ESKİŞEHİR SOBA SANAYİNİN GENEL EKONOMİK DURUMU

Transkript

1 ESKİŞEHİR SOBA SANAYİNİN GENEL EKONOMİK DURUMU Prof.Dr.Necat BERBEROĞLU A.Ü.Idari Bilimler Fakültesi ESKİŞEHİRDE İMALAT SANAYİİ VE SOBA SANAYİİ Cumhuriyetin ilk yıllarında Eskişehir'de sanayi, tüm ülkede olduğu gibi tarımsal ve doğal kaynaklara dayalı olarak gelişmeye başlamıştır. İlk olarak dönemin ölçülerine göre büyük sayılabilecek ölçeklerde un, tuğla, kiremit fabrikaları kurulmuştur. Berlin - Bağdat demiryolu yapımında temeli " Cer Atölyesi " olarak 1894 yılında atılmış olan kuruluş 1928'de devletleştirilmiş ve birçok isim değişikliği ile bugünün " Tülomsaş " adlı kurumuna dönüşürken, Eskişehir'de imalat sanayiinin temelini oluşturmuştur. Nitekim bu kurum Eskişehir'in en önemli sanayi kuruluşu haline gelirken, yetiştirdiği nitelikli iş gücü ile Eskişehir'de sanayinin gelişmesine olduğu kadar sanayi bilincinin ve özel girişimciliğin yerleşmesinde önemli bir rol oynamıştır. Eskişehir sanayinin bugünkü önemli kuruluşlarından birini oluşturan Hava İkmal Bakım Merkezi'nin Cumhuriyetin ilk yıllarında (1926'da) kurulması, bunu 1933 yılında Şeker Fabrikasının izlemesi ve daha sonrada Şeker Makina Fabrikasının çalışmaya başlaması Eskişehirin nitelikli işgücü ve özel girişimci açısından Türkiyenin en önemli ve avantajlı ili olması sonucunu doğurmuştur. Eskişehir sanayinin kuruluşunda sahip olduğu bu avantajla, Türk sanayindeki üstünlüğünü 1950'li yıllarda da kolaylıkla sürdürmüştür. Eskişehir'de yaklaşık tümü yukarıda sözünü ettiğimiz sanayi kuruluşlarında yetişmiş nitelikli işgücü ve girişimciler tarafından kurulan büyük boy sanayi tesislerinin sayıları döneminde 20, döneminde ise 12 olmuştur. Böylece 1963 yılında Eskişehir Sanayiinde 49 büyük işletme faaliyette bulunur hale gelmiştir. Bu işletmeler doğurdukları yan sanayiler ile Eskişehirde küçük ve orta boy sanayiinin gelişmesine ortam hazırlamıştır yılına gelindiğinde sanayi işyerleri sayısı açısından personel, tezgah sayısı, üretim ve yaratılan katma değer açılarından orta ve büyük sanayi büyük bir üstünlüğe sahip hale gelmiştir. işyeri Sayısı Personel Sayısı ' Tezgah Sayısı Küç. San Orta ve Büyük S Toplam Yukarıda görüldüğü gibi Eskişehir'de küçük sanayi işyerleri sayısı, toplam işyeri sayısının 98'ine ulaşırken, istihdam ve tezgah sayısı açısından küçük sanayiinin payı sırayla yaklaşık 42 ve 45 olabilmektedir. Küçük, orta ve büyük sanayi biçimin dağılımını gördüğümüz Eskişehir Sanayii öncü ve kaynak kuruluşların yani Tülomsaş, H.İ.B.M. ve Şeker Fabrikasının imalat sanayiinde yer alması nedeniyle imalat sanayiinin ağırlıklı olduğu bir yapı sergilenmektedir. Bu yapıyı inceleyebilmek için Eskişehir Sanayi Odasına üye kuruluşları gözden geçirecek olursak; ESO'nun 1968 yılındaki kuruluşunda üye sayısının 78 iken 1987 yılında 262 ye

2 ulaştığını aşağıdaki gibi olduğunu tesbit edebilirsiniz. ESO ÜYELERİ Meslek Grupları Üye Sayısı 1. Madencilik Konusundaki Üretim Un ve İşlenmiş Unlu Ürünler Şekerleme, Çikolata, İçki vs. Gıda Dokuma, Tekstil, Hazır giyim, Deri Orman, Kağıt, Mobilya Kimya, Petrol, Kömür, Kauçuk, vs Pişmiş kilden Yapı Gereçleri Çimento, Alçı, Kireç, Seramik vs Metal Ana Sanayii Metal Eşya Sanayii Diğer Metal Eşya Sanayii Makina ve Gereç İmalat Sanayii Tarımsal Makina ve Gereç Üretim Sanayi Elektrik Makina ve Gereç Üretim Sanayi Diğer imalat Sanayii 16 TOPLAM 262 Bu tablo Eskişehir'de sanayiinin daha çok imalat sanayiinde yoğunlaştığını kolaylıkla göstermektedir. Ayrıca ESO'nun 262 üyesinin 91'inin gerçek 171'inin de tüzel kişi olduğu bilindiğinden Eskişehir Sanayiinde şirketleşmeye ve büyümeye özen gösterdikleri düşünüiebilmektedir. Eskişehir Sanayii'nin imalat sanayiinde yoğunlaştığının bir başka göstergesi de 1986 yılında Eskişehir için hesaplanan GSYİH'daki (Gayri Safi Yurt içi Hasıla) payları olmaktadır. Bu hesaplama Eskişehir'de yaratılan GSYİH'da Sanayiinin payının 31.9 olduğunu, bu oranın 24.8'inin ise sadece imalat sanayiince yaratıldığını göstermektedir. Eskişehir GSYİH'deki Paylar 1986 Sektörler imalat Sanayii Madencilik ve Taşocakçılığı Elektrik - Su - Gaz Tarım Ticaret Diğer Sektörler Pay ' 2.66» Eskişehir'de öncü sektör olduğu açıkça ortaya çıkan İmalat Sanayii'nin Eskişehir açısından taşıdığı önemin çok büyük olduğu ortadadır. Özellikle son 20 yıldır Eskişehir Sanayii için heryerde sözü edilen duraklamanın bir ölçüde imalat sanayiinin Eskişehirde öncü olması ve bu sektörün öteki sektörlere oranla çok daha fazla katma değer yaratması nedeniyle daha az rahatsızlık verdiği düşünüiebilmektedir. Daha açık bir deyişle, Eskişehir İmalat Sanayiinin öncü sektör olması Eskişehir'de 20 yıldır görülen genel duraklamanın yarattığı rahatsızlığı azaltmaktadır denilebilir. Soba Sanayiinin'de içinde yer aldığı imalat sanayii hemekadar Eskişehir'de öncü ve itici sektör olma konumunu sürdürsede Eskişehir'in sözü edilen son yıllarda ülke ekonomisindeki ağırlığını kaybetmesini tek başına önleyememiştir. Nitekim zaman içinde imalat sanayii

3 içinde yer alan birçok alt sektörde Eskişehir Türkiye birinciliğini veya önde gelme özelliğini kaybetmiştir. Bugün Türkiyedeki ilk 500 büyük firma sıralamasına bakacak olursak, bunların içinde Eskişehir'de bulunan kuruluşlar hızla erozyona uğramaktadır. Eskişehirlilerin sayılamayacak ama Bozüyük ve Söğüt gibi yakın yörelerde bulunan kuruluşların bu listede gün geçtikçe daha fazla yer almaları ise bir süre sonra Eskişehirlileri avutamayacaktır. Nitekim Eskişehir'le ilgili bir çalışmadan alınan bir tablonun özeti aynen aşağıdaki gibidir. Türkiye'deki ilk 500 Büyük Firma içinde Eskişehir Firmalarının Sıralaması Firma Adı Tülomsaş Eti Gıda Eskişehir Şeker Fabrikaları Sümerbank Basma Kırka Boraks Biksan Eskişehir Çimento Şeker Makina Eskişehir Yem Kılıçoğlu Toprak Yasin Çakır Un Eston Oto San Arçelik Türk Demirdöküm Tam Gıda Mühendisler Un Sümerbank Bozüyük Seramik Kanatlı Un Halıser Cicisan Söğüt Seramik Sörmaş Vitra Demirer Kablo Toprak Seramik Toprak Seniteri (1981) 353 (1983) "' Toplam Firma Sayısı Tabloda 1980 yılında Türkiye'deki 500 büyük firma sıralamasına 14 firmanın girdiği, aynı listeye 1981 ve 1983 yıllarında iki Eskişehir Firmasının daha katıldığı ve böylece sayının 16'ya ulaştığı gözlenmektedir. Dikkatle bakılırsa bunların sadece bir iki tanesinin Eskişehir ili sınırları dışında bulunduğu anlaşılmaktadır yılındaki sıralamada ise toplam 17 Eskişehir ve çevresine ait firmanın bulunduğu görülmektedir. Ancak bunların sadece 6 tanesinin - 38

4 Eskişehir ili sınırlan içinde bulunduğu söylsnebilmektadir. Sonuç olarak sözü edilen listedeki Eskişehir'i! firmalar maalesef yerlerini çevre kasabalardaki firmalara bırakmıştır diyebiliriz. Eskişehir sanayii bu şekilde kan kaybederken, doğaldır ki imalat sanayii de gün geçtikçe güç kaybetmektedir. Bugün adeta Eskişehir'in Türkiye'de öncü olabildiği, başka bir deyişle, prima olma durumunu koruyabildiği tek imalat sanayi alt sektörü olarak Soba sanayii kalmıştır diyebiliriz. Ancak soba sanayiinin tek başına Eskişehir imalat sanayiini ve Eskişehir'i ayakta tutmasını beklemek mümkün değildir. Buna rağmen soba sanayiinde halen varolan dinamizmi arttırmak, bu sektördeki ürün çeşidini, ürün kalitesini yükseltmek ve böylece bu sektörde Eskişehirli firmaların Türkiye pazarındaki payını arttırmak hem soba sanayicilerine hem de Eskişehir'e ihmal edilemiyecek katkılar sağlayacaktır yılında DPT tarafından yapılan bir çalışmada Eskişehir il merkezinde yardan imalat sanayii konusundaki kuruluşların yaklaşık 52'sinin tüm Türkiye'ye üretim yaptığı, yaklaşık 33'ünün Eskişehir ve çevre illerinin pazarlarına yöneldiği belirtilmektedir. Buradan Eskişehir imalat sanayii üretiminin yaklaşık 85'inin Tüm Türkiye ve çevre illerin pazarlarına yöneldiği anlaşılmaktadır. Geriye kalan 15'lik bölümün ise sadece çok küçük bir bölümü sadece il merkezindeki pazara yönelmekte bunun dışındaki bölüm ise ilçeler de pazarlarımaktadır. Bu tablonun aynen soba sanayii içinde geçerli olduğu söylenebilir. Çünkü aşağıda kısaca özetlendiği gibi Eskişehir soba sanayi üretimi tüm ülke soba üretimi içerisinde çok önemli bir yer tutmaktadır. Bu kadar büyük çapta üretimin tüm ülke ölçeğine pazarlanacağı açıktır. Nitekim Eskişehirde ESO tarafından soba sanayii ile ilgili olarak yapılan anket sonucunda Eskişehir'de ısınma araçları toplam üretim miktarının (Soba+Kuzine) 1988 yılında 400 bine yaklaştığı anlaşılmaktadır. Bu üretimin 325 bininin soba'dan oluşması ve tüm Türkiye için 1988 yılı soba üretiminin bin civarında olması bu gerçeği ortaya çıkarmaktadır. Hiç kuşkusuz burada verilen soba üretim rakamları hem Eskişehir hem de tüm Türkiye geneli için, mühendislik formasyonu gerektiren ve belli bir kalite standardına sahip olan soba türlerini kapsamaktadır. Bu rakamlar üzerinde tartışılabilecek tek konu Türkiye soba üretim rakamları içerisine sıvı yakıtlı sobaların katılmış olmasıdır (Borulu, gazyağı sobaları gibi). Her nedense 6. beş yıllık Kalkınma Planını özel ihtiyaç komisyonu raporunda ki bu tür sobanın üretiminin az olduğu ve ihmal edilebilceği belirtilmiştir. Oysa 5. Plana ait aynı raporda sıvı yakıt sobaları üretimi kapasitesinin döküm katı yakıt sobaları üretim kapasitesinin 2 katı olduğu açıklanmaktadır. Biz Eskişehir'de sıvı yakıt sobası üretilmediğini ve Türkiye'de söz konusu soba üretiminin önemsiz sayılamayacağını varsaysak bile Eskişehir Soba sanayinin Türki/e Soba Sanayiindeki payının en az olduğunu kolaylıkla iddia edebiliriz. Aynı iddia, imalat sanayiinde ve soba sanayiinde iddialı iki ilimiz olan Bursa ve Kayseri'deki soba üretim kapasitesi miktarlarını Eskişehir ile karşılaştırdığımız zamanda kolaylıkla savunabilmektedir. Çünkü Bursa'da yılda 10 binin üzerinde soba üretimi yapan 6 kuruluşun kapasite toplamı 110 bin civarına ulaşmaktadır. Yukarıda belirtildiği gibi fiili soba + kuzin» üretim miktarı 400 bine ulaşan Eskişehir'di üretim kapasitesinin sözü edilen iki il toplamının çok çok üzerinde olduğu söylenebilmektedir. SONUÇ ve DEĞERLENDİRME Bu açıklamalar Eskişehir Soba Sanayiinin Türkiye Soba sanayiinde öncü olduğunu ortaya koymak için yeterlidir. Ancak bu öncülük hiç kuşkusuz Eskişehir Soba sanayiinde herşeyin mükemmel olması anlamını taşımamaktadır. Bu sektör tıpkı öteki imalat sanayi alt sektörleri gibi genel ekonomik politikadan etkilenmekte ve ülkenin genel ekonomik gidişi ile genel ekonomik sorunlarından payını eksiksiz olarak almaktadır. Nitekim soba sanayicilerinin varolduğunu ifade ettikleri ve bizim tesbit edebildiğimiz soba sanayiine ilişkin sorunların önemlileri şunlardır :

5 1. Hammaddenin yetersizliği ve hammadde teminindeki güçlükler. 2.Sermaye yetersizliği ve kredi maliyetlerinin yüksekliği 3. İşgücünün kalifiye olmaması 4. Pazarlama ve tanıtım çabalarının yetersizliği 5. Üretimin mevsimlik olması 6. Yeni teknolojilerin uygulamaya girememesi 7. Yeterli ürün farklılaştırmasının olmaması (farklı soba türleri üretilmesi) 8. Üretimin çeşitlendirilmemesi (Sobanın yanında aynı tesiste başka mal üretimi) 9. Tüketicinin bilgilendirilmemesi Sayıları çoğaltılabilcek olan bu sorunların ilk üç tanesi ESO tarafından yapılan ankette Eskişehirli soba sanayicilerinin tümü tarafından vurgulanmıştır. Öteki sorunlar ise, soba sanayinin durumuna ve bu sektörün rakiplerine bakıldığı anda kolaylıkla farkedilmektedîr. Bu sorunların tümü çözülebilir, ancak bu çözümler için ayrıntılı çalışmalar yapılması gerektiği açıktır. Biz bu tebliğ sınırları içinde sözü edilen sorunlara ve çözümlerine kısaca değinelim. Buradaki ilk sorun, sektör hammaddesinin kamu tarafından üretilmesi nedeniyle ortaya çıkmakta ancak organize olunarak çözülecek gibi gözükmektedir. Sermaye yetersizliği ve kredi maliyetlerinin yüksekliği ise sadece bu sektörde özgü bir sorun olmayıp tüm ülke ekonomisi üzerinde etkili olmaktadır. Bunun çözümü de sermaye birikimi yoluyla veya başka yöntemlerle daha fazla özkaynak kullanımını gerektirmektedir. İşgücünün kalifiye olmaması ise özellikle Eskişehir için çarpıcı bir sorun olarak düşünülebilmektedir. Çünkü Eskişehir Türkiye genelinde en yoğun kalifiye işgücünün bulunduğu bir il niteliği taşımaktadır. Nitelikli işgücünün bol bulunduğu ilimizde soba sanayiinin çektiği kalifiye işgücü sıkıntısının önlenebilmesi için önerilecek tek yol olarak hizmet içi mesleki eğitim yapmaktır. Pazarlama ve tanıtım çabalarının yetersizliği ülke düzeyinde şimdilik yeterli teknolojiyi içeren en yüksek bir satın alma ve kullanma maliyeti gerektirmeyen soba türlerinin bîr türlü ülkede yaygınlaşamaması sadece pazarlama ve tanıtım çabalarının yetersizliğine bağlanabilir. Örneğin TV'deki bazı rakamlarda kat kaloriferinin ısınma konusunda sobadan daha ekonomik olduğunu iddia eden reklamlar bir iktisatçıyı ve bir soba sanayicisini düşündürmelidir. Oysa, kaloriferin tesis ve kalkınma maliyetinin sobadan çok daha fazla olduğu tartışılamayacak kadar açıktır. Soba sanayiinde üretimin mevsimlik olması, Türkiyede en kıt olan ve kıtlığından yakınılan sermayenin yılın belli aylarında atıl kalması anlamını taşıdığı için son derece önemli bir sorundur. Bu sorunu aşmak için soba sanayiinde, yeni teknolojilerin devreye girmesi, mümkün olduğunca ürünlerin farklılaştırılması ve eğer mecbur kalınırsa ve mümkün olursa soba üretiminin yapılmadığı aylarda üretim tesislerinde farklı mallar üretilmelidir. - 40