ATIK LASTİKLERİN YÖNETİMİ

Transkript

1 ATIK LASTİKLERİN YÖNETİMİ Prof.Dr.M.Talha GÖNÜLLÜ Yıldız Teknik Üniversitesi, Çevre Mühendisliği Bölümü, Beşiktaş İstanbul (2347) GİRİŞ Çevre açısından oldukça dayanıklı yüksek molekül yapılı polimerlerden ibaret doğal ve sentetik kauçuklardan üretilen ürünlerin kullanılmasını müteakip, faydalı ömürlerini tamamlamaları ile, çevrede zor ortadan kalkacak atık lastikler oluşmaktadır. Çevrede zor ayrışır olmaları, atık lastiklerin önemli bir çevre problemi olmalarının asıl nedeni değildir. Ne kadar zor ayrışsalar da atıklar tabiatta sonunda ortadan kaldırılabilmektedir. Buna yakma ile destek de olunabilmektedir. Ancak, üretilen atık lastiklerin çok önemli miktarlarda olması bu atıkların giderilmesindeki en önemli yönü ortaya koymaktadır yılı itibariyle 20 milyon tona yakın doğal ve sentetik lastik üretilmiş ve tüketilmiştir. Üretilen kauçuğun çok önemli bir kısmı araç lastikleri üretiminde kullanıldığından devasa boyutlarda kullanılmış araç lastikleri sorunu ortaya çıkmaktadır. Miktarın çokluğu nedeniyle bir çok giderme, uzaklaştırma ve geri kazanarak yararlanma şekli kullanılmış ve geliştirilmiştir. Miktarın çokluğu ve bunların yakılması veya yanması ile doğan çevre zararları bu atıklara olumsuz bir bakışın doğmasına neden olmuş ve kimi zaman ve yerlerde bu atıklar zararlı atıklar gibi ürkülerek yönetilmeye çalışılmıştır. Halbuki, atık yönetiminde atığı ortadan kaldırma ve uzaklaştırma yaklaşımında, atığın tekrar yararlanılacak bir forma dönüştürülmesi düşüncesine sahip olunması ile sıkıntı veren bu atıklar konfor/huzur veren malzemelere dönüştürülebilir. Unutulmamalıdır ki en başlangıçta lastiklerin üretimi için kullanılan hammaddeler de tabiat ve insan tabiatı için çok uyumlu maddelerden oluşmuyordu. Bu bildiri metninde doğal ve sentetik lastiklerin üretimi, atık lastiklerin oluşumu ve muhtemel zararları ve atık lastiklerin yönetimi için kullanılan yol ve yöntemler açıklanmıştır. KAUÇUK/LASTİK ÜRETİMİ Doğal Kauçuk: Doğal kauçuk, kauçuk ağacı denen Hevea brasiliensis den oluşan sütümsü bir akışkan sıvıdan üretilir. Doğal kauçuk, % lastik (cis-1,4 polyisoprene), %2 reçine, % su ve % 2-5 lipid ve proteinden oluşmaktadır yılında dünyada 8,06 milyon ton üretilmiş ve 7,87 milyon ton tüketilmiştir yılı itibariyle dünyada en çok doğal kauçuk üretmiş ilk beş ülke, bin ton olarak; Tayland: 2873, Endonezya: 1792, Malezya:986, Hindistan: 707 ve Çin: 478 şeklinde sıralanmıştır. Ülkemiz doğal kauçuk tüketimi 2003 yılı için 107 bin ton olarak gerçekleşmiştir. Dünyada doğal kauçuğu ençok tüketen ülkelerin önde gelenleri ise, bin ton olarak; Çin: 1455, ABD: 1079, Japonya: 784, Hindistan: 716 ve Kore Cumhuriyeti: 333 olarak gerçekleşmiştir. Doğal kauçuk; konveyör kayışları, lastik silindir ve tekerlekler vb. gibi endüstriyel ürünlerin, fan kayışları, radyatör hortumları vb. gibi otomotiv ürünleri, lastik eldivenler, oyuncaklar, sıhhi ürğünler vb. gibi lateks ürünleri ve yapışkanların temel hammaddesidir. Bunlardan çok daha fazla tüketildiği alanlar ise; araç lastikleri ve ayakkabı sektörleridir. 1

2 Sentetik Kauçuk: Sentetik kauçukların tasnifi: Stiren Bütadien Kauçuğu (SBR) Cis Polibütadien Kauçuğu (CBR) Sentetik Lateks Diğer Sentetik Kauçuklar şeklinde yapılmaktadır. Stiren Bütadien Kauçuğu (SBR); Stiren ve bütadien den soğuk olarak emülsiyon polimerizasyonu ile elde edilen ve %22,5- %24,5 bağlı stiren içeren bir kopolimer olup genel maksat kauçuğudur. Formülü aşağıdaki gibidir: SBR, yüksek sıcaklığa, yağ ve çözücülere karşı çok dirençlidir. Fiziksel özelliklerinin geliştirilmesi için karbon siyahı ve diğer dolgu maddeleri ilave edilir. SBR, bütün sentetik kauçuklar üretim ve tüketiminin yaklaşık %60 ını oluşturur. Polibütadien Kauçuğu soğuğa ve aşınmaya karşı dayanıklı olmasına karşın bilhassa ıslak yollarda kayma direnci yetersizdir. Dolayısıyla tek başına fazla kullanılmamaktadır. Genellikle SBR ile karıştırılarak karakteristikleri iyileştirilir ve binek otomobil lastiklerinde kullanılır. Polyisopren doğal kauçuğa en yakın elastomerdir. Ancak, SBR ve Polybütadien e nazaran üretim maliyeti daha yüksek olduğundan az miktarda (toplam üretimin %2 si) üretilmektedir. Etilen, Propilen, Butil Nitril kauçuklar gibi diğer elastomerler toplam sentetik kauçuk tüketiminin küçük bir kısmını meydana getirirler. Bunlar lastik sektörünün dışında, mekanik parçalar, tablolar, borular, contalar ve su depolarında kullanılmaktadır. SBR Kauçuğu tiplerinin kullanım alanları aşağıda verilmiştir: SBR 1500: Otomobil lastiği, taşıyıcı bant, hortum SBR 1712: Ayakkabı taban ve ökçesi, mekanik eşyalar, oto paspası SBR 1502: Oto lastiği, beyaz yanak ve karkas kısmı, mekanik eşya, lavabo contası, çizme, galoş, oyuncak, ayakkabı tabanı, çamaşır makinesi merdanesi, spor eşyalar, lastik örtüler SBR 1509: Ayakkabı sanayi SBR 1778: Yer döşemesi, açık renkli çizme, ayakkabı tabanı, lavabo contası, spor eşyalar, suni sünger, oto lastiği Cis Polibütadien Kauçuğu (CBR); Butadien 1,3 monomerinin kobalt katalizörlüğünde özel şartlarda polimerizasyonu ile elde edilen sentetik kauçuk türüdür. CBR ye ait formül aşağıdaki gibidir: CBR kauçukların en önemli özelliği, yüksek elastikiyetidir. Kolay işlenir. Tabii kauçuktan daha fazla olan esneklik kabiliyetini geniş bir sıcaklık aralığında muhafaza eder. İnert gazları çok iyi geçirir. Kaymaya karşı mukavemeti zayıftır. 2

3 CBR Kauçuğunun kullanım alanları aşağıda sıralanmıştır: Oto ve uçak lastiği imalatı, dolgu tekerlek lastiği imalatı, kablo ve tel izolasyonu, araçların V kayışları ve taşıyıcı konveyör bandı imalatı, yer döşemesi imalatı, antişok polistiren ve ABS üretiminde. Ülkemizde üretilen CBR türleri; CBR 1203 ve CBR 1220 olarak ifade edilebilir. Sentetik Lateks; Stiren ve butadien in emülsiyon polimerizasyonu ile elde edilen ve içerisinde yüksek oranda bağlı stiren bulunan bir kopolimerdir. Fabrikadan çıktıktan sonra içine hiçbir katkı maddesi katılmamış ve hiçbir işlemden geçirilmemiş olan kauçuğa ham kauçuk denir. İçine kükürt başta olmak üzere gerekli katkı maddeleri katıldıktan sonra preste pişirilmiş kauçuğa vulkanize olmuş kauçuk denilir. SBR ve CBR üretim/tüketimleri: Ülkemiz SBR ve CBR ihtiyaçlarının önemli bir kısmı, 1975 yılında İzmit Yarımca da Petkim Kompleksinde kurulan fabrikalar tarafından karşılanmaktadır. Şekil 1 de SBR üretim fabrikasına ait imalat akım şeması verilmiştir. SBR ve CBR fabrikaları, tarihinde Tüpraş a devredilmiştir. Çizelge 1 de Tüpraş tarafından üretilen SBR ve CBR türlerinin yapısal özellikleri verilmiştir. Türkiye de 2002 yılı SBR iç talebi 47 bin ton ve CBR talebi 19 bin ton olarak gerçekleşmiş ve 2001 yılında iç talebin Pektim-Tüpraş tarafından karşılanan oranları SBR de %53 ve CBR de %59 olarak gerçekleşmiştir. Görüldüğü üzere halen önemli bir oranda SBR ve CBR yurt dışından ithal edilmektedir. Buna ilaveten, sentetik kauçuk sektöründe SBR ve CBR ürünlerinin ana hammaddelerinden Bütadien 1.3 ün büyük bir kısmı Yarımca BDX Fabrikasından sağlanmakta (yaklaşık ¾ ) kalan kısmı ve stirenin tamamı ithalat yoluyla sağlanmaktadır. Ülkemizde en büyük kauçuk tüketicileri olan oto lastiği fabrikaları ve lastik işleme sanayi, artan taleplerini, daha düşük fiyata sahip Bağımsız Devletler Topluluğu, ABD, Brezilya, Meksika vb. gibi ülkelerden sağlamaktadır. Günümüzde sağladığı yakıt tasarrufu ve CO2 emisyonunda sağladığı azaltma nedeniyle önceden kurulu emülsiyon bazda üretilen SBR nin yerini giderek çözelti tipi SBR (S-SBR) almaktadır. Bunlara green veya eco lastik ismi verilmektedir. Dünyada ençok SBR tüketiminin yapıldığı ülkelerde de toplam kauçuk tüketiminin takriben %60 ını SBR oluşturmaktadır. Dünya genelinde, 2003 yılı itibariyle 11,35 milyon ton sentetik kauçuk üretilmiş ve 11,22 milyon ton ise tüketilmiştir. Ençok sentetik kauçuk üreten ülkeler 2003 yılı itibariyle, bin ton olarak; ABD:2113, Japonya:1577, Çin:1272, Rusya Federasyonu:1070 ve Almanya:888 olarak gerçekleşmiştir. Ençok sentetik kauçuk tüketen ülkeler ise 2003 yılı itibariyle, bin ton olarak; Çin:2095, ABD:1890, Japonya:1111 ve Rusya Federasyonu:619 olarak gerçekleşmiştir. HURDA LASTİKLER VE ÇEVRE Hurda lastiklerin çevreye ve toplum sağlığına etkilerini araştıran bir çok çalışmalar olmuştur. Birçok kaynakların hurda lastikleri tümüyle inert madde olarak ifade etmelerine karşılık, laboratuarda suya geçebilecek maddelerin tayini için kabul edilen TCLP yöntemine göre Çizelge 2 de ifade edilen sonuçlar elde edilmiştir. Arazide yapılmış araştırma neticeleri ise Çizelge 3 te verilmiştir. 3

4 Şekil 1. Yarımca SBR Üretim Tesisi İmalat Akım Şeması (DPT, 2001) Çizelge 1. Türkiye de üretilen kauçuk türlerinin özellikleri (DPT, 2001) ÖZELLİK Birim SBR 1502 SBR 1712 SBR-1712 NF CBR 1203 CBR 1220 Uçucu Madde % w 1,5 max 0,75 max 0,75 max 0,75 max 0,75 max Toplam Kül % w 0,3 max 1,5 max 1,5 max 0,3 max 0,3 max Mooney Viskozitesi ML/4' 100oC Kopmada Gerilme Direnci Kg/cm2 35'/145oC 220 dak 175 dak 175 dak 125 dak Kopmada Uzama % 35'/145oC 380 dak 500 dak 500 dak 380 dak Çizelge 2. Laboratuarlarda yapılan TCLP araştırması sonuçları (mg/l) (Liu ve ark., 1998) TCLP Birincil İkincil Minnesota Minnesota Lastikleri Wisconsin Scrap Tire VDOT, Yönetmelik İçmesuyu İçmesuyu RALs ph 5,0 ph 5,0 ph 7,0 ph 8,0 AFS Mangmnt long- Limiti Standardı Standardı Council term Al 0,05-0,2 0,746 As 5 0,05 limit altında Ba ,5 0,488 0,205 0,174 0,265 0,12 0,59 2,08 Cd 1 0,005 0,005 0,125 0,007 < 0,005 < 0,005 limit altında 0,0035 Cr 5 0,1 0,12 0,235 0,002 < 0,005 < 0,002 < 0,003 0,048 0,0824 Cu 1,3 0,328 Fe 0,3 0, ,2 0,531 0,718 0,23 31,62 Mn 0,05 0,3 Hg 0,2 0,002 0,0004 Ni 0,1 2,46 Se 1 0,05 0,045 0,203 < 0,054 < 0,045 < 0,028 < 0,005 limit altında Ag 5 0,05/0,1 0,005 Zn ,5 17,5 3,38 < 0,005 0,63 0,153 4

5 Çizelge 3. Arazide yapılan sızma araştırması sonuçları (mg/l) (Liu ve ark., 1998) Her iki çizelgedeki sonuçlara göre; lastiklerden veya kırpıntılarından sızan sular tehlikeli atık özelliğine sahip değildir. Birincil ve ikincil içme suyu standartları da bir çok parametreler için aşılmamaktadır. Fe, Mn ve Zn gibi metallerin daha fazla sızma yapabildiği görülmüştür. Uzun vadeli testlerde sınırları aşan değerler elde edilmiştir. Yapılan deneyler, asidik şartlarda metal iyonlarındaki çözünmenin ve ph=8 gibi alkali bir şartta organiklerin çözünmesinin arttığını ortaya koymuştur. Bu tür çalışma sonuçlarına dayanarak bu tür atıkların sıhhi kullanım yerlerinde olmayacağı, buna karşılık örneğin çöp depo yeri sızıntı suyu toplama tabakası olarak faydalı olabileceği sonucuna varılmıştır. Hurda lastiklerin yeraltısuyu ile temasta bulunduğu birçok durumda toprağın ph durumuna bağlı olarak içme suyu standartlarının zorlanabildiği görülmüştür. Bazı araştırmacılar (Draper, A.J. 2002), lastik tozunu TCLP yöntemi dışına çıkarak 10 gün gibi uzun bir süre aynı suyla temasta tutarak oluşan sızıntının sucul mikroorganizmalara ve böcek-kurtçuk boyutundaki canlılara zarar verdiğini ifade etmişlerdir. Bu araştırmacılar her km de araç lastiğinden 90 mg lastik partikülünün yol tozuna karıştığını belirtmişlerdir. Bu partiküllerin alergen olma ihtimali bulunmaktadır. Hurda lastiklerin yığıldığı yerlerde önemli 2 çevre zararı söz konusu olmaktadır. Bunlar; bu yığınlarda meydana gelen şiddetli yangınlar ve diğeri ise bu yığınlarda rahatça çoğalma fırsatı bulan böcekler nedeniyle toplum için oldukça tehdit edici hastalıkların yayılma ihtimalidir. Araç lastiklerinin içinin boşluklu olması bunların sönmesini zorlaştırmaktadır. Örneğin ABD, Winchester-Virginia da meydana gelen bir yığın yangını yaklaşık 9 ay sürmüştür. Lastik yığınlarının yanmasıyla atmosfere tonlarca zararlı bileşikler yayılmaktadır. Siyah bir bulut gibi atmosfere yayılan bu maddeler içinde; karbon siyahı, uçucu organikler, yarı-uçucu organikler, çok halkalı hidrokarbonlar, yağlar, kükürt oksitleri, azot oksitleri, nitrosaminler, karbon oksitleri, uçucu partiküller ve As, Cd, Cr, Pb, Zn, Fe vb. gibi metaller bulunabilmektedir. Konuyla ilgili detay için; EPA, 1997 yayını Air Emissions from Scrap Tire Combustion incelenebilir. Yangınlar ile atmosfere yayılan bu kirleticiler yakın çevredeki toprak ve suların kirlenmesine de neden olurlar. Yangın sonrasında kalıntıların toprağı kirletme potansiyeli söz konusudur. Yangını söndürmek maksadıyla sıkılan sular yangında piroliz meydana gelmesine ve toprağa sızarak ayrı bir probleme neden olabilecek bir çok hidrokarbonların oluşmasına da neden olabilmektedir. 5

6 Yığınlarda üreyen böceklerden kaynaklanan hastalıklar, özellikle yağmurlardan sonra görülmektedir. Ohio da bir çalışmada çocuklarda meydana gelen rahatsızlıkların %80 nedeninin yakında bulunan hurda lastik yığınları olduğu savunulmuştur. Bütün haldeki hurda lastiğin doğrudan insan sağlığı ile etkileşimi açısından yapılan araştırmalarda; akut bir etkinin olmadığı belirlenmiştir. Lastiğin hammaddelerinden biri olan ve International Agency for Research on Cancer tarafından kanserojen olarak sınıflandırılmış olan işlenmemiş naftenik veya aromatik extender yağlarının deriyle sürekli teması halinde deney hayvanlarında deri kanseri görülmüştür. İnsanlarda uzun ve tekrarlanan temaslar halinde alerjik deri reaksiyonunun meydana geldiği belirtilmektedir. HURDA LASTİKLERİN YÖNETİMİNDE UYGULANAN YÖNTEMLER Hurda araç lastikleri üzerinde kullanma sonrasında kalan sadece lastiğin bulunduğu et kısmı zımparalanarak alınsa bile toplam kütlenin %1 ini oluşturmamaktadır. Keza, termosetting özellik taşıdığı için hurda lastikler ısıl olarak tekrar kullanılacak şekilde işlenememektedir. Bütün haldeki hurda araç lastiklerinin çok boşluklu olması, sıkıştırılmalarının zor olması ve ayrışmalarının uzun yıllar alması nedenleriyle katı atık depo yerlerinde depolanmaları da tercih edilmemektedir. Katı atıkların depolandığı düzenli depolara yerleştirilen bütün araç lastiklerinin zaman içinde yukarıya doğru hareket ederek, depo yerindeki tüm tabakaları yırttığı ve depo yeri tasarımına zarar verdiği de görülerek, depo yerlerine bütün haldeki araç lastiklerinin depolanamayacağı çabuk anlaşılmıştır. Hurda lastiklerin açık alanlarda yığıldığı yerler için en önemli 2 çevre sorunu yukarda ifade edilmişti. Bu nedenlerle hurda lastiklerin uzun süreler için önemli bir miktarı oluşturacak yığılmasının mahzurlu olduğu görülerek, bu atıkların bertarafı için yeni alanlar araştırılmaya başlanmıştır. Çizelge 4 te yıllarında bazı ülkelerdeki hurda araç lastiği yönetim durumları verilmiştir. Çizelgenin incelenmesi ile atık depo sahasına gömmenin terk edilmekte olduğu görülmektedir. Çizelgeden atık lastiklerin enerji elde edilmesinde ağırlıklı biçimde kullanıldığı görülmektedir. Buna karşılık, çizelgede sıralanan bertaraf yöntemlerinden geri kazanma için ülkelerin yatırımlarının ve geri kazanma yerlerinin giderek artması nedeniyle geri kazanma oranında giderek artan oranlar söz konusudur. Çizelge 4 teki bilgiler giderek değişmektedir. EPA ya göre halihazırda ABD de hurda lastiklerin %78 i muhtelif yöntemlerle ticari olarak değerlendirilmektedir. Değerlendirilen bu atık lastiklerin %42 si ise termik santral, çimento fabrikası ve endüstriyel kazanlarda yakılarak, atıkların enerjisinden yararlanılmaktadır. Isıl maksatla kullanılan lastiklerin, halihazırda, %46 sı çimento fabrikalarında, %17 si kağıt fabrikalarında, %16 sı termik santrallerde vb. şeklinde değerlendirildiği görülmektedir. Çizelge 4. Bazı ülkelerde araç lastiklerinin yönetimi (Adhikari, De ve Maiti, 2000) Bertaraf Fransa Almanya İtalya İngiltere Belçika Hollanda İsveç ABD Yöntemi Yeniden kaplama, % 20 17, Geri kazanma, % 16 11, ,5 28 Enerji elde edilmesi, % 15 46, Atık deposuna, % İhracat, % ,

7 Ülkemizde yeniden kaplanmış araç lastikleri, ekonomik olması nedeniyle kamyonlarda oldukça tercih edilmektedir. İtalya da 2001 Aralık ayında çıkan kanun düzenlemesi ile stepne lastiğin kaplanmış lastik olması halinde %20 destek öngörülmüştür. İngiltere de 2003 Temmuz da araç lastiği kaplaması ile ilgili yeni bir mevzuat yayınlanmıştır. ABD de de tekrar kaplanmış lastiklerin kullanılması desteklenmektedir. Bazı şirketler tüm araçlarına yenilenmiş araç lastikleri takmayı prensip haline getirmişlerdir. Bunlara bazı örnekler; The U.S. Postal Service, Federal Express ve United Parcel Service. Yeniden kaplanan araç lastikleri ile ilgili olarak bazı eyaletlerde bazı kabuller geliştirilmiştir. Karayoluna çıkacak otobüslerin ön tekerlerinin ve traktörlerin tüm tekerleklerinin yenilenmiş lastik olmaması ve iki kezden fazla yenilemenin yapılmaması vb. gibi. Meydana gelen gelişmeler, hurda araç lastiklerin kullanılmasının giderek yaygınlaşacağını göstermektedir. Ancak bu konudaki önemli bir nokta ise yeniden kaplama yapmış lastiklerden yolda parçaların kopmaması gerektiğidir. Bu şekildeki uygunsuz yenilemelerin kesinlikle yapılmasının önüne geçilmelidir. Uygun yenilemeye rağmen, araçların kullanılmasındaki gerekli dikkat edilecek noktalar araç lastiği ömrünü uzatmaktadır. Hurda lastiklerin yönetimini geciktirmek ve rahatlatmak için tüm araç lastiği üreticileri, web siteleri ve basılı broşürleri ile, araç bakımı ve doğru lastik seçimi ile ilgili tüketiciye bilgilendirmeler yapmakta iseler de bunun yaygınlaştırılması ve tüketicilerin daha bilinçli hale getirilmesi çok önemli yararlar sağlamaktadır. %90 dan fazlası organik olan ve ısıl değeri 32,6 mj/kg olan hurda lastikler, yakıt olarak da değerlendirilmektedir. Hurda lastik, ısıl değeri 18,6-27,9 mj/kg aralığında değişen kömürden daha fazla ısıl değere sahiptir. Hurda lastik, genelde iri parçalara bölünerek yakıcılarda yakılmaktadır. Lastiklerin yakılması ile elektrik ve buhar üretilebilmektedir. Buna karşılık, aynı zamanda önemli bir hava kirlenmesi oluşacağından, önemli bir hava kirliliği kontrol ekipmanının kurulması gerekmektedir. Hurda lastiklerin yakılması yerine pirolizi üzerine de çalışmalar yapılmış ve günümüzde birçok ülkede kurulu tesisleri bulunmaktadır. Gönüllü ve ark. (1997) tarafından laboratuarda yapılan hurda lastik piroliz araştırmasında; 5-59 o C/dakika aralığında değişen hızlarda ısıtmalar ile 150 o C gibi düşük bir sıcaklıkta bozunma ürünleri başlamış ve o C a kadar termal bozunma tamamlanmıştır. 59 o C/dakika hızla termal bozundurmada oluşan pirolitik kömür miktarı %20 olarak gerçekleşmiştir. Deneylerde elde edilen pirolitik yağın ve kömür ısıl değerlerinin, sırasıyla; 10,720 ve 7,780 cal/g olduğu tespit edilmiştir. Atık lastiklerin vulkanize edilmiş olması, tekrar işlenmelerini güçleştirmekte olduğundan, birçok devulkanizasyon yöntemleri gerçekleştirilmiştir. Bu konudaki gayretler devam etmekte olup, giderek bu yönde araştırma ve uygulamaların yaygınlaşması beklenmektedir. Elde edilen ürünün ham kauçuğa benzemesi ve işlenme kolaylığına sahip olması gibi avantajlar bu yöntemlerin sunduğu avantajlardır. Devulkanizasyon için geliştirilen yöntemler; fiziksel, kimyasal ve biyolojik yöntemler şeklinde sınıflandırılabilmektedir. Fiziksel yöntemler; mekanik işlemler, termo mekanik işlemler (dondurma-çözme), cryomekanik işlemler, mikrodalga ve ultrasonik işlemler olarak sıralanabilir. Kimyasal yöntemler ise yine başlıklar olarak; organik disülfürler ve merkaptanlarla işleme, inorganik bileşiklerle işleme ve kimyasal bozundurmayla işleme belirtilebilir (Adhikari, De ve Maiti, 2000). Hurda lastiklerin geri kazanılması yöntemleri günümüzde giderek çeşitlenerek yaygınlaşmaktadır. Hurda lastiklerin geri kazanılması bütün halden-toz hale kadar, çeşitli boyutlar için yapılmaktadır. Bütün haldeki hurda lastiklerin geri kazanılma uygulamaları: 7

8 - Oyun parkları - Motorlu spor alanları - Deniz kıyısında gemi yanaşma noktaları - Toprak erozyonu önlemede - Zeminin su oymasına karşı köprü ayaklarının kaplanması - Araç park alanları - Deniz kıyısında dalga kırıcı olarak - Su ortamlarında canlı yaşamının gelişmesi için bentik alanda - Şev stabilizasyonunda (çelik teller ile birbirine bağlanmış olarak) - Yol stabilizasyonunda (çelik teller ile birbirine bağlanmış olarak) İri parçalar haline getirilen hurda lastiklerin kullanıldığı alanlar: - Çöp depo yerinde sızıntısuyu toplama tabakası teşkili - Çimento fabrikalarında yakıt olarak - Elektrik üretimi maksatlı termik santrallerde yakıt olarak - Isı, buhar ihtiyacı için kağıt vb. endüstriyel sektörlerin kazanlarında yakma Kırıntı ve toz haldeki kullanım alanları çok daha geniş olup, aşağıda sıralanmıştır: - Otomobil Endüstrisinde: Kayışlar Oto fren balatasında bağlayıcı Oto tamponları Araba kaportasında sızdırmazlık contaları Araç içi paspaslar Contalar Darbe absorblayıcılar Teker arkasında çamur/su sıçramasını önleyen lastik perdeler Araç lastikleri ve İç lastikler Gemi raspa malzemesi - Spor Alanları Yüzeylerinde: Atletizm parkuru Golf ilk vuruş alanları Kreş oyun alanları Rerkreasyon alanları Çim bowling alanları Tekne içinde kaymayı önleyici yüzey Okul spor alanları Yüzme havuzu çevresi ve bahçe içi yollar Tenis ve basketbol sahaları Yürüyüş parkurları - İnşaatlarda ve İnşaat Malzemesi Üretiminde: Tutkallar ve izolasyon sıvıları Teneke içi reçine kaplaması Halı tabanı Genel ekstüzyon ürünleri Genel döküm kalıp ürünleri 8

9 Baraj, depo, havuz, atık bertaraf sahası ve çatı sızdırmazları ve örtüleri Paspaslar Bina zemin kaplamaları Su basmanı su önleyici Contalar Hastane, endüstri ve banyo zeminleri Insulation Kümes hayvanı altlıkları Kaymayı önleyici yüzey malzemesi İnşaat boyası Bağlantı noktası briketi Zemin yükseltme Çatı kiremitleri Vibrasyon gidericiler Çatı ve duvarlarda su izolasyon madde - Zemin ve Asfalt Uygulamaları: Drenaj boruları Civa ve metalik yüzeyler için filtreleyici malzeme Poroz sulama boruları Demiryolu ray bağlantıları Karayolu inşası ve tamiri Asfalt yol çatlakları kapama malzemesi Karayollarda lastik katkılı asfalt Toprak iyileştirici ve zemin örtüsü At yarış pisti malzemesi Toprakaltı drenajı Malzeme yönlendirme bacaları dağıtma zemini Trafikte araç ve insan geçiş barikatları - Termoplastik Elastomerik Ürünler: Oto parçaları Radyo, TV vs. parçaları Kablo yalıtkanı Halı kayma önleyicileri Boru biçimli çekme malzeme Esnek lastik uygulamaları Dökümle şekillendirilmiş inşa ürünleri İzolasyonlar Yarı havalı tekerler İçi dolu endüstriyel tekerler Tepsiler, bidonlar ve kutular Hurda lastik için her eyalette ayrı mevzuat düzenlemesi olan ABD de, hurda araç lastiklerinin yönetimi için otomobil lastikleri perakende fiyatına 0,5-2$ ve kamyon lastikleri perakende fiyatına 3-5$ ilave edilmektedir. 1 Temmuz 2003 tarihi ile yürürlüğe giren ABD nin Idaho eyaleti hurda lastik yönetim mevzuat düzenlemesinde aşağıda ana başlıkları ile ifade edilen düzenlemeler getirilmiştir: Biriktirme/Depolama: - Hurda lastikler izin verilmemiş özel veya tüzel hiçbir alana (sular dahil) depolanamaz 9

10 - Hurda lastik depolama sahalarının işletilmesi için otoriteden gerekli izini alacak düzenlemelerin tümü yapılmalıdır - Sistemin korunması için araç lastiği başına 2,5$ istenir - Depolama sahası yerleşimi, lastik değerlendirme kapasiteleriyle sınırlanır - Çevreye zarar vermeyecek gerekli tedbirler alınmalıdır. Aksi bir durumda otorite izini kaldırabilir veya askıya alabilir - Depo alanında uygun olmayan depolama görüldüğünde, lastik başına 500$ a kadar ceza verilir Uzaklaştırma/Bertaraf: - Atık lastiklerin, atık lastiklerin hacmini (%65 e kadar) azaltmak için altyapısı (balyalayıcılar) bulunan özel veya tüzel katı atık depoları haricinde hiçbir yerde bertarafı yasaktır - 20cm*20cm ebatlarından büyük veya 400 cm 2 den büyük lastik parçalarının katı atık depo sahasına depolanamaz - Uygunsuz bertarafın tespiti halinde atık lastik başına 500$ a kadar ceza verilir Taşıma: - İzin verilmiş bir biriktirme/depolama alanı veya katı atık depo sahası dışında bir yere taşımak yasaktır - Uygunsuz taşımanın tespiti halinde atık lastik başına 500$ a kadar ceza verilir Geri Kazanma ve Tekrar Kullanma: - Atık lastiklerini geri kazanma ve tekrar kullanma için uygulanacak yöntemleri, Eyalet çevre departmanı tespit eder ve yönetir SONUÇLAR Medeniyetin bir gereği olarak oluşan atık araç lastiklerinin çevre için çok önemli bir sıkıntıyı doğurduğu çoktan anlaşılmış olmakla beraber; günümüz dünyasında bu atıkların yönetimi ile ilgili olarak yeni elde edilen teknolojik anlamaların yardımıyla giderek doğruya doğru hareket edildiği görülmektedir. Bu arayış içerisinde çok önemli bir mesafenin alınmış olmasına rağmen, atık lastik oluşum miktarının her geçen yıl artmasının önüne geçilmiş değildir. Bu atıkların en uygun yönetimi ile ilgili aramalar devam ederken, bu atıkların oluşmasını azaltacak tedbirlerin alınması gerekmektedir. Bu maksatla, konuyla ilgili gayretleri olmasına rağmen, lastik üreticileri tüketiciye doğru ürün alma ve ürünü en uzun süre kullanma yollarını çok iyi bir şekilde öğretmelidirler. Keza atık oluşumunu azaltmak için tekrar işlenerek yenilenmiş lastiklerin kullanılması için doğru üretim işi yapacak altyapının kurulması konusuna lastik üreticilerinin el atması beşikten mezara kadar sorumluluk gereğidir. Ülkemizde eksikliği olan diğer bir alan da atık lastiklerin çeşitli malzemeler üretilmek üzere kullanılması ile ilgili endüstriyel/ticari gayretlerin bulunmamasıdır. 10

11 KAYNAKLAR Adhikari, B., De, D. ve Maiti, S. (2000), Reclamation and Recycling of Waste Rubber, Progress in Polymer Science, 25, pp DPT (2001), Sekizinci Beş Yıllık Kalkınma Planı-Kauçuk Ürünleri Özel İhtisas Komisyonu Raporu Karbon Siyahı Ve Sentetik Kauçuk Alt Komisyonu Raporu, DPT: 2809 ÖİK: 612 EPA(1997), Air Emissions from Scrap Tire Combustion, EPA-600/R Gönüllü, M.T. ve ark. (1997), Çeşitli Atıklar Için Optimum Pirolitik Işletme Parametrelerinin Belirlenmesi, TÜBİTAK Proje No. KTÇAG-131. Liu,H.S., Mead, J.L. Stacer, R.G., Technical Report #2: Environmental Impacts of Recycled Rubber in Light Fill Applications, Chelsea Center for Recycling and Economic Development Plastics Conversion Project, University of Massachusetts, August State of Ideho, Department of Environmental Quality web sayfası EPA hurda lastik web sayfası Tire Retread Information Bureau web sayfası International Rubber Study Group web sayfası 11