B YOLOJ. S n f VIII SEK ZYILLIK LKÖ RET M

Transkript

1 ÇKO GYORGOSK ÇVETANKA MALÇESKA B YOLOJ S n f VIII SEK ZYILLIK LKÖ RET M

2 Düzenleyen komisiyon: D-r Lenka Tsvetanovska Aya Kiril ve Metodiy Üniversitesi Matematik Fakültesi, Bioloji Enstütüsünde s ral profösör Elka Noçeva Üsküp Braka Hamid Ramiz ÖO unda Bioloji ö retmeni Daut drizi Üsküp 26 Yuli ÖO unda Bioloji-kimya ö retmeni Lektör: Violeta Yovanovska Makedonca dan Türkçe ye çeviri: Adnan Recepi Dil redaksiyonu: Dr. Fatima Hocin Lektör: Soraya ain Bilgisayar tasar m : Martin Ginevski Yay nc : Makedonya Cumhuriyeti E itim ve bilim bakanl Bask : Üsküp Dooel Gra k merkezi Tiraj: 700 Makedonya Cumhuriyeti E itim ve bilim bakanl n n tarihli say l karar yla bu k tab n kullan lmas na izin verilmi tir. CIP -., /.2(497.7) (035) :57(075.2)=163.3, VIII- /,. - :, :. ; 24 : ISBN , [ ] COBISS.MK-ID

3 ÖNSÖZ Daha önceki s n arda, biyoloji dersi içerisinde bitkileri, hayvanlar, onlar n evrimi ve ekolojisini ö rendiniz. Bu ö retim y l nda ise insan biyolojisini ö reneceksiniz. Sekizinci s n f B YOLOJ ders kitab öngörülmü plan ve programa göre yaz lm t r. Bu ders kitab n haz rlarken insan organizmas ndaki bile ik biyolojik olaylar n daha basit ve daha anla l r bir ekilde aç klamaya çal t k. Bu ders kitab nda bizim biyoloji ile ilgili bilgilerimizi en basit ekilde size aktarmaya çal t k. Bu bilgileri aktar rken her zaman bilimsel verilere dayand k. Bütün konu ve alt konular sistematik olarak farkl metod bölümlerinde s n rland r lm t r. Bunlar ayr lmayan bir bütünü olu tururlar. Ayn yada benzer biyolojik konular n okundu u eski ders kitaplar na k yasen bu ders kitab nda, insan organizmas nda biyolojik olaylar n aç klanmas nda ça da bir yakla m sunulmu tur. Amac m z, anla l r bir ekilde en erken ça da kritik dü ünme eklini rasyonel olarak geli tirmektir. Dahas, ö rencilerin belirli biyolojik olaylar üzerinde ihtiyac olan bilgilerin geli tirmesini sa lamakt r. En büyük arzumuz, bu ders kitab yla geli mi e itim sistemine ayak uydurarak, ayn zamanda bizi ve çevremizi ilgilendiren geleneksel konulardan ödün vermemektir. Biyolojik olaylar n aç klarken, önem ve dikkat verdi imiz en büyük unsur insan organizmas n basitten ba layarak daha bile i e do ru aç klamakt r. Kitapta gerek konu anlat mlar nda, gerekse konu sonlar ndaki sorularda, ö rencinin kendi yorum yetene ini art rmak, günlük ya amdaki olaylar n bilimsel gözetlenmesini sa lamak ve irdeleyebilme yetene ini geli tirmek. Ayn öyle basit deneyler yapmak ve bu deneylerle i aretleme, not alma, analiz etme ve sonuçlara ula ma becerisinin olu turulmas amaçlanm t r. Kitab n, de i ik konulara uygun olan resimlerle, tabelalarla, emalarla zengin olmas n istedik. Biyolojik olaylar n bir bölümünün i lendi i ve o zamana kadar ö rencinin e itim süresince hiç ya da çok az edindi i bilgileri bu kitapta bulundurdu u için çok özel öneme sahip oldu u krindeyiz. Resimler do rudan metinle ba lant l d r, bunlar n kullan m yla görsel çal man n önemi vurgulanmak isteniyor ki bu özel öneme sahiptir. Son olarak, bu ders kitab n n en iyi ve yeri doldurulmaz bir kitap oldu unu dü ünmüyoruz. Ayn zamanda, bu ders kitab nda olas eksikliklerin ö renciler ve ö retmenler taraf ndan tamamlanabilece i memnuniyeti içindeyiz. Onlar n, gelecek nesillere daha faydal bir e itimin sa lanmas do rultusunda, öz kirleriyle ve iyimser dü ünceleriyle, yeni ders kitab n n daha iyi ve, daha anla l r olmas konusunda katk lar n sunabileceklerini umuyoruz. Yazarlardan 3

4 4

5 KONU 1 CANLI DÜNYANIN B R PARÇASI OLARAK NSAN Bu konunun içeri ini iyice ö rendikten sonra unlar yapabilirsiniz: - nsan n evrimsel geli imini insans atalar n n özelliklerinden anlayabilirsin; - nsan atalar n ve insan rklar n tan yabilirsin; - nsans maymun, insan atalar, insan rklar ve insan populasyonundan ö rendiklerini anlatabilirsin; - nsan n di er canl dünyayla ili kisini ve insan populasyonunun büyüme eklini aç klayabilirsin; - nsan populasyonunun büyüme nedenlerini ve sonuçlar n k yaslayabilir ve aç kalyabilirsin; Bu konuda ö renece iniz yeni kavramlar: - nsans maymun, - insan n atalar, - insan rklar, - insan populasyonu. 5

6 KONU 1 DERS 1 Hat rla: NSANIN CANLI DÜNYADAK YER Bütün canl organizmalar n ortak özellikleri hangileridir? Memelilerin temel özellikleri hangileridir? En geli mi memeli grubu hangisidir? Çarls Darvinnin hayat ve eserini hat rla. Bütün sistemlerin yap s na göre, solunun ekli ve besinlerin sindirimi, vucut s cakl n ayarlama yetene i, kan gruplar n ba l l, üreme ekilleri bal k kurba a kaplumba a ku ve bebeklerin anne sütü emme yetene i ile insan memeliler s n f na girir..daha do rusu insan Primatlar s ras n n en geli mi düzeyinde bulunur.buraya insans maymunlar da girir. nsan en mükemmel canl organizmad r. Eski zamanlardan bu yana insanlar, insan n nas l meydana geldi i sorusuyla ilgilenmi tir. Cevab n ngiliz bilim adam Çarls Darvin nsan n Türeyi i adl kitab nda vermi tir. O, insan kökeninin eski ölmü atalar ndan oldu u tahmininde bulunmu tur. Darvin,, çok say da delil sayesinde insan n do an n bir parças oldu unu ve canl dünya için geçerli olan kanunlar n insan için de geçerli oldu unu kan tlam t r. tav an insan Günümüzde insan ve hayvanlar aras ndaki ba l l gösteren çok say da delil vard r. Res.1.1 atavizmin belirmesi - Embriyonal geli im hem insan hem hayvanlarda di i ve erkek üreme hücrelerin birle mesiyle e eysel üreme meydana gelir. Döllenmi yumurta hücresinden zigot, embriyonal geli im ba lar. Bu geli imin ilk günlerinde insan n embryionu di er hayvanlar n embriyonuyla büyük benzerlik gösterir. - Ayn öyle insan v]cut yap s n n da omurgal larla ba l l vard r, özellikle memelilerle. nsan yap s ve iç organlar n dizili i belli hayvan gruplar yla k yaslan rsa benzerli i görülecektir. - Körelmi (rudement) organlar n meydana gelmesi - insanda geli memi organlard r, fakat memelilerdeki baz geli mi organlara uyar. 6

7 Böyle organlar unlard r: Vücut k llar, kulak kaslar, kör ba rsaktaki ç k nt, kuyruk sokumu kemi i omurlar. - atvizmin meydana gelmesi insan atalar nda var olan özelliklerin meydana gelmesi. Günümüzde normal insan özellikleri ta mayan de i ik özelliklere sahip olan bebek vakalar çok nadirdir. Bu çe it bebeklerin ta d özellikler unlard r : Kuyru un meydana gelmesi, birkaç çift süt bezinin meydana gelmesi (res 1.1 ), ya da bütün yüzün k llarla kaplanm olmas. NSANIN NSANSI MAYMUNLARLA OLAN BA LILI I Daha önce de söyledi imiz gibi insan, memeliler s n f n n Primatlar maymun tak m na girer. Bu tak mda insanla beraber daha 180 tür vard r. Bundan ba ka, bu tak mda yar m maymunlar, lemurler, maymunlar ve insans maymunlar da yer al r. nsans maymunlar ve insanlar benzer özelliklerinden dolay Hominoidea üst ailesinde yerle mi tir. nsans maymunlar di er Primatlardan daha büyüktür, kuyruklar yoktur, fakat vucudunu dik tutmas için çok say da belirti gösteriyor. Daha büyük insansi maymunlar orangutan, empanze ve gorildir (Res. 1.3). Baz gorillerin a rl 270 kg. kadar olabilir. KONU 1 Res Rhesus maymunu, arka k s mlar n karakteristik görüntüsü nsan ve insans maymun aras ndaki benzerlikleri d görünü lerinde oldu u gibi, onlar n iç yap s nda da benzerlikler gör ülmektedir. lk görünü te insans maymunlar n kuyruklar olmad gözümüze çarpar. Onlar n yüzlerindeki ifadeler ve mimikler insan n yüz ifadelerine ve mimiklerine benzer. nsanlarda oldu u gibi insans maymunlar n yüzünde de duygular farkl d r (üzüntü, sevinç, ac, k zg nl k). Organizmalar n organizasyonunda da benzerlikler büyüktür. Örne in: hem insan n, hem de insans maymunlar n vücut s cakl klar ayn d r, nab z at lar ayn, solunumlar da ayn d r, kan gruplar da ayn d r, hem insanlar hem insans maymunlar ayn paraz tler taraf ndan sald r ya u rarlar. nsanlarda beliren hastal klar insans maymunlarda da s kça görülür, bu hastal klar insanda oldu u gibi insans maymunlarda da ayn ekilde ve ayn ilaçlarla tedavi edilebilir. Res. 1.3 nsans maymunlar n temsilcileri. ( ) Gibonlar (b) Orangutan (c)afrika gorillas, onun karakteristik e ik yürüyü ü ( ) (c) (b) 7

8 KONU 1 Res. 1.4 ( ) empanzenin eli dallarda as lmaya ve e ik yürümeleri için uyum sa lam t r; (b) ayak taban tutmaya yarar; (c) insan n eli tutmaya uyum sa lam t r; (ç) taban iki ayak üzerinde yürümek için. Res. 1.5 skelet ve kafatas k yaslanmas : ( ) insans maymun ve (b)insan kafatas. ( ) (b) (c) (ç) ( ) (b) nsans maymunlar genelde bitkilerle beslenirler, fakat arada s rada etle de beslenirler. Bunlar n di leri iridir, çeneleri ise güçlüdür. nsans maymunlar grup halinde ya arlar. Bunlar, aralar nda basit sesler ç kartarak ve yüz ifadelerini kullanarak ileti im kurarlar. Besin bulmak için sopalar ve ba ka cisimleri alet olarak kullan rlar. Res. 1.6 empanze yüz ifadesini de i tirerek ba ar l ileti im kurar: ( ) olumlu bildiri, (b) korku ifadesi ve (c) gülme 8

9 Ancak, insan en geli mi canl varl k olarak, insans maymularla benzerli i olmas na ra men, arada büyük farkl l klar görülür. nsan, bugün hala ya ayan insans maymunlardan, iki ayak üzerinde yürümeye uyum sa lamas yla farkl l k gösterir. nsans maymunlar n s rtlar d a do ru ç k kt r, insanlarda ise omuz ile kalça kemeri öne do ru ç k kt r. Bizim bacaklar m z, kollar m zdan daha uzun ve daha güçlüdürler. Bizde ayaklar tutma yetene ini kaybetmi tir, çünkü ba parma m z k sa ve di er parmaklarla paraleldir. Topuk kemi imiz büyüktür ve yürümemize yard mc olan büyük ayak taban m z vard r. Ellerimizdeki ba parmak daha uzundur ve parmaklar m z n uclar daha geni tir. Bu özellikler, parmak uclar ve ba parmak yard m yla cisimleri çok isabetli tutmaya yarar. Bu yüzden, ellerimizi hareket etmek için de il, belli e yalar ta mak ve faydal aletler üretmek için kullan r z ( Res.1.4). nsan beyni, insans maymunlar n beyninden sadece büyüklük bak m ndan de il, yap s bak m ndan da farkl l k gösterir. Büyük beyinde duyular, hareketleri kontrol eden bölgeler, ayn zamanda haf zay ve konu may kontrol eden bölgeler de çok daha büyüktür. Bugünkü insan en mükemmel geli mi canl varl k olarak mant kl dü ünme yetene ine sahiptir, ayn zamanda geli mi çal ma ve konu ma yetene ine sahiptir. nsan n toplumsal ya am insan, insans maymunlardan son derece geli mi bir düzeye ula t r yor. Yukarda belirtilmi oldu u gibi insan ve insans maymunlar aras ndaki benzerlik ve farkl l klar bunlar n ortak atadan ) b) geldiklerini gösterir, fakat geli me yollar farkl oldu u için iki fark yönde geli mi lerdir. Res. 1.7 Kalça kemeri: ) insans maymunda ve b) insanda. KONU 1 Malzemenin k sa özeti Malzemenin k sa özeti 1. nsan bir canl varl k olarak, temel biyolojik özellikleriyle ve bütün di er canl organizmalar gibi karakteristik özelli e sahiptir. Embriyonel geli im, vücut geli imi, körelmi organlar n geli imi ve atavizim gibi özellikler, insanlar n hayvanlarla olan benzerliklerini gösterir. Özellikle memelilerle. En büyük benzerlik, insan ve insans maymunlar aras nda vard r. 2. nsanlar, günümüzdeki maymunlarda u özellikleriyle ayr l rlar: iki ayak üzerinde yürümeleri, ellerinin tutma yetene ine sahip olmalar, farkl türde ürünleri yiyebilmek için di lerin ve çenelerinin bulunmas, beyinlerinin büyük ve geli mi olmas, konu ma yetene i ve dü ünme etkinlikleriyle farkl d rlar. 3. nsan n kökeni insans maymunlar de il, çünkü ikisinin de ölmü ortak atalar vard r. Kendi bilgini dene 1. Körelmi organlar ve atavizm kavramlar n aç kla. 2. nsan ve insans maymun aras ndaki benzerlikler nedir? 3. nsan ve insans maymun aras ndaki farkl l klar nedir? 4. Hangi özellikler insan en geli mi canl varl k yapar? 9

10 KONU 1 DERS 2 NSANSI MAYMUNLARIN VE NSANLARIN BA LANGIÇ EVR M nsanlar ve insans maymunlar aras nda mevcut olan çok say daki farkl l klar n sadece baz lar n sayd k. Belli zaman dönemi içerisinde insans maymunlar n ve insanlar n ortak atalar varm, fakat bu çok öncedenmi. Bilim adamlar ilkel insan n belli özelliklerinin var oldu unu ve bugünkü insana kadar bu özellikler sayesinde geli im gösterdi ini dü ünüyor. Bu özelliklerden baz lar unlard r: - Ön ayaklar n ellere dönü mesi, - Arka ayaklar n yürüme organlar na dönü mesi, - Büyük beyinin geni lemi yüzeyi ve beyin kabu unun geli imi - Konu man n geli imi milyon y l önce en eski insans maymun fosilleri Afrika da bulunmu tur. Onlar arka ayaklar üzerine yürüyebilir ve her halde daha hareketliymi ler. A açlarda ve toprak üzerinde ya ayabilirlermi. O zamanlarda, Afrika k tas na ait topraklar Avrupa ve Asya k talar n n topraklar yla ba l ym, böylece bu maymunlar kolayca bir k tadan di er k taya geçerlermi. 10 milyon y l öncesine kadar, Do u Afrika çok s k olan ormanlarla kapl ym. Bundan hemen sonra, yanarda lar n etkisiyle topra n örtüsü de i mi, ormanlar yok olmaya ba lam ve böylece aralar nda büyük otsu bölgeleri olan orman bölgeleri meydana gelmi. Ormanl k alanlar n n azalmas yla, ilkel maymunlar n ya ama alanlar da daralm t r. Bu nedenden dolay besin ve ya ama alan bulabilmek için ormanlar terketmi ler. Bu de i iklikler, insans maymunlar n ve ilk insans varl klar n birbirinden ayr geli melerine sebep olmu. Böylece, insans maymunlar ormanl k bölgelerde ya amaya kalm lar, insan n atas ise büyük otsu alanlar olan ormanlarda ya amaya ba lam t r. nsan ve insans maymunlar n evrimi 10

11 KONU 1 Australopithecus - Güney maymunu 1924 y l nda Güney Afrika da bir çocuk kafatas bulunmu tur. Anatomi uzman Dart, bu fosile Australopithecus ad n vermi (latince australis güney, pithecus ise insans maymun demek). Australopithecus un zay f kas yap s varm. Boyu bir metreyi buluyormu ve daha fazla insans maymuna benziyormu. Ancak, yeteneklerine göre bugünkü insanlara benzermi.(res.1.8). Böylece Australopithecus için imdiye kadar bilinenlerle, bugünkü insanlar n meydana geldikleri konusunda, insan atalar n n en eski temsilcilerinden biri oldu u sonucuna varabiliriz. Daha sonra, fosil kal nt lar ke fedilen Australopithecus tan daha geli mi olan üç tür insans atalan n meydana geldi i tespit edilmi tir.. Res. 1.8 Australopithecus afarensis, tan nan en eski insan atas. lk insan Homo habilis Australopithecus lar n, 500 cm 3 iç hacmi olan küçük kafatas lar varm. Zamanla bu kafatas büyüyüp, ba ka tür hayvanlardan söz edildi i görülür. Yak nlar nda baz ta tan yap lm aletlerin de bulundu u, fosil kal nt lar n n beyin hacmi 700 m 3 mü. nsan atas n n bu türü, homo habilis olarak adland r lm ( isimlerini, homo insan, habilis elle anlam na gelen latince sözlerinden alm t rlar). Aletleri, keskinlermi ta larm ve bunlar beslenme s ras nda etleri kemiklerden ay rmak için kullan yorlarm. Kol ve bacak kemik bölümlerinin büzüklü üne göre, ilk insan boyunun 1m uzunlu unda oldu u görülmektedir. Res 1.9 Homohabilis aletler yapm t r 11

12 KONU 1 Homo erektus Homo erektusun dik vücudu varm. Yakla k 1.7 metre boyundaym. Beyin büyüklü ü m 3 c var ndaym. Beynin büyüklü ü, vücut fonksiyonelli inin artamas nda önemli etkisi vard r. omo erektusun en eski kal nt örnekleri 1.5 milyon y l öncesine aittir. Homo erektus, kendi kültürünü yaratm, ta lardan yap lm farkl aletler kullan yormu. Kömürle mi olan kemikler, onlar n ate kulland klar n göstermektedir. Kaba olan giysilerini hayvan derisinden üretiyorlarm. Res Homo erectusun hayat n n rekonstruksyonu Ate ve giysiler bizim en eski atalar m z n y l önce, orta Avrupa ve Asya ya göç etmelerini sa lam. O zamanlarda bu bölgelerde buz da lar oldu u için, iklim çok so ukmu. Onlar n ya ad klar yerlerinde bulunan ay lar, atlar, hatta l ve mamutlar n yanm kemiklerinin bulunmu olmas, iyi avc olduklar n gösteriyor. Bütün bunlar bir arada ya ayabilen, aralar nda ileti im kurabilen, yapt klar aletlerle avlanma ekillerini ve mevsimlerin özelliklerini yavrular na ö retebilen, zeki insan topluluklar olduklar n göstermektedir. (Res 1.10). Homo sapiens Dü ünen insan Bizim türümüz olan homo sapiens (latince: sapere - dü ünen ) en eski temsilcileri, neandertaller olarak adland r lm t r. Neandertaller en çok, aç k ma aralarda ya arlarm. Bunlar n kültürü çok say da ta tan yap lm aletler, t rm klar, delme aletleri, çatallar, oklar, testere ve oyulmu biçimdeki aletleri kapsar. Bu aletleri, her halde oklar ve buna benzer silahlar yapmak için kullan rlarm. Bugünkü insanlar, 3500 y l önce Avrupa da ya ayan neandertallerden meydana gelmi lerdir.o dönemde k tadaki son buz da lar çekiliyormu. Kro Magnon insanlar, bugünkü Avrupal lardan çok farkl olmayan toplulukmu. Ayn zamanda y l önce bu topluluk, ta, kemikleri ve odunu i letmeye ba layarak kendi kültürünü olu turmu. Onlar n çizme yetenekleri varm. Bunun için, Fransa daki Leso ma aras nda ve spanya daki Altamira ma aras nda kan tlar vard r. Ça da homo sapiensin meydana gelmesi hakk nda, hala farkl l klar olmas na ramen bugün onlar n Afrika dan geldikleri kesin bilinir. Krapina insan 12

13 KONU 1 Onlar h zl bir ekilde ilk önce Afrika, Avrupa ve Asya k talar na daha sonra da Amerika k tas na da yerle mi ler. H rvatistan n Krapina ma aras nda insan iskeltine ait olan kemik kal nt lar bulunmu tur. Bu kemik kal nt lar Neandertallerin iskeletine çok benzemektedir. Buluduklar yerlerinden dolay bunlar krapina insan ad n alm t r. imdiye kadar ö rendiklerimizden anlayabiliriz ki, insan evrimi boyunca en eski dallardan, ya am mücadelesi gösterip günümüzdeki insana kadar geli mi tir. Kro Magnon resimleri Neandertallerin hayat rekonstruksiyonu Malzemenin k sa özeti Malzemenin k sa özeti Bugünkü insan n geli mesini sa layan özelliklerden baz lar unlard r: Ön ayaklar n ellere dönü mesi, arka ayaklar n yürüme organ na dönü mesi, beyin yüzeyinin büyük olmas, beyin kabu unun geli mesi ve konu ma geli mesi. En eski bilinen insan atalar, iki ayak üzerinde yürüyen, insan di lerine benzer di leri olan, beyinleri kuyruksuz maymunlar n beyin büyüklüklerine yak n olan Australopitekuslarm. Homo habilis her halde australopitekustan olu mu tur. Beyin homo erektuslarda da geli meye devam etmi, bunlar kendi kültürlerini geli tirip, ate kullanmaya ba lay p iyi avci olmu lar. Neandertal olarak adland r lan bizim türün en eski atalar ndan, Homo sapiensin kal nt lar Bat Avrupa da bulunmu tur. Kendi bilgini dene 1. nsan atalar n n olu mas na hangi faktörler etki etmi tir? 2. nsan atalar n n geçirdi i evrimsel geli imini aç kla! 3. Hangi artlar insan ve insans maymun aras ndaki geli im ayr l klar na sebep olmu tur? 13

14 KONU 1 DERS 3 NSAN IRKLARI VE NÜFUS ARTI I NSAN IRKLARI Ya ama alan n n insan topluluklar aras nda büyük farklar meydana getirdi i gibi, ayn öyle bizim atalar m z n dünyadaki geni da l m da daha büyük farkl l klar n meydana gelmesine sebep olmu tur. Bu farkl l klar n baz lar ya ama alan n n farkl ya ama artlar ndan ileri gelmektedir. Örne in, derinin rengi güne nlar n n seviyesinin bir göstergesidir. Vücut yap s iklim artlar yla bir uyum içerisindedir. Vücudun daha k sa ve i man olmas so uk bölgelerde ya ayan insanlar n karakteristik göstergesidir. Irk terimi özellikle insan türü söz konusu oldu u zaman, çok s k kullan lan bir terimdir. Bu terimle di er insan topluluklar ndan farkl olan, insan topluluklar aç klan r. Irklar n tan mlanmas nda temel olarak derinin rengi, göz ve saç rengi, ba, yüz ve vucut ekli al n r. Bu özelliklerin, insan n bugünkü aktivitesinde ve ya am nda hiçbir önemi yoktur. Ayn zamanda yap sal özellikleriyle birbirinden ayr lan, ziksel görünü ler ve ait olduklar bölgelere göre benzerlikleri olan, insan populasyonunun k sm rk olarak adland r l r. ( ) (b) (c) nsanlardaki üç büyük rk Irklar n s n and r lmas Bugün üç büyük insan rk için konu abiliriz beyaz, siyah ve sar. Bu ay r m ten rengine göre yap lm t r. Fakat, bu üç gruba dü meyen az say da insan topluluklar da vard r. Siyah rk co ra bak m ndan beyaz olanlar ve zenciler aras ndaki s n r Sahra çölüdür. Bunlar aras ndaki ba Nil rma n n vadisidir. 14

15 KONU 1 Zencilerde birkaç alt rk da farkedilir. Fakat hepsinin birkaç ortak özelli i vard r. Vücutlar ince, bacaklar n n diz alt kaslar az geli mi tir, ayak tabanlar geni tir, boylar uzundur, baz kabilelerde 180 cm den daha fazlad r. Bir ço unda kafatas ekli dar, al n ve yüzleri k sa ve geni, elmac k kemikleri büyük. Burunlar geni, dudaklar kal n ve etlidir. Göz, ten ve saç renkleri siyaht r. Erkeklerde sakal, b y k ve vücut k llar yok denecek kadar azd r. Bu rktaki insanlar aras nda dört grup veya alt rk fark edilir. kinci büyük insan rk sar rkt r. Bu rk Asya veya Mongol ve Amerikan veya K z lderili alt rklar na ayr labilir. Bu rka dü enlerin ortak özellikleri unlard r: sert ve düz koyu siyah saçlar, geni elmac k kemikleri, seyrek vucut k llar. Karakteristik mongoloid çekik gözler Amerikan K z lderililerinde seyrek görülür. K z lderililerin vucutlar geni, gözleri sar ms kahverengi rengindedir. K z lderililerin ten renkleri, k z l de ildir. K z l derili isimlerini sava ayinleri s ras nda dü manlar n korkutmak için kulland klar renklerden dolay, beyazlar taraf ndan verilmi tir. Asya da sar rktan olan insanlar cm kadar uzundurlar, ba lar yuvarlak, vucutlar k sa ve t knazd r. Beyaz rktan olanlar için en karakteristik özellik, beyaz, az renkli olan tenleridir. Fakat bu bir kural de ildir, Çünkü Avrupa da ya ayan beyazlar, daha koyu ve kahve rengi tene sahiptirler. Beyaz rktan olan insanlar n vucudunda k llar, sakal ve b y klar vard r. Gözlerinin rengi ye il, mavi, kahverengi, gri v.b. olabilir. Büyük bulu lardan ve göçlerden önce, Hindistan dan Atlantik Okyanusunun Güney Avrupa k y s na ve Kuzey Afrika dan Sahara çölüne kadar, beyaz rktan olan insan toplulu u bir çok alt rk eklinde ya am t r. Fakat bugünkü farkl l klar n olmas na ramen, bütün insanlar birbirleriyle kar la abilece i ve ana vatanlar yerküre olaca zaman, insanlar ve halklar aras ndaki farkl l klar yava yava kaybolmaya ba layacakt r. NÜFUS ARTI I Bildi iniz gibi insan, dünyada bir milyon y l önce ortaya ç km t r. Ba lang ç döneminde, takip eden devirlere k yasen, insan karakterlerin geli imi çok yava m. Fakat son yüzy lda insan populasyonunun (nüfusunun), her bak mdan çok h zl geli ti i fark edilmi tir. XX. yüzy ldan önce, dünyada insan nüfusunun tam olarak belirlenemedi i halde, bugün dünyada ya ayan insan say s na k yasen çok daha az oldu u tahmin edilir. nsan, evrimsel olarak geli irken ayn zamanda onun ya ama ko ullar da yava yava düzeliyormu. nsan ya arken, evcil hayvanlar yeti tirebilece ini ve bitkisel besin üretebilece ini fark etmi. Böylece tar mc l n ve hayvanc l n geli mesi ba lam. Bu, besinin en s ral ve en sa lam elde edilme ekliymi ayn zamanda bununla besin çok çe it olmu. Di er taraftan ise, nüfus say s n n artmas n engelleyen ve onun yava yava yok olmas n sa layan faktörlerden biri, sa l kl ko ullarda ya amak ve çok say da bula c ve ölümcül hastal klar n ortaya ç kmas d r. Ya ad m z ça n ilk y llar nda, dünyada yakla k 25 milyon insan n ya ad tahmin edilmektedir. lk 1600 y l içerisinde bu say 500 milyona yükselmi tir. Ça n ba lang c nda bu say azm, fakat zamanla bu say art yormu. 15

16 KONU 1 Bilim ve teknolojinin geli mesiyle, insanlar n ya am biçimlerinde de de i iklikler olmu tur. T ptaki bulu lar, bununla beraber anne ve çocuklar n sa l klar n n korunmas, ya am için daha iyi temizlik artlar, yükselen hayat standartlar n olu mas, yeni do an çocuklarda ölüm oran n n azalmas na ve insan ömrünün uzamas na neden olmu tur. Son 125 y l içerisinde, nüfus say s yakla k dört defa için artm t r. Öyleki, bugün dünyadaki insan nifusunun toplam say s alt milyar özerindedir. nsan populasyonunun artmas Malzemenin k sa özeti Malzemenin k sa özeti nsan popülasyonu ten, göz ve saç rengine, kafatas ve yüz ekline, göre siyah, sar ve beyaz irka ayr labilir. Bir yandan hayvanc l k ve tar mc l n geli mesi, di er yandan ise t bb n geli mesi, insan populasyonunun h zl bir ekilde artmas na sebep olmu tur. Bilgini yokla 1. Üç esas insan rklar hangileridir? 2. insan popülasyonunun artmas na hangi artlar neden olmu tur? 16

17 NSAN ORGAN ZMASININ YAPISI Bu konunun içeri ini iyice ö rendikten sonra unlar yapabilirsin: - Hayvan hücresinin k s mlar n adland rabilirsin; - Hücre zar n n yap s n ve görevlerini aç klayabilirsin; - Sitoplazma ve organellerinin görevini ve yap s n aç klayabilirsin; - Hücre bölünmesinin önemini farkedebilirsin; - Dört temel doku grubunu ve onlar n yerlerini belirleyebilirsin - Organ sistemlerini sayabilirsin. KONU 2 Bu konuda ö renece in kavramlar: - Hücre - Hücre organelleri - Hücre bölünmesi - Doku - Organ - Organ sistemleri 17

18 KONU 2 DERS 1 Hat rla : - Hücre nedir? - Hücrenin temel yap birimleri hangileridir? - Doku nedir? - Hayvanlarda temel dokular hangileridir? NSAN ORGAN ZMASI HÜCRE, DOKU, ORGANLAR VE ORGAN S STEMLER NDEN OLU MU TUR imdiye kadar ö rendiklerimizden biliyoruz ki her canl organizma hücrelerden olu mu tur. Hücreler canl organizman n yap birimleridir. Özelle mi hücre gruplar doku olu turur, beraber çal an dokular ise organlar olu turur. Belirli görevi beraber yerine getiren organlar organ sistemlerini olu turur. Bütün organ sistemleri birlikte insan organizmas n olu turur. Sitoplazma Sentrioller Çekirdek Endoplazmik retikulum Lizozom Ribozomlar Golgi ayg t Res.2.1 Temel organlar yla hayvan hücresi mitokondri Hücre zar 18

19 E KONU 2 HÜCRE, YAPISI VE TEMEL YA AM FONKS YONLARI Hücre, her canl organizman n temel birimidir. Basit yap s na ramen tüm ya am özelliklerini gösterir: Büyüme, madde ve enerji al veri i, duyarl l k, bölünme v.b. nsan organizmas milyonlarca hücreden olu mu tur ve onun çal mas belirli hücrelerin çal mas sonucudur. nsan organizmas nda olu an maddeler hücrelerin ürünüdür. Hücre, hücre zar ndan, sitoplazma ve organellerden olu mu tur Hücre, d tan hücre zar yla kapsanm t r (res. 2.1). hücre zar iki katl bir zard r ve hücreyi sarar. Hücre zar, farkl protein ve az miktarda eker içeren iki ya tabakas ndan olu mu tur. Hücre zar hücre için çok önemlidir çünkü, hücreye girebilecek ve hücreden ç kabilecek maddeleri ayarlar. Hücre zar n n bu görevinde proteinlerin önemli rölü vard r çünkü, gerekli olan maddeleri eleyerek hücre içine girmesine izin verirler. Ayn öyle, bu proteinler hücrenin içinde sadece gereksiz (zararl ), olan maddelerin hücre d na ç kmas n sa larlar. Hücrenin içini dolduran ve içinde tüm yap lar bulunduran maddeye sitoplazma denir. Sitoplazma yo un ve effaf bir yap d r. Su ve suda erimi besleyici maddeler, mineraller, enzimler ve di er maddelerden olu mu tur. Sitoplazmada çok say da farkl görevleri olan k s mlar bulunur. Bu k s mlar sitoplazmadan özel zarlarla ayr lm t r. Hücrenin bu k s mlar na organeller veya küçük organlar denir. Çekirdek hücrenin en büyük organelidir ve ço u zaman hücrenin kontrol merkezi olarak adland r l r, çünkü hücrenin bütün görevlerini ve hatta hücre bölünmesini kontrol eder, kal tsal maddeyi içerir. Çekirdekte küçük yuvarlak eklinde Çekirdekçik ya da küçük çekirdek denilen yap lar bulunur. Bunlar protein sentezinde görev al rlar. Çekirdek sitoplazmadan çekirdek zar denen bir özel zarla ayr lm t r. Çekirdek zar n n üzerinde delikçikler veya gözenekler bulunur. Bu gözenekler çekirdek ile sitoplazma aras nda madde de i imi yap l r. Ribozomlar protein sentezi yapan küçük cisimciklerdir. Onlar a eklindeki zar n yada endoplazmik retikulum (ER) un üzerinde bulunurlar. Mitokondriler hücrede çok küçük ve çok önemli organellerdir. Yuvarlak ya da elips eklindedirler ve iki zarla çevrilidirler. Mitokondrilerde besin enerjiye dönü ür. Onlar hücre için enerji fabrikalar ve ya termosantraldir. Mitokondrilere giren ekerler oksijenle birle ir, daha do rusu hücre solunumu gerçekle ir ve enerji serbest b rak l r. Hücrenin görevi nekadar fazla ise mitokondrilerin say s da fazlad r. Golgi ayg t içinde özel maddeler olu an organeldir. Bu maddeler hücre d na at l r. Lizozomlar sindirim enzimleriyle zengindirler. Gereksiz olan maddeleri sindirirler. Sentrioller Çekirde e yak n bulunan çubuk eklindeki cisimlerdir. Hücre bölünmesinde görev al rlar. 19

20 KONU 2 Hücreler büyüklük ve ekil bak m ndan farkl d r Organizmalardaki tüm hücrelerin temel yap lar ayn d r. Ancak, baz hücreler birbirinden büyüklük, ekil ve özel görevler için bulunan ek k s mlar yla farkl l k gösterirler. Büyüklüklerine göre hücreler 7 cm den k rm z kan hücreleri ( eritrositlerde), oldu u gibi 200 e kadar kas hücrelerinde oldu u gibi olabilir. Sinir hücreleri, kas veya göz merce i hücrelerinden uzun k s mlar yla farkl l k gösterir. Baz hücrelerin yüzeyinde siller denen küçük tüycükler bulunur. Siller hücrenin hareketini sa lar. Erkek e eysel hücrelerinde, spermatozoidlerde hareketi sa layan kamç bulunur. Hücre bölünmesi nsan organizmas n n büyümesi ve geli mesi için oldu u gibi vücuttaki zedelenmelerin iyile ebilmesi için devaml olarak hücre say s n n artmas gerekir. Hücre say s n n art, hücrelerin bölünme yetene ine ba l d r. (res. 2.3). ki tip hücre bölünmesi vard r: basit bölünme ya da mitoz bölünme ve bile ik bölünme ya da mayoz bölünme. Mitoz bölünmeyle vucudu olu turan bütün hücreler bölünür, mayoz bölünmeyle ise sadece e eysel hücreler (yumurta hücreleri ve spermatozoidler) bölünür. Hat rlamam z gerekir ki hücre çekirde inde kal t m özelliklerini ta yan yap lar ( genler) bulunur. Genler ince ipliklerin yani kromatinin bir parças d r. Hücrenin bölünmesi esnas nda kromatin ince ipliksi yap lara dönü ür ve kromozomlar olu turur. nsan n her hücresinde e ey hücreleri hariç 46 kromozom vard r. E ey hücrelerinde 23 kromozom vard r. Mitoz. Mitoz bölünme s ras nda bir ana hücrenin bölünmesiyle birbirinin ayn s olan iki yavru hücre olu ur. ki hücre bölünmesi aras ndaki zamana interfaz denir. Bu süre içerisinde hücre büyür, kal t m maddesi ise kendini e ler. Kromozomlar n kendi kendini e lemesi olay na replikasyon denir. çekirdekçik çekirdek Sentriol Kal n i kromozomla Profaz Metafaz Anafaz Res. 2.3 Mitoz bölünmesi olay ndaki evreler Telofaz 20

21 KONU 2 Mitoz bölünme dört ayr evrede gerçekle ir. Her evrede hücre içinde farkl de i meler olur. Profaz denilen birinci evrede kromatinler ince ipliksi sarmal spiral kromozomlara dönü ür. Çekirdek zar kaybolur. Ayn zamanda, sitoplazmada bulunan iki sentriol hürenin birbirinden z t kutuplar na do ru ince iplikler çekerek çekilir. Bu ekilde i iplikleri hücrenin içinde yay l r. Metafaz denilen ikinci evrede kromozomlar hücrenin ortas nda toplan rlar. iplikleri kromozomlarla ortadan ba lan r. Anfaz denilen üçüncü evrede e le mi olan kromozomlar birbirinden ayr l r ve hücrenin z t kutuplar na do ru hareket ederler. Böylelikle hücrenin kar ucuna do ru 46 ar kromozom hareketlenir. Dördüncü faz veya telofazda kromozomlar hücrede kar uclarda bulunur. çekirdek bölgesi iki çekirdek olu ana kadar ortadan incelmeye ba lar. Benzer de i meler hücre zar nda da görülür. Hücre zar ortadan derinle ir. Bu derinle me ana hücreden daha küçük ve bibiriyle ayn olan iki hücre olu ana kadar devam eder. Mayoz. Mayoz bölünme s ras nda bir ana hücrenin bölünmesiyle dört yeni hücre olu ur. Yeni olu mu hücrelerde kal t m matzemesinde kromozomlar n say s mitoz bölünmesinde elde edilen kromozomlar n say s n n yar s kadard r. Mayoz bölünmesiyle 23 kromozom bulunduran sadece e eysel hücreler spermatozoidler ve yumurta hücreleri elde edilir. Bu iki e eysel hücrelerin birle mesiyle olu an döllenmi yumurta hücresi zigotta yine 46 kromozom olu ur. Organizmadaki hücreler bölünme ekillerine göre de farkl d rlar. Baz lar, sinir ve kas hücrelerinde oldu u gibi, geli imlerinin belli bir döneminde bölünmeyi durdururlar ve yenilenmezler daha do rusu ölürler. Bunlar interfazda oldu u gibi o durumda bulunurlar. Deri hücreleri ise zedelenme durumunda, hastal k durumunda, do al ya lanma veya parçalanma durumlar nda çok h zl bir ekilde kendilerini yenileyebilirler. Malzemenin k sa özeti Malzemenin k sa özeti Hücre insan organizmas n n temel yap birimidir. Hücre zar, sitoplazma ve organellerden olu mu tur. Hücre zar hücreye giren ve ç kan maddeleri ayarlar. Sitoplazma içinde organellerin bulundu u kar md r. Çekirdek, mitokondri, ribozomlar, golgi ayg t, lizozomlar, sentrioller gibi organeller sitoplazman n bir parças d r ve özel görevleri vard r. Bütün vücut hücreleri mitozla bölünür, sadece e eysel hücreler mayozla bölünür. Kendi bilgini dene 1. Hücre nedir? 2. Her hücre hangi k s mlardan olu mu tur? 3. Çekirde in görevi nedir? 4. Organellerin görevi nedir? 5. Mitoz bölünmesini aç kla! 6. Neden hücre zar na seçici geçirgen zar denir? 21

22 KONU 2 DERS 2 DOKULAR, ORGANLAR VE ORGAN S STEMLER Yap bak m ndan benzer, belirli görevleri yapan özelle mi hücre topluluklar na doku denir. nsan organizmas nda dört temel doku çe idi bulunur Dört temel doku çe itleri unlard r: Epitel doku, vucut ve iç organlar n iç ve d yüzeylerini örten ve salg bezlerini olu turan bir dokudur. Ba doku, organizmadaki çe itli doku ve organlar birbirine ba lar. Kas doku, kas l p gev eyerek hareketi sa lar. Sinir doku, uyart lar n ta nmas nda görev yapar. Epitel doku Epitel dokusu yada epitel, vücudu ve organlar çevreleyen koruyucu bir tabakad r. Derinin d k sm n olu turan temel dokudur. Ayr ca ba rsaklar, solunum ve idrar yollar, kan damarlar ve kar n bo luklar bu dokuyla kapl d r. Farkl yap ve görevlere sahip hücrelerden olu tu u için, epitel dokusunun çok çe idi ve farkl görevleri vard r. (res.. 2.4). Hücrelerin ekline göre epitel dokusu üçe ayr l r: - yass epitel düz ve belirsiz, -kübik epitel küp eklinde, -silindirik uzun ve ince. Epitel tabaka say s na göre tek tabakal ve çok tabakal epitel olabilir. Tek tabakal epitelde hücreler bir tabaka olu turur. Çok tabakal epitelde ise hücreler birden fazla tabaka olu turur. Epitel dokusunu meydana getiren hücreler özel salg lar üretirler: mukus, sindirim enzimleri, ter ve di er maddeler. Sindirim sistemi özel epitel ile kapl d r. Bu epitelin hücreleri salg üretmelerinden ba ka, sindirilen besinlerin emilmesini de sa lar. Hava solunum sisteminden geçerken solunum sistemini kaplayan farkl epitelle kar la r. Bu epitelde, salg üreten tabakadaki hücrelerin silleri vard r. Bu salg, sillerle beraber, solunumla giren havadaki toz ve di er yabanc maddelerin akci erlere girmemesini ve onlar n zedelenmemesini sa lar. Res. 2.4 üç çe it epitel doku Derinin d tabakas Yass hücreler Ter bezi Küpsel hücreler Silindirli hücreler 22

23 KONU 2 Zedelenen epitel kendini çabuk yenileme özelli ine sahiptir. Örnek: yaralanma sonucu yaraya yak n ve etraf nda bulunan hücreler yeni yavru hücreler üretmeye ba lar. Bunlar büyüyerek yaray kapat rlar. Ba dokusu Ad ndan da anla ld gibi ba dokusunun görevi ba lamak ve organizman n tüm organlar na desteklik vermektir. Bu doku vucutta geni yayg nd r ve organizmaya bütünlük sa lar (res. 2.5). Ba dokusunda di er dokular için de bol miktarda s v vard r, bu s v ya hücreleraras s v denir ve hücreler aras nda yerle mi tir. Ba dokusu sertli ine göre dörde ayr l r: -Yumu ak ba dokusu bu gruba ya dokusu ve seyrek ba dokusu girer; -Fibroz ba dokusu - bu doku en çok brin iplikleri içerir. Bu tip doku ligamentler (yan ba lar), tendonlar ve kas zarlar ndan olu mu tur; -Sert ba dokusu- bu gruba k k rdak ve kemik dokusu girer ; -S v ba dokusu - Bu dokunun hücreleri s v içinde yüzerler. Bu gruba kan ve lenf dokusu girer. Ya dokusu Yumu ak ba doku hücre Kollajen k llar Kollajen li er Çekirdek Fibroz ba doku (tendon) ya hücreleri hücre k k rdak Res. 2.5 Ba dokular Kanal Kemik Sert ba doku Kemik hücreleri Kas dokusu Kas dokusu, kendi çal mas yla hareket sa lar. Bu dokunun hücreleri i veya silindir eklindedirler. Bu yüzden bunlara kas telleri denir. yi kaynat lm bir et parças nda kas tellerinden olu an kas demetleri görülür. (res.2.6). Kas dokusu, iskelet kaslar, kalp kas ve düz kaslar olmak üzere üçe ayr l r: skelet kaslar, ba dokusunun baz k s mlar yla beraber, tendonlar gibi, vucudun hareketini sa lar. Bu kaslar n kas l p gev emeleri h zl d r ve iste imize ba l d r. Çekirdek Kalp kas skelet kas Çekirdek Düz kaslar Res. 2.6 kas dokusu 23

24 KONU 2 Bundan dolay bu kaslara istemli kaslar denir. Demek ki iskelet kaslar bizim istedi imiz zaman kas l p gev eyebilirler. Di er iki grup kas iste imiz d nda kas lma gösterir, bu yüzden bunlar istem d kaslar gibi de adland r l r. Bu kaslar unlard r: Kalp kas, kalbin büyük k sm n olu turur; Düz kaslar, iç kaslar olarak ta adland r l r. Bu tür kaslar vucut bo luklar n duvarlar nda ve boru eklindeki organlar n duvarlar nda yani sindirim sisteminin baz bölümleri solunum sistemi, bo alt m sistemi, kan ve lenf damarlar nda bulunur. Sinir doku Sinir dokusu sinir hücrelerinden olu mu tur. Bu doku beyini, omurili ini, sinirleri ve gangliyonlar olu turur. Sinir sistemi ba kl k sistemi skelet ve kas sistemi Sindirim sistemi Solunum sistemi Dola m sistemi Üreme sistemi bo alt m sistemi Endokrin sistem Res.2.7. Insan organizmas nda organ sistemi B1.3. Organizmadaki organ sistemleri Belli doku gruplar organlar olu turur, organ gruplar ise sistem olu turur. nsan organizmas n olu turan sistemler unlard r: (res. 2.7) 24

25 KONU 2 skelet sistemi. nsan vucudunun temelnii birbirine ba layan yakla k 200 kemikten olu an iskelettir. Kas sistemi. Vucudumuzun hareketi, kemiklere ba l olan iskelet kaslar n çal mas yla olur. Ba ka tür kaslar ise organlar n duvarlar nda bulunur. Örnek: ba rsaklar, kalp v.b Sindirim sistemi bu sistemi besinin al nmas n ve onun sindirilip hücreler taraf ndan kullan lmas n sa layan tüm organlar olu turur. Dola m sistemi. Kalp ve kan damarlar, görevi vücudun bütün dokular na kan ta yan sistemi olu tururlar. Kan, besleyici maddeleri, oksijeni ve di er maddeleri hücrelere ta r, hücrelerden ise gerekli olmayan maddeleri al r. Lenf damarlar n n dola m sisteminde önemli, yard mc görevi vard r. Solunum sistemi. Bu sistemi solunum yollar ve akci erler olu turur. Solunum sisteminin görevi havay d ortamdan al p gaz al veri inin yap ld yere götürmektir. Bo alt m sistemi. Böbrekler, idrar kanallar, idrar kesesi, d idrar kanal ve baz deri k s mlar ndan olu mu tur. Bu sistemin ba l ca görevi vucuttaki zararl maddeleri ve fazla olan suyu d ar atmas d r. Sinir sistemi. Beyin, omurilik ve sinirler organizman n çal mas n ve biyolojik bütünlü ünü sa layan bile ik bir sistemi olu tururlar. Sinir sistemi özel duyu organlar, dokunma duyusu alan reseptörlerle ve di er duyular yard m yla d ortamdan gelen uyart lar al r. Endokrin sistem. Bu sistemi olu turan organlara endokrin (iç salg bezleri) denir. Bu bezlerin ürünleri özel maddeler olan hormonlard r. Hormonlar beslenme, büyüme ve üremede etkilidirler. Üreme sistemi. Bu sistemi d üreme organlar, üreme ve do umda görev alan tüm iç k s mlar olu turur. Malzemenin k sa özeti Malzemenin k sa özeti Doku belirli görevler yapan özelle mi hücre toplulu udur. Dört çe it temel doku vard r: epitel doku, ba doku, kas doku ve sinir dokusu. Belli doku gruplar, özel görevleri olan organlar olu turur, ayn görevi yapan organlar ise sistemleri olu turur. Kendi bilgini dene 1. Doku nedir? 2. Kaç çe it doku vard r ve onlar hangileridir? 3. Epitel dokunun görevi nedir ve kaç çe idi vard r? 4. Ba dokular hangileridir ve onlar n görevleri nelerdir? 5. Kas dokusu nas l ayr l r? 6. Sinir dokusunun görevi nedir? 7. Organlar nas l olu mu tur? 8. nsan organizmas n olu turan organ sistemleri hangileridir? 25

26 KONU 2 HÜCRELER ARAÇ VE GEREÇLER: mikroskop, insan organizmas na ait Hücre ve doku haz r ilaç (sinir doku, düz ve enine çizgili kas dokusu, kemik dokusu v.b), defter ve çizim tak m. ETK NL K 1 A z epitelinden mikroskopik preparat n (müstehzar n) haz rlan : 1. Temiz bir ka kla a z epitelinden bir bölüm kaz. 2. Elde etti in malzemeden mikroskop preparat haz rla. 3. Mikroskop alt nda incele ve gördüklerini çiz. K s mlar n belirle. 4. Ödevi do ru yap p yapmad n anlamak için ö retmenine göster. ETK NL K 2 Haz r preparatta hücre ve dokular n mikroskopta incelenmesi: 1. Mikroskobu haz rla ve görüntü alan n bul. 2. Ö retmeninden haz r doku preparat iste. 3. Preparat mikroskoba yerle tir, önce küçük objektivde sonra da büyük objektivde incele. 4. Mikroskopta gördü ün görüntünün eklini çiz, k s mlar n yazmaya çal. Hangi doku oldu unu tan yabiliyormusun? 5. Mikroskopta inceledi iniz preparatlar hakk nda arkada lar n zla tart n z. 6. Yapt n ödevleri kontrol etmesi için ö retmenine göster. 26

27 HAREKET KONU 3 Bu konunun içeri ini iyice ö rendikten sonra unlar yapabilirsiniz: - Hareket süreci içinde kemiklerin ve kaslar n önemini aç klayabilirsin; - Kemiklerin ve kaslar n yap s n aç klayabilirsin; - Kemik aras, kemik ve kas aras ba lar örneklerle aç klayabilirsin; - Kaslar n farkl hareketlerini aç klayabilirsin; - Kaslar n kas l p gev eme durumlar n aç klayabilirsin; - Yorgunluk nedir alg lamak ve dinlenmeyi ihtiyaca göre tavsiye edebilirsin; - Hareketlerin koordinasyonunu, omurgada ve üyelerdeki deformasyon sebeplerini tan yabilir ve aç klayabilirsin. Bu konuda ö renece in kavramlar: - kemik, iskeleti - eklem - kas, kas sistemi - kas lmalar ve hareketler - yorgunluk - dinlenme 27

28 KONU 3 DERS 1 KEM KLER N VE KASLARIN HAREKET Ç N ÖNEM Hat rla : 1. Hayvanlar neyin yard m yla hareket ederler? 2. Hayvanlar n hareketinde kemiklerin ve kaslar n önemi nedir? 3. Bir organizmada bütün kemikler neyi olu tururlar? Kemikler organizmaya sertlik verir. Onlar birkaç doku türü, kan damarlar ve sinirler olu turur. Kemikler birbiriyle eklemler yard m yla ba lan rlar. Kemik ve eklemler ba dokular yla ba lanarak iskelet sistemini olu tururlar. Kemiklerden farkl olarak, kaslar kendi temel özellikleri olan kas l p gev emeleriyle ba l olduklar kemiklerin hareketini, bununla vucudun belli k s mlar n daha do rusu tüm vucudun hareketini sa larlar. Kemikler birbirleriyle ba lanarak iskelet sistemini olu tururlar nsan vucudundaki tüm kemikler birbirine ba lanarak iskelet denen sistemi olu turur.(res. 3.1), skeleti olu turan kemikler farkl ekillerdedirler. Bunlardan kimilerinin yass (kaburga, kafatas ), kübik (el ve koldaki bilek kemikleri) ya da düzgün olmayan (omurlar) ekilleri vard r. Kol ve bacaklardaki kemikler uzun kemiklerdir. Bu tür kemiklerin uzun gövdesi ve iki düzensiz yuvarlak eklinde uclar vard r. Kemikler kemik dokusundan olu mu tur. Kemiklerin onlar besleyen özell kan ve lenf damarlar mve onlar duyarl yapan sinirleri vard r. Kemik dokusunun hücre aralar ndaki bo luklardan durmadan kat kalsiyum tuzlar n n depolanmas na ramen hücrelerin kendileri çok aktivdir. Embriyonun geli mesi s ras nda kemiklerin ço u k k rdaktan olu mu tur. Embriyonun geli mesinin üçüncü ay ndan sonra k k rdak dokusu kemik dokusuyla de i ir. kafata Köprücük kemi i Gö üs kemi i Kaburgalar Le en kemi i Oturga kemi i Edep kemi i Bald r kemi i Dirsek kemi i Omuz kemi i Paz kemi i ön kol kemi i Bacak kemi i Kaval kemi i Temel iskelet ek.3.1. iskelet Üyeler iskeleti 28

29 KONU 3 Kemi in yap s E er kemiklerin yap s n incelersek, her kemi in iki tür kemik dokusundan olu tu unu görece iz. Bunlardan biri sert ve s k olan kompakt ( gerçek), kemi idir. Bu tür doku uzun kemiklerin yap s na girer ve di er kemiklerin d k sm n olu turur. Di eri ise sünger kemi i olarak adland r l r. Bu tür kemikte, kompakt kemi e k yasen daha fazla bo luklar vard r, bu kemikte kemik ili i bulunur. Sünger kemi i uzun kemiklerin uclar nda ve kemiklerin ortas nda bulunur. Kemiklerde iki tür kemik ili i vard r: Uzun kemiklerin uclar nda ve di er kemiklerin ortas nda alyuvarlar üreten k rm z kemik ili i bulunur. Sar kemik ili i ba l ca ya lardan olu ur ve uzun kemiklerin kanal nda yerle mi tir. Kemik dokusu özel yo un y ld zs hücrelerden olu mu tur. Bu hücreler, hücreler aras organik ve inorganik maddeler yarat rlar. Organik madde olan osein, kemi e esneklik verir. norganik maddeler (kalsiyum, fosfat ve magnezyum tuzlar ) ise kemi e sertlik kazand r r. Çocuklar n kemiklerinde daha fazla osein bulundu u için kemikleri daha esnektir. Olgun insanlarda yakla k 1/3 osein ve 2/3 mineral maddeler bulunur. Ya lar ilerledikçe kemiklerde oseine k yasen mineral madeleri daha fazlad r. Bunudan ötürü ya l insanlarda kemikler esnekli ini kaybeder, kat la r ve kolay k r l r. Kemikler d tan kemik zar ile kapl d r. Bu zar n iç tabakas nda bölünebilen hücreler bulunur, bu hücreler sadece kemi in büyümesini de il, k r lma ve çatlamalarda kemiklerin onar m n da sa lar. Kemik zar nda kan damarlar n ve sinir tellerinin geçti i kanallar vard r. Kan damarlar kemi e kanla beraber besin madeleri getirirler. Sinir uçlar ise kemi e duyarl l k kazand r r. Kemik uclar k k rdakla kapl d r. K k rdak, k k rdak dokusundan olu mu tur. Bu doku k k rda a esneklik sa lar ve iki kemik aras ndaki sürtünmeyi azalt r. Res. 3.2 uzun kemik yap s K k rdak Sünger doku Kemik kanal Kemik ili i Kemik zar Kompakt kemik Borumsu k s m Elma ekllinde k s m 29

30 KONU 3 Kemiklerin görevi Kemiklerin bir çok görevi vard r: vucudun genel eklini vermek, beyin ve omurilik gibi vucudun hasas bölgelerini korumak, hareketi sa lamak, kalsiyum tuzlar gibi di er mineralleri depolama ve kan hücrelerini üretme. Eklemler Kemikleri birbirine ba layan yap lara eklem denir. Bulunduklar yere göre, esnekliklerine ve yeteneklerine göre eklemler üçe ayr l r: oynamaz, yar oynar ve oynar eklemler. (res. 3.3) Oynar Oynamaz Yar oynar ek. 3.3 Kemiklerin eklemlerde ba lanma ekilleri Oynar eklemlerin yap s Oynar eklemlerde kemikler ligamentler yard m yla birbirine ba l d r. (res. 3.4). Eklem yapan kemiklerin birisinin geni lemi ucu bardak eklinde, di erinin geni lemi ucu ise elma eklinde olup bardak eklinde olan uca girer. Ba l olan kemiklerin yüzeyi kaygan bir örtüyle korunmu tur. Buna eklem k k rda denir. Oynar eklemlere ba l olan iki kemik aras nda eklem s v s bulunur. Bu s v eklemlerin sürtünmesini ve zedelenmesini önler. Eklemler kemik zar n n devam olan eklem kapsülü ile çevrilmi tir. Eklem kapsülü eklemleri korur ve onlara dayan kl l k verir. Yar oynar eklemde iki kemik aras nda k k rdak bulunur. Bu çe it eklemde k smi yada s n rl hareket vard r. Gö üs kemi i ve kaburgalar aras, omurgalar aras eklemler yar oynar eklemlerdir. Oynamaz eklemlerde ba lanma diki lerle olur. Eklem yapan iki kemi in birbirine giren di li k s mlar vard r. Bu ekilde ba lanm kemikler kafatas kemikleridir. Eklem k k rda s v Res. 3.4 Oynar eklemin yap s 30

31 KONU 3 Tablo 3.1. Eklem çe itleri Hareketlerine göre Kemikler aras madde Örnekler Oynamaz Yar oynar Eklem bo lu u yoktur; kemikler aras broz ba dokusu vard r Eklem bo lu u yoktur ; kemikler aras nda k k rdak vard r Kafatas kemikleri aras ndaki diki ler Kalça eklemi, omurlar aras eklemler, gö üs kemi i ve kaburgalar Oynar S v yla dolu eklem bo lu u vard r Kaygan, sark c, semerimsi, yuvarlak v.b çe it eklemler Malzemenin k sa özeti Malzemenin k sa özeti nsan vucudundaki bütün kemikler iskeleti olu turur. ekillerine göre kemikler öyle olabilir: uzun, yass, kübik ve düzensiz( omurlar). Her kemik iki tür kemik dokusundan olu mu tur: sert ve s k olan kompakt (gerçek ) kemik ve bo luklar olan sünger kemi i. Kemikler di tan kemik zar yla kapl d r, alt nda kemik dokusu vard r. Uzun kemiklerin iç k sm nda kemik ili i bulunan kemik kanal vard r. Kirm z kemik ili i alyuvarlar olu turur. Kemikler aralar nda,oynar, yar oynar ve oynamaz eklemlerle ba l d rlar. Kendi bilgini dene 1. ekillerine göre kemikler kaça ayr l r? 2. Kemi in yap s n aç kla! 3. Kemiklerin görevleri hangileridir? 4. Eklem çe itleri hangileridir? 31

32 KONU 3 DERS 2 32 skeleetin bölümleri skelet ba l ca iki bölüme ayr l r (res. 3.1): SKELET Ana iskelet, ba ve gövde kemikleri bu bölümü olu turur. Üyeler iskeleti, bu bölümü üyeler kemikleri, omuz kemikleri ve kalça kemeri olu turur. Ba kemikleri Ba kemikleri kafatas ve yüz kemiklerinden olu mu tur (res. 3.5). Kafatas içinde beyin yerle mi tir. Kafatas n sekiz ayr kemik olu turur: al n kemi i, iki yankafa kemikleri, kafatas tepesinin büyük bir k sm n ve yan duvarlar n olu tururlar. ki akak kemikleri, kafatas n n temelini ve yan duvarlar n bir bölümünü olu tururlar. Kalbur kemi i, iki göz aras nda bulunan kemiktir, çok kolay k r labilir. Ardkafa kemi i, ekli bak m ndan aç k kanatl yarasaya benzer. Bu kemik kafatas n n temel k sm nda akak kemiklerinin önünde bulunur. Temel kemi i, kafatas n n arka duvar n n bir k sm n ve kafatas temelinin bir k sm n olu turur. Temel kemi inin alt k sm nda geni bir delik bulunur, bu delik yard m yla omurilik beyinle ba lan r. Yüz kemiklerini u kemikler olu turur: Bir alt çene kemi i kafatas na ba l olan tek hareketli kemiktir. ki üst çene kemikleri ortadan birbirine ba lan p üst çeneyi olu tururlar. ki elmac k kemikleri yüzün her iki taraf nda yerle mi tir ve yanak ç k nt lar n olu tururlar. ki uzun burun kemikleri yan yana yerle ip burun bo lu unun ayr m n olu tururlar. ki gözya kemi i, bu kemik t rnak büyüklü ündedir, göz çukurunun bir k sm n olu turur gözya al n yan kafa ardkafa akak burun üst çene elmac k altçene Res. 3.5 Ba kemikleri temel

33 KONU 3 Gövde kemikleri Gövde kemiklerini omurga ve gö üs kafesi olu turur. Omurga düzgün olmayan ve birbirine ba l olan omur ad verilen kemiklerden olu mu tur. Çocuklarda omurga 34 omurdan olu mu tur. Yeti kinlerde ise omur say s 26 d r, çünkü omurgan n kuyruk k sm ndaki omurlar birbirleriyle birle erek tek kemik halini al rlar. (res. 3.6). Omurlar aras nda k k rdaktan olu an diskler bulunur. Bu diskler omurgaya esneklik verir. Her omurun ortas nda omur deli i bulunur. Üst üste yerle en omurlar n omur delikleri omurga kanal n meydana getirir. Omurga kanal n omurilik doldurur. Omurlar omurgada bulunduklar yere göre isim al rlar. Boyun omurlar (7 omur ) boyun k sm nda yerle mi tir. Gö us omurlar (12 omur ) gö üs kafesi hizas nda yerle mi tir. Bel omurlar (5 omur ) bel bölgesinde yerle mi tir. Bu omurlar di er omurlara k yasen daha büyük ve daha a rd rlar. Bu yüzden bu omurlar büyük a rl klara dayan kl d rlar. Boyun omurlar Gö üs omurlar Delik Omurga gövdesi Bel omurlar Res. 3.6 Omurga Sa r omurlar Kuyruk omurlar 33

34 KONU 3 Sa r omurlar çocuklarda 5 tanedir. Yeti kinlerde ise bu omurlar birle erek sa r ad verilen tek kemik halini al rlar. Sa r bölgesi kemikleri iki kalça kemikleriyle birle erek le en eklinde bir yap y meydana getirirler. Kuyruk sokumu omurlar çocuklarda 4 ya da 5 tanedir. Yeti kinlerde ise bu omurlar birle erek kuyruk sokumu kemi ini olu tururlar. Yandan bak ld nda omurga S har seklindedir. (res. 3.6). Omurga bu eklini çocuk dik durmaya ba lad ktan sonra al r. Gö üs kafesi 12 çift kaburgadan ve T har eklindeki gö üs kemi inden olu mu tur (res. 3.7). Kaburgalar arka k s mlar yla omurgaya ba l d rlar. Gö üs kemi iyle ba lanma ekline göre kaburgalar öyle ayr l rlar: - lk yedi çift kaburga k k rdak yard m yla gö üs kemi iyle do rudan ba lanm t r. Bu kaburgalara gerçek kaburgalar denir; - kinci üç çift kaburga kemikleri birbiriyle birle ik yedinci kaburgaya ba lan r. Yedinci kaburgan n k k rda yla ise gö üs kemi ine ba lan rlar. Bu kaburgalara yalanc kaburgalar denir. - Son iki kaburga kemi i arka uclar yla omurgaya ba lan rlar, ön uclar ise serbesttir, gö üs kemi iyle ba l de ildirler. Bunlara yüzen kaburgalar denir. Gö üs kemi i K k rdak Gerçek kaburgalar Yalanc kaburgalar Res 3.7 Gö üs kafesi kemikleri Yüzen kaburgalar K k rdak 34