KIRIM HANLIĞI İLE KUZEY BATI KAFKASYA İLİŞKİLERİNDE ATALIK MÜESSESESİNİN YERİ

Transkript

1 KIRIM HANLIĞI İLE KUZEY BATI KAFKASYA İLİŞKİLERİNDE ATALIK MÜESSESESİNİN YERİ Ali Barut Hacı Geray ile Altınordu İmparatorluğu'ndan bağımsızlığını (1441) elde eden Kırım Hanlığı'nın hakimiyet alanı, Kırım yarımadası ile Azak Denizi çevresinden Tuna mansıbına kadar, Aşağı Don'dan Orta Dnyeper'e (Özü), Dnester (Turla) nehirlerine kadar uzanan ve Kıpçak Bozkırları (Deşt i Kıpçak) adı ile bilinen geniş steplerlerden oluşmakta idi yılında Fatih Sultan Mehmed'in yardımı ile Kırım hanlığına getirilen Mengli Geray'ın Osmanlı Devleti'ne tâbiliğini bildirmesi ile Kırım, Osmanlı himayesine girdi Küçük Kaynarca antlaşması ile bağımsız olana kadar Osmanlı himayesinde kalan Kırım Hanlığı, 1783 yılında ise Ruslar tarafından ilhak edildi. Kuzey batı Kafkasya diger bir tabirle Çerkezistan, batıda Karadeniz sahili, güneyde Gürcistan ve kuzey kesimi Kuban nehri ile sınır olup, doğu kısmı ise Terek nehrinin baş mecrasında Çeçenistan'la sınır teşkil eden bölgedir. 3 Dünyanın en eski ve sürekli yerleşik topluluklarını barındıran Kafkasya'nın 4 kuzey batı kesiminde mevcut başlıca Çerkes kabileleri; Kabartay, Besleney, Kemurguvey, Sapsığ, Jane (Zan), Ubıh, Abzeh, Bjeduğ ve Mohoşlardır. 5 XV ve XVI. yüzyıllarda Kuban nehrinin kuzeyinden Don nehrine kadar sarkmış olan Çerkesler, Rus baskısı sonucu XVIII. yüzyıl sonlarında Kuban nehrinin güneyindeki ana kitleye katılmışlardır. Çerkezistan'daki mevcut Çerkes kabilelerinden başka, bölgeye 1782 yılında Kuban nehri boylarına yerleşen Nogaylar'la, 6 bölgenin kuzeyinde yerleşmiş Karaçay ve Balkar Türkleri ve Karadeniz sahillerinde yoğunlaşmış Abazalar yer almaktadır. 1713'de Osmanlı Devleti ile Rusya arasında imzalanan Edirne antlaşması ile Kırım'ın Osmanlı Devleti'ne, Çerkezistan'ın da Kırım Hanlığı'na bağlı olduğu 7 ilk kez uluslararası bir antlaşma metninde yer almıştır. Keza 1739 yılında imzalanan Belgrad antlaşmasında ise Kabartay Çerkeslerinin eskisi gibi bağımsız kalması yer aldı. 8 Ruslar'ın 1774'te Kırım'ın bağımsızlığını sağlamalarındaki maksatları elbetde ileride ilhak etmelerine zemin hazırlamak idi. Ruslar gerek Küçük Kaynarca Antlaşması, gerekse 1779 Aynalıkavak Tenkihnamesi ve 1783 yılında Kırım'ın ilhakının onayına dair istedikleri Senet ile ilgili müzakerelerde, Çerkezistan'ın Kırım Hanlığı'na ait olduğunu gündeme getirmişlerdi. Bu vesileyle Ruslar Çerkezistan'a da sahip olmak niyetinde idiler. Nitekim verilen Senet'de, vaktiyle Osmanlı Devleti II. Hacı Geray'dan ( ) Abaza eşkiyasının bastırılmasını istediğinde Han'ın "Kuban nehrinin ötesi bize ait değildir" ifadesi delil gösterilerek, Kuban nehrinin sınır ve Çerkezistan'ın Osmanlı Devleti tasarrufunda olduğu yer almıştır Yaş 1 Akdes Nimet Kurat, IV. XVIII. Yüzyıllarda Karadenizin Kuzeyindeki Türk Kavimleri ve Devletleri (2. Baskı: Ankara, 1992), s Halil İnalcik,"Kırım Hanlığı", Türk Dünyası El Kitabı (2. Baskı: Ankara 1992), s Mirza Bala, "Çerkesler", İslâm Ansiklopedisi, Cilt: III, s Paul B.Henze, Kafkasya'da Ateş ve Kılıç: 19. Yüzyılda Kuzey Kafkasya Dağ Köylülerinin Direnişi, Tercüme: Akın Kösetorun (Ankara, 1985), s Bedri Habiçoğlu, Kafkasya'dan Anadolu'ya Göçler, (İstanbul 1993), s Mehmed Hâsim Efendi,"Fi Ahval i Anapa ve Çerkes", Topkapi Sarayı Müzesi Kütüphanesi, Hazine 1564, 20 b. 7 Nihat Erim, Devletler Arası Hukuk ve Siyasî Tarih Metinleri, Cilt: I, (Ankara, 1953), s Aynı eser, s Ahmet Vasif Efendi, Mehâsinü'l Asâr ve Hakâik'ul Ahbâr (Ankara, 1994), s

2 ve 1813 Bükreş Antlaşmaları ile de mevcut statüde bir değişiklik olmamış, fakat 1829 Edirne Antlaşması ile Osmanlı Devleti'nin Kafkasya ile hiç bir irtibatı kalmamıştır. 10 Gerek milletlerarası antlaşmalarda Çerkezistan için belirlenen hukukî statü olsun, gerek Osmanlı padişahları ve Kırım hanlarının elkâbının bazılarında hakımiyet alanları zikredilirken Çerkezistan'ın yer almasına rağmen, fiilî durumun farklı olduğu yönünde bir takım görüş ve değerlendirmeler mevcuttur. Kuzey batı Kafkasya'daki Çerkes kabileleri ulaşılması güç dağlık sahalarda yaşamaları sebebi ile ne Osmanlı Devleti, ne de Kırım Hanlığı tarafından tam bir hakımiyet altına alınabiılmiş olmayıp, Taman kalesi civarında yaşayan bazı Çerkes beyleri ise zâhiren Osmanlı Devleti'ni tanımışlardır. 11 Yine Akdes Nimet Kurat'ın XVI. yüzyılın son çeyreği için Osmanlı Devleti'nin Çerkes kabileleri üzerindeki hakımiyetının sözden ibaret kaldığı" 12 yönündeki bu görüşünü Stefanos Yerasimos da hem Kırım Hanlığı, hem de Osmanlı Devleti'nin geneli için teyid etmiştir. 13 Keza, Ahmed Cevdet Paşa da, Çerkezistan sahillerinin Osmanlı Devleti'nin kontrolünde olmasına rağmen Çerkes kabilelerinin bağımsız bir şekilde yaşadıkları görüşündedir. Kırım hanları tarafından Çerkezistan'a özellikle Sahib Geray Han ( ) Kaplan Geray Han ( ) ve Saadet Geray Han ( ) dönemlerinde bir dizi seferler düzenlenmiştir. 14 Kırım hanlarının başarılar elde ettikleri bu seferlerde yer yer ağır maglûbiyetler aldıkları da olmuştur. Kırım Hanlığı ile Çerkezistan arasında bu siyasî mücadelelerin yanisıra dostâne iliskilerin de söz konusu olduğu görülmüştür. 15 Bu dostâne ilişkilerin tesisinde rol oynayan önemli faktörlerden birisi de, kısaca bir nevi "çocuk eğitme ve yetiştirme" sistemi şeklinde özetlenebilecek olan "Atalık" müessesesidir. 16 Atalık müessesesi, Çerkezistan'da yerleşmiş eski bir geleneğe göre yeni doğan bir çocuğun belli bir süre sonunda, iki üç yaşını geçmeden başka bir aileye verilerek, delikanlılık çağına yani, on beş on altı yaşlarına gelinceye kadar eğitilip yetiştirilmesinden sonra tekrar asıl ailesine teslim edilmesi sürecidir. Çerkezistan'da XIX. yüzyılın ilk çeyreğinde bulunmuş seyyah T. de Marigny, Atalık uygulamasının hemen hemen her ailenin çocuklarına yaygin bir şekilde uygulandığı görüşündedir yıllarında bölgede bulunmuş A. Fonvill ise bu yöntemin soylu aile ve beylerin çocuklarının daha alt sınıfa mensup aileler tarafından yetiştirilmesi ile sınırlı olduğunu belirtmiştir Çerkes kabilelerinin Rusya ile devam edegelen ve Paul B.Henze'nin Şeyh Şamil'e paralel, hattâ onu aşan hürriyet mücadelesi olarak nitelendirdiği (Henze, aynı eser, s. 1) bu savaşları 1864 yılına kadar sürmüş olup, nihayet kaybedilen mücadelenin arkasından Rus baskısı sonucu kuzey batı Kafkasya'daki nüfusun çogunluğu Osmanlı topraklarına göç etmiştir. 11 Akdes Nimet Kurat, Türkiye ve İdil Boyu (1569 Astarhan Seferi, Ten İdil Kanalı ve XVI. XVII. Yüzyıl Osmanlı Rus Münasebetleri) (Ankara, 1966), s Aynı eser, s Stefanos Yarasimos, "Türklerin Kafkasları: Egzotizmle Jeopolitik Arasında I", Tercüme: İrvem Keskinoğlu, Toplumsal Tarih, Cilt: IV, no.: 36 (İstanbul, 1966), s Cevdet Paşa, Tezâkir (1 12), Yayınlayan: Cavit Baysun, (Ankara, 1986), s. 98. Şu hususu da hatırlatmakta fayda var ki, Çerkeslerin Sünnî Müslüman olmalarından dolayı (Çerkeslerin Müslüman olma süreçleri XVIII. yüzyılın sonunda tamamlanmıştır.) Halife olan Osmanlı Padişahı'na manevî açıdan bağlılıkları söz konusu idi. 15 Özalp Gökbilgin, Yilları Arasında Kırım Hanlığı'nın Siyasî Durumu (Ankara 1973), ss. 26, 35 ve 48. Müstecib Ülküsal, Kırım Türk Tatarların (Dünü, Bugünü, Yarını) (İstanbul, 1980), s Kırım Kafkasya ilişkilerine dair kapsamlı bir çalışma yapılmadığını hatırlatmak yerinde olacaktır. 17 Taitbout de Marigny, Çerkesya Seyahatnamesi, Tercüme: Aydın Osman Erkan (İstanbul, 1996), s A. Fonvill, Çerkesya Bağımsızlık Savaşı , Tercüme: Murat Papşu (İstanbul, 1996), s

3 Çocuğun yetiştirilmesine talip olan aile birden fazla olduğunda kim tarafından ve ne kadar süre ile yetiştirileceğine dair önceden belirlenmiş geleneksel kurallara göre hareket edilirdi. 19 Fonvill bu konuda da farklı bir görüşte olup, liderlerden birinin oğlu dünyaya geldiği zaman daha alt sınıftan birinin Bey ailesiyle dostluk ve akrabalik kurmak için çocuğu kaçırıp yetiştirme görevini üstlendiğini belirtmektedir. 20 Fakat bu şekilde cebren çocuğun alınması yöntemi kanaatimizce biraz da Bey'in göz yummasıyla vuku bulan istisnaî bir durum olsa gerektir. Çocuğun bakımını üstlenen Atalık aldığı çocuğu bir dadının yardımı ile eğitmeye başlar, eğitim programı, güreş gibi sportif faaliyetlerin yanısıra at biniciliği, ok, kılıç, kama ve mızrak tâlimi, tabanca ve tüfek ile atıcılık ayrıca açlık ve yorgunluğa direnç gibi faaliyetlerle çocuga iyi bir savaşçı olma nitelikleri kazandırılırdı. Ayrıca liderlik, komutanlık, toplantı ve kurullarda hitâbet gibi yeteneklerinde kazandırılmasına çalışılırdı. 21 Genç delikanlının eğitim süresi sonunda evine dönmesi, cümle aile efrâdı, dostlar ve komşular davet edilerek büyük bir şenlikle kutlanırdı. Bu esnada çocuğun asıl sahibi ile Atalık arasında karşılıklı hediyeleşmeler olurdu. Atalık artık delikanlının ailesinin gözünde hiç bir zaman kaybetmeyeceği değerli bir yer edinir. 22 Atalık uygulaması sadece Çerkes kabilelerinin çocukları için uygulanan bir sistem değil idi. "Cesaretleri asâletleri ve millî an'aneleri ve sosyal nizamlarıyla şöhret bulan Kabartay ve Çerkezistan bilhassa Kırım hanlarının nazarı dikkatini ve hayranlığını celbediyordu. Bunun içindir ki hanlar çocuklarını tercihan Kafkasya'nın bu eyaletlerine gönderiyorlardı." 23 Çerkeslerin erkek evlât terbiyesindeki başarı ve üstünlüklerinden dolayı, Kırım'dan başka civar bölgelerdeki Kalmuk ve Nogay beyleri de çocuklarını Çerkezistan'a gönderiyorlardı. 24 Keza, vaktiyle Altın Orda hanları da göndermişlerdir. 25 Şu hususu da hatırlatmak gerekir ki, sadece Kırım hanlarının çocukları değil hanzâdelerin, kalgayların, nureddinlerin ve Şırın mirzalarının oğul veya kızları da eğitilmek için Çerkezistan'a gönderilirdi. 26 Çocuk dünyaya geldiğinde derhal özel bir haberci ile Çerkes ve Kabartay hükümdarlarına haber gönderilir, çocuğun büyütülmesi, tâlim ve terbiyesi için memleketlerine kabul edilmesi rica edilirdi. Bu haber alınır alınmaz çocuğun tâlim ve terbiyesi ile meşgul olacak sütnine ve mürebbiyeyi seçmek üzere halk genel bir toplantıya davet edilirdi. Bu toplantıda seçilen sütnine ve mürebbiye törenle üzerlerine aldıkları bu önemli ve şerefli görevin manevî ve içtimâî önemi anlatılırdı. 27 Daha sonra 150 kişilik bir atlı kafileyle 28 Taman yarımadasına oradan da Azak Denizi boğazından Kırım'a ulaşılırdı. 29 Han, kalgay (veliaht), nureddin (ikinci veliaht), ve hükûmet erkânı ile birlikte kafile şehrin dışında 19 de Marigny, aynı eser, s Fonvill, aynı eser, s de Marigny, aynı eser, s Aynı eser, s Abdullah Soysal, "Kırım Hanzâdelerinin Kafkasyadan Talim ve Terbiyesi", Emel, no.: 36 (İstanbul, 1966), s Jabağı Baj, Çerkesya'da Sosyal Yaşayış Adetler (Ankara, 1969), s Mirza Bala, aynı eser, s Hâşim Efendi, aynı eser, 14 b. Hâsim Efendi burada kız çocuklarının da eğitildiğini ifade etmekle birlikte bu çalışmamda konu ile ilgili zikredilen kaynaklarda kız çocuklarının da eğitildiğine dair bir bilgiye rastlamadım. Kanaatimizce bu düşük bir ihtimal olsa gerektir. 27 Soysal, aynı eser, s. 17. Evliya Çelebi 1667 yılında Kırım Hanı Mehmed Geray ile birlikteki Kafkasya seyahatinde beraberlerindeki Han'ın çocuğunun zorla alındığını belirtmektedir. Bkz., Evliya Çelebi, Evliya Çelebi Seyahatnamesi, Cilt: VII (İstanbul, 1986), s Bu sayının 300 kişi olduğuna dair görüş de mevcuttur. Bkz., Soysal, aynı eser, s Hâşim Efendi, aynı eser, 14 b. 3

4 karşılanılarak hoş geldiniz denilirdi. Kafile başkanı da doğum münesebetiyle memnuniyetlerini bildirip, karşılıklı iltifatlarda bulunulurdu. 30 Bu karşılama merasiminden sonra bütün kafile Hansaray'a davet edilirdi. Misafirlerin serefine üç gün ziyafet verilerek bu esnada muhtelif eglenceler de tertiplenirdi. Üç günden sonra kafile içerisinden seçilen yedi kişi Han'ın huzuruna çikarak gösterilen misafirperverliğe teşekkür edip, yurtlarına dönme arzusunda olduklarını bildirdikten sonra, çocuğun teslim edilmesini Han'dan rica ederlerdi. Han çocuğu anasının kucağından bizzat alarak teslim ederdi. Çocuğu teslim alan kafile temsilcileri de yavruyu birlikte getirdikleri sütnineye teslim ederlerdi. Kafile daha sonra çocukla birlikte Kafkasya'ya dönerdi. 31 Hanzâde'nin yetiştirilmesinde öz evlât gibi muamele edilir, hattâ ondan dahi üstün tutulurdu. Çocuğun hal ve hareketleri özenle gözetilir, bir takım kusurları olsa dahi muhalefet edilmeden rahat bir atmosferde hassasiyetle mükemmel bir şekilde yetişmesine gayret edilirdi. 32 Yukarıda değinildiği gibi, Hanzâde yedi yaşına geldiğinde çesitli bedenî sporlarla birlikte ata binme, dönemin mevcut silâhlarının kullanma gibi bir nevi askerî eğitim de verilirdi. Çocuk delikanlı çağına geldiğinde Kırım'a geri götürmek için gerekli hazırlıklar yapılır. Çocuk en güzel giysi ve silâhlarla donatılarak iyi cins bir ata bindirilir. Çocuğun Atalığı olan Bey tarafından Han'a gönderilmek üzere çesitli hediyelerle birlikte, çocuğun alınmasında hazır olan kafileyle birlikte çocuk Kırım'a götürülüp teslim edilirdi. Kafile yine karşılama merasiminden sonra üç gün süreyle ağırlanırdı. Sonrasında kafileye dönüş yolculuğu için gereken yiyecek ve erzak temin edilirdi. Dördüncü gün çocuğun beslemesi olan Ataliga gönderilmek üzere hazırlanan hediyelerle birlikte, orada bulunan kafileye Han tarafından çesitli hediyeler sunulurdu. Bu hediyeler, deriden mamûl çesitli esyalar, tüfek ve yay gibi muhtelif silâhlarla, değerli madenlerden yapılmış değerli eşyalar ve paradan oluşurdu. 33 Han daha sonra oğlunun eğitimini ve yetiştirilmesini sağlayan misafirlere teşekkür eder, çocuğunu yetiştirenleri kendisine manevî akraba yaptığıni ilân eder. Daha sonra ise kafile Kafkasya'ya dönerdi. Bir Hanzâde'nin eğitimini üstlenmiş Çerkes Beyi Hanzâde'nin süt babası, Bey'in hanımı da süt annesi kabul edildiğinden dolayı, Kırım Hanlığı ile Çerkezistan arasında sıkı dostlukların oluşmasına vesile oluyordu. 34 Çerkezistan'da yetiştirilen hanzâdelerin ve bunların içerisinde hanlığa gelmiş olanların sayısı hakkında kesin bir bilgiye sahip değiliz. Bununla birlikte, Kırım hanzâdelerinin Kafkasya'ya gönderilmesi özellikle XVII. yüzyilda rağbet bulmuş olup, XVIII. yüzyılda 1735'de Halim Geray Han'ın 1735'de de Kaplan Geray Han'ın oğullarının Kabartay Çerkeslerine gönderildiği kesinlik arzetmektedir. 35 Hattâ han ve hanzâdeler arasında Kafkasya'ya yerleşerek orasını ikinci bir vatan olarak telâkki edenler de olmuştur Küçük Kaynarca Antlaşması'ndan sonra Rusların entrikaları ile hanlığa getirilmiş olan Şahin Geray'la hanlık mücadelesine giren ve bir süre Kırım hanlığı da yapmış Bahadır Geray ve kardeşi Akköz Sultan, Şahin Geray'a karşı muvaffak olamadıktan sonra Atalık'ları 30 Soysal, aynı eser, s Aynı eser. 32 Hâşim Efendi, aynı eser, 14 b. 33 Aynı yer. Atalık (Sütbaba) olan bey Han tarafından kendisine gönderilen hediyeleri âdetleri olduğu üzere kendisine hiç bir şey kalmayacak şekilde kafiledekilere dagıtırdı. Hâşim Efendi, aynı eser, 14 b. 34 Hâşim Efendi, aynı eser, 2 a. 35 Soysal, aynı eser, s Abdullahoğlu Hasan, "Kırım Kafkasya Münasebetlerine dair bir yarlıg," Azerbaycan Yurt Bilgisi, Cilt: III, nos , (İstanbul, 1934), s

5 addettikleri Çerkes kabilerinden Şapsığ kabilesine sığınmışlardı. 37 Keza Bolşevikler tarafından Kuzey Kafkasya'da imha edilen Sultan Kırım Geray ailesi de Kafkasya'da yerleşmiş ailelerden biri idi. 38 Çerkesler Kırım hanzâdelerine "Hanıko" (Çerkes dilinde Han'ın oğlu anlamına gelmektedir) derlerdi. Yukarıda değinildiği üzere 1864 yılından itibaren kuzey batı Kafkasya'dan Osmanlı topraklarına yoğun bir göç yaşanmıştı. Bu göç esnasında Çerkezistan'a yerleşmiş olan hanzâdelerin veya devam eden kuşaklarının da olabileceği yönünde bazı ipuçları mevcuttur. Hatay ili Reyhanlı ilçesine yerleşmiş Çerkes köylerinden biri olan "Bedirge" köyünde "Hanıko" ismine rastlanmaktadır. Yine Çorum ili Alaca ilçesindeki Mahmudiye (Çerkes Kaleyhisar) köyünde "Beç Hanıko" (Çerkes dilinde Han'ın oğlu Beç anlamına gelmektedir) ismindeki aile muhtemelen Kırım hanzâdelerinin soylarının devamı olsa gerektir. Sonuç olarak, Kırım Hanlığı ile Çerkezistan ilişkilerinin siyasî boyutunda zaman zaman yoğunlaşmış sefer ve savaşlara rastlanmakla birlikte Kuzey batı Kafkasya'daki Çerkes kabileleri üzerinde, cografî konumlarının da verdiği avantajla, gerek Kırım Hanlığı gerekse Osmanlı Devleti kısmen belli bölgeler dışında etkili olamamışlardır. Bununla birlikte iyi ilişkilerin var olduğu da görülmüştür. "Atalık" müessesesi olarak isimlendirilen uygulama ile Kırım Hanları hanzâdelerinin, hattâ Şırın mirzalarının çocukları Çerkezistan'da eğitilerek yetiştirilmişlerdir. Bu uygulama Kırım hanları ile Çerkes beyleri olan Atalıkları arasında bir nevi manevî akrabalığın tesis edilmesini sağlamıştır. Bu durum da karşılıklı dostâne ve sıcak ilişkilerin oluşmasına vesile olmuştur. Emel Dergisi, Sayı: 219, Başbakanlık Osmanlı Arşivi, Hatt i Hümâyûn tasnifi, nr. 1011/b, 28 Sevval 1199 (5 Eylül 1784) Tarihli Takrir. Hâşim Efendi, aynı eser, 28 a. Bahadır Geray'ın Ruslarla gizli temasları ve bölgeye 1782 yılında göç eden Nogaylar üzerinde nüfuz kurarak Han olmak yönündeki teşebbüsleri üzerine, Anapa Muhafızı Ferah Ali Paşa'nın girişimleri sonucu anî bir gece baskını ile yakalanarak İstanbul'a gönderilmiştir. Geniş bilgi için, bkz. Ali Barut, "Kuzey Kafkaslara Rus İlerleyisi Karşısında Anapa Muhafızı Ferah Ali Paşa'nın Askerî ve Siyasî Faaliyetleri ( )", Kırıkkale Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih Anabilim Dali, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi (Kırıkkale, 1997), s Soysal, aynı eser, s