Xinjiang a(uygur Özerk Bölgesi) Genel Bakış;

Transkript

1 DOĞU TÜRKİSTAN (UYGUR YURDU.) Xinjiang a(uygur Özerk Bölgesi) Genel Bakış; Kısa adı Xinjiang olan Xinjiang Uygur Özerk Bölgesi, Çin'in kuzeybatısında yer alıyor. Toplam yüzölçümü 1 milyon 660 bin kilometrekareyi geçen Xinjiang, ülke toprağının altıda birisini oluşturarak Çin'in yüzölçümü bakımından en büyük eyalet düzeyindeki idari bölgesi durumundadır. Nüfusu 19 milyon 250 bini bulan ve merkezi Urumçi olan Xinjiang, "şarkı ve dans memleketi", "meyve diyarı", "altın ve yeşim taşlarının memleketi" olarak da biliniyor. Xinjiang'ın sahip olduğu son derece zengin turistik kaynaklar, doğal güzellikler ve kültürel varlıklar olarak ikiye ayrılabilir. Hem rakımı 8600 metreyi aşan dünyanın ikinci en yüksek tepesi Çogri Tepesi'ne, hem de deniz seviyesinin 154 metre altında olan Çin'in en alçak yeri Aydın Gölü'ne ev sahipliği yapan Xinjiang'da, akarsular, bozkırlar, Gobi Çölü ve çöller ile ilkel hallerini bugüne kadar koruyan hayvan ve bitki türleri bulunmaktadır. Uzun bir süre içerisinde Doğu ile Batı arasındaki önemli bir ulaşım koridoru olan Tarihi İpek Yolu'nun önemli bir bölümünün geçmesi nedeniyle Xinjiang'da sayısız sit alanları bulunmaktadır. Dünyaca bilinen antik Loulan kenti, Kızıl Mağaraları, sayısız kaya resimleri ve antik mezarlar, bunların bazı örneklerini oluşturmaktadır. Xinjiang, aynı zamanda bir "gelenekler müzesi" durumundadır. Xinjiang'da yaşayan 10'larca yerli etnik grupların farklı tarihi ve kültürel birikimleri ile dini inançları, Xinjiang'a özgün bir ortak kültür kazandırdı. Kısacası Xinjiang, başlı başına bir turizm cennetidir. Tarih Xinjiang, 2 bin yıldan fazla bir süre öncesinden bugüne kadar hep birleşik ve çok etnik gruplu Çin devletinin bir parçası olmuştur. M.Ö 60 yılında Han İmparatorluğu yönetiminin Batı Bölgeleri Komutanlığı nı kurmasıyla Xinjiang, Batı Han hanedanının doğrudan yönetimi altına girdi. Batı Bölgeleri, bugünkü Balkaş Gölü ve Pamirler i kapsıyordu. Bunu izleyen 1000 yıldan fazla sürede Xinjiang, Çin merkezi yönetimine hep bağımlı kalmış, merkezi hükümetin kurduğu idari organlar tarafından yönetilmişti.

2 Bundan 300 yıl öncesindeki Qing hanedanı döneminde merkezi hükümet, Xinjiang ın İli bölgesine bağlı Huiyuan şehrinde tüm Xinjiang bölgesini yönetmekle görevli İli Komutanlığı nı kurdu. Xinjiang ın 1884 yılında bir eyalet haline dönüştürülmesi ise bölgenin Çin in iç kesiminde yer alan diğer eyaletlerle olan bağlantılarını daha da güçlendirdi. Eylül 1949 da Xinjiang ın barışçı kurtuluşu ilan edildi. 1 Ekim 1949 da Çin Halk Cumhuriyeti nin kurulmasından sonra Xinjiang, Çin in diğer eyaletleriyle eşit statüye ve aynı zamanda etnik özerklik hakkına sahip olan eyalet düzeyindeki idari bölge haline dönüştürüldü. Din Tarih boyunca Budizm, Nasturilik, Manicilik ve İslamiyet Xinjiang da hakim olmuştur. Dolayısıyla Xinjiang, dünyada bu dört büyük dinin kaynaştığı tek bölge olma özelliğini taşıyor. Budizm, M.S 1. yüzyılda Xinjiang dan İpek Yolu güzergahını izleyerek doğuya doğru Çin in iç kesimine girdi. Bir Hıristiyan mezhebi olan Nasturilik M.S 6. yüzyılda Xinjiang a girdi. Arkeolojik çalışmalara göre tarihte Xinjiang, Nasturiliğin geniş bir şekilde benimsendiği bir bölge olmakla sınırlı kalmayıp, aynı zamanda bu dinin merkezi konumundaydı. Nasturilik, daha sonra İslamiyet in girişiyle birlikte Xinjiang da tarihe karıştı. M.S 694 yılında Manicilik, Çin e girdi. 19. yüzyıldan bu yana Çin in Gansu eyaletinin Dunhuang şehri yakınlarındaki Mogao Mağaraları ve Xinjiang ın Turfan bölgesinde bulunan Maniciliğe ait dini kitap ve belgeler, Maniciliğin Çin in kuzeybatısında yaygın olarak benimsendiği ve derin etkiye sahip olduğunu gösterdi. İpek Yolu aracılığıyla 10. yüzyılın ortalarında Kaşgar a giren İslamiyet ise 16. ve 17. yüzyıllar arasında Xinjiang ın tümüne yayıldı. Bugün Xinjiang da yaşayan Uygurlar, Kazaklar, Huiler, Özbekler, Kırgızlar, Tacikler ve Tatarların da aralarında bulunduğu 10 etnik grup, İslamiyet e inanır. Dini kurumlar İslamiyet, Xinjiang daki toplumsal yaşamda büyük etkiye sahip. Bugün Xinjiang genelinde başta camiler, Lama tapınakları ve kiliseler olmak üzere toplam 23 binden fazla dini mekan bulunuyor. Bu dini mekanlar, çeşitli etnik gruplardan farklı dinlere inanan vatandaşların ihtiyaçlarına cevap veriyor. İslam Cemiyetleri, medreseler ve Budizm dernekleri ise Xinjiang daki başlıca dini örgüt ve kurumlardır. Bugün Xinjiang da Uygur, Kazak ve Hui başta olmak üzere 10 etnik gruptan dokuz milyondan fazla Müslüman var. Bu rakam, tüm bölge nüfusunun yüzde 56.3 ünü teşkil ediyor. Xinjiang da yaşayan Moğolların yaklaşık 80 bini Lamaizm e inanır ve bölgede toplam 40 Lama tapınağı bulunuyor. Xinjiang daki Hıristiyan sayısı yaklaşık 30 bindir ve bölgede 24 kilise vardır. Bölgedeki Katolik nüfus ise 4 binin üzerinde ve Katolikliğe ait 25 dini mekan bulunmaktadır Ayrıca Xinjiang da Ortodoksluğa inanan 200 den fazla Rus yaşıyor ve onlara ait iki kilise var. Xinjiang'ın etnik yapısı Xinjiang, tarih boyunca birçok etnik grubun bir arada yaşadığı bir bölge oldu. Asırlardır sayısız etnik grup, burada yaşadı, kaynaştı ve zengin bir ortak kültür yarattı. Xinjiang'da bugün toplam 47 etnik gruptan vatandaşlar yaşamaktadır. Bunlardan Uygur, Han, Kazak, Hui, Kırgız, Moğol, Tacik, Xibo, Mançu, Özbek, Rus, Davur ve Tatar olmak üzere 13 etnik grup, Xinjiang'ın yerlileridir. Diğer etnik gruplar ise daha sonra ülkenin çeşitli bölgelerinden geldiler. Etnik kökeni ne olursa olsun bütün

3 vatandaşlar, uzun süreden beri Xinjiang'da barış ve uyum içinde bir arada yaşıyor, aynı zamanda mensup oldukları etnik grupların örf ve adetlerini koruyorlar. Bu nedenle Xinjiang, "etnik kültürlerin vitrini" olarak da adlandırılıyor. Xinjiang'ın nüfusu 2004 sonunda itibariyle 19 milyon 631 bin 100'e ulaştı. Bunların yüzde 45.73'ü Uygur, yüzde 39.75'i Han, yüzde 7.04'ü Kazak, yüzde 4.46'sı ise Hui'dir. Bunun yanı sıra Xinjiang'da 169 bin 600 Moğol, 43 bin 500 Tacik, 40 bin 800 Xibo, 24 bin 100 Mançu, 14 bin 200 Özbek, 11 bin 300 Rus, 6 bin 700 Davur, 4 bin 700 Tatar ile diğer etnik gruplardan 17 bin 900 kişi yaşamaktadır. Uygurlar ağırlıklı olarak Xinjiang'ın güneyinde yaşarken, Kazaklar, Xinjiang'ın kuzey ve doğu kesimlerinde, Moğollar Bayıngol ve Böltala Moğol Özerk İlleri ile Bukser Moğol Özerk İlçesi'nde, Huiler Changji Hui Özerk İli ile Yanqi Hui Özerk İlçesi'nde, Kırgızlar Kızılsu Kırgız Özerk İli'nde, Tacikler Pamir Yaylası'nda, Xibolar ise Çapçar Xibo Özerk İlçesi ile Korgaz ve Gongliu ilçelerinde toplu halde yaşamaktadır. Binlerce yıldır bu geniş topraklarda yaşayan 13 yerli etnik grup, farklı dönemlerde farklı dinleri benimsedi, zamanla kendilerine özgü kültür ile örf ve adetler yarattı. Bu etnik gruplardan vatandaşların giyim kuşamları, yemekleri, düğün adetleri, yasakları ve dini inançları, özgün tarih ve kültürlerinin birer aynasıdır. Xinjiang, varlıklarını bir arada sürdüren bu renkli kültür ve geleneklerle dünyanın ilgisini çekmektedir. Coğrafi yapı Asya nın göbeğinde yer alan Xinjiang da kuzeyden güneye doğru sırasıyla Altay Dağları, Tianshan Dağları ve Kunlun Dağları, bu sıradağlar arasında da Çungarya Havzası ve Tarım Havzası bulunuyor. Genellikle Tianshan Dağları nın güneyindeki bölge Güney Xinjiang, kuzeyindeki bölge Kuzey Xinjiang, Hami ve Turfan Havzası ise Doğu Xinjiang olarak adlandırılıyor. Xinjiang daki şehirler ve kırsal yerleşim bölgelerinin hepsi, iki büyük havzanın kenarlarına inci gibi eklenen vahalarda yer alıyor. Çin in en büyük kıta içi nehri olan Tarım Nehri, en büyük kıta içi tatlı su gölü olan Bostan Gölü ve rakımı en düşük bölgesi olan Turfan Havzası, Xinjiang da bulunuyor. Kurak iklimin hakim olduğu Xinjiang da sıcak ve soğuk mevsimler arasındaki ısı farkı son derece büyüktür. Çin de kayda geçen en düşük hava sıcaklığı Altay bölgesinde, en yüksek hava sıcaklığı ise Turfan bölgesinde görüldü. Xinjiang, Çin deki toplam çöl alanının üçte ikisini barındırıyor. Yüzölçümü 330 bin kilometrekare olan Taklamakan Çölü, Çin in en büyük çölü olmakla birlikte dünyanın da ikinci büyük çölüdür. Çungarya Havzası nda yer alan Kurbantongut Çölü de 48 bin kilometrekarelik alanı ile Çin in ikinci büyük çölüdür. Xinjiang daki çöllerde zengin petrol, doğal gaz ve maden kaynakları bulunuyor. Xinjiang da birbirlerini izleyen karlı tepeler ve buzlu dağlar, kendine özgü özellikler taşıyan ve doğal katı su deposu olarak adlandırılan büyük buzulları oluşturdu. Xinjiang ın kişi başına düşen su miktarı Çin in ilk sıralarında yer alıyor. Enerji kaynakları Xinjiang, zengin doğal kaynaklara sahiptir. Xinjiang da keşfedilen kömür ve petrol rezervi, Çin deki toplam rezervlerinin üçte birini teşkil ediyor. Zengin doğal gaz rezervine de sahip olan Xinjiang, Çin in kuzeybatısındaki en büyük petrol üretim merkezi ve karadaki petrol arama çalışmaları için geniş ufuklara sahip yedek bölge konumundadır. Xinjiang da toplam yüzölçümü 740 bin kilometrekareyi bulan petrol ve doğal gaz havzalarında yaklaşık 20 milyar 800 milyon ton petrol ve 1 milyar metreküp üzerinde doğal gaz bulunduğu tahmin ediliyor. Bu rakam, Çin in kara kısmındaki toplam petrol ve doğal gaz rezervinin yaklaşık yüzde 30 unu teşkil ediyor. Dolayısıyla

4 Xinjiang, yerli ve yabancı uzmanlar tarafından Çin in petrol sanayiinin Umut Denizi olarak adlandırılıyor. Xinjiang daki zengin doğal gaz kaynakları, geçdı Ekim ayında hizmete giren ve batıdaki doğal gazı doğuya taşıyan boru hattı aracılığışlf ülkenin doğusunda yer alan Shanghai şehri ve civarındaki bölgelere ulaştırılıyor. Xinjiang ın kömür rezervi yaklaşık 2 trilyon ton olup ülkenin toplam rezervinin yaklaşık yüzde 40 ını teşkil ediyor. Daban şehrinde kurulan rüzgar enerjisine dayalı deneme elektrik santrali, Çin in rüzgar enerjisine dayalı en büyük elektrik santralidir. UYGUR LAR da İslamiyet İslamiyet, dünyanın üç başlıca dini arasında Xinjiang'a en son giren, ancak en hızlı yayılan din oldu. 10. yüzyılda Xinjiang'a giren İslamiyet, 16. yüzyıla gelindiğinde Xinjiang'daki en önemli din haline gelmişti. Uzun bir tarih süreç içerisinde İslamiyet, Xinjiang'daki ekonomik, kültürel ve sosyal yaşamda derin iz bıraktı. Günümüzde İslamiyet, Xinjiang'da en fazla kişi tarafından inanılan, en geniş kesimi etkileyen din olmaya devam ediyor. İslamiyete inanan Uygur, Kazak, Hui, Kırgız, Tacik, Özbek, Tatar, Dongxiang, Sala ve Bao'an olmak üzere 10 etnik gruptan yaklaşık 8 milyon kişi, bölge nüfusunun yaklaşık yarısını oluşturuyor. Xinjiang'daki Müslümanlar Sünni, Sufi ve Şii mezheplerine mensup. Bügün Xinjiang'da toplam 79 İslam cemiyeti, hukuk çerçevesinde dini faaliyetde bulunmanın yanı sıra, İslam ülkeleriyle temas ve iletişimi de yoğun biçimde sürdürmektedir. Bölgede 20 bin 10 cami ile 3 bin 927 küçük çaplı ibadet yeri bulunmaktadır. Genel olarak her köyde en az bir, iki cami vardır. Yüksek vasıflı din adamları yetiştirmek üzere 1987'de kurulan Xinjiang İlahiyat Fakültesi'nden bugüne kadar 167 din adamı yetiştirildi, ayrıca 187 öğrenci fakültedeki öğrenimlerini sürdürmektedir. Ayrıca fakültede imamlar için kısa süreli kurslar da düzenleniyor. Bunun yanı sıra, Xinjiang'ın çeşitli yörelerinde 33 imam hatip okulu açıldı. Bu okullarda 1762 kişi düzenli eğitim, yaklaşık 30 bin imam da kısa süreli kurs gördü

5 Budizm M.Ö 6. ile 5. yüzyıllar arasındaki dönemde Hindistan'da ortaya çıkan Budizm, M.Ö 1. yüzyılda Keşmir üzerinden Çin'in Hotan bölgesine girdi ve daha sonra Xinjiang'da hızla yayılarak buradaki siyasi, ekonomik, kültürel ve sosyal yaşamın her yönünü etkiledi; kısa süre içinde de bölgenin hakim dini haline geldi. Tarihi İpek Yolu güzergahında yer alan Xinjiang'ın Budizm'in Çin'e girdikten sonraki ilk durağı olmasından dolayı Tarım Havzası'nın iki ucunda yer alan Hotan ve Qiuci, o dönemde Budizm'in en önemli iki merkeziydi. Tarihi kayıtlara göre Hotan'da 10 binlerce Budist rahip vardı. Bölgede kurulan çok sayıdaki Budist tapınağındaki rahiplerin sayısı 1000 ile 4000 arasında değişirdi. Bugün Kuça olarak adlandırılan Qiuci'da ise yaklaşık 1000 Budist tapınağı kurulmuştu. Sayıları oldukça fazla olan tapınakların yanı sıra, Budizm'in öğretilerini ve hikayelerini anlatan çeşitli mağaralar da açıldı. Kuça yakınlarında bulunan Kızıl Bin Buda Mağarası, bunların en önemlisiydi. O tarihte bölgede geniş katılımlı Budist törenleri yapılırdı. Bazen 14 gün süren bu görkemli törenlere sıradan insanların yanı sıra kral ve kraliçeler de katılırdı. M.S 5. ile 7. yüzyıllar arasındaki dönemde Xinjiang, arkası kesilmeyen savaş ve kaoslara sahne oldu. Vaha ekonomisinin ciddi darbe alması üzerine bölge insanlarının yaşamı hızla yoksullaştı. Buna rağmen tapınakların ve pagodaların inşası ile dini faaliyetlerin yüklü masraflarını karşılamak zorunda bırakılan Xinjianglıların acı kaderleri karşısında Budizm'e olan sadakati giderek zayıfladı. M.S 7. yüzyılın ortalarına gelindiğinde, Manicilik dahil diğer dinlerin etkisi altında Budizm'in Xinjiang'daki hakim din konumu sarsılmaya başladı ve 10. yüzyılda yerini İslamiyet'e bıraktı.

6 Coğrafi rekorlar Çin'in kuzeybatı kesiminde yer alan (UYGUR)Xinjiang, coğrafi bakımından ülkede bir çok rekora sahip. 1. Çin'in en uzun sınıra sahip eyalet düzeyindeki idari birimi Xinjiang, kuzeydoğudan güneybatıya sırasıyla Moğolistan, Rusya, Kazakistan, Kırgızistan, Tacikistan, Afganistan, Pakistan ve Hindistan'la komşudur. Xinjiang'ın bu ülkelerlearasındaki sınırın toplam uzunluğu 5 bin 400 kilometreyi geçerek, ülkenin kara sınırının yaklaşık dörtte birini oluşturuyor. Çin'in en uzun sınıra sahip eyalet düzeyindeki idari birimi konumundaki Xinjiang, ülkenin batıya açılan penceresidir. Bölgenin 16 birinci düzey, 9 da ikinci düzey sınır kapısı vardır. 2. Çin'in en uzun kıta içi nehri Xinjiang'ın güney kesiminden geçen Tarım Nehri, toplam 2 bin 179 kilometre uzunluğuyla Çin'in en uzun kıta içi nehri konumundadır. Dünyanın beşinci uzun kıta içi nehri olma özelliğini de taşıyan Tarım Nehri'nin, tarihte birçok nehrin birleşen bir nehir olmasına rağmen, günümüzde yalnızca Aksu, Hotan ve Yalçan olmak üzere üç kolu vardır. 3. Çin'in en sıcak yeri Turfan Xinjiang'ın doğu kesiminde yer alan Turfan havzası, Çin'in en sıcak bölgesi olarak kabul ediliyor. Turfan Havaalanı'nda Temmuz 1965 kaydedilen 48.9 derecelik hava sıcaklığı, en yüksek hava sıcaklığı olarak Çin'in meteoroloji tarihine geçti. 4. Çin'in en soğuk yeri Kektu Gölü Xinjiang'ın kuzey kesiminde Fuyun ilçesi sınırlarında yer alan Kektu Gölü, Çin'in en soğuk bölgesi olarak biliniyor. Buradaki en düşük hava sıcaklığı, 21 Ocak 1960'te kaydedilen eksi 51.5 derecedir. 5. Çin'in en kurak yeri Toksun ilçesi

7 Turfan Havzası'nda yer alan Toksun ilçesi, 6.6 milimetrelik yıllık yağış miktarıyla ülkenin en kurak bölgesi konumundadır. Toksun'da 28 Eylül 1979 ile 11 Eylül 1980 tarihleri arasında üst üste 350 gün yağış olmaması da bir rekor olarak tarihe geçti. 6. Çin'in en fazla buharlaşma görülen yeri Coma Gölü Hami bölgesi sınırlarında yer alan Coma Gölü, ülkede en fazla buharlaşma görülen yer konumundadır. Göl bölgesinde 1961 ile 1980 yılları arasındaki dönemdeki yıllık buharlaşma miktarı milimetreyi buldu. 7. Çin'in en kalın donmuş toprakları Tianshan Dağları arasında yer alan Bayınburuk Bozkırı'nda Çin'in en kalın donmuş toprakları bulunur. Buradaki en derin donmuş toprak kalınlığı 439 milimetreyi bulur. 8. Çin'in güneşin en uzun görüldüğü bölgesi Xinjiang'ın Hami bölgesinde yer alan Xingxing Vadisi, ülkenin günde en fazla güneş görülen bölgesidir. Güneşin en fazla görüldüğü Mayıs ayında Xingxing Vadisi'nde ay boyunca saat, günde ise ortalam 11.5 saat güneş görülür. 9. Çin'in en büyük kum fırtınası kaynağı Xinjiang'ın güneyindeki Taklamakan Çölü'nün güney yakası, Çin'in en büyük kum fırtınası kaynağıdır. Burada yer alan Koping ilçesinde yılda ortalama 38.8 gün, en fazla ise 53 gün kum fırtınası görülür. Aynı bölgede yer alan Weili ilçesinde bir yılda kum fırtınası görülen günlerin sayısı 73.4 gün, Hotan şehrinde ise gün, en fazla ise 260 gün olarak belirlendi. 10. Çin'in en alçak yeri Turfan Havzası'nda yer alan Aydın gölü, Çin'in en alçak yeri olarak bilinir. Eskiden göl suyu olduğunda göl yüzeyi deniz seviyesinin 155 metre altındayken, gölün kurumasıyla buranın rakımı eksi 161 metre olarak tespit edildi. Toplam genişliğinin yüzde 8.1'ini olan 4050 kilometrekaresi deniz seviyesinin altında bulunan Turfan Havzası, aynı zamanda dünyanın üçüncü en alçak havzası durumundadır. 11. Çin'in buzulları en fazla olan bölgesi Xinjiang, Çin'de en fazla ve en geniş buzulun bulunduğu eyalet düzeyindeki idari birimdir. Xinjiang'da bulunan buzulların sayısı 1901 olarak belirlenerek ülke toplamının yüzde 43'ünü, genişliği 26 bin kilometrekareyi bularak ülke toplamının yüzde 45'ini, buzullardaki buz miktarı ise 2 trilyon 853 milyar 150 milyon metreküpü bularak ülke toplamının yüzde 53.8'ini oluşturur. "Dünya Dağ Buzullarının Kralı" olarak adlandırılan Karakurum Dağları'nda yer alan Qiangwei Buzulu, 1180 kilometrekarelik genişliğiyle dünyadaki en büyük dağ buzulu olma özelliğini taşıyor. Rakımı 7546 metre olan Mustag Tepesi "Buzulların Atası", Kunlun Dağları'nın doğu kesiminde yer alan ve rakımı 7723 metre olan Muztak Tepesi ise "Buzulların Oğlu" olarak adlandırılır. 12. Çin'in "maden ve enerji deposu"

8 Çin'in zengin maden kaynaklarına sahip eyalet düzeyindeki idari birimlerinin başlarında yer alan Xinjiang'da bugüne kadar 138 çeşit maden bulundu. Bölgenin kömür, petrol ve doğal gaz rezervi ülkede ilk sırada yer alıyor. Xinjiang'ın tahmini kömür rezervi 2 trilyon 190 milyar tonu bularak ülke toplamının yüzde 40'ını, petrol rezervi 30 milyar tonla ülke toplamının yüzde 35'ini ve doğal gaz rezervi de 10 trilyon 300 milyar metreküple ülke toplamının yüzde 34'ünü oluşturuyor. 13. Çin'in en derin gölü Xinjiang'ın kuzeyinde Altay dağlarının batı kesiminde yer alan Hanas gölü metre ortalama derinliği ve metreyi bulan en derin yeriyle ülkenin en derin gölü olma özelliğini taşıyor. Çin'in Sibirya-Kuzey Buz Denizi su sisteminde yer alan tek gölü olan Hanas gölü, kilometrekare genişliğindedir. Rakımı 1370 metre olan Hanas gölü ve çevresinden oluşan Hanas Doğa Koruma Bölgesi, 2 bin 500 kilometrekareyi bulan genişliğiyle Xinjiang'ın en büyük ve en güzel doğa koruma bölgesi durumundadır. 14. Çin'in en büyük pamuk üretim merkezi Xinjiang, Çin'in en büyük pamuk üretim merkezidir. Buradaki pamuk üretim alanı, ülke toplamının yüzde 26.2'sini, üretim miktarı da yüzde 37.1'ini oluştururken, pamuğun birim başı üretimi ülke ortalamasından yüzde 49 daha fazladır. Çin Bilimler Akademisi Xinjiang Ekoloji ve Coğrafya Enstitüsü'nün Cele ilçesindeki çöllük alanda kurduğu deneme alanında hektar başına elde edilen 4 bin 2 kiloluk pamuk üretimi bu konuda bir dünya rekorudur. 15. Çin'in en geniş çöl alanı Xinjiang'daki çöllük alanın genişliği 423 bin kilometrekareyi bularak ülkedeki bütün çöllerin toplam genişliğinin yüzde 59.6'sını oluşturuyor. Çin'deki en büyük 10 çölden üçü Xinjiang'da bulunuyor. Bunlar, 337 bin 600 kilometrekare genişliğindeki Taklamakan Çölü, 48 bin 800 kilometrekare genişliğindeki Turbantungut Çölü ve 22 bin 800 kilometrekarey genişliğindeki Kumtag Çölü'dür. 16. Çin'in en çok dinozor fosili bulunan bölgesi Antik çağlarda ılıman ve rutubetli bir iklime sahip olan Xinjiang, dinazorların başlıca yaşam alanları arasındaydı. Xinjiang'da ilk dinazor fosili bulunduğu 1930 yılından bugüne kadar sayısız dinazor fosili bulundu. 1987'de Xinjiang'ın Cimsar ilçesi sınırlarında bulunan üç katlı bir bina yüksekliğindeki ve 30 metre uzunluğundaki dinazor fosili, dünyada bugüne kadar bulunan en büyük dinazor fosillerinden biri olarak kayda geçti. Bunun yanı sıra, dünyanın ikinci büyük silikonlaşmış ağaç fosili topluluğu Xinjiang'ın Cimsar ve Çitay ilçeleri arasındaki bölgelerde bulunuyor. 17. Çin'in en büyük ili Bayıngol Tianshan Dağları'nın güneyinde yer alan Bayıngol Moğol Özerk İli, Çin'in en geniş topraklara sahip ili konumundadır. 478 bin 700 kilometrekare genişliğindeki Bayıngol'da yaklaşık 1 milyon kişi yaşıyor ve bölgenin kilometrekareye düşen nüfusu yalnızca 2.2'dir. Altın Dağları'nda rakımı 4 bin metreyi geçen Kuşkuli Çölü, dünyanın denizden en yüksek çölü; 1019 kilometrekare genişliğindeki Bostan gölü de Çin'in en büyük kıta içi tatlı su gölü olma özelliğini taşıyor.

9 Dağlar Xinjiang, coğrafi yapısı itibariyle Altay, Tianshan ve Kunlun Dağları ile bu üç dağ sistemi arasında yer alan Çungarya ve Tarım Havzaları'ndan oluşur. Dağlık alanlar, Xinjiang topraklarının yarısından fazlasını oluşturur. Tianshan Dağları Doğudan başlayıp batıya Kazakistan'a kadar uzanan Tianshan Dağları, Xinjiang'ı güney ve kuzey olmak üzere ikiye böler. Çin'in en geniş buzullarına ev sahipliği yapan Tianshan Dağları'ndan eriyen sular, Xinjiang'ın başlıca su kaynağıdır. Bu nedenle, Xinjianglılar, kendilerini "Tianshan Dağları'nın çocukları" olarak adlandırır. Tianshan Dağları'nın Xinjiang'daki bölümü, 1700 kilometre uzunluğundadır, ortalama rakımı da yaklaşık 4 bin metredir. Bölgenin doğal coğrafi ayrım çizgisi durumundaki Tianshan Dağları'nın güneyi ve kuzeyi arasında iklim, su, bitki ve hayvan dağılımı ile doğal manzaralar açısından gözle görülür farklılıklar bulunuyor. Bunun yanı sıra Tianshan Dağları'ndaki bitki örtüsü ile iklimde de dikey geçişler görmek mümkündür. Dağ sisteminin kuzey yakası örnek alındığında, bu dikey geçişler oldukça net görülür. Kar çizgisinden yukarısı, yıl boyu erimeyen kar ve buzullar, kar çizgisinin hemen altında çıplak kayalıklarla yayla bozkırlar, rakımı metreler arasındaki bölümünde çam ormanları, 1700 metre altındaki bölgelerde yine bozkırlar, dağ eteğinde ise taşlı alan ve çöller bulunur. Yağışların daha çok Tianshan Dağları'nın üst kısmında yoğunlaştığı için burası, geniş ormanlardan oluşan güzel bir doğasıyla çok sayıda yabani hayvana ev sahipliği yapar. Altay Dağları Çin'in Kazakistan, Rusya ve Moğolistan'la arasındaki sınır bölgelerinde yer alan Altay Dağları'nın uzunluğu 2 bin kilometreyi geçer. Çin-Rusya sınırında yer alan ve denizden 4 bin 374 metre yüksekte olan Dostluk Tepesi, Altay Dağları'nın zirvesidir. Zengin granit rezervine sahip olan Altay Dağları'nda en çok bulunan diğer bir maden ise altındır. Zaten "Altay" kelimesi, Moğolca'da "Altın" anlamına gelir. Altaylar'da bulunan en büyük altın parçasının ağırlığı 12 kiloydu. Sibirya'dan gelen soğuk ve rutubetli hava akımları nedeniyle Altay Dağları'ndaki yağış miktarı oldukça fazladır, dolayısıyla dağlardaki orman alanı 260 bin hektara, dağlardaki ve etrafındaki bozkırların toplam genişliği ise 10 milyon hektara ulaşır. Burası, son derece kurak olan Çin'in kuzeybatı kesimi için kocaman bir vaha durumundadır. Eşsiz doğal güzelliklere sahip Altay Dağları, kışın buz ve kar sporları için ideal bir mekandır, yazın bir turizm cennetine dönüşür.

10 Dağları Kunlun Xinjiang'ın güney ucundan geçen Kunlun Dağları, Taklamakan Havzası'nın güneybatı çerçevesini oluşturur. Dik kayalıklar ve yüksek dağlardan oluşan Kunlun Dağları, "Dünyanın damı"nın önemli bir parçasıdır. Bir ucu "Dağların Atası" olarak adlandırılan Pamir Yaylası'na dayanan Kunlun Dağları'nın ortalama rakımı 6 bin metre civarındadır. Kunlun Dağları'nda rakımı 7 bin metre üzerinde çok sayıda dağ tepesi bulunurken, bunların beşinin rakımı 8 bin metrenin üzerindedir. Kunlun Dağları'nın ev sahipliği yaptığı dünyanın en yüksek ikinci tepesi olan Çogri Tepesi'nin rakımı 8 bin 611 metredir. Dağcıların, kaşiflerin ve turistlerin gözdesi durumundaki Kunlun Dağları, aynı zamanda rengarenk kelebekler ile sayısız yabani boğa, yabani eşek, kar tavuğu ve antilobun da yurdudur. Kunlun Dağları'ndan çıkan ve "Kuzu yağı yeşimi" olarak adlandırılan yeşim taşları, paha biçilmez değerli taşlardır.

11 Nehirler Çin'in iki büyük çölüne ev sahipliği yapan Xinjiang, aslında çoğu insanın düşündüğü kadar kurak değil. Kıta içi kurak iklimin hakim olduğu bir bölgede yer almasına rağmen Xinjiang'da, Tianshan, Altay ve Kunlun Dağları'nın rutubetli hava akımlarını kesmesi nedeniyle oldukça fazla yağış görülür. Xinjiang'daki yer üstü akarsuların ortalama yıllık su miktarı 88 milyar 400 milyon metreküpe ulaşarak ülkede 12., yer altı su kaynaklarının toplam miktarı ise 57 milyar 200 milyon metreküpü bularak ülkede 6. sırada yer alıyor. Xinjiang'ın kişi başına düşen su kaynakları miktarı, ülke ortalamasının 2.5 katıdır. Bölgedeki akarsuların sayısı ise 570'dir. Tarım, İli ve Ertis Nehirleri, Xinjiang'ın en çok bilinen akarsularıdır. Çin'in en uzun kıta içi nehri---tarım Nehri Toplam uzunluğu 2 bin 179 kilometre olan Tarım Nehri, dünyanın beşinci, Çin'in ise en uzun kıta içi nehridir. Karakunlun Dağları'ndan kaynaklanan ve Yarkent Nehri'nin Aksu ve Hotan nehirleriyle birleşmesi sonucunda oluşan Tarım Nehri, eskiden Lop Nor'da, bugün ise Roqiang ilçesi sınırlarındaki Taytma Gölü'nde son buluyor. Uygurca'da "Kontrolsüz akarsu" veya "tarım" anlamına gelen Tarım Nehri, Tarım Vadisi'nde uzanarak iki yakasında yaşayan insanların hayat kaynağı olmuuştur. Taklamakan Çölü'nün kenarından geçtiği için bol miktarda kum içeren Tarım Nehri'nin orta kesiminde vahalar oluştu. Nehrin iki yakasında yetişen yabani kavak ağaçları, nehir setlerini sağlamlaştırdığı gibi, nehri kum fırtınalarından da koruyor. Nehrin orta ve aşağı kesimindeki vahalar, bugün Xinjiang'ın önemli pamuk, tahıl, ipek ve meyve üretim merkezleri arasında yer alıyor. Xinjiang'da akıntısı en büyük nehri İli Nehri Uluslararası bir nehir olan İli Nehri, Tianshan Dağları'nın batı kesiminde yer alan Hantengri Dağı'ndan çıktıktam sonra İli vadisinden geçerek Kazakistan sınırlarındaki Balkaş Gölü'nde son buluyor. Toplam uzunluğu 1500 kilometreyi bulan İli Nehri'nin yıllık akıntı miktarı, 16

12 milyar 600 milyon metreküpe ulaşarak Xinjiang'daki bütün akarsuların toplam akıntı miktarının yaklaşık beşte birini oluşturuyor. İli Vadisi'nin batıya açılan ağzından içeriye gelen Atlantik hava akımları nedeniyle vadide yağış miktarı oldukça fazladır. Vadideki verimli toprakları besleyen İli Nehri'nin orta ve aşağı kesimlerinin akıntılarının sakin olması nedeniyle vapur geçişlerine imkan sağlıyor. En geniş kesimi 80 metreye ulaşan İli Nehri'nin yataklarında çok sayıda delta ve adacık bulunuyor, nehrin iki yakasındaki yemyeşil ağaç ve bozkırlar da eşsiz bir manzara oluşturur. Yaklaşık 20 çeşit balık yetişen İli Nehri, Xinjiang'da balık kaynağı en zengin olan bölgelerin başında yer alıyor. Çin'den Kuzey Buz Denizi'ne akan tek nehir Ertiş Nehri Altay Dağları'nın Çin sınırlarındaki güney yakasından kaynaklanan Ertiş Nehri, önce Rusya'daki Ebi Gölü'ne, oradan da Kuzey Buz Denizi'ne girer. Yatakları oldukça geniş olan Ertiş Nehri, yıllık 11 milyar 900 milyon metreküplük akıntı hacmiyle Xinjiang'da İli Nehri'nden sonra su miktarı en fazla ikinci nehir durumundadır. Akıntı hızı oldukça yüksek olan Ertiş Nehri'nin iki yakası, ormanlarla doludur. Nehir, iki yakasındaki plajlar ve daha ilerisindeki geniş bozkırlarla birlikte Gobi Çölü'ne takılan bir inciyi andırır. Yukarıda anlatılan üç nehrin yanı sıra, Kaidu, Tavuskuşu ve Urungu nehirleri de Xinjiang'ın bilinen nehirleri arasında yer alıyor. Bu nehirler, ekolojik turizm ve keşif sporları için uygun mekanlardır Göller Xinjiang Uygur Özerk Bölgesi'nde çok sayıda göl bulunuyor. Bölgedeki yaklaşık 130 gölden genişliği 10 kilometrekareyi geçenlerin sayısı 30, 100 kilometrekareyi geçenlerin sayısı ise 10 kadardır. Xinjiang, toplam genişliği 10 bin kilometrekareyi geçen gölleriyle bu konuda Tibet, Qinghai ve Jiangsu'dan sonra ülkede dördüncü sırada yer alıyor.

13 Karmaşık jeolojik yapılanmalar sonucunda oluşan bu göller, yüksek dağlara, havzalara, ormanlara, bozkırlara ve çöllere takılan birer inciyi andırır. Bu göllerin rakımları arasında büyük farklar vardır. Kunlun Dağları'nda bulunan Aksay Gölü'nün rakımı 4 bin 963 metreyken, Turfan bölgesinde yer alan Aydin Gölü, deniz seviyesinin 155 metre altında kaldığı için Çin'in kara kısmının en alçak noktası olma özelliğini taşıyor. Bostan Gölü Tarihte "Batı denizi" olarak adlandırılan Bostan Gölü, yer kabuğundaki çöküşle ortaya çıktı. Bir büyük göl ve etrafındaki 16 gölcükten oluşan yaklaşık 1000 kilometrekare genişliğindeki Bostan Gölü, 8 milyar metreküplük su rezerviyle Xinjiang'ın, aynı zamanda Çin'in en büyük kıta içi tatlı su gölü durumundadır. "Çin'in batı kesimindeki inci" olarak da adlandırılan Bostan Gölü, Xinjiang'ın en büyük balıkçılık üssüdür. Yıllık balık üretimi 1000 tonu geçen Bostan Gölü'nün kenarındaki "Balık Sofrası"nda balıkların lezzetine bakma, yörenin turistik etkinliklerinin vazgeçilmez parçası haline geldi. Çin'in en büyük dört kamış üretim merkezinden biri olan Bostan Gölü'nde her yıl toplanan 400 bin ton kuru kamış, kağıt üretimine ve tekstil sanayine zengin ham madde sağlıyor. Kuğu Gölü Bayıngol Moğol Özerk İli sınırlarında yer alan Bayınburuk Kuğu Gölü, devlet tarafından oluşturulan bir doğa koruma bölgesidir. Çin'in ikinci büyük bozkırı olan Bayınburuk Bozkırı'nın ortasında bulunan Kuğu Gölü, rakımı 4 bin metrenin üzerinde olan onlarca dağla çevrilidir. Genişliği 1300 kilometre olan Kuğu Gölü, kuğuların Çin'deki en büyük yaşam alanı ve üreme merkezi konumundadır. İsmi Moğolca'da "Bereketli pınar" anlamına gelen Bayınburuk Kuğu gölünün on binlerce kuğuya ev sahipliği yapması, bir yandan özgün coğrafi koşullarından, diğer yandan da yöre insanlarının kuş sevgisinden kaynaklanıyor yılında kurulan ve 1986 yılında devlet düzeyine çıkarılan Kuğu Gölü Doğa Koruma Bölgesi'nde en az 128 kuş çeşidi yaşıyor. Bunların yüzde 70'i göçebe kuşlardır. Ayrıca gölde ve göl etrafından yaklaşık 30 çeşit yabani hayvan yaşıyor. Hanas Gölü Altay Dağları'nın kuzeybatısındaki dağlık bölgede yer alan Hanas Gölü, 188 metreye varan derinliğiyle Çin'in en derin kıta içi gölüdür. Etrafı yemyeşil dağlarla çevrili Hanas Gölü, masmavi gökyüzü, bembeyaz bulut ve karlı dağlar ve tertemiz göl suyuyla tabloyu andıran güzel manzaralara sahiptir. Göl suyunun rengi ise mevsimlere göre değişir. Hanas Gölü ve çevresinde kurulan doğa koruma bölgesinde hayvancılıkla geçinen vatandaşlar yaşayış biçimlerini asırlardır sürdürüyor. Selim Gölü Tianshan Dağları'nın batı kesimindeki dağların arasındaki çukurlukta yer alan Selim Gölü'nün rakımı 2 bin 73 metre, genişliği ise 459 kilometrekaredir.

14 Adı Moğolca'da "Dağ sırtındaki göl" anlamına gelen Selim gölünün çevresinde, bozkırlardaki ilkel insan topluluklarından kalma çok sayıda kaya resmi, mezar, tapınak ve kervansaray kalıntısı ve dikili taş bulunuyor, yöre insanları arasında da bitmez tükenmez rivayet ve masallar dilden dile dolaşıyor. Gölde cin yaşadığı, göl dibinde de manyetik alan ve delik bulunduğu şeklindeki söylentiler, Selim Gölü'ne esrarengiz bir çehre kazandırdı. Göl, dağlar ve bozkırları bir arada toplayan Selim Gölü bölgesi, ülkenin çok bilinen turistik yerleri arasında yer alıyor. Yukarıda sıralanan göllerin yanı sıra, Aydin, Aybi ve Urungu gölleri de Xinjiang'daki tanınmış göller arasında yer alıyor. Çöller; Çin'deki çöllük alanlarının toplam genişliği 712 bin 900 kilometrekaredir. Ülkenin kuzeybatı ve kuzey kesimlerinde bulunan çöllerin yaklaşık yüzde 60'ını oluşturan 430 bin 400 kilometrekarelik kısmı Xinjiang'da bulunuyor. Çin'in en büyük 10 çölünden Taklamakan, Kurbantungut ve Kumtag çölleri Xinjiang(UYGUR)'dadır. Çin'in en büyük çölü olan Taklamakan Çölü, dünyanın en büyük altı çölü arasındadır ve hareket halindeki çöller arasında ikinci sırada yer alıyor. Tarım Havzası'nda bulunan 337 bin 600 kilometrekare genişliğindeki Taklamakan Çölü'nün yüzde 82'sini rüzgarların etkisi altında yer değiştiren kum tepeleri oluşturur. Yükseklikleri genellikle metre arasında değişen kum tepelerinin en yüksek olanı 150 metreyi bulur. Son derece kurak olan ve bitki örtüsü bulunmayan Taklamakan Çölü, "Ölü Deniz" olarak adlandırılır. Zaten "Taklamakan" kelimesinin, "girildikten sonra çıkılmayan yer" anlamına geldiği, yaygın olarak kabul edilirdi. Ancak yapılan araştırmalar, Taklamakan Çölü'nün göbeğindeki yıllık yağmur miktarının milimetreye ulaştığını gösteriyor. Ayrıca çölün altındaki yer altı su kaynaklarının toplam rezervinin 8 trilyon metreküpe ulaştığı tespit edildi. Bu nedenle, "Taklamakan" kelimesinin doğru tercümesi, "Bir zamanlar var olan yurt" olmalıdır. Çungarya Havzası'nın göbeğinde yer alan Kurbantungut Çölü, 48 bin 800 kilometrekarelik genişliğiyle Çin'in ikinci büyük çölü durumundadır. Çölün toplam genişliğinin yüzde 97'sini sabit ve yarı sabit kum tepeleri oluşturur. Sabit kum tepelerinin yüzde 40-50'si ve yarı sabit

15 kum tepelerinin de yüzde 15-25'i bitki örtüsüyle kaplıdır. Değişik çeşitlerden bitkilerin büyük bir bölümü, bahar yağmurlarında yeşillenir. Lop Çukuru'nda bulunan Kumtag Çölü'nün genişliği 22 bin 800 kilometrekaredir. Alçak dağlık bölgede yer alması nedeniyle Kumtag Çölü'nde yüksek kum tepeleri bulunuyor. Dağ tepelerini vurduktan sonra geri dönen şiddetli rüzgarların etkisinden kaynaklanan büyük piramit şeklindeki kum tepeleri ve yaklaşık 4 bin kilometrekare genişliğinde kuş tüylerini andıran çöl alanı, Kumtag Çölü'nün özgün manzarasını oluşturur. Söz konusu üç büyük çölün yanı sıra, Xinjiang'ın çeşitli yörelerinde küçük çaplı çöller de bulunuyor Havzalar Tarım Havzası Xinjiang'ın güneyinde Tianshan ve Kunlun Dağları ile Pamir Yaylası arasında yer alan Tarım Havzası, Çin'in en büyük havzasıdır. Doğusu ile batısı arasındaki mesafe 1400 kilometre, güneyi ile kuzeyi arasındaki mesafe ise 550 kilometre olan Tarım Havzası'nın toplam genişliği 530 bin kilometrekaredir. Genişliği Fransa'nınki kadar olan Tarım Havzası'nın batısı yüksek, doğusu ise alçaktır. Havzanın kuzeydoğusunda yer alan Lop Nor çukurluğu, havzadaki bütün akarsu sistemlerinin son durağı olma özelliğini taşıyor. Tarım Havzası'nın doğal ekolojisi, çeşitli çemberlere ayrılır. Havzanın kenarında dağ eteklerinden uzanan gobiler, merkezinde çöl, bu iki kesimler arasındaki ovalarda ise yer yer vahalar bulunuyor. Etrafı yüksek dağlarla çevirili olması rutubetli havanın girişini engellediğinden Tarım Havzası'ndaki iklim kuraktır. Havzanın göbeğinde yer alan ve "Ölü Deniz" olarak adlandırılan Taklamakan Çölü, dünyanın ikinci büyük çölüdür. Aynı zamanda Çin'in en büyük çölü olan Taklamakan'ın genişliği 330 bin kilometrekaredir. Uzun süre insanoğlu için bir "yasak bölge" olan Taklamakan Çölü'nde Çin Halk Cumhuriyeti'nin kuruluşundan bu yana sürdürülen bilimsel araştırmalar sonucunda "Ölü

16 Deniz"in gerçek yüzü, her geçen gün daha fazla aydınlanıyor. Bilimsel araştırmaların sonuçlarına göre Taklamakan Çölü, gerçek anlamda "Ölü Deniz" değildir. Çöle giren 24 akarsuyun toplam su hacmi 40 milyar metreküpe yaklaşırken, çölün göbeğindeki yeraltı su rezervi 8 trilyon metreküp dolayındadır. Ayrıca çölde sis, dolu, yağmur, kar ve çiğin görüldüğü tespit edildi. Bir zamanlar yabani hayvanların cenneti olan Taklamakan Çölü'nde ve çevresinde yaşayan omurgalı hayvanların çeşidi 270 dolayındadır. Ayrıca çölde bulunan bir kuş adasında yaşayan kuşların çeşidinin 100'ü geçtiği belirlendi. Zengin doğal kaynaklara sahip Taklamakan'daki petrol rezervinin milyar ton arasında değiştiği tahmin ediliyor. Çungarya Havzası Altay ve Tianshan Dağları arasında toplam yüzölçümü 380 bin kilometrekare olan Çungarya, Çin'in ikinci büyük havzasıdır. Havzanın batısının alçak olması nedeniyle Atlantik Okyanusu'ndan gelen rutubetli hava, havzaya girebiliyor. Dolayısıyla havzadaki yıllık yağış miktarı 150 milimetre dolayındadır. Çungarya Havzası'nın çevresinde dağ eteklerindeki vahalar yer alıyor. İnsan yerleşiminin yoğun olduğu bu bölgelerde bol miktarda pamuk, buğday, şeker pancarı ve meyve yetişiyor. Çungarya Havzası'nda zengin kömür ve petrol rezervi bulunuyor. Bol miktarda ağaç, dinozor, balık ve diğer kabuklu hayvanların fosili bulunan Çungarya Havzası, dünyanın jeolojik yapısının değişimini gösteren bir "tarih öncesi jeoloji müzesi" olarak da biliniyor. Çungarya Havzası'nın merkezinde 48 bin 800 kilometrekarelik alanı kaplayan Kurbantungut Çölü, Çin'in ikinci büyük çölüdür. Çeşitli çöl bitkilerine ve yabani eşek, keçi, kurt, yabani tavşan gibi yabani hayvanlara ev sahipliği yapan Çungarya Havzası, çöl ekolojisi turizmi için ideal bir mekandır Uygurlar

17 Tianshan Dağları'nın güneyi ile kuzeyindeki geniş topraklarda yaşayan Uygurlar, Xinjiang'da nüfusu en fazla olan etnik gruptur. Asırlardan beri Çin'in kuzeybatı kesiminde yaşayan Uygurlar, tarih boyunca çeşitli adlarla anıldı. İslamiyet'e inanan Uygurlar, kendi diline ve yazısına sahiptir. Uzun bir tarihi dönemde başka etnik gruplarla bir arada yaşayarak kaynaştıklarından Uygurlar'ın önemli bir bölümü, başta standart Çince olmak üzere çeşitli etnik grupların dillerini de bilir. Uygurların isimleri ad ve baba adından oluşur ve ailenin soyadı yoktur. Kırsal kesimlerde yaşayan Uygurlar, ağırlıklı olarak tarımla geçinir. Uygur köylüler, aynı zamanda bahçecilik, meyvecilik, ormancılık ve evcil hayvan beslemeye de yatkındır. Şehirli Uygurlar ise, daha çok zanaatkarlık ve ticaretle uğraşır. Toplumun ilerlemesiyle birlikte, Uygurların meslek yapısında da büyük değişiklikler meydana geldi. Günümüzde Xinjianglı Uygurlar arasında yönetici, akademisyen, bilim çalışanı, yazar, öğretim görevlisi, doktor ve kültür çalışanlarının sayısı oldukça fazladır. Uygurlar, şarkı söylemeye ve dans etmeye yatkın insanlardır. Yediden yetmişe her Uygur, şarkı söylemeyi ve dans etmeyi bilir. Geleneksel Meşrep dansı, Uygur düğün ve kutlamalarının vazgeçilmez unsurudur. Ramazan ve Kurban bayramları, bütün Müslümanlar'ın olduğu gibi Uygurlar'ın da en önemli iki bayramıdır. Bu bayramlarda bütün Uygur ailelerinde zengin bayram sofraları kurulur, karşılıklı bayramlaşmalar yapılır ve değişik kutlama etkinlikleri düzenlenir. Kuzu ve dana etleri ile balık, ördek ve tavuk, Uygurlar'ın başlıca yemeklik malzemeleridir. Pilav, elle hazırlanan makarna, "Nan" denilen ekmek, kuzu ızgara ve içli büyük mantılar, Uygurların zengin mutfağının temsilcileridir. Uygurlar, çok eskilere dayanan gelenek ve göreneklerini günümüzde de sürdürüyor. Uygurların giyim ve süs töreleri

18 Uygurlar, çiçekleri çok sever. Çiçek yetiştirmeyi yaşamlarının bir parçası olarak adet edinen Uygurlar'ın giyimlerinde de çiçek motifine sıkça rastlanır. Çiçek nakışlı giyimler, Uygurların şiirsel karakterinin bir ifadesidir. Uygur kadınlarının elbise, yelek, etek, bluz, pantolon, kısacası uzun veya kısa bütün giysileri pamuklu, ipek, kadife gibi değişik kumaşlardan yapılmasına rağmen, ortak bir özelliğe sahiptir. Bu özellik, üzerlerinde çiçek desenleri olmasıdır. Ağırlıklı olarak giysilerin yaka, kol ve omuz gibi göze çarpan kısımlarında bulunan çiçek desenleri, başta altın sarısı ve gümüş beyazı olmak üzere renkli ipliklerle nakışlanır. Uygur erkeklerinin gömleklerinin yaka ve önlerinde çiçek nakşı bulunur. Özellikle ön kısmının sağında ve solunda yedişer sıra çiçek deseni bulunan sıfır yakalı gömlek, Uygur erkeklerinin en sevdiği giysilerden biridir. Burada sıra halinde dizilen çiçek deseninin eskiden erkeklerin taktıkları ok torbalarından kaynaklandığı söyleniyor. Uygur erkekleri, bellerine atkı bağlamayı sever. "Bota" diye adlandırılan bel atkısı, genellikle düğmesiz ve cepsiz uzun elbiseye bağlanarak, hem düğme, hem de cep işlevini yerine getirir. Bel atkısına yiyecek ve küçük eşya konulabilir. En uzunu iki metreye ulaşan botalar, siyah, kahverengi ve lacivert gibi koyu renkli pamuk ve ipek kumaşlardan yapılır. Gençler, parlak renkli, yaşlılar ise sade renkli bota bağlamayı severler. "Cuva", Uygurların kışın sıkça giydikleri bir deri palto türüdür. Xinjiang'da son derece çetin geçen kış aylarında hava sıcaklığı, zaman zaman eksi 30 dereceye kadar iner. Bu nedenle, Cuva, Uygurların dışarıya çıkarken en çok giydikleri giysilerden biridir. Yakası 30 santim uzunluğundaki Cuvaların kolu da insan kolundan yaklaşık 30 santim daha uzundur. Yere değecek kadar uzun olan cuvaların ağırlığı 10 kilo kadardır. Genellikle siyah renkli napadan yapılan cuvalar, geceyi dışarıda geçirenler tarafından yorgan olarak da kullanılır. Ulaşım koşullarının büyük ölçüde düzeltilmesiyle birlikte, uzun süre yolcu ve arabacıların vazgeçilmez kış giysisi olan cuvayı giyenlerin sayısı günümüzde azalmış durumda. Ancak cuvalı günler, Uygurların gönlünde hala sıcaklığını koruyor. Uygurların şapka takma töreleri

19 Xinjiang'da yaşayan Uygur erkeklerinde yılın dört mevsiminde şapka, Uygur kadınlarında ise şapka veya başörtüsü takma adeti vardır. Bu, özellikle düğün ve cenaze gibi önemli törenler için vazgeçilmez bir adettir. Törenlere şapkasız veya başörtüsüz katılmak, saygısızlık olarak kabul edilir. Bölge, meslek ve yaş farklarından dolayı Uygurların şapka çeşitleri oldukça fazladır. Şapkalar aynı zamanda, Uygurların doğum yerleri, meslekleri ve yaşlarının önemli bir göstergesi olarak da kabul ediliyor. Uygur şapkaları, deri, kumaş ve desenli olmak üzere üç ana kategoriye ayrılır. Şapkaların genel adı ise "Başkiyim", yani "Başgiyim"dir. Her kategoriden şapkalar, farklı yörelerde farklı özelliklere sahiptir. Desenli şapkalar örnek alınırsa, Xinjiang'ın güneyinde yaşayan Uygurlar, badem deseninin ağırlıkta olduğu "Bademdopa" adlı şapkaları takmayı severken, Turfan bölgesinde kırmızı çiçekli, yeşil yapraklı, kısacası parlak renkli şapkalar, Xinjiang'ın kuzeyinde ise, çiçeksiz şapkalar tercih edilir. Yutian, Mingfeng, Cele ve Qiemo bölgelerindeki orta yaşlı Uygur kadınları ise, "Hotan şapkası" denilen, yüksekliği 5-6 santim arasında, çapı ise 10 santimin altındaki şapkaları takar. Aslında renkli ipek kumaştan yapılan, kenarına kuzu derisi dikilen Hotan şapkası, daha çok başlara takılan bir süs olarak kullanılır. Bu yörelerin kadınları, bu şapkaları başörtülerinin sağına takarlar. Yakından şapka, uzaktan ise bir çiçek gibi görünen bu şapka, Uygur kadınlarına ayrı bir güzellik katar. Uygur kadınlarının şapkaları, evlilik öncesi ve evlilik sonrası olarak ikiye ayrılır. Halı desenli veya altın renkli kadife üzerinde küçük çiçek desenli şapkalar, evlenmemiş kızlara özgü bir şapka türüdür. Orta yaşlı kadınlar ile eğitim görmüş kadınlar, açık yeşil üzerinde küçük kırmızı çiçek deseni olan şapkaları severler. Aile durumu iyi olan kadınların tercih ettikleri parlak renkli, üzerine incilerden oluşan desenler bulunan şapkalar, başlı başına birer sanat eseridir. Geçmişte bir de altın süslü şapkalar vardı. Deri şapkaların da birçok çeşidi vardır. İmam gibi din adamları, kuzu veya başka hayvanların derisinden yapılan siyah şapka takarlar. Jiashi ve Yengisar yörelerindeki Uygurların ilginç bir özelliği, yalnızca kışın değil, yazında deri şapka takmalarıdır santim yüksekliğindeki bu şapkalar, bu yörelerin Uygur erkeklerine ayrı bir yakışıklılık katar.

20 Uygurların Davaz sanatı Davaz, Uygurların geleneksel sportif ve akrobatik gösterilerinden biridir. Davaz kelimesi, Uygurca'da "Yükseğe asılan ip üzerinde yürümek" anlamına geliyor. Davaz gösterileri, genellikle düzgün bir arazide veya meydanda yapılır. Gösteri alanının ortasına sekiz, dokuz katlı bina yüksekliğinde bir ahşap sütun dikilir ve bu sütun demir çubuklar ve kalın iplerle sabitlenir. Sütunun ucundan yaklaşık 35 metre uzunluğunda bir kalın ip yere çekilir. İple zemin arasında 45 derecelik açı olmasına özen gösterilir. Kalın ip üzerine süs olarak kırmızı kumaş parçaları bağlanır. Gösterinin başında genç ve güzel bir kız, elinde denge sağlamayı amaçlayan yaklaşık beş metre uzunluğunda bir sopa tutarak, ipe tırmanır ve yerden yaklaşık 20 metre yüksekliğe çıktıktan sonra geri döner. Bu Davaz gösterisinin girişidir. Bunun ardından asıl Davazcı sahneye çıkar. Elinde yine uzun bir sopayla ipe düz yerde yürürcesine çıkan Davazcı, ipin ortasına geldiğinde takla atmaya başlar. İzleyicilerin nefesini kesen tehlikeli hareketlerin ardından Davazcı, birden ip üzerinde aşağıya doğru hızla kayar ve yere tam düşecekken ipin üzerine oturur. Davazcının ipi izleyerek sütunun tepesine çıkıp izleyicileri selamlamasıyla gösteri sona erer. Davaz sanatının en büyük özelliği, Davazcıların hiç bir zaman emniyet kemeri takmamasıdır. Daha çok Xinjiang'ın güney kesiminde yaygın olan Davaz, yaklaşık 1000 yıllık geçmişe sahip. Bu gösteriyle ilgili değişik rivayetler bugün bile yöre insanları arasında dilden dile dolaşıyor. Bunlardan biri şöyle: Evvel zaman içinde havada gezerek fırtına ve yağmurlarla insanlara zarar veren bir canavar varmış. Bir delikanlı, canavarı yok etmek için yere yaklaşık 30 metre uzunluğunda bir sütun dikerek tepesine 60 metre uzunluğunda bir ip bağlamış ve çıplak ayakla ip üzerinde yürüyerek sütunun tepesine çıktıktan sonra canavarla dövüşmeye başlamış. Çetin bir mücadeleden sonra delikanlı, canavarı öldürmeyi başarmış. Yöre insanları, kendilerine huzur getiren bu kahraman genci sonsuza kadar yaşatmak için Davaz gösterilerini günümüze kadar sürdürmüş... Yaklaşık 1000 yıllık geçmişi olan Davaz sanatı, bugün Xinjiang'ın bazı yörelerinde varlığını sürdürmekle birlikte, Çin genelinde ve dünyada da giderek daha fazla tanınmaya başladı. 1953'te beri Çin Ulusal Etnik Spor Oyunları'nın vazgeçilmez unsuru olan Davaz'a zaman içinde yeni unsurlar da eklendi. Bu arada Xinjiang'da çok tanınmış Davazcılar da yetişti. Adil Usul, bunların başında geliyor. 1971'de Xinjiang'ın Yengisar ilçesinde dünyaya gelen Adil, 4 Temmuz 1997'de Çin'in en uzun nehri Yantze Nehri üzerindeki Üç Boğaz bölgesinde, nehrin iki yakasındaki tepeler arasında asılan 600 metre uzunluğundaki ip üzerinden 13 dakika 48 saniyeyle yürüyerek ilk kez Guiness Dünya Rekorlar Kitabı'na girdi. Adil, o tarihten 2003 yılına kadar beş kez dünya rekoru kırarak "İp Cambazları Prensi" unvanını kazandı

21 Akrobasi gösterisi "Merhaba Efendi" Efendi, Çin'in Xinjiang Uygur Özerk Bölgesi'nde yediden yetmişe herkes tarafından bilinen efsanevi bir imajdır. Xinjiang'in halk hikayelerinde zeka, mizah ve adaleti bir arada toplayan Efendi, bir küçük eşeğe binerek yola çıkar ve yol boyunca yoksul ve iyi kalpli insanlara yardım eder. Çocuklar olsun, yetişkinler olsun, herkes onun hikayelerine bayılır. Efendi'yle ilgili sayısız hikaye üretilmişti. Ancak günümüzde ortaya bir de "Merhaba, Efendi" adlı bir akrobasi gösterisi çıktı. Gösteride kalbi hoplatan akrobasi gösterileri, coşkulu Xinjiang halk müziği ve rüya gibi sahne dekoru ve ışıklar bir araya getirildi. Xinjiang Akrobasi Topluluğu "Merhaba Efendi" akrobasi gösterisinin hazırlıklarına 2004 yılında başladı. Ocak 2009'da gösterime başlayan program Xinjiang'da 40'dan fazla gösteri yaptı ve büyük beğeni kazandı. Xinjiang bölgesindeki akrobasi gösterilerinin yanı sıra gösteri boyunca Xinjiang müziği çalınıyor ve yer yer Xinjiang halk dansları da görülüyor. Bu nedenle program, Xinjiang'ın bir müzikali olarak da değerlendirilebilir. Çeşitli sanat üsluplarını bir arada toplamanın bir amacı da Efendi ve bindiği eşeğe canlılık katmaktır. Xinjiang Akrobasi Topluluğu'nun bütün çalışanlarının ortak çabalarıyla akrobasi, geleneksel halk şarkıları ve danslarını bir araya getiren yepyeni Efendi, Xinjianglı seyircilerin büyük

22 beğenisini kazandı ve her gösteride salon tıklım tıklım doldu. Kutadgu Bilig ve Yusuf Has Hacib Uygurların şaheseri Kutadgu Bilig, Uygur şair Yusuf Has Hacib tarafından yıllarında yazıldı. Kesin bilinmemekle birlikte Yusuf Has Hacip, M.S 1018 yılında Karahanlı Hanlığı'nın Balasagun şehrinde dünyaya geldi ve 1077 yılında hanlığın başkenti Kaşgar'da öldü. "Mutluluk veren kitap" anlamına gelen Kutadgu Bilig, 85 başlık altında 13 bin 290 dizeden oluşan ve aruz vezniyle yazılan bir uzun şiirdir. Bu eserin bugüne kadar üç el yazısı nüshası bulundu. Bunlardan ilki, eski Uygur alfabesiyle yazılmıştır ve Viyana Devlet Kütüphanesi'nde saklandığı için Viyana Nüshası olarak adlandırılır; Arap alfabesiyle yazılan ikinci nüsha, 1879'da Kahire'de bulunduğundan Kahire Nüshası olarak bilinir; yine Arap alfabesiyle yazılan üçüncü nüsha ise 1924'te Özbekistan'ın Manakan şehrinde bulunduğundan Manakan Nüshası olarak adlandırılır ve halen Özbekistan Bilimler Akademisi Doğu Bilimleri Enstitüsü'nde saklanmaktadır. Bir şiir olmasına karşın Kutadgu Bilig, siyaset, ekonomi, kültür, askeriye, felsefe, din ve ahlak dahil olmak üzere sosyal bilimlerin her alanını kapsadığı için Uygurların tarihi hakkındaki araştırmalar için vazgeçilmez bir kaynak durumundadır ve Uygur edebiyatının gelişmesinde önemli etkisi vardır. Kitapta şöyle bir hikaye anlatılır: Eskiden Kün Togdı (Gün Doğdu) adlı bir hükümdar, çok büyük bir ülkeyi hukukla yönetirmiş. Hükümdarın bilim ve bilgiye büyük değer verdiğini öğrenen Ay Toldı (Ay Doğdu) adlı bir bilgin, çok uzaklardan gelerek hükümdara başvurmuş. Bir süre sonra hükümdar, Ay Toldı'nın bilgeliğine ve ahlakına hayran kalarak onu vezir yapmış. Ay Toldı'nın yardımıyla hükümdar Kün Togdı, ülkesine refah, halkına da mutluluk kazandırmış. Ay Toldı'nın ölümü üzerine hükümdar, Ay Toldı'nın oğlu Ögdülmiş'i (Övülmüş) vezirliğe atamış. Başarılı çalışmaları ve üstün zekasıyla hükümdarın güvenini kazanan Ögdülmiş, ülkeyi daha iyi yönetmek için üstün yeteneğe sahip Odgurmış'ı (Uyanmış) hükümdara

23 önermiş. Bir derviş olan Odgurmış, hükümdarın üç kez bizzat gelip davet etmesine rağmen, devlette görev almayı kabul etmemiş, ancak Ögdülmiş'in hükümdara, dolayısıyla da halka hizmet etmesine destek vermiş. Daha sonra Odgurmış ölmüş ve geriye yalnızca bir baston ve bir tahta kase bırakmış. Ögdülmiş ise, hayatı boyunca bütün zekasını ve gücünü ülkesi ve halkı için harcamış... Hikayenin basit olmasına karşın Kutadgu Bilig, her iki dünyada da mutluluğa kavuşmak için gidilmesi gereken yolu göstermek amacıyla kaleme alınmıştır. Yusuf Has Hâcib'e göre, ahireti kazanmak için bu dünyadan el etek çekerek sadece ibadetle zaman geçirmek yanlıştır. Zira böyle bir insanın ne kendisine ne de toplumuna bir yararı olur; oysa başka insanlara faydalı olmayan kişiler ölüleri andırır; bir insanın erdemi, ancak başka insanlar arasındayken belli olur. Asıl din yolu, kötüleri iyileştirmek, cefaya karşı vefa göstermek ve yanlışları bağışlamaktan geçer. İnsanlara hizmet etmek suretiyle faydalı olmak, bir kimseyi, hem bu dünyada hem de öteki dünyada mutlu kılacaktır. Yusuf Has Hâcib bu yapıtında bilimin değerini de tartışır. Ona göre, bilginlerin bilimi, halkın yolunu aydınlatır; bilim, bir meşale gibidir; geceleri yanar ve insanlığa doğru yolu gösterir. Bu nedenle bilginlere saygı göstermek ve bilgeliklerinden yararlanmaya çalışmak gerekir. Eğer dikkat edilirse, bir bilginin biliminin diğerinin biliminden farklı olduğu görülür. Mesela hekimler hastaları tedavi eder; astronomlar ise yılların, ayların ve günlerin hesabını tutar. Bu bilimlerin hepsi de halk için faydalıdır. Bilginler, koyun sürüsünün önündeki koç gibidirler; başa geçip sürüyü doğru yola sürerler. Eski Uygur alfabesiyle yazılan ilk edebi eser olan Kutadgu Bilig, üç asır sonra Orta Asya edebiyatının "Kaşgar Çağı"na önemli bir zemin hazırladı. Çin Halk Cumhuriyeti'nin kurulmasından sonra Kutadgu Bilig hakkında yoğun derleme ve araştırma çalışmaları gerçekleştirildi. 1979'da Kutadgu Bilig'den seçmeler, Çince olarak yayımlandı, kitabın tamamının çağdaş Uygurca çevirisi 1984'te, Çince çevirisi ise 1986'da basıldı. Artık kapsamlı bir "Kutadgu Bilig Bilimi" oluşturulan Çin'de 1986 ve 1989'da Kaşgar'da iki kez Ulusal Kutadgu Bilig Semineri düzenlendi, ayrıca Kutadgu Bilig Araştırma Derneği de kuruldu. Uygurların şaheseri Divan-ı Lügat-it Türk