İSİ î. ? Jt *, ; ***»' S.T.JOHNSONCO. ÖZKÖSEOĞLUİ ORT. KOLL.

Transkript

1 İSİ î? Jt -r *i 5» -i '& *, ; ***»' ti ^ S.T.JOHNSONCO. ÖZKÖSEOĞLUİ ORT. KOLL.

2 7 Üstün KALİTELİ ERKUNT PSB Boru ve Parçaları Tesisatınıza EMNİYET Size RAHATLIK Sağiar ö ERKUNT SANAYİ ANONİM ŞİRKETİ DÖKÜM VE MAKİNE FA BRİ KASI AN KARA T E L E F O N :

3 KALORİFER ve SIHHİ TESİSAT ARMATÜRLERİNDE :.' JHC m mmm m r^m MARKASI YÜKSEK EVSAF ve EMNİYET GARANTİSİDİR 178 çeşit kalorifer ve sıhhi tesisat armatürleri ile fabrikamız sayın halkımızın hizmetindedir E. C. A. PRES DÜKÜM SANAYİİ A. Ş. MALTEPE/KARTAL M A K - D O K ilin- f."".'. : / ^:n Basını Y:; ; ı.,' : -n Merkezi

4 CATERPILLAR DIESEL ELEKTRİK JENERATÖRLERİ Turboçarcer ve Afterkuler'li, Turboçarcerli, 4 zamanlı Diesel. «Static-Regulated, Static - Excited» Jeneratör. Ufak hacimli yapı; sessiz, sarsıntısız çalışma. Ön - iştial hücreli silindirler Kapsül tipi enjektörler (tek delikli) (ayarlanmaz) Alüminyum halitalı pistonlar TÜRKİYE UMUMÎ MÜMESSİLİ ÇUKUROVA İTHALÂT ve İHRACAT T.A.Ş. İstanbul, Ankara, İzmir ve Adana

5 SOĞUK HAVA KOMPRESÖRLERİ SAATLİK KAPASİTELER 3000 İLÂ KCAL KOMPLE SOĞUK HAVA TESlSLERÎ BUZ İSTİHSAL TESİSLERİ GÜNLÜKKAPASİTE3İLA 100 TON INDUSTRIAL EXPORT BUCAREST-RUMANYA TÜRKİYE MÜMESSİLİ CELÂL İMRE TİCARET LİMİTED ŞİRKETİ ANKARA Atatürk Bulvarı 77/7 Telefon : Telgraf : İmre ^mmmmmmmmmmmmmmmmmmmmımmmmmmmmmmımmmmm İSTANBUL Galata Perçemli sokak Telefon : Cemaat han, kat 3. Telgraf : Celimre P.K

6 İSTİKBALİN YAKITINI ŞİMDİDEN KULLANIN SHELL FUEL OIL A 979 KBStf WBtBt Dünya sanayiinde olduğu gibi, memleketimizde de FUEL OIL, enerji kaynağı olarak günden güne daha fazla kullanılmaktadır. FUEL OIL'in tercih ediliş sebepleri: Sabit bir ısıl değeri olması, Kolay ve yüksek verimli yanması, Isı ihtiyacının derhal ve hassas o- larak ayarlanabilmesi, Otomatik kontrol kolaylığı, İsletme masrafının azlığı, Yakıt depolama yerinin küçük tutulabilmesi, Toz, duman, is ve kül yapmadığı için sıhhi oluşu, Birçok tatbikatta istihsali arttırması ve kaliteyi İslah etmesi, Nakil ve elleme işinin basit ve u- cuz oluşu, Yakıt masraflarında ekonomi te min etmesi. Dünya çapındaki tecrübe ve ihtişasiyle, SHELL Teknik Servisi daima hizmetinize amadedir. ENDÜSTRİNİN HİZMETİNDE

7 BKUI Küçük boy hava ve boya kompresörleri, emniyetli ve iktisadî çalışmalarıyla garajlarda, servis istasyonlarında, tamir ve boya atölyelerinde üstün vasıfları ve uzun ömürleri sayesinde ön planda yer almışlardır. Birlin W 8, Taubenstrasse 4-6 DEMOKRAT ALMAN CUMHURİYETİ ı GmbH. (Basın 13965/A9191)

8 KALİTE - İTİMAT - PERFORMANS r NCK-RAPIER Limited TÜRKİYE UMUMÎ MÜMESSİLİ TETİCO T E K N i K TİCARET Lld. Şii. Telefon: ve Telgraf : TETİCO - ANKARA Mithat Paşa' Cad. 44/7 Yenişehir - Ankara

9 *CYCLONE* Çift Kat, Hava ile soğutulmuş portatif hava kompresörü KOLAY ÇALIŞIR EKONOMİK CYCLONE Serbest hava verici 177 CFM,1OO PSI işletme basıncı GÜVENİLİR ftkv-1* Gemi inşaatı için # Madenler için # Fabrikalar için SABİT VE DAYANIKLI HAVA KOMPRÖSÖRÜ Çift - kat. su soğutucu 725 RPM hızla hava kompresörü Serbest hava verici 23O CFM den 2750CFMye kadar işletme basıncı :1OO PSI den 15O PSI'ye kadar KOLAY ÇALIŞIR EKONOMİK OTOMATİK KONTROL H U N G A R I A N M A C H I N E I N D U S T R I E S F O R E I G N T R A D E C O M P A N Y 8UDAPEST V, DOROTTYA U 6 P O. B 183 BUDAPEST 6? CABLE ADDRESS TECHNOIMPEX

10 e l e k t r i k a l a n ı n d a ı kuvvet % SANAYİDE MADENCİLİKTE EVDE ULAŞTIRMADA TERMİK, HİDROLİK NÜKLEER ENERJİ ÜRETİMİNDE A.C VE D.C ENERJİ NAKLİNDE EN KÜÇÜK RÖLEDEN EN BÜYÜK JENERATÖRE KADAR... YÜKSEK KALİTELİ CİHAZ VE MAMULLERİNİ TAKDİM EDER. Türkiye Mümessili: TOKAR Tesisat ve Ticaret Ltd Şti. MERKEZÎ ŞİŞHANE, İTFAİYE ARKASI, KAPTANPAŞAÇIPLAĞI Sok. No. 15 P. K. 852 GALATA. TELGRAF : TOKARAP" İSTANBUL TEL O

11 Ereğli Demir ve Çelik Fabrikaları T. A. Ş. 16 Kasımdan itibaren Sipariş Kabulüne Başlamıştır. Ereğli Mamullerinin Evsafı, Fiatları ve Sipariş Şartlan 1. TENEKE Evsafı Kaplama kalınlığı 0,25 Ib./BB Kalınlık 107 Ib./BB (0.30 mm) Genişlik - Uzunluk 660 ilâ 740 mm (26"-29") Temper 3 Kalite Birinci mal Sipariş miktarı En az 15 ton Fiyatı: Tonu 2940 TL. 2. SOĞUK ÇEKİLMİŞ SAÇ Kalınlık Genişlik Uzunluk Kalite Umumî özellikler Sipariş miktarı Fiyatı: Tonu 2180 TL ilâ 1.50 mm 900 ilâ 1200 mm 1200 ilâ 2400 mm. Ticarî kalite Tavlanmış, temper haddesinden geçirilmiş, yağlanmış En az 10 ton 3. SICAK ÇEKİLMİŞ SAÇ Kalınlık : 2.50ilâ 3.00 mm. a) Fabrika sahasında müşteri vasıtasına teslim esasına göre tesbit edilmiş olan bu fiyatlara istihsal vergisi dahil değildir. Yassı hadde mamulleri ve pik % 20 nisbetinde istihsal vergisine tabidir. İstihsal vergisi müşteriye ait olup faturalarımızda ayrıca gösterilecektir. b) Mamullerimiz bütün taliplere serbestçe satılacaktır. c) Ereğli mamulleri için belirtilen evsaf ve eb'adlar haricinde talep edilecek hususlar imalât imkânları dahilinde olmak kaydı ile ekstra fiyat ilâvelerine (bazı ahvalde indirimlerine) tâbidir. d) istihsal vergisinin hesaplanmasında baz fiyata ilâve edilecek veya bundan indirilecek ekstra fiyatlar da dikkat nazarına alınacaktır. TOLERANS VE AMBALAJ Toleranslar : Standard eb'ad ve evsaf tolerans hudutlarımız dahilindedir. Ambalaj : Standard ambalajlı SİPARİŞ VE TEDİYE / Sipariş bedelinin % 25'i siparişin verilişi sırasında Şirketimiz tarafından gösterilecek Banka Şubelerine veya Şirketimiz Veznelerine Genişlik Uzunluk Kalite Umumi özellikler Sipariş miktarı Fiyatı: Tonu 1720 TL. 4. LEVHA Kalınlık Genişlik Uzunluk Umumi özellikler Sipariş miktarı Fiyatı: Tonu 1820 TL. 5. PİK Parça ağırlığı Kalite Sipariş rniktarı Fiyatı: Tonu 700 TL. Evsafı 900 ilâ 1200 mm ilâ 2400 mm. Ticari kalite Kenarlar kesilmemiş, dekape edilmemiş, yağlanmamış En az 10 ton 10 ilâ 25 mm ilâ 1300 mm ilâ 3600 mm. Kenarları kesilmemiş En az 10 ton 20 Kg. Çelik pikî (bazik) En az 10 ton yatırılacak, bakiyesi de malın tesellümünde ödenecektir. Sevkiyatın müteaddit partiler halinde yapılacağı siparişlerde, mal bedelinin tamamının % 5'i peşin ödenmek suretiyle teslim zamanını müşterinin arzusuna daha fazla intibak ettirebilmek de mümkün olacaktır. Bu takdirde peşinat kısmı sevkiyat partilerinin imâline başlanacağı sırada o parti tutan için % 25'e iblâğ edilecek ve partinin tesellümünde bedelinin tamamı ödenmiş olacaktır. Sipariş ile ilgili konularda veya tamamlayıcı bilgi almak üzere aşağıdaki adreslerle temas etmeleri hususu müşterilerimizden rica olunur. m Ereğli Demir ve Çelik Fabrikaları T.A.Ş. Satış İşleri Kısmı İzmir Caddesi No. 34, Kat 5 - ANKARA Telefon : / 69 Ereğli Demir ve Çelik Fabrikaları T.A.Ş. İstanbul Bölge Satış Müdürlüğü Tersane Cad. 38, Kut Han, kat 6, Karaköy - İSTANBUL Telefon : Ereğli Demir ve Çelik Fabrikaları T.A.Ş. İzmir Bölgesi Satış Müdürlüğü Fevzi Paşa Bulvarı 134/3 - İZMİR Telefon :

12 MAKİNA MÜHENDİSLERİ ODASINCA TERTİP EDİLEN Ve konusu : MESLEK HAYATINIZDA BAŞINIZDAN GEÇMİŞ VE ENDÜSTRİMİZİN GELİŞ- MESİ İLE İLGİLİ TEKNİK VEYA EKONOMİK OLAY OLAN 1964 YAZI YARIŞMASI NETİCELENMİŞTİR BU YARIŞMADA 1. ÖDÜLÜ 2. ÖDÜLÜ 3. ÖDÜLÜ ŞÜKRÜ GÜVEN BUZLUK FERİT TANAY HAMZA TANYAŞ KAZANMIŞTIR. Derece alan yazılar mecmuamızda sıra ile neşredilecektir. YENİ NEŞRİYAT Kalkınma plânı 1965 program çalışmaları ile ilgili Odamız görüşleri bir broşür halinde neşredilmiştir. 35 sayfa tutan bu broşürde: 1. îmalât ve Makine İmalât Sanayii, 2. Demir Çelik ve Metallürji Sanayii, 3. Madeni Eşya ve Çelik Yapı Sanayii, 4. Yol, İnşaat ve Maden Makinaları Sanayii, 5 Karayolu Taşıtları Sanayii, 6. Enerji, 7. Elektrik Makina Gereç ve Donatımı Sanayii, 8. Ziraat Makinaları ve A- letleri Sanayii, 9. Demiryol Araçları İmali ve 10. Montaj Sanayii Talimatının Karayolu Taşıtları; ile ilgili Odamız görüşleri yer almış bulunmaktadır. Adı geçen broşürü temin etmek için 250. KR. luk posta pulunu havi bir mektupla Odaya müracaatınız rica olunur. İdare Heyeti BMC'NİN YENİ ARAZİ TİPİ MODELİ B. M- C. grubu «Mini» Tipi Austin ve Morris modelleri ile ufak boy binek otosu piyasasında sağladığı başarıdan sonra, şimdi «Mini Moke» adını taşıyan ufak boy arazi tipi modelini imalât programına almış bulunmaktadır. Önden tahrikli ve 848 CC'Iik standart «Mini» motoru ile mücehhez olan bu yeni arabanın başka bir özelliği de muhtelif hizmetlerde kullanılabilme niteliğini ihtiva etmesidir. Son derece müessir o- lan yaylı tertibatı ise, sarp arazide yüksek sür'atle seyir halinde dahi sarsıntıyı asgariye indirmektedir. KONYA SANAYİ ÇARŞISI AÇILDI 17 Bin metrekare üstünde 243 dükkân inşa edildi yılında Konya'da kurulmasına başlanılan fakat kredi yetersizliği yüzünden zaman zaman yapımına ara verilen modern sanayi çarşısının inşaatı tamamlanmıştır. 6 Eylül Pazar günü kur'a ile ortaklarına dağıtımı kararlaştırılan, telefon da dahil her türlü tesisatın bulunduğu 243 dükkân, 5 milyon 500 bin lira harcanarak 166 bin metre karelik arazi üzerine 25 blok halinde inşa edilmiştir. Ayrıca, Konya Belediyesine garaj santral inşası için 17 bin metrekarelik bir saha verilmiş, cami, sinema, park ve oto park yerleri ayrılmıştır. İlgililer, Konya'nın artık yalnız bir tarım bölgesi olarak kalmıyacağını, bundan böyle memleket sanayiinin gelişmesinde de faal rol alacağını ifa de etmişlerdir.

13 KASIM C İ L T S A Y I MÜHENDİS ve M AKİN A 1 YILLIK : i AYLIK : SAYISI : M IS ı.so n. Tt. MÜHENDİS ve MAKİNA Makina Mühendisleri Odası»din» Sahibi : İÇİNDEKİLER Bnlnst CETtNOÖLU Tazı İşlerini fiilen İdare eden Mes'ul Müdür : Aralan SANIR Neşriyat Mücavirleri : Mannk KAMPCIYAN Erol EKDEN Metin YÜCEL Vlsalettln VARDAR BİLİMSEL METOD HAKKINDA DÜŞÜNCELER 98 İsmet Ben AYYAT ALÜMİNYUM TEKNİK 100 Erhan BAYCAN ADRES: Mühendis ve Makina Mecmoatn Menekşe Sokak 0/6 Tel. : İlân şartları : ön kapak 1000 Tl Arka kapak İç kapaklar Ara kuşe say falar 1/2 sayfa 1/4 sayfa 600» 400» 400» 200» 100» tunlardan mesuliyet kabul olunmaz. Klişe masrafları ll&n sahibine aittir. Tek renk kliğe om> 36 Krş. Renkli ilânlar için hususî tarife uygulanır Yazı kabul şartlan : 0 Mecmuada Ekonomik, TeknlJt Ve Sosyal yazılar yayınlanır. 9 Gönderilecek yazilar daktilo İle İki nüsha yazılmalıdır. 0 Fotoğraflar parlak kâğıda busıtmalıdır ft Gönderilen yazılar neşrolun, sun veya olunmasın İade edılmesler. 0 Makalelerde serdedilen fikir ve mütalaalar İmza sahibine alt olup mecmuayı temsil etmezler. İktibas hakkı serbest bırakılmış olan yazılarımız ancak kaynak gösterilerek alınabilir. Ajans - Türk Matbaası. Ankara MKE. KURUMUNDA ZEYTİNYAĞI MAKİNALARI İMALİ- NE BAŞLANDI 108 Osman TOPYÜZ 45 STREYN ROZETİN VEKTÖR KONSTRÜKSÜYONU ME- TODU İLE HALLİ 113 Mahmut MUCUOĞLU FRANSIZ MOTOR ENDÜSTRİSİNDE YENİ GELİŞMELER DİŞLİLERİN YAĞLANMASI HUSUSUNDAKİ ARAŞTIR- MALAR 122 Mcrurice GOBET/Benjamin YAFET MEMLEKETİMİZDEKİ SANAYİ TESİSLERİ 126 MİT AŞ OKURLARIN DÜŞÜNCELERİ 128 MAKİNA MÜHKNDlSUSRİ ODASININ AZALARINA PARASIZ YOIAANIE. MÜHEMDİS VS MAKİNA - -CİLT 8 - SAYI 88 - KASIM 1964

14 BİLİMSEL METOT HAKKINDA DÜŞÜNCELER İsmet Ben AYYAT İnsanlığın en büyük hasletlerinden biri, bilmediğini öğrenmek arzusudur. Bu gerçek, bilmediğini öğrenmek istemeyenlerin, insan olmadıklarını da ifade edebilir. Primitif insan, hayat mücadelesinde başarı sağlamak için, medenî insan ise tecessüsünü tatmin etmek için öğrenir. Bilgi edinme hırsının, insan türünün yer yüzündeki geçmişi kadar tarihin karanlıklarına uzanmasına mukabil, öğrenme metotları oldukça yenidir. îlk olarak GALÎLEO ve NEW- TON tarafından tatbik edilen ve, araştırma konusu olan her hangi bir meselenin çözümü, nü, bilim açısından sağlayan geliştirilmiş bilimsel metodun geçmişi, ancak bir kaç yüz seneliktir. Bilimsel metodun, yer yüzündeki kronolojik seyrini üç ayrı kademeye ayırmak mümkündür. Bunlar sırasiyle görgü (müşahede), deney (tecrübe) ve matematik (nazariye) kademeleridir. Görgü kademesinde bütün olaylar dikkat ile takip edilirler. Bu takip sırasında elde edilen bilgilerden bazı gerçeklerin istihracı cihetine gidildikten sonra, değişik kuralların vaz'- ına meydan verilir. Bu şekilde gök kuşağının yağmur ve güneş ile alâkalı olduğunu, gök yüzünde bütün yıldızların, hareketsiz duran tek bir yıldızın etrafında dönmekte olduğunu tesbit etmek mümkündür. Bu arada, yıldızların, gök yüzünde çizmiş oldukları yörüngelerinin, merkezi kutup yıldızı olan birer daireden ibaret olduğunu ilâve etmek suretiyle, görgü ile elde edilen bilginin kalitesi de artırılmış o- lur. Deneylerde dikkat ve hassasiyet, ileri hamleleri mümkün kılacak olan başlıca unsurlardır. Bu sebepten dolayı yalnız olayların kuru tetkiki ile yetinilmemiştir. Zamanla bu olayların, değişik birimler ile ölçülmesi ve elde edilen neticelere göre bazı ampirik kanunlar ve kaideler ortaya atılmışlardır. Görgü kademesini deney kademesi takip eder. İnsan zaman zaman hasıl olan tabiat o- laylarmm kuru tetkikini artık yeter bulmamıştır, bu olayları meydana getiren çevreyi bizzat yaratarak ve lüzumunda zaman fasılasını uzatarak, onları adeta bir büyülteç altında bulundurmak suretiyle, daha inceden tetkik etmeğe koyulmuştur. Deney kademesindeki ilk çalışmaları, bilhassa hidrostatik alanında, ARCHİMEDES yapmıştır. Fakat fizik bilginlerinin bu pirinin en büyük talihsizliği, büyük bir savaş sırasında mağluplar safında bulunmuş olmasıdır- Ve bu talihsizlik yalnız kendisinin değil, bütün bir yer yüzü medeniyetinin malı olmuştur, çünkü cahil bir Roma erinin sallamış olduğu pala darbesi neticesinde medeniyet, iki bin yıl hareketsiz durmuştur ve karanlık orta çağa meydan verilmiştir. Bilimsel metodun ikinci kademesine iltifat etmek düşüncesi insanlığa ancak GALİLEO zamanında tekrar nasip olmuştur. İnsanlık için kabul edilebilmen en büyük mutluluk, GALİLEO ile NEWTON arasında geçen zaman fasılasının çok kısa olmasından ibarettir, çünkü bu sefer de medeniyet yine tam iki bin yıl beklemek felâketine duçar olabilirdi. Her hangi bir olayın görülmesine veya bir laboratuvarda yaratılmak suretiyle uzun uzun tetkik edilmesine lüzum kalmadan sırf mantıkini kullanmak suretiyle, tabiat âleminin her hangi bir problemini matematik usul yardımiyle çözebilmek mazhariyeti ilk defa olmak üzere NEWTON'a nasip olmuştur. Bu şekilde bu İngiliz bilgini, bilimsel metotların üçüncü kademesini teşkil eden matematik usule yol vermiş bulunmaktadır. Bundan sonra birçok tabiat olaylarını, daha görünmeden, hatta vuku bulmadan sezmek imkânı hasıl olmuştur, makrokosmosda kâinatın genişleme nazariyesi (Expansion de l'univers) ve mikrokosmosda atom çekirdeği içerisindeki olaylarında olduğu gibi. Bu yeni imkânlardan bilhassa fizik bilimi faydalandığından, fizik bu gün için en gelişmiş bilim kolu haline girmiştir. Bugün için felsefe alanında büyük hamleler yapmış olan ve DEMOKRİTOS ile bugünkü atomistiği dahi sezen eski yunanlıların neden deney kademesine geçmemiş olduklarına dair bir sual açmak mümkündür. Bu suali cevaplandırmak suretiyle, bugükü elenlerin de bazı tutumlarını izah etmek mümkün olacaktır. D'ARRO bu sualin cevabını oldukça kısa olarak verir. Deney kademesinde başarı sağ- 98 MÜHENDİS VE MAKÎNA - CİLT 8 SAYI 88 KASIM 1964

15 layabiknek için her şeyden önce karakter sahibi, açık kalpli ve samimi olmak şarttır.. Çünkü gerçekleri araştırmak için her şeyden önce büyük bir karakter sahibi, onları olduğu gibi kabul etmek için de açık kalpli ve bilhassa gerçeklerin, ilk tahmin edilen şekilde tecelli etmemeleri halinde de, durumu olduğu gibi kabul edebilmek için samimî olmak gerçekten şarttır. Bu üç hasletten matınım bir milletin medeniyetinde bilimsel kolların gelişmesi de geçmişte mümkün olmamıştır. Sosyal bilim grubundan olan millî ve işletme ekonomisi branşlarının son otuz sene içerisinde gittikçe daha fazla matamatik usulden faydalanmak cihetine gitmekte olduğunu da müşahede etmek mümkündür. Prof. TlNBERGEN'in de ifade ettiği gibi, matamatikin millî ve işletme ekonomisindeki rolü daha ziyade bir nev'i idare tekniğinden ibarettir. Maksat, istatistik biliminden alman değerleri formüle etmek suretiyle yalnız keyfiyet (quality) bakımından değil, kemiyet (quantity) bakımından da netice verebilecek iktisadî modellerin teşekkül ve tetkikini mümkün kılabilmektir. Ekonomi alanında matematik biliminin tatbikatını mümkün kılan bilim koluna da Ekonometri denir. Normal olarak ekonometriyi de iki kola ayırmak mümkündür : ayrı 1) İşletme dahilindeki problemlerin çözümü ile iştigâl eden mikroekonometri (burada merkez siklet daha ziyade mühendislerde olmalıdır). 2) Millî ekonomi problemlerinin çözümü ile iştigal eden makroekonometri (burada merkez sıkleti daha ziyade iktisatçılardadır). Makro ve mikroekonometri problemlerinin çözümüne çalışan araştırma gruplarına (İng. Research Team, Alm. Forschungsgruppe) ilk defa olmak üzere 2. dünya savaşı sırasında rastlanılmaktadır. A. B. D. lerde yalnız harp e- konomisinde değil, doğrudan doğruya stratejik ve teknik birçok problemlerin çözümünde bu araştırma gruplarından faydalanmıştır. Bu gibi grupların yapmış olduğu mesai'ye ise metot araştırması denir (İng. Operation Research, Alm. Verfahrungsforschung). İşletme idaresince alınacak kararlara esas olacak olan rakkamların tesbiti mikroekonomiye ait olduğu, bundan önce ifade edilmiştir. Bu arada bilhassa optimum ve minimum değerlerin tespitine önem verilmelidir (İstihsal imkânları optimum kombinezonları, minimum işletme masrafları, en müsait yedek parça politikası, en elverişli taşıma kapasitesi gibi). Metot araştırması, bir çok matematik tatbikat alanlarını geliştirmiştir- Bu arada bilhassa hesap makinelerinden faydalanmak suretiyle (Computer, elektronik beyin) bir çok problemlerin, önceden elde edilmiş istatistik bilgilere istinaden, otomatik şekilde çözülmesi dahi mümkün olmuştur. Ancak mesuliyet ile birlikte son karar daima insanlara ait olduğunu burada unutmamak gerekir. Özgür olan bir dünyada, bir karar makinesinin varlığını dahi tahayyül etmek mümkün değildir. Makine ancak insanlara, karar verebilmek için lüzumlu rakkam ve buna benzer olan bilgileri vermekle iktifa e- der. Karar ve dolayısiyle günah veya sevap daima makineyi ve bilimsel metodu kullanan insanlara raci olacaktır. LASTİK TEKERLEKLİ TRAKTÖRLE ÇEKİLİR 10 TONLIU TOPRAX NAKLİYE TREYLERİ Şasinin kendi ağırlığı 4 ton, yükleme kapasitesi 10 tondur x 24 ebadında lâstikleri vardır. Toprak va kaya nakliyesi için düşünülmüştür. Kasa hidrolik olarak kaldırılmaktadır. Bilyalı yataklarla mücehhez kavraması ile muhtelif taşıtların arkasına bağlanıp çekiiebilmektedir. İmalcisi : AB Nordwerk (İSVEÇ) (SKF TSP 533) MÜHENDİS VE MAKİNA - CİLT 8 - SAYI 88 - KASIM

16 ALÜMİNYUM TEKNİK Erhan BAYCAN t... ARZ'IMIZIN EN UFAK ZERRESİNDEN BÜYÜK PARÇALARINA KADAR HER YERİNDE BULUNAN, FAKAT ÎSTtHSALt VE İŞLENMESİ İÇİN BUGÜNE KADAR BİLİM VE TEKNİK YÖNDEN FEDAKÂRANE ÇALIŞMALAR GEREKTİRMİŞ, HER HALÜKÂRDA ÇOK K1YMEİÜ BİR METAL...» MAX PLANCK GİRİŞ: Batı memleketlerinde baş döndürücü hızla artan istihsale rağmen, çağımızın demirden sonra en çok kullanılan metali haline gelmiş olan Alüminyum ve alaşımları, Türkiyemizde ancak yeni yeni hatırlanmış ve önemi anlaşılmaya başlamıştır. Bu ise teknik zaruretler muvacehesinde değil, sadece dış tediye güçlüklerinin doğurduğu bir problemin yegâne çözümü olarak tezahür etmiştir. Bu sayfalarda, sigara paketi ambalajından feza araçlarına kadar sayısız kullanma alanı bulan alüminyumun genel teknik ve ekonomisinden kısaca söz edilecektir. Etibank, M. K. E. Kurumu ve bir Fin firmasının tesisi için çalışmalara başlamaları bahis konusu olan bu endüstri dalında, bu seneye kadar olan durgunluğun sebebini bir yana bırakarak küçük bir misal verelim : 1952 de Yunanistan, sadece Alman VAW fabrikaları ihtiyacına binaen 146 bin ton Bauxit (*) ihraç etmiştir. Bu durum, mezkûr maddenin ihmal edilemiyecek derecede önemli bir ihraç maddesi olduğunu ortaya koymaktadır. Oysa, Yunanistandaki Delphi Bauxites tesisleri AÎAG (Aluminium Industrie A. Ges.) İsviçre firması ve VAW (Vereinigte Aluminium - Werke, Bonn) tarafından organize edilmiş, Yunanistana finansman zorlukları yüklememiştir. Demir olmayan madenlerin 1956 yılındaki dünya sarfiyatı şu şekildedir : Alüminyum : 1.188,000 m 3 Kalay : » Kurşun : » Çinko : » Bakır : » Senelik sarfı tona yaklaşan alüminyum, bu günkü teknikte çok geniş bir kullanma alanı bulmuştur. Bu husus gelecek sayfalarda misallerle izah edilecektir. Şekil: 1 de dünya alüminyum istihsalinin 57 sene boyunca geçirdiği safhalar grafik olarak verilmiştir. Burada, istihsalin devamlı olarak bir artış kaydettiği ve sadece İkinci Dünya Harbi yılları arasında düşerek, 750 bin tona kadar indiği görülmektedir yıllan arasında dünyanın belli başlı alüminyum müstahsillerinin, 1950 senesi 100 kabul edilerek ulaştıkları istihsal ve artışlar şu seyri takip etmiştir : 1950 = 100 Memleketler r ransa Batı Alman. italya Avusturya isviçre ingiltere İspanya İsveç Yugoslavya Kanada A. B. D. Tahmini İSOO /ooo S (1000 ton olarak) * * % artış azalma Belli değil SMÎINKN BU YANA ALU. İSTİHSALİ - I.OOO TOH / i I y A Js \ r / fi 13tO»O- m II 42 «$ 41 tf 4İ 41 4?</} fo» 57 f) M fs M <> ŞEKİL: 1 / i r (*) Bauxil : Alüminyum elde etmeye yarayan bir filiz olup, tabiatta yaygın ve bol miktarda bulunur. Dünya yüzünün takriben % 7 sini kaplamıştır. Kırmızı ( % Fe 2 O 3 ve % 1-5 arasında SİO 2 ) ve beyaz (% 5 Fe 2 O 3 ve % 25 SiO 2 ) boksitler olarak iki cinstir MÜHENDİS VE MAKÎNA - CİLT 8 - SAYI 88 KASIM 1964

17 KISA TARİHÇE : Alüminyumdaki gelişmeleri yakından görebilmek ve bir mukayese imkânı elde edebilmek için, bu günkü haline gelene kadar geçirdiği merhaleleri kısaca hatırlatalım : Davy 1807, Silliman 1812 de, Hans Christian Oersted te 1825 te alüminyumu elde etmek için denemeler yapmışlarsa da ilk olarak Friedrich Wöhler alüminyum klörürü potasyum ile muamele ederek saf olmayan alüminyumu elde edebildi. Bilâhare, Bunsen ve Saint-Claire Deville elektrolitik yolu buldular. Fakat, o tarihlerde yok denecek kadar az olan elektrik enerjisi alüminyum istihsali için ekonomik netice vermekten uzaktı da Fransız Heroult ve Amerikan Hail, habersiz ve ayrı çalışmalarına rağmen aynı tarihte alüminyumun bu günkü duruma gelmesini sağlayan metodu buldular. Bu usulde, AL 0., (alumin, tonerde), Kriyolit (Na 3 Al FJ içinde eritiliyor, bilâhare elektroliz ediliyordu. Saniyen şunu da belirtelim ki o tarihlerde hidroelektrik santralları kurulmuş, ve ucuz enerji temin edilmeye başlanmıştır. GÜNÜMÜZDEKİ İSTİHSAL : Alüminyum istihsali iki ana kademede mütalâa edilir: 1 Saf alüminyum oksit elde edilmesi, 2 Alüminyum oksitten elektroliz yolu ile alüminyum elde edilmesi. 1 Tatbikattaki boksitler az veya çok miktarda demir oksit ve silisik asitle karışık- ŞEKİL : 3 VAW tarafından geliştirilen % 99,9 saf alu. elde etmeye yarayan elektroliz fırını a - Ana alaşım, b - Fluorid - Elektrolit, c - Rafine metal, d - Grafik katot, e - Magnesit duvar, f - Giriş, g - İzolasyon tabakası, h - Çevre izolasyon, i - Kömür zemin, k - Anot, I - Zemin izolasyonu, m - Demir çerçeve. tır. İçindeki maddelere göre «beyaz» boksitler ve «kırmızı boksitler» diye adlandırılan cevherler içinden önce demirin ayrılması icap etmektedir. Bu maksatla «açma» tabir edilen bir kaç metod geliştirilmiştir. Kuru, yaş ve kombine açma denilen metodlar daha da inkişaf ettirilerek, Penjakaf, Hagelund, Pedersen, Bayer, Nuvalon ve ST. v. s. gibi türlü şekillerde detaylandırilmıştır. 2 İkinci safhada, saf alüminyum oksit (AL0 3 ) takriben 970 C de ergimiş kriyolit (Na 3 Al F 6 ) içinde çözülür. Üzerinde karbon anotların bulunduğu ısı izolasyonu yapılmış demir fırın teknesi içerisinde klâsik yoldan elektrolize başlanır. Demir fırın teknesi, kömür katran karışımı ile örtülmüştür (Şekil : 2) Kullanılan karbon anotların petrol ve bağb.vıcı maddesi zift olan katran kokundan imal edilmesi tavsiye edilir. AL 0 ;i ün teorik ayrışma gerilimi 2,2 Volt olmasına rağmen, banyo ve clektrotlardaki dirence karşı koyabilmesi için 6-7 Volt arasmda bir ayrışma gerilimi tatbik edilir. Akımın oldukça büyük bir kısmı ısıya dönüştüğü için, teknelerin dışardan ayrıca ısıtılmasına ihtiyaç yoktur. ŞEKİL : 2 AI 2 O 3 ün ebktrolizi a - Ergimiş kriyolit + A 2 O 3, b - Sıvı alüminyum, c - Karbon kaplı yüzey (Katot), d - Demir kontakt, f - Akım giriş sistemi, g - Anot kömürleri. MÜHENDİS VE MAKİNA - CÎLT 8 - SAYI 88 - KASIM senelerinde bir ton alüminyum elektrolizi için kwh enerji sarfolunuyorken, bu gün Söderberg elektrotları ve istihsal metodlarının geliştirilmesi sayesinde bu rakkam kwh a inmiştir. 101

18 ALMAN ALÜMİNYUM ENDÜSTRİSİNE KISA BİR BAKIŞ : Mevcut bilgiler 1938 senesi başında dünya alüminyum istihsalinin % 27 sinin Almanya tarafından karşılandığını ve mezkûr malzemenin en fazla hava taşıtlarında sarfolunduğunu göstermektedir. Fiyatta stabilite, özgül ağırlığın azlığı, iyi ısı ve elektrik iletkenliği, imal usullerine çok iyi intibakı v. s. gibi fevkalâde özellikleri ile hızla gelişmekte ve tatbikat alanı bulmaktadır. Konunun önemine binaen, okuyuculara biraz bilgi verebilmek için Alman alüminyum endüstrisini tanıtmayı faydalı buluyoruz. Teknik ilişkilerimizin çokluğu ve yıllan arasında kat'i % 543 prodüksiyon artışı sağladığı için Alman alüminyum endüstrisinin tanıtılması burada uygun görülmüştür. Harp öncesi dünya istihsalinin % 27 sini verebilen Almanya, bu gün için ancak %4,5 ile yeküne girmektedir. îşgal Kuvvetleri, ancak 1948 yılında alüminyum imalâtına başlamaları için müsaade vermiştir. Almanyada alüminyum endüstrisi denince, merkezi Berlinde olmak üzere, üç müstakil firma ve Reich idaresinin iştiraki ile 1917 de kurulan Vereinigte Aluminium - Werke A. G. akla gelmektedir. Bu gün, çeşitli iştirakleri ile birlikte Avrupanın en büyük alüminyum ve mamulleri fabrikalarına sahip bulunan VAW, ikinci dünya harbi başında Reich Mark sermaye ile aşağıdaki tesislere sahip bulunuyordu : TESİSİN ADI 1. Lautawerk 2. Mattigvverk 3. Drauwerk 4. Lippewerk 5. Erftwerk 6. înnwerk 7. Nabwerk 8. Rottwerk KAPASİTE (TON/SENE) İMALÂT Alüminyum oksit Rafine alüminyum »» Henüz inşa ediliyordu Alüminyum oksit Rafine alüminyum »»»» Alüminyum oksit Silumin Fab. olarak inşa ediliyordu. İlk üç işletme, İkinci Dünya Harbinden sonra doğu bloku içine girmiştir. Bu kopma ile beraber, harp içinde tesislerin bombalanması, işgal edilen yerlerdeki yeni ve önemli kısımların sökülüp götürülmesi, istihsalin 1948 senesine kadar yasaklanması VAW için büyük darbe olmuştur. İŞTİRAKLER: Mevcut tesislerden başka VAWın iki büyük kuruluşa da iştiraki vardır. 1 Rheinische Blattmetall A. Gesellschaft, Gravenbroich. (Rebag) Rebag, 1922 de kurulmuş olup, VAW bu firmaya 1934 de katılmıştır. Bugün D. Mark sermayeli olan Rebag; alüminyum mamul ve yan mamulleri olarak: a. Hadde mamulleri, b. Bandlar, c. Özel olarak da 0,021 den 0,30 mm. ye kadar saçlar den 0,02 mm. ye kadar alüminyum foli (*) imal etmektedir. Bu özel imalâtın hususiyeti, folinin 1230 mm. eninde imâl edilebilmesidir senesinde faaliyetini tamamen tatil etmiş olan fabrika, 1948 senesine kadar bu şekilde kalmış, son yıllarda tekrar tam kapasite ile doyurulmuştur. Bilhassa hızla artan hayat standardının bir neticesi olarak, gıda sanayii, şekercilik, sigara sanayii gibi muhtelif kollarda, daima daha mükemmel ambalaj, piyasaya daha iyi arz çabalan dolayısıyla foli sarfı hızla artmaktadır. Bu durum memleketimizde de (tekeli olmayan maddelerde), meselâ çikolata sanayii, tuvalet sabunlan ve temizleme tozu ambalajlarında son bir kaç senedir hissedilir bir şekilde kendini göstermiştir. Bu arada, iktisaden gelişmiş bazı ülkelerde nüfus başına 1956 senesindeki alüminyum foli sarfını verelim: Batı Almanya A. B. D. Fransa İsviçre 280 Gr. fert/sene 516»» 203»» 368»» Harpten önce İngiltere ve Amerika bile Rebag mamulü foli ithal etmekteydiler da haddeleri tamamen yenilenerek dış rekabet imkânları sağlanmış, fabrika mamulleri ihraç edilmeye başlanmıştır. Şartlann müsaadesi nisbetinde, gelecek sayılarda folinin imali, boya ve baskı işlerinden bahsedilecektir. 2 Vereinigte Leichtmetall-Werke G. m. b. H., Bonn. (*) Foli: Kalay kâğıdı diye tanıdığımız alüminyum hadde mamulü bir ambalaj malzemesidir. 102 MÜHENDİS VE MAKİNA - CİLT 8 SAYI 88 - KASIM 1964

19 VLW, D. M. sermayeli olup, Bonn ve Hannover de olmak üzere iki işletmeye sahiptir yılında VAW camiasına dahil edilmiştir. Bu fabrikalarda : 3.200x mm. ölçüsünde alüminyum hadde mamulleri (gerekli hallerde mm. boya kadar) imal edecek tam mekanize edilmiş sıcak hadde tesisleri ve modern soğuk hadde tesisleri mevcuttur. (Resim : 1). VLW, tona kadar türlü güçlerde normal ve özel profiller imâl edebilecek çeşitli extrüzyon presleri ile 430 mm. çapa kadar muhtelif fışkırtma işleri de yapabilmektedir. Ayrıca, ton güce kadar olan çeşitli şahmerdanlar ile dövme parçalar imal etmektedir. Bütün bu kuruluşta, işçi vardır. Diğer fabrikalarda olduğu gibi, VLW de de geliştirme ve araştırma laboratuarı bulunmaktadır. Burada alüminyumun yüzey işlemleri, imâl usulleri gibi türlü konularda elde edilen gelişmeler oldukça büyük uygulama alanı bulmakta ve konu ile ilgili çevrelerde başarı kabul edilmektedir. VAW VE ENERJİ : VAW, 1957 senesinde 2.5 milyar kwh enerji sarf etmiş olup, bu değer ise Batı Almanya da endüstri ve aydınlatma için kullanılan toplam enerji sarfının %3ü dür( x ). Ayrıca elektrik enerjisinin, alüminyum fiatma % 33 oranında iştirak ettiğini belirtmek, elektriksiz alüminyum endüstrisi düşünmenin imkânsızlığını ortaya koymaktadır. Bu sebeple VAW, bazı fabrikalarında enerjiyi bizzat istihsal etmektedir. Meselâ : înnwerk te, 30 m. düşüde 15 adet Francis türbini, P. S. ( kw verecek güçtedir. BOKSİT: Bu sayfalarda, alüminyumun genel teknik ve ekonomisinden kısaca söz edilmektedir. Dolayısıyla önemli ham maddesi olan boksitten de biraz bahsetmek yerinde olacaktır. Dünya üzerindeki en önemli boksit yatakları, Orta ve Güney Amerikada, Endonezya da, Ghana ve Fransız Ginesinde bulunmaktadır. Avrupada ise, en büyük boksit rezerveleri, Macaristanda Tunanm güneyindeki Orta Bölgededir. Güney Fransada Les Baux ve Provence de ayrıca Yugoslavya ve Yunanistanda kıymetli yataklar mevcutur. Saydıklarımızın hepsi de işletilmektedir. Memleketimizde ise, seneleri a- rasmda M. T. A. Enstitüsünün yaptığı araştırmalar neticesinde önemli boksit yatakları bulunmuştur. Akseki de (Antalya) batı Toroslar üzerinde, Zonguldak civarında küçük yataklar, Îslâhiye-Payas (Hatay) bölgesinde demirce zengin yataklar, ayrıca 1963 yılı içinde Ereğliye bağlı Çat köyünde zengin damarlar bulunmuştur. Akseki bölgesindeki zuhurların 2-2,5 milyon ton kadar rezervleri, diğer belirtilerinde bin ton rezervleri olduğu tahmin edilmiştir. Dünyanın belli başlı boksit müstahsillerinin 1955 yılı prodüksiyon durumu aşağıdaki tabloda verilmiştir. MEMLEKETLER Hollanda Guayanası (Surinam) İngiliz Guayanası Jamayka (Tahminî) U. S. A. Fransa Macaristan (Tahminî) Rusya (Tahminî) Yugoslavya Yunanistan İtalya ton olarak İSTİHSAL Ayrıca : diğer memleketlerin istihsali de bin ton tahmin edilmektedir. Bu vaziyete göre, 1955 yılı dünya istihsali : bin ton bulunur. Halbuki 1950 senesindeki istihsal ise bin ton olup takriben 1955 senesindeki istihsalin yarısı kadardır. Şekil : 4 e bakılırsa, Batı Almanya boksit ihtiyacının Yunanistan, Yugoslavya, Fransa, Batı Afrika Endonezya'dan karşılandığı görülecektir. Halbuki, Fransa ve Yugoslavyamn rezervlerini bir süre sonra tamamen kendi imalâtları için kullanacaklarını gözönüne alırsak, Türkiye için Avrupada boksit ihraç edilebilecek bir paîar açılacaktır. Zira Avrupadaki diğer alüminyum imalatçıları ile birlikte Batı Almanya da, hammadde ihtiyacı için Yunanistan yanında Türkiyeye de imkân tanıyacaktır. Çünkü, denizaşırı ülkelerden boksit temini büyük nakliye masrafları yüzünden oldukça pahalıya malolmaktadır. ALÜMİNYUMUN BELLİ BAŞLI KULLANMA YERLERİ : Tablo 1 de toplu ve kısaca verilen kullanma yerlerini yeter derecede izah etmek bu say- Batı Türkiye toplam elektrik enerjisi sarfiyatının 1 milyar kwh olduğunu belirtmek bir mukayese imkânı verir. MÜHENDİS VE MAKİNA - CİLT 8 - SAYI 88 - KASIM

20 Tablo: 1 Alüminyumun belli başlı kullanma yerleri 1.0. Taşıt Tekniği: Demiryolu Taşıtları Lokomotiflerde Yolcu Vagonlarında Tramvaylarda Yük vagonlarında Figrofirik vagonlarda Karayolu Taşıtları Otobüslerde Kamyonlarda Tankerlerde Teferruat ve tezyinat ma Denizyolu Taşıtları Gemi İnşaatında Tahlisiye Sandalları Boru Donanımları Teçhizatlar Uçak inşaatı Nakliye Malzemeleri Ara Depolar Frigofirik Depolar Portatif Ambalaj Kasala Nakliye Sandıkları Mayi Fıçıları Sargı Bandları 2.0 İnşaat Çatı Kaplama 2.2. Prefabrike Evler 2.3. Pencere ve Kapılar 2.4. İnşaat Takımları 2.5. Vitrinler Merdiven Trabzanları 2.7. Silo ve Su Yapıları 2.8. Hangarlar 2.9. İnşaat İskeleleri 2.10 Köprüler 3.0. Elektroteknik 3.1. Havaî ve Yeraltı Nakîlleri 3.2. Şalter ve Tevzi Tabloları 3.3. Kablo Örtüleri 3.4. Kondansatörler 3.5. Radar Cihazları 3.6. Antenler 3.7. Reflektörler 4.0. İzolasyon 4.1. Sıcak ve Soğuk İzolasyonı 4.2. Yangından Koruma 5.0. Makine İnşaatı: 5.1. Motor Bloku 5.2. Silindir ve Sil. Kapağı 5.3. Pistonlar 5.4. Kaymalı Yataklar 5.5. Tekstil Mak. Parçaları 5.6. Marangoz ve Metal İşleme Makinaları Parçaları 6.0. Ambalaj Sanayii 6.1. Aluminium Foli 6.2. Tüpler 6.3. Kapsüller 6.4. Kutular 7.0. Cihazlar 7.1. Radyatörler 7.2. Sulama Tesisleri 7.3. Armatürler 7.4. Boru Donanımları 7.5. Aparat ve Tanklar 8.0. İnce Mekanik 8.1. Büro Makinaları 8.2. Optik ve Foto Cihazları 8.3. Ölçü Aletleri 9.0. Gıda Endüstrisi 9.1. Sütçülükte Kullanılan Cih kap ve Makineler 9.2. Biracılıkta 9.3. Mezbahalarda 9.4. Kasap Dükkânlarında 9.5. Konserve Fab Margarin End Fırıncılıkta Mutfak ve Ev Eşyaları Mutfak Makinaları Mutfak Levazımatı Çeşitli ev Eşyaları San'at Mücevherat Heykel Dökümü Muhtelif Aluminotermi Dezoksidasyon Elemanı Boya Malzemesi Madencilikte... falann hacmma sığmamaktadır. Bu sebeple tablo muhteviyatından bazı noktaları küçük misallerle izah edeceğiz. Taşıt Tekniğinde Alüminyum: Genel olarak, elde edilen faydanın verilen emeğe oranı - verim - olarak tarif edildiğine göre, bir taşıtın verimi için evvelâ elde edilen faydalan ve buna mukabil verilen işi bulalım : Araçtan beklenen hususlar şunlardır. 1. Uzağa taşımak, 2. Hızlı taşımak, 3. Fazla yük taşımak. genel olarak Konu ile ilgili olmaması bakımından konfor v. s. faktörleri ihmal edilmiştir. Şu halde, yukarıda üç madde olarak verilen faydalara zarar vermeden, verilen emeği azaltmak için ilmî ve konstrüktif çalışmalar yapılması gerekir. Bu halde şu neticeler elde edilir : a. Gidilecek yol sabit kabul edilirse, mesafeyi en kısa bir zamanda kat'etmek, taşıtın kısa zamanda daha çok iş yapmasını, dolayısıyla daha çabuk amorti etmesini sağlar. b. Kendi ölü ağırlığı az olan taşıtın yakıt sarfiyatı da o nisbette azalır. z. Daha fazla faydalı yük taşıması için taşıtın kendi ağırlığının asgari olması gerekir. MÜHENDİS VE MAKİNA - CİLT 8 - SAYI 88 - KASIM 1964