseyin Efendi olan mahalledeydi ve iki katlıydı. Yapılış itibariyle dış duvarları taştan, iç bölmeleri ise kerpiçtendi. Koridor oldukça genişçeydi. Sağda birinci sınıf, girişin biraz ilerisinde ikinci sınıf, solda da üçüncü sınıf vardı. Sınıf kapılarının üzerinde Romen rakamı ile sınıf numaraları yazılıydı. Okulun ikinci katına çıkarken, bu bölmede bir sahanlık vardı. Ve burada, duvarda kapalı zarfa benzer bir kutu asılı dururdu. Kutunun üzerinde de, Aradığını bul, bulduğunu koy. yazılıydı. Ağın İlkokulu ndaki bu güzel uygulamanın Ağın insanının dürüst olmasında bir parça payı var mı acaba? sorusunu bugün bile kendi kendime sormadan edemem. Yukarı katta ise dördüncü ve beşinci sınıflar, müsamere salonu, öğretmenler odası ile başöğretmen odası sıralanmıştı. Başöğretmen odasının kapısının nedense bir resmiyeti vardı. Müsamere salonunun tam karşısında, pencerelerin üstünde kocaman bir resim asılıydı. ATATÜRK Kocatepe ye çıkarken Orada öylece dururdu. Arıstaktaki döşemeler inceli kalınlı Loğ ağacının loğu çekmesine bağlı olacak ki, döşemelerin arasından topraklar dökülürdü. 6

17 Başöğretmenin odasına bir basamakla girilirdi. Bu basamağın üzerinde her nedense bir hasır seriliydi. Bu hasırın bir özelliği, bir güzelliği vardı. Bu hasır, Kemaliye kazasındaki Cumhuriyet İlkokulu başöğretmeninden, Ağın İlkokulu başöğretmenine armağan olarak yayvan bir çuval içinde gönderilmişti. Üzerindeki mavi boncuk ona işaretti. Okulumuzun bahçesinin etrafı ağaç parmaklıklarla çevriliydi. O tarihlerde okulumuz, perşembe günü öğleden sonra başlayarak cumartesi gününe kadar tatil olurdu. Yine o zamanlar İstiklal Marşı yoktu. Onun yerine; aklımda kaldığı kadarıyla, Yüksek semalarda onun aksi var, Selamlarız al bayraklı hilali, Onun şanlı şerefi var namı var, Selamlarız al bayraklı hilali. marşı söylenirdi. Bu marş söylenirken Lollar daki Çarıkkolluların örtmede kadınlar ayağa kalkar, örtülerini düzeltir, saygı duruşuna geçerlerdi. Aradan çok uzun yıllar geçti yılında Müderris Hüseyin Hüsnü Efendi tarafından Ağın Medresesi olarak yaptırılan ve daha sonra da Ağın İlkokulu olarak hizmet veren bu bina, 1966 yılında yıktırıldı. Müderris Hüseyin Hüsnü Efendi nin oğlu Anayasa Mahkemesi eski üyelerinden A. Şeref Hocaoğlu tarafından, Hayırseverler Derneği adına bu binanın yerine El Sanatları Eğitim Merkezi adında modern bir kültür merkezi binası inşa edildi. Ağın İlkokulu da günümüzdeki yeni binasına taşındı. Bir dönem, yöre insanını değişik alanlarda eğitip/öğreterek, Ağın ın sosyal, kültürel ve ekonomik yaşantısını canlandırmayı amaçlayan projelere imza atılan bu binamızda, şimdilerde ise Ağın Belediyesi hizmet sunmaktadır Rüşdiye Ağın Rüşdiyesi ile ilgili bilgileri Yurdal Demirel in ağzından dinleyelim: Ağın da bir rüşdiye mektebinin yapılmasına ilişkin karşılaştığımız tek belge 1895 tarihlidir. Bu belgede Eğin Kazasına bağlı olan Ağın nahiyesinde halk tarafından bir rüşdiye mektebinin yapılmadan önce, Ağın nahiyesinin kaç haneli olup ne kadar ibtidâisi ve talebesi olduğunun ve yapılacak olan rüşdiye binasının fiziki büyüklüğü konusunda bilgi istenmektedir. 13 Ağın Rüşdiye Mektebi bu tarihten iki yıl sonra yani 1897 yılında halkın yardımıyla yapılmış ve Merzifonlu Mustafa Efendi mektebe başmuallim 12 Memduh Soylu, Ağın daki İlkokul Yıllarım Ağın Dergisi, Eylül Ekim BOA., MF. MKT., 209/31, 07/Z/1311 (11 Haziran 1894). 7

18 olarak tayin edilmiştir. 14 Rüşdiye binası hakkında bir bilgimiz bulunmamaktadır. (Rüştiye binasının, soruşturmalarımız sonucunda Basağagilin Makbule Koçer in oturmakta olduğu bina olduğunu öğrendik.) Rüşdiyenin eğitim öğretim verdiği dönemde sadece üç muallimin görev yaptığı tespit edilmiştir. Bunlardan ilk başmuallim olan Mustafa Efendi nin, mektebin kuruluşundan itibaren beş yıl boyunca görev yaptığını kayıtlardan anlamaktayız. Mustafa Efendi, Merzifonlu olup, Ağın Rüşdiyesi ne Çermik Rüşdiyesi nden gelmiştir 15. Mustafa Efendi nin muallimliği sırasında bazı uygunsuz davranışlarda bulunduğu ve şiddete başvurduğu anlaşılmaktadır 16. Buna ek olarak görevini bazen devamsızlık göstererek aksattığı da kayıtlarda yer almaktadır. Bu konuda merkez tarafından uyarıldığı görülmektedir. Ancak bu durumda bir düzelme görülmemiş ve nihayet Pertek Rüşdiye Mektebi ne tayin edilmiştir 17. Mustafa Efendi yi müteakiben başmuallimlik görevine Ağınlı bir muallim olan Abdullah Lütfü Efendi tayin olmuştur. Abdullah Lütfü Efendi de kayıtlardan anlaşıldığına göre, mektepte dokuz yıla yakın bir süre çalışarak en uzun süreli görev yapan muallim olmuştur. Gerek Mustafa Efendi gerekse Abdullah Lütfi Efendi mektepte görev yaptıkları süre içerisinde başmuallimlik görevlerinin yanı sıra rika/hat muallimliği görevini de yürütmüşlerdir. Mektepte görevde bulunan üçüncü kişi de yine bir Ağınlı muallim olan Molla Gakko nun oğlu Yusuf Razi Efendi dir. Yusuf Razi Efendi nin Ağın Rüşdiyesinde 1910 yılında görev yaptığı tespit edilmiş olup, bu görevden ne zaman ayrıldığı hakkında ise kesin bir bilgiye ulaşılamamıştır. Mektebin muallimlerinden Abdullah Lütfü Efendi, ders dışında da yöredeki gençlerin okuması için önemli çalışmalarda bulunmuş bir eğitimcidir. Ayrıca çeşitli kitap çalışmalarında da bulunmuştur. Yazdığı Elifba Risalesi nin basılmasına önce izin verilmemiş 18 fakat daha sonra bu çalışmanın basılmasında bir sakınca görülmemiştir BOA., MF. MKT., 28554, 09/R/1313 (29 Eylül 1895). 15 BOA., MF. MKT., 329/45, 29/S/1314 (9 Ağustos 1896). 16 BOA., MF. MKT., 357/20, 27/Z/1314 (29 Mayıs 1897); BOA., MF. MKT., 474/20, 19/C/1317 (25 Ekim 1899). 17 BOA., MF. MKT., 474/20, 19/C/1317 (25 Ekim 1899). 18 BOA., MF. MKT., 773/75, 22/M/1322 (8 Nisan 1904). 19 BOA., MF. MKT., 1086/69, 20/Za/1326 (14 Aralık 1908). 8

19 Ağın Rüşdiye Mektebi, talebe sayısı bakımından Harput Rüşdiye Mektebi nden sonra Elazığ daki en çok talebe potansiyeline sahip üçüncü mektep olarak dikkati çekmektedir. Mektebin talebe sayısı genel olarak kırk beş civarında bir ortalamaya sahiptir. Ki bu ortalama incelediğimiz dönemde bir nahiye merkezi için oldukça yüksek bir rakamdır. Kayıtlara göre mektebin talebesinin en çok olduğu dönem 1901 yılıdır. Bu yıl da altmış yedi talebe bulunmaktadır. Yine kayıtlara göre mektebin talebesinin en az olduğu dönem 1909 yılıdır. Bu yıl da otuz iki talebe bulunmaktadır. Bu rakamlar o dönemlerde bir nahiye merkezi için oldukça yüksek rakamlardır. Ağın Rüşdiyesi Personeli ve Talebe Sayıları SENE BAŞ MUALLİM İKİNCİ MUALLİM RİKA/HAT MUALLİMİ MUBASSIR TALEBE ADEDİ Mustafa Ef Mustafa Ef Mustafa Ef. Mustafa Ef Mustafa Ef. Mustafa Ef Mustafa Ef. / Abdullah Ef. Mustafa Ef Abdullah Ef. Abdullah Ef Abdullah Ef. Abdullah Ef Abdullah Ef. Abdullah Ef Abdullah Ef Abdullah Ef Abdullah Ef. / Yusuf Razi Ef. 20 BOA., MF. MKT., 285/54, 09/R/1313 (29 Eylül 1895). 21 BOA., MF. MKT., 324/73, 29/M/1314 (10 Temmuz 1896); BOA., MF. MKT., 329/45, 29/S/1314 (9 Ağustos 1896); BOA., MF. MKT., 357/20, 27/Z/1314 (29 Mayıs 1897). 22 BOA., MF. MKT., 381/46, 15/Ş/1315 (9 Ocak 1898). 23 BOA., MF. MKT., 405/46, 21/S/1316 (11 Temmuz 1898); SM, 1316, s BOA., MF. MKT., 454/12, 17/S/1317 (27 Haziran 1899); BOA., MF. MKT., 474/20, 19/C/1317 (25 Ekim 1899); SM, 1317, s SM, 1318, s SM, 1319, s BOA., MF. MKT., 732/13, 07/C/1317 (13 Ekim 1899); SNMU, 1321, s BOA., MF. MKT., 773/75, 22/M/1322 (8 Nisan 1904). 29 SMV, 1325, s BOA., MF. MKT., 1076/89, 07/N/1326 (3 Ekim 1908); BOA., MF. MKT., 1086/69, 20/Za/1326 (14 Aralık 1908). 9

20 4. Eğitimin Öncüleri Cevat Onay ın kaleminden 31 : Ağın da XIX. yüzyılın sonlarında bir medrese (ilkokulun üstünde din öğretimi yapan bir öğretim kurulu), Bir Rüştiye (Ortaokul karşılığı), iki de mahalle mektebi denen ilkokul vardı. Bu okulların hemen hepsi Ağın lı aydınların himmet ve gayretleri ile meydana gelmişti. Bunlardan ilkokullar, önceleri mahalle mektebi karakterinde, ücreti halk tarafından ödenerek Ağınlı Hocalar (Öğretmenler) tarafından yönetilirdi. Rüştiye ise İlkokulların üstün başarısını gören kültür sever bir Valinin gösterdiği ilgi üzerine açılmıştır. Bu sonucun kazanılmasında Ağın aydınlarının uyanık bir davranışla halk üzerinde bıraktıkları yapıcı etkilerin çok büyük rolü vardır. Bu aydınların öncülerinden Ağın da Büyük Hoca unvanı ile anılan ve Müderris Hüseyin Hüsnü Efendinin babası Hüseyin Efendiyi, Ağın Medresesinin kurucu Müderris Hüseyin Hüsnü Efendi yi, Öğretmen Abdullah Lütfü Efendi yi takdir ve şükranlarımızla anmak en başta gelen vicdan ve memleket borcumuzdur. Ancak bu öncülere eleman yetiştirmek suretiyle değerli hizmetleri dokunan ve fakat bu gün unutulmak üzere olunan değerlerimizin adları üzerindeki bu kalın unutkanlık tozlarını silkerek açığa çıkarmak da aynı borcun tamamlayıcısı sayarım. İlköğretime küçük bir geçim ücreti karşılığı hizmetleri dokunanlardan hemen bütün ömrünü bu hizmete vermiş olan (Molla Gakko) lakabiyle Ağın da ve Arapkir de yıllar boyu binlerce öğrenci yetiştiren Mehmet Efendi, O nu izleyen Tatarağasıgillerden Ali Efendi, Mehmet Efendi nin oğlu Yusuf Razi Efendi ki, son yıllarını Ağın Rüştiyesi Muallimliği ve İdareciliği ile geçirmiştir. Ekrekli Hoca Mustafa Efendi, tarih sırası ile Kabzimal Hoca Mehmet Efendi nin oğlu Rüştü (Özer) Efendi, Ceritgillerden İbrahim Efendiler Ağın ın ilköğretim seferberliğinde çok emekdar, fedakâr ve vefakâr yöneticileridirler. Bunların en yaşlısı ve öğretmeni olan (Molla Gakko) Mehmet efendi daha XIX.yüzyıl sonlarında kızları okutma öncülüğü ile anılmaya değer. Çünkü O, 1866 doğumlu kızı Fatma ya 6 7 yaşlarında iken okuma yazmayı öğretmiş, daha da ileri giderek (Tuhfei Vehbi) adlı kitapla Farsçaya başlangıç, (Sebhai sıbyan) adlı kitapla da Arapçaya başlangıç derslerini bile okutmuştu. O nun bu ileri davranışı en kabiliyetli öğrencisi yukarda Öncüler arasında saydığımız Abdullah Lütfü Efendi yi etkilemiş. O da kızlarını okutmuş, bu örnek kendi zamanlarında sınırlı da olsa bir bölgeye yayılmıştı. Bu kızları okutma gayreti duraklamadan, aralıksız devam ettirilmiş, ilk zamanlar iki erkek ilkokuluna sonraları açılan kız okulları da katılmışlardır. Bu kutsal kervana katılan Bayan Öğretmenler: Öğretmen 31 Cevat Onay, Ağın Dergisi, Sayı2,