ARAP BAHARI BA LAMINDA ORTA ASYA DA TOPLUMSAL PROTESTO

Transkript

1 Akademik Ara t rmalar Dergisi 2013, Say 56, Sayfalar ARAP BAHARI BA LAMINDA ORTA ASYA DA TOPLUMSAL PROTESTO D NAM KLER VE POTANS YEL Osman Nuri ÖZALP Özet Arap Bahar olarak adland r lan Ortado u daki toplumsal protesto hareketleri ve bununla beraber gelen siyasal de i im süreci, bütün dünyada dikkatle izlenmektedir. Özellikle benzer otoriter siyasal sistemlere ve sosyoekonomik yap ya sahip olan Orta Asya cumhuriyetlerinde, Arap Bahar hem umut hem de korku ile takip edilmektedir. nternet, uydu televizyon ve mobil telefon kullan m gibi ileti im teknolojilerinin h zl geli imi, yine buna ba l olarak sosyal medyan n yo un kullan m Arap sokaklar nda cereyan eden olaylar n gelecekte Orta Asya da da gerçekle me ihtimalini gündeme getirmektedir. Çal mada, sosyo-ekonomik göstergeler dikkate al narak Arap Bahar nda görülen sosyal protesto ve siyasi de i im sürecinin, önümüzdeki y llarda Orta Asya da gerçekle me potansiyelinin olup olmayaca tart lacakt r. Anahtar Sözcükler: Arap Bahar, Orta Asya, Çat ma Riski The Dynamics And Potentials Of Mass Protests In Central Asian Republics Under The Influence Of Arab Spring Abstract Mass protests in the Middle East, a.k.a. Arab Spring, and its consequential political changes have been monitored all over the world. Arab Spring is followed carefully and fearfully in the Central Asian Republics which have similar authoritarian political systems and socio economic structures. Yrd. Doç. Dr.; Türk-Alman Üniversitesi, Kamu Yönetimi ve Siyaset Bilimi Bölümü, Globalle me ve Uluslararas li kiler Ana Bilim Dal. oezalp@gmail.com; Assist. Prof. Dr.; Turkish - German University, Department of Public Administration and Political Science, Globalization and International Relations. 215 Akademik Ara t rmalar Dergisi

2 Arap Bahar Ba lam nda Orta Asya da Toplumsal Protesto Dinamikleri Ve Potansiyeli Rapid advances in communication technology and their accessibility like internet, satellite TV, mobile phone usages, again related to this intense spread of social media make the actions taking place in the streets of Middle East probable in Central Asia too. In this study, by taking the socio economic indicators in consideration, the subject of whether or not social unrest and political changes that came with the Arab Spring would potentially spread to Central Asia. Key Words: Arab Spring, Central Asia, Conflict Risk 1. G R Ocak 2011 de ilk önce Tunus da ba layan ve daha sonra di er Ortado u ülkelerine yay lan kitlesel protestolar, k sa bir sure içinde Tunus, M s r ve Libya da rejim de i ikli ine neden olmu tur. Tüm dünyan n yak ndan takip etti i ve Arap Bahar olarak da adland r lan siyasi olaylar, özellikle ayn sosyo-kültürel ve otoriter siyasi yap lara sahip Orta Asya ülkelerine gözleri çevirmi ve beraberinde yeni bir tart may da ba latm t r 1 : Acaba benzer geli melerin ya anma ihtimali Orta Asya da da olabilir mi? Her iki bölgenin ortak özellikleri ya da birbirinden farkl l klar nelerdir? Orta Asya da ne zaman ve nerede benzer protesto olaylar ç kabilir? Çal mada Arap Bahar ba lam nda, özellikle sosyo-ekonomik veriler ve siyasal sistemler mukayese edilerek, bu sorulara cevap aranacakt r. 2. YAPISAL KR Z VE ÇATI MA FAKTÖRLER NDE BENZERL KLER 2011 y l nda Tunus ve M s r da ba layan protesto dalgalar n n di er Arap ülkelerini de k sa sürede etkisi alt na alarak rejim de i ikliklerine yol açmas, uluslararas ili kiler alan nda pek çok bölge uzman n da a rtm t r. Çünkü Arap dünyas, çat ma bölgesi olarak tan mlanmas na ra men, bölgenin otoriter rejimleri stabil ve toplumsal uyu mazl klar absorbe edecek yeterli mekanizmalara sahip olarak görülmekteydi. Kald ki, sosyal dengesizlikler ve toplumsal ho nutsuzluklar uzun y llard r biliniyor olmas na ra men, kitlesel bir ba kald r hiç beklenmiyordu. Arap dünyas nda kitleleri soka a döken eylemlerin temelinde bir yanda sosyo-ekonomik dengesizlikler yatarken, di er 1 Andrea Schmitz ve Alexander Wolters. (2011). Revolutionen in Zentralasien? Der Arabische Frühling als Herausforderung für die Region, Zentralasien Analysen, Nr: 43-44: 2-14; Philipp Reichmuth. (2011).Politische Analyse zwischen Erwartung und Zentralasiatischer Wirklichkeit. Zentralasien Analysen, Nr: 46: Journal of Academic Studies

3 Osman Nuri ÖZALP Y l: 14, Say : 56 ubat 2013 Nisan 2013 yanda da siyasi reform beklentilerinde derin hayal k r kl n n ya anmas yer almaktad r. Toplumsal refah n payla m ndaki e itsizlik ve sürekli siyasi durgunluk, siyasi rejimlerin h zl bir ekilde me ruiyetini kaybetmesine yol açm ve kitlesel protestolar da kolayca tetiklemi tir. Son y llarda elektronik ileti imde internet, mobil telefon ve buna ba l olarak sosyal medya araçlar n n (facebook, twitter, blog, vlog vb.) Arap dünyas nda h zla yay lmas, toplumsal ileti im yap lar n radikal bir ekilde de i tirmi tir. Uydu televizyonu ve radyo gibi geleneksel medya araçlar yla birlikte yeni ileti im imkanlar enformasyon kanallar n ço altt gibi, enformasyonlar n aktar m n da a r derecede h zland rm t r. Böylece ileti ime kat lanlar aras nda geni bir a olu urken, kamusal tart malar n çok seslili i de artm t r. Ancak bu geli meler, ayn zamanda kitlesel eylemlerin önceden tahmin edilemezli i problemini de beraberinde getirmi tir. Arap Bahar, sadece toplumsal ho nutsuzlu un d a vurumu de il, ayn zamanda dijital ileti im ça nda siyaset ve toplum ili kilerinde effafl n beraberinde getirdi i yeni bir semptomdur. Bu ba lamda Ortado u da meydana gelen geli meler, post-sovyet bölgelerde özellikle de Orta Asya da yak ndan takip edilmi tir. Çünkü bölge cumhuriyetlerinin tamam n n Arap Bahar ndaki ülkelerle hem sosyoekonomik hem de siyasal aç dan benzerlikleri bulunmaktad r. Örne in, Orta Asya ülkelerinde k smi iktisadi geli meye ra men, gelir da l m ndaki e itsizlik ve toplumda bireysel yükseli ans n n azl dikkat çekmektedir. Birle mi Milletler Geli me Program taraf ndan 1993 den beri y ll k rapor halinde yay nlanan nsani Geli me Endeksi (Human Development Index) verilerine göre, sosyal e itsizlikle ilgili geli im göstergeleri Orta Asya ülkelerinde de Arap Bahar ülkelerine benzer ekilde 0.46 ve 0.61 de erleri aras nda seyretmektedir 2 2 nsani Geli me Endeksi dört temel istatistiki verinin (ortalama ya am süresi, okur yazarl k oran, orta ve yüksek ö renim oran, ki i ba na dü en gelir ve al m gücünün dolar üzerinden hesaplanmas ) diyagram ve genel bir de erlendirme ile kombinasyonundan elde edilir. 0 ile 1 aras nda de i en bu de erlerde 0,8 den yukar s yüksek geli im seviyesini; 0,5 ile 0,8 aras orta geli im seviyesini; 0,5 in alt ise, dü ük geli im seviyesini gösterir. 217 Akademik Ara t rmalar Dergisi

4 Arap Bahar Ba lam nda Orta Asya da Toplumsal Protesto Dinamikleri Ve Potansiyeli Grafik 1: Orta Asya ve Arap Bahar Ülkelerinde nsani Geli me Endeksi (Human Development Index) Sosyal E itsizlik 2010 Kaynak: UN Development Programme (2010). Human Development StatisticalTables, pdf. ( ). Yine Orta Asya da genç nüfusun y ll k ortalama art h z % 1,7 iken, genel nüfusun %30 unu 15 ya n alt ndaki grup olu turmaktad r. Ancak bu gençlerin büyük ço unlu unun, toplumda yükseli ans n n oldukça az oldu u görülmektedir. Kazakistan hariç, di er bölge ülkelerinde gençlerin %20 si i sizdir. Arap Bahar n n ya and ülkelerde ise bu oran %23 olup, Orta Asya ile hemen hemen e de erdedir 3. Bu ba lamda, özellikle Tacikistan ve K rg zistan da fakirlik oran n n yüksekli i ve buna ba l olarak da çok kötü bir e itim alt yap s dikkat çekmektedir. Yine Türkmenistan ve Özbekistan da üniversiteler de dahil bütün e itim sistemi ideolojik olarak endoktrine edilmi tir. Di erlerine göre durumu göreceli olarak iyi görünen Kazakistan da bile e itim sistemi, her alanda çok büyük eksiklikler içermektedir. 3 Andrea Schmitz ve Alexander Wolters. (2012). Politischer Protest in Zentralasien. Potentiale und Dynamiken. SWP- Studien,(4): Journal of Academic Studies

5 Osman Nuri ÖZALP Y l: 14, Say : 56 ubat 2013 Nisan 2013 Grafik 2: Orta Asya ve Arap Bahar Ülkelerinde Nüfusun Ortalama Ya 2011 Kaynak: CIA (2012). The World Factbook, tml; afr.html.( ). Gerek Orta Asya gerekse Arap Bahar n n ya and bölgeler dikkate al nd nda, sadece sosyo-ekonomik faktörlerin de il ayn zamanda siyasi sistemlerin de benzerlik arz etti i görülmektedir 4. Her iki bölgede de yolsuzluk ve bask n n yüksek oldu u otoriter sistemler hüküm sürmektedir. Sovyetler Birli i zaman ndan devral nan otoriter hakimiyet yap lar, bölgenin bütün devletlerinde kat la arak varl n sürdürmektedir 5. Sovyetler Birli i zaman ndaki muhalefet gruplar, ba ms zl ktan sonra 90 l y llarda marjinalle tirilmi (Kazakistan, Tacikistan) ya da bask ile elimine edilmi tir (Özbekistan, Türkmenistan). Bu durum, siyasi haklar ve temel özgürlükleri ölçen Freedom House verileri ile de örtü mektedir 6. 4 Andrea Schmitz ve Alexander Wolters. (2011). Revolutionen in Zentralasien, Der Arabische Frühling als Herausforderung für die Region. Zentralasien Analysen, (43-44): Heinemann-Grüder Andreas ve Holger Haberstock. (2007). Sultan, Klan und Patronage. Regimedilemmata in Zentralasien. Osteropa, (8-9): Amerikal sivil toplum örgütü Freedom House (Özgürlükler Evi) her y l düzenledi i Dünya Özgürlükler Raporu nda ülkeleri belirledi i kriterlere göre sivil özgürlüklerin ve siyasal haklar n geni li ine göre s n fland rmaktad r. De erlendirmede 1 (en iyi) den 7 (en kötü) ye kadar olan skala kullan l rken; 1-2,5 (60-88 puan) aras ülkeler "hür", 3-5,5 (31-59 puan) aras "yar hür" ve 5,5-7 (0-30 puan) aras ise "hür olmayan" olarak s n fland r lmaktad r. 219 Akademik Ara t rmalar Dergisi

6 Arap Bahar Ba lam nda Orta Asya da Toplumsal Protesto Dinamikleri Ve Potansiyeli Tablo 1: Orta Asya ve Arap Bahar Ülkelerinde Siyasi Haklar ve Sivil Özgürlükler 2000 SH/SÖ 2005 SH/BÖ 2010 SH/SÖ 2011 SH/SÖ - Statü Azerbaycan 6/5 6/5 6/5 6/5 - Hür de il Kazakistan 6/5 6/5 6/5 6/5 - Hür de il K rg zistan 6/5 6/5 6/5 5/5 - Yar Hür Özbekistan 7/6 7/6 7/7 7/7 - Hür de il Tacikistan 4/4 6/5 6/5 6/5 - Hür de il Türkmenistan 7/7 7/7 7/7 7/7 - Hür de il M s r 6/5 6/5 6/5 6/5 - Hür de il Tunus 6/5 6/5 7/5 7/5 - Hür de il Libya 7/7 7/7 7/7 7/7 - Hür de il Suriye 7/7 7/7 7/6 7/6 - Hür de il Yemen 5/6 5/5 6/5 6/5 - Hür de il Kaynak: Freedom House (2011). Freedom in the World: Country Ratings and Status , Tables.pdf. ( ). Freedom House a göre çok daha kapsaml bir demokrasi ölçüm metodu içeren ve 2003 den beri Bertelsmann Vakf (Bertelsmann Stiftung) taraf ndan her iki y lda bir yenilenen Bertelsmann Transformation Index (BTI) verilerine göre de, her iki bölge ülkelerinin otoriter yönetim sistemlerine sahip olduklar n gözlemlemekteyiz 7. Siyasi ve ekonomik transformasyon sürecindeki 128 devletin incelendi i BTI 2012 de, gerek Ortado u gerekse Orta Asya ülkeleri di er bölgelerle kar la t r ld nda, bu ülkelerin demokratikle me aç s ndan en kötü verilere sahip oldu u görülmektedir. BTI 2012 ye göre, Türkmenistan, Tacikistan ve Özbekistan siyasi ve ekonomik geli im aç s ndan bölgesel skalan n en gerisindedir. Orta Asya ülkelerinde demokrasinin geli imi farkl biçimlerde K rg zistan hariç geri gitmi tir. Bölgenin otokratik devletlerinde BTI 2010 a göre olumlu bir geli me gözlemlenmemektedir. Ortado u da ise BTI 2012 ye gore, bölge ülkeleri daha once oldu u gibi otokratik rejimler olarak s n fland r lmaktad r. Arap Bahar n n ya and den beri iki y lda bir Bertelsmann Vakf taraf ndan düzenlenen endekste 1 den (en kötü) 10 a (en iyi) kadar olan skala kullan lmaktad r. Oldukça ayr nt l bir ölçüm tekni ine sahip olan BTI nin de erlendirme kriterleri ve metodu hakk nda bkz. Bertelsmann Stiftung (Ed.) (2012): Transformation Index BTI Politische Gestaltung im internationalen Vergleich, Gütersloch: Bertelsmann Stiftung, s Journal of Academic Studies

7 Osman Nuri ÖZALP Y l: 14, Say : 56 ubat 2013 Nisan 2013 ülkelerden sadece Tunus ve M s r da ifade ve toplant /gösteri özgürlü ü alan nda olumlu geli meler olmu ; ancak otoriter rejimlerin dönü ümü konusunda bölgenin genelinde herhangi bir iyimserlik görünmemektedir Tablo 2: Orta Asya ve Arap Bahar Ülkelerinde Demokrasi Geli imi, BTI 2012 Demokrasile r Ar zal Demokrasile r A r Ar zal Demokrasile r Il ml Otokrasile r (10 8) (<8-6) (<6) (>4) (<4) Otokrasile r K rg zistan Kazakistan M s r Tacikistan Özbekistan Türkmenistan Tunus Suriye Libya Yemen Kaynak: BTI 2012: S. 11, 90 Görüldü ü gibi BTI 2012 ye ait veriler, siyasi haklar ve sivil özgürlükleri ölçen Freedom House Endeksi verileri ile de örtü mektedir. Her iki endekse ait veriler, bölgenin otoriter sistemlerle yönetildi ini aç k bir ekilde göstermektedir. Özellikle Orta Asya ülkeleri, post-sovyet dönemde siyasal hak ve özgürlüklerin en fazla k s tland bölge olarak kar m za ç karken, bu ülkelerdeki otokratik rejimlerin giderek daha da kat la t gözlemlenmektedir. Bu ba lamda, tarihsel süreç içinde demokratik deneyimi bulunmayan genç Orta Asya ülkelerinin sahip olduklar siyasi-sosyal-kültürel özellikleri, harici demokratikle me çabalar n da ba ar s z k lmaktad r 8. Yine Uluslararas effafl k Örgütü nün (Transparency International) her y l haz rlad Yolsuzluk Endeksi nde, Orta Asya ülkelerinin tamam y llard r s ralamada en kötü üçte birin içinde yer almaktad r 9. Bu durum, Orta Asya ülkelerinin Arap Bahar n n ya and Tunus ve M s r dan bile daha kötü nota sahip olduklar n göstermektedir. 8 Vera Axyonova. (2011). European Democracy Promotion in Difficult Enviroments: The Case of Central Asia, Schoettli. Democracy, Governance and Citizenship: A Comparative Perspective of Conceptual Flow, Heidelberger Papers in South Asian and Comparative Politics. Working Paper, South Asia Institute Department of Political Science, (59): Andrea Schmitz ve Alexander Wolters. (2012). Politischer Protest in Zentralasien. s Akademik Ara t rmalar Dergisi

8 Arap Bahar Ba lam nda Orta Asya da Toplumsal Protesto Dinamikleri Ve Potansiyeli Grafik 3: Orta Asya ve Arap Bahar Ülkelerinde Yolsuzluk Alg Endeksi 10 (Corruption Perceptions Index), 2011 Kaynak:Transparency International (2011). Corruption Perceptions Index 2011, Tüm bunlar n yan nda Orta Asya ülkeleri ile Arap Bahar n n ya and ülkeler aras ndaki en önemli benzerliklerden biri de, elektronik medyan n yayg nla mas n n ileti im davran lar n n de i imi üzerine olan etkisidir. Mobil telefon, internet ve sosyal payla m platformlar olan Facebook, Twitter in popülarite kazanmas ve 2005 y l ndan bu yana internet kullan m n n kullan m nda devam eden h zl art, Arap Bahar ülkeleri ile hemen hemen ayn seviyede seyretmektedir. 10 Uluslararas effafl k Örgütü taraf ndan her y l yay nlanan yolsuzluk listesinde ülkeler, o ülkedeki kamu yöneticilerine ili kin yolsuzluk düzeyi alg lar n ölçerek de erlendirmektedir. Örgüt, ara t rmaya kat lan ülkeleri 0 dan (her zaman rü vet teklif edildi i) 10 a (hiçbir zaman rü vet teklif edilmedi i) kadar bir skala üzerinden de erlendirmektedir. 222 Journal of Academic Studies

9 Osman Nuri ÖZALP Y l: 14, Say : 56 ubat 2013 Nisan 2013 Grafik 4: Orta Asya ve Arap Bahar Ülkelerinde Nüfusa Göre nternet Kullan m Oran, 2011 Kaynak:Internet World Stats (2011). Internet Users in the Middle East, Internet Users in Africa, Users in Asia, ( ). Bütün bu geli melerin kitlesel mobilizasyonda ne anlama geldi i, son olarak 2010 y l Nisan ay nda K rg z Bahar nda devlet ba kan Kurmanbek Bak yev in devrilmesinde görülmü tür 11. Mobil cep telefonu ile görüntülenen kay tlar k sa sürede sosyal medyada, video platformlar nda, online olarak yer alm, daha sonra da televizyon röportajlar nda yay nlanm t r. Bu ba lamda, K rg zistan da iktidar n devrilmesi Orta Asya da alan nda canl takip edilen ilk olay olmu tur. Türkmenistan hariç di er bölge ülkelerinde internetin h zla yay ld gözlemlenmektedir. Kazakistan ve K rg zistan da genel nüfusun %40 oran nda internete ula m göz önüne al nd nda, bunun %30 unun Kuzey Afrika bölgesinin üzerinde oldu u görülmektedir. Mobil telefon kullan m n n yayg nla mas nda da durum hemen hemen ayn d r. Her iki bölgede de, son be y l içinde mobil telefon aboneli inde yüzde yüzleri a an bir art oran söz konusudur. 11 Ayr nt l bilgi için bkz., Azamat Temirkulov. (2010). Kyrgyz revolutions in 2005 and 2010: Comparative Analysis of Mass Mobilization. The Journal of Nationalism and Ethnicity, Vol. 38, Issue 5: Akademik Ara t rmalar Dergisi

10 Arap Bahar Ba lam nda Orta Asya da Toplumsal Protesto Dinamikleri Ve Potansiyeli Grafik 5: Orta Asya ve Arap Bahar Ülkelerinde Mobil Telefon Abone Say s ve Bunun Her 100 Ki iye Oran, 2010 Kaynak: International Telecommunication Union (2010). Mobile Cellular Subscriptions, ( ) 3. ÜLKELERE GÖRE KR Z VE PROTESTO POTANS YEL Yukar daki endekslere ait veriler, ba ms zl n yeni kazanm Orta Asya ülkelerinin stateness (devletsellik) alan nda zay f olduklar n göstermektedir 12. Bölge ülkeleri otoriter yönetim formlar na sahip olduklar ndan, günümüzde göreceli olarak istikrarl gözükseler de, uzun vadede devlet fonksiyonlar n yerine getirmede ba ar s zl k ve çat ma riski ta maktad r. Nitekim 1995 den beri her y l düzenlenen ve istikrars zl a en aç k ülkeler olarak tan mlanabilecek Ba ar s z Devletler Endeksi nin (Failed State Index) 2011 y l verilerine göre, K rg zistan 91,8 lik derecesi ile alarm veren ülkeler kategorisinde; Tacikistan, Türkmenisten, Kazakistan ise, bir alt kategori olan uyar konumunda yer almaktad r. Bu veriler de Orta Asya ülkelerinin istikrars zl a aç k, ba ar s z devletler aras nda olduklar n göstermektedir. 12 Ayr ca bkz. Jörn Grävingholt. (2007).Statehood and Governance: Challenges in Central Asia and the Southern Caucasus., German Development Institute. Briefing Paper, s Journal of Academic Studies

11 Osman Nuri ÖZALP Y l: 14, Say : 56 ubat 2013 Nisan 2013 Grafik 6: Ba ar s z Devletler Endeksi 13 (Failed State Index) - Orta Asya ve Arap Bahar Ülkelerinin Genel Not ve S ralamas, 2011 Grafik6- Kaynak: Fund for Peace (2011). The Failed States Index 2011, S.6 7, ( ). Zay f devletsellik ba lam nda, bölge ülkelerinde me ruiyet sorunu vard r ve vatanda lar n hukuki güvencelerinin eksikli i, bu sorunu kronik hale getirmektedir. Ba ms zl ktan bu yana süregelen ekonomik istikrars zl k, i sizl k, dü ük maa, kötü i artlar ciddi bir ekilde yoksullu a ve göçe yol açmaktad r. Bu da, Orta Asya ve kom u ülkelerde (göç, mülteci ak n, iç iddet, sosyal huzursuzluk ve kar kl klar, kitlesel protestolar vb.) bölgesel güvenlik riskini artt rmaktad r. Otoriter rejimlerle yönetilen Orta Asya ülkelerinde a r bask metotlar, isyan ve hükümet darbesi riskini ço altmaktad r 14. Genel olarak, ülkeden ülkeye az çok farkl l k gösterse de, Orta Asya daki çat ma ve kriz alanlar n Tablo 3 deki gibi özetleyebiliriz y l ndan beri dü ünce kurulu u Fund for Peace (Bar Fonu) ve Foreign Policy dergisi taraf ndan ortakla a haz rlanan indeks, ülkeleri çökü rizikosuna göre Alert (alarm), Warning (tehlike), Moderate (moderat) ve Sustainable (sürdürülebilir) olarak s n fland rmaktad r. Demografik bask, mültecilik e ilimi, göç, istikrars z ve dengesiz kalk nma, bozuk ekonomi, devletin me ruiyetini kaybetmesi, kamu hizmetleri, insan haklar, güvenlik araçlar vb. gibi toplam 12 sosyo-ekonomik ve siyasi kritere göre haz rlanana indeks, devletsellik aç s ndan zay f olan ülkeleri incelemektedir Nisan ay nda K rg zistan halk ayaklanarak 59 ya ndaki Roza Otunbeyeva liderli indeki K rg z muhalefeti yönetime el koymu tur. Yakla k 100 ki inin ölümüyle sonuçlanan olaylardan sonra, Cumhurba kan Kurman Bak yev ülkeyi terk etmek zorunda kalm t r. 225 Akademik Ara t rmalar Dergisi

12 Arap Bahar Ba lam nda Orta Asya da Toplumsal Protesto Dinamikleri Ve Potansiyeli Tablo 3: Orta Asya da Problem Alanlar na Göre Çat ma ve Kriz Potansiyeli Yap sal Çat ma Sebepleri Ciddi ekonomik ve sosyal güvensizlik Yayg n yoksulluk Gelir farkl l n n artmas Ülkeler içindeki bölgelerde büyük farkl l k Sosyal altyap n n (Sa l k, e itim vb) bozulmas Genç nüfusun büyük bir k sm nda i sizlik Nüfus art ve çevre tahribat nedeniyle tar ma verimli alanlar n azalmas Yoksulluk ve çevre sorunlar n n hastal klar ço altmas Ülke s n rlar n n geli mekte olan sosyo kültürel ve ekonomik alanlar bölmesi Tabii kaynaklar n ülkeler aras nda e itsiz da l m Çat ma Konular Üzerine Konstruktif Çal ma Kabiliyeti Devlet kurumlar n n me ruiyet eksikli i ve yolsuzluk sorunu Hukuk sistemine halk aras nda çok az güven Sivil toplum aktivitelerinin çok zay f olmas ve birbirlerini engellemeleri Devletin muhalefete iddet uygulamas ve ho görüsüzlü ünün kar iddet do urmas Me ru problemli alanlar n devlet taraf ndan inkar n n çat maya neden olmas Halk aras nda Bat yard mlar n n rejimlere yönelik alg lanmas n n (Büyük yat r mlar, askeri yard mlar vb) Bat n n ihtilafl alanlarda arabulucu rolünü azaltmas Çat ma Art r c Güvenlik Rizikolar Devlete ait güvenlik güçlerinin güvensizlik kayna olma Tacikistan daki iç sava nedeniyle, burada ve çevre bölgelerde pek çok silah n dola mda olmas Organize suçlar n (Uyu turucu, silah ticareti) devlet otoritesini zay flatmas ve kaçak ekonomi alanlar n geni letmesi Bir ülkedeki krizlerin kom u ülkelere çabucak yay labilmesi Hammadde ihracat na ba ml olan ülke ekonomilerinin öngörülemeyen sosyo ekonomik gerilimlere sebebiyet verme ihtimalinin yüksek olmas K rg zistan ve Tacikistan n d borç yükünün halka ekstra yans mas Kaynak: Grävingholt, Jörn. (2004). Krisenpotentiale und Krisenprävention in Zentralasien. Ansatzpunkte für die deutsche Entwicklungszusammenarbeit, (Berichte und Gutachten. Deutsches Institut für Entwicklungspolitik,) Bonn: DIE, (6): Journal of Academic Studies

13 Osman Nuri ÖZALP Y l: 14, Say : 56 ubat 2013 Nisan 2013 Ku kusuz, k saca dile getirilen Orta Asya ülkelerindeki kriz ve çat ma dinamikleri ile Arap Bahar n n ya and ülkeler aras nda büyük paralellikler olmas na ra men, farkl l klar da mevcuttur. Bu ba lamda, Orta Asya da öngörülebilir bir zaman diliminde Arap bölgesinde oldu u gibi toplumsal köklü dönü ümlerin olup olmayaca hakk nda bir tahminde bulunabilmek için, Orta Asya daki her bir ülkenin tek tek analiz edilerek, siyasi protestolar kolayla t ran ya da zorla t ran faktörlerin belirlenmesi gerekmektedir. Sosyo-ekonomik, demografik ve siyasal alanlardaki kar la t rmal bir mukayese yap ld nda, bu ülkelerdeki çat ma durumu ve riskinin farkl l k gösterdi i görülmektedir. Buna ba l olarak, siyasi protestolar n olu um ve geli im artlar da farkl dinamik ve formlar içermektedir. Özellikle K rg zistan da ç kan halk isyanlar nda iddet kullan larak, Devlet Ba kan Akayev in (2005) ve Bak yev in (2010) görevden uzakla t r lmas yla, protesto eylemleri yeni bir siyasi norm haline dönü mü tür 15. Bu yüzden K rg zistan da protesto potansiyelinin yüksek oldu unu söyleyebiliriz. Tacikistan da kitlesel eylem ihtimali az olmas na ra men, bölgesel alanda s n rl olan rejim ve kar tlar aras ndaki anla mazl klar n kolayca iddet sarmal na dönü mesi mümkündür. Bölgenin en önemli ülkelerinden olan Özbekistan ise, rejim kamuoyundaki ho nutsuzlu u siyasi kontrol araçlar ile denetim alt nda tutmaya çal maktad r. Özbek rejiminin toplumsal olaylarda iddet kullanmaya olan e ilimi, çok h zl bir ekilde halk taraf ndan kar iddet ile kar l k görebilir. Türkmenistan da protesto eylemleri için hareket alan n n oldukça zay f oldu u görülmektedir. Bunda da as l sebep, rejimin siyasi bask s n n etkinli i de il, halk n ba ms z haber kaynaklar na ula m imkanlar n n oldukça k s tl olmas rol oynamaktad r. Özellikle ileti im a kurma ve koordine etme için teknik araçlar n eksikli i söz konusudur. Bu sebepler, rejime kar toplumsal bir protesto eylemini oldukça zorla t rmaktad r 16. Kazakistan da yeni medya araçlar n n geni bir ekilde yay ld n, ekonomik geli me nedeniyle protesto eylemlerine yönelimin zay f oldu unu görmekteyiz. Ancak, protesto potansiyelinin toplumun kenar nda ya ayan gruplar aras ndaki a r ekonomik dengesizlikten kaynaklanma ihtimali mevcuttur. Nitekim, 2011 y l nda Bat Kazakistan da petrol i çileri aras nda ç kan ho nutsuzluk, k sa bir süre içinde kamuoyuna yans yabilece i ve siyasi 15 Schmitz ve Wolters. (2011), a.g.m. s.2 16 Schmitz ve Wolters. (2012), a.g.m. s Akademik Ara t rmalar Dergisi

14 Arap Bahar Ba lam nda Orta Asya da Toplumsal Protesto Dinamikleri Ve Potansiyeli taleplere bürünerek ülkenin di er bölgelerine yay labilece i ihtimalini göstermi tir 17. Bölgede lingua franca olan Rusça, özellikle gençlerin olas protesto eylemlerinde Rus tecrübesinden de yararlanma imkan sa lamaktad r. En son 2011 Aral k ay nda, Rusya da parlamento seçimleriyle ilgili manipülasyonlar protesto etmek için ülkenin her yerinde ç kan protesto hareketleri, uzun vadede Orta Asya ülkelerinde de bu tür eylemlerin ortaya ç kmas na neden olabilir. Bu ba lamda, bölge devletlerinin hepsi Rusya ile i birli i içnde bask c yasalar, filtre teknolojileri, manipülasyonlar, teknik kotalar vb. yeni kontrol mekanizmalar üzerine çal maktad r 18. Öyle ki, A ustos 2011 de Kazakistan n ba kenti Astana da, Rusya n n öncülü ünde toplanan Kolektif Güvenlik Anla mas Örgütü nün gündeminde Arap Bahar n n Post-Sovyet bölgelerde nas l önlenebilece i görü ülmü tür. Özellikle internet ve sosyal medyan n kontrolü ve manipülasyonu üzerine yo unla lm t r. Ancak tüm bu önlemlerin, sürekli olarak Orta Asya ülkelerinde yeni bir kamuoyunun olu mas na engel olamayaca ileri sürülebilir. 4. SONUÇ Küreselle me ile birlikte siyasi anlamda uyanm genç nüfus i kinli i ve ileti im teknolojilerindeki devrimler Ortado u da Arap Bahar nda görüldü ü gibi sorumsuz ve bozuk ulusal yönetimlere kar isyan n itici gücü olurken, bu iki olgu ayn zamanda 21. yy jeopoliti inin de önemli bir gerçe i haline gelmi tir. 19 Çal mada incelenen Orta Asya ülkelerinin, Arap Bahar n n ya and ülkelerle hem sosyo-ekonomik hem de siyasal aç dan benzerlikleri bulunmaktad r. Ortado u daki köklü de i imler, otoriter rejimlerin kriz içinde ve ne kadar istikrars z oldu unu göstermi tir. Analiz, Orta Asya da da benzer yap da bir sistem ve me ruiyet krizi oldu unu göstermektedir. Toplumda gelece e yönelik perspektifsizlik ve beraberinde gittikçe artan ileti im imkanlar n n artmas, Orta Asya da toplumsal aktörlerin siyasi eylem çerçevesini de i tirmektedir. Gelecekte Orta Asya da olas Arap Bahar benzeri protestolar n boyut ve dinami i, büyük ölçüde uygun enformasyon ve mobilize kanallar n n hangi derecede kullan laca na ba l d r. Bu konuda önceden bir tahmin yapmak oldukça zor olmakla beraber, Arap Bahar nda oldu u gibi periferide cereyan eden marjinal olaylar n da k sa bir sürede kendili inden bütün bir ülkede protesto eylemlerine dönü tü ü göz 17 Schmitz ve Wolters. (2012), a.g.m., s Stephan Blank. (2011). Russia and Central Asia Fight The Arab Revolution. Central Asia- Caucasus Analyst, 37:8: Zbigniew Brzezinski. (2012). Stratejik Vizyon. Amerika ve Küresel Güç Buhran. Tima Yay nlar, stanbul, s Journal of Academic Studies

15 Osman Nuri ÖZALP Y l: 14, Say : 56 ubat 2013 Nisan 2013 önünde bulunduruldu unda, ayn sosyo-ekonomik-siyasal yap lara sahip Orta Asya ülkelerinde de protesto eylemlerinin ortaya ç kma ihtimalinin göz ard edilmemesi gerekir. Yine karakteristik olarak, Orta Asya ülkelerinde olu acak protestolar n k sa sürede iddete dönü me ihtimalinin yüksek oldu u söylenebilir. Çünkü bölgedeki otoriter rejimlerin protesto ya da sosyal ho nutsuzluklar müzakere yolu ile çözme kültürü bulunmamaktad r. Sonuç olarak, yeni medya araçlar n n h zla artmas Orta Asya ülkelerinde kamuoyuna Arap Bahar nda oldu u gibi bir model sunmaktad r. KAYNAKLAR Axyonova, V. (2011). European Democracy Promotion in Difficult Enviroments: The Case of Central Asia, Schoettli, Jivanta (Ed.): Democracy, Governeance and Citizenship: A Comparative Perspective of Conceptual Flow. A special issue. Heidelberger Papers in South Asian and Comparative Politics. Working Paper No. 59, South Asia Institute Department of Political Science, ( ) Bertelsmann, S.(2012). Transformation Index BTI Political Management in International Comparison. Gütersloch: Verlag Bertelsmann Stiftung. Blank, S. (2011). Russia and Central Asia Fight The Arab Revolution. Central Asia-Caucasus Analyst, 37:8, 6-8. Brzezinski, Z. (2012). Stratejik Vizyon. Amerika ve Küresel Güç Buhran. stanbul: Tima Yay nlar. Grävingholt, J. (2007). Statehood and Governance: Challenges in Central Asia and the Southern Caucasus. German Development Institute Briefing Paper, (2), 1-4. Grävingholt, J. (2004). Krisenpotentiale und Krisenprävention in Zentralasien Ansatzpunkte für die deutsche Entwicklungszusammenarbeit. Berichte und Gutachten. Deutsches Institut für Entwicklungspolitik, Bonn: DIE, (6): 1-95 Heinemann-Grüder, A. ve Haberstock, H. (2007). Sultan, Klan und Patronage. Regimedilemmata in Zentralasien. Osteropa, (8-9), Reichmuth, P. (2011). Politische Analyse zwischen Erwartung und Zentralasiatischer. Wirklichkeit. Zentralasien Analysen, (46), 2-5. Schmitz, A. ve Wolters, A. (2012). Politischer Protest in Zentralasien. Potentiale und Dynamiken. SWP-Studien, (4), Schmitz, A. ve Wolters, A. (2011). Revolutionen in Zentralasien? Der Arabische Frühling als Herausforderung für die Region. Zentralasien Analysen, (43-44), Temirkulov, A. (2010). Kyrgyz revolutions in 2005 and 2010: Comparative Analysis of Mass Mobilization. Nationalities Papers: The Journal of Nationalism and Ethnicity, Vol. 38, Issue 5, Elektronik Kaynaklar CIA (2012). The World Factbook. < (2012, 30 Nisan) Freedom House (2011). Freedom in the World: Country Ratings and Status < (2012, 30 Nisan) 229 Akademik Ara t rmalar Dergisi

16 Arap Bahar Ba lam nda Orta Asya da Toplumsal Protesto Dinamikleri Ve Potansiyeli Fund for Peace (2011). The Failed States Index < (2012, 30 Nisan). International Telecommunication Union (2010). Mobile Cellular Subscriptions. < (2012, May s 7). Internet World Stats (2011). Internet Users in Africa, < (2012, May s 7). Internet World Stats (2011). Internet Users in Asia. < (2012, May s 7). Internet World Stats (2011). Internet Users in the Middle East. < (2012, May s 7). Transparency International (2011). Corruption Perceptions Index < (2012, May s 7). UN Development Programme (2010). Human Development Statistical Tables. < (2012, May s 7). 230 Journal of Academic Studies