ZERBAYCA TEMMUZ 2008 YIL: 56 SAYI: 374. Milli Azerbaycan Cumhuriyeti nin 90. Yılı

Transkript

1 A ZERBAYCA YIL: 56 SAYI: 374 N Milli Azerbaycan Cumhuriyeti nin 90. Yılı

2

3 ALTI AYDA BİR ÇIKAR SAYI: 374 YIL: 56 Yayın Türü Süreli Yerel Yayın AZERBAYCAN KÜLTÜR DERNEĞİ GENEL MERKEZİ M. E. RESULZADE Anıt Mezarı Basım Tarihi Grafik - Tasarım Fatma Özdemir Basım Yeri Nergiz Matbaası Ahmet Ercan Yüzüncü Yıl Bulvarı Bosna İş Merkezi No: 35/17-18 Ostim / ANKARA Tel: Faks : nergizmatbaasi@gmail.com Türk Dünyasına Işık Tutan Bir Devlet Başkanının 28 Mayıs Sokağı ndaki Anıt Mezarı Tuncer KIRHAN Milli Azerbaycan Cumhuriyeti'nin 90 Yıl Kutlamaları TOBB-ETU ve Atılım Üniversitesi ile KÖKSAV 28 Mayıs ve Resulzade'yi Andı Tarihteki İlk Milli, Demokratik ve Çağdaş Türk Cumhuriyeti Azerbaycan Demokratik Cumhuriyeti Dr. Seriyye Tamer GENCELİYEVA Azerbaycan'ın İstiklalinin 90. Yılında Azerbaycan ve Mehmet Emin Resulzade Prof. Dr. F. Sema Barutcu ÖZÖNDER Azerbaycan Basınına Yansıyanlar Azerbaycan Halk Cumhuriyetinin Kurucuları ve Varisleri Prof. Dr. Nesip NESİPLİ 20. YY''da Azerbaycan'ın Toplumsal ve Siyasal Fikir Tarihinde Mehmet Emin Resulzade'nin Yeri Prof.Dr. Cemil HESENLİ 28 Mayıs 1918 Olgusu Millileşme Yolunda Azerbaycan'ın Varoluş Tapusudur Selçuk ÖNAL Azerbaycan'da Bağımsızlığın İlanı ve Milli Demokratik Devletin Kuruluş Sürecinde M. Emin Resulzade'nin Rolü Doç. Dr. Nesiman YAGUPLU İki ve Üçüncü Kuşak Resulzade'lerin Gözüyle Mehmet Emin Resulzade Doç. Dr. Reis Azeroğlu RESULZADE M. Emin Resulzade'nin İran Türkleri İle İlgili Hizmetleri Prof. Dr. Cevat HEYET Dernek Haberleri

4 Türk Dünyasına Işık Tutan Bir Devlet Başkanının 28 Mayıs Sokağı ndaki Anıt Mezarı Tuncer KIRHAN AKD Genel Sekreteri 28 Mayı s 1918' de Türk dünyasında bir ilk olarak Milli Azerbaycan Cumhuriyetini kuran Mehmet Emin RESULZADE, 6 Mart 1955' te vefat ederek Cebeci Asri Mezarlıktaki kabrinde ebediyete intikal etmişti. Onun mütevazı kabri, kurduğu aydınlık cumhuriyetin 90. yılında, Azerbaycan Kültür Derneği ve Türkiye Anıtlar Derneği tarafından, bir anıt mezar olarak inşa edilerek görkemli bir törenle açıldı. Mehmet Emin RESULZADE, "insanlara hürriyet, milletlere istiklal" diyerek yola çıktığında, bir yanda; emperyalist Sovyet imparatorluğu, bir yanda cephelerde yorgun düşerek parçalanmaya giden Osmanlı imparatorluğu vardı. Böyle bir ortam içinde, cumhuriyet kurma düşüncesiyle hareket eden; Mehmet Emin Resulzade, Ali Merdan Topçubaşı, Hüseyin Alizade, Fethali Han Hoylu, Ahmet Ağaoğlu,Yusuf Akçura ve Mirzabala Mehmetzadelerin "insanlara hürriyet,milletlere istiklal" ilkesiyle başlattıkları mücadele, sadece devlet olma değil, millileşme fenomeniyle parlamentoya üç renkli bayrağı asarken söyledikleri "bir kere yükselen bayrak, bir daha inmez." ilkesiyle kendileri bayrak oluyordu. Mehmet Emin Resulzade, hürriyet ve istiklalin, Azerbaycan'da sonsuza kadar gideceği umudunu sürdürürken, kurduğu cumhuriyeti şöyle tanımlıyordu. Cumhuriyetimiz; Milli,demokratik devletçilik zemininde, medeni ve kendi geleceğini tayinde çağdaşlığı esas almıştır. Bu nokta-i nazardan, cumhuriyetimiz tarihteki ilk Türk cumhuriyetidir." Onun kurduğu cumhuriyet çağdaştı, demokrattı, halkçıydı. Milli kültürün temeli olarak gördüğü Türk dilini önemseyerek, ülkesindeki resmi dilin Türkçe olduğunu ve kurumlarda İstanbul Türkçe'sinin yerleşmesini sağlamaya çalışmıştı. Avrupa'da henüz görülmeyen kadın haklarıyla ilgili bir reformu 1918 yılında hayata geçirerek, yirmi yaşını dolduran tüm yurttaşlara cinsiyet ve milliyet farkı gözetmeksizin seçme ve seçilme hakkını tanımıştı. Ne var ki; iki yıllık bir bağımsızlık coşkusu, emperyalist güçlerin, Hazar bölgesindeki petrol hesapları ve paylaşım hırsları yüzünden, 27 Nisan 1920 tarihinde işgale uğrar. Hükümet üyeleri sürgün edilirken, Mehmet emin RESULZADE, Litvanya üzerinden Almanya'ya geçerek uzun yıllar orada kalır de Ankara'ya dönerek fikri çalışmalarını sürdüreceği bir ocak olan Azerbaycan Kültür Derneği'nde faaliyetlerini sürdürürken, yorgundur, yetmiş yılını geride bırakmış bir devlet adamı olarak mağrur ve buruktur. 2

5 71 yaşında vefat ettiğinde esaret altında bulunan ülkesine bir gün vaat ettiği bağımsızlık bayrağını taşıyacak öğrencileri tarafından toprağa verilir. Sovyetler birliğinin dağılmasından sonra, kutsal bir emanet olarak saklanan üç renkli bayrak Ankara'daki Büyükelçiliğinin açılışında devlet başkanı Elçibey e teslim edilir. Yetmiş yıl sonra kazanılan hürriyetle, devlet adamları, akademisyenler ve genç nesiller akın akın onu ziyarete gelirler. Mehmet Emin RESULZADE adı, Milli eğitim Bakanlığı tarafından Çankaya'da bir Anadolu Lisesi'nde, Bahçelievler'de bir meydanda ölümsüzleştirilirken, anıt mezarın bulunduğu sokağın adı Büyük Şehir Belediyesince"28 Mayıs Sokağı" olarak değişirken onun kabri bir anıt mezara dönüştürülür. Anıt Mezar Hakkında, Anıtlar taş yapılar olup, tarih içindeki önemli olayların ya da tarihi şahsiyetlerin gelecek kuşaklara aktarılması ve anlatılması amacıyla yapılan eserler olduğu bilinmektedir. Bu anlatım ve aktarımlarda amaç; o tarihi olgunun ruhunu yansıtmak ve tanımlamalar içinde boyutlandırma yaparak eseri estetik yönden güçlü kılmaktır. Tarihteki önemli sanatsal aktarımlardan; Mısır Piramitleri ve Türk tarihindeki Orhun Anıtları'nın tarihi gerçekleri günümüze taşınmasına baktığımızda; dünya ülkelerinde sayıları bilinmeyen anıt ya da anıt mezar örnekler arasında en görkemli olanlar Napolyon'un başarılarını yansıtan Paris'teki Zafer Anıtı, ABD'deki Hürriyet Anıtı, Çanakkale Zafer Anıtı, Atatürk adına yapılan Taksim Hürriyet Anıtı ve ünlü Anıtkabir en bilinenlerdir. Mehmet Emin Resulzade anıt mezarının tasarımını yapma sorumluluğunu alırken, avantajlı tarafımız onun siyasi kişiliğini, ilke ve ideallerini tanıyan ve onun kurduğu bir okulun öğrencisi olmamdı. Mevcut alan içinde bana esneklik veren çalışma arkadaşlarımla mutlu sona gelmiştik. Otuz metre kare merasim alanı ve dört buçuk metre kare alan üzerindeki lahit ve kaideleren oluşan anıt mezar, kırk çarpı kırk genişlikte tek parçalı dört eşit sütundan oluşmaktadır. Sütunların yüksekliği cumhuriyetin kurulduğu tarih olan, yirmi sekiz rakamına ilave edilen beşinci ay sayısı ile 285 santimetredir. Sütunlar üzerine işlenen Türk kilim motifleri kenetlenmiş Kafkas halklarının benzer kültürel değerlerle, halk kaynağından yükselen hürriyet ve istiklal düşüncesi yansıtılmaya çalışılırken, sütunlar üzerindeki taç şapkada, Milli Azerbaycan bayrağında yer alan sekiz köşeli kabartma yıldız üzerindeki üç boyutlu bayrak motifiyle hürriyet ve istiklalin sonsuza gidişini anlatırken, bayrak motifi ve kişisel bilgiler lahit üzerine bir iz düşüm halinde yansıtılmaya çalışılmıştır. Lahitte kullanılan ölçülerin birinci kademesi, Resulzade'nin cumhuriyeti kurduğu zaman ki yaşı olan otuz dört rakamını, en yüksek noktası ise, ebediyete intikal ettiği yetmiş bir rakamını yansıtmıştır. Kullanılan malzeme, traverten taş ve kırmızı granitten ibaret olup, dört kolonu üç yandan bağlayan kayıtlar üzerinde Resulzade'nin veciz söylemleri yer almaktadır. 3

6 Milli Azerbaycan Cumhuriyeti nin 90. yıl kutlamaları Mehmet Emin Resulzade nin Anıt Mezar açılışı ile başladı. Azerbaycan Kültür Derneği tarafından düzenlenen; Milli Azerbaycan Cumhuriyeti'nin kuruluşunun 90. yıl kutlamaları ve Mehmet Emin RESULZADE'nin kabrinin bir "ANIT MEZAR"a dönüşüm çalışmaları tamamlanmış ve 28 Mayıs Hürriyet ve İstiklal Bayramı etkinlikleri, BAK-TÜRK Federasyonu tarafından düzenlenen "Tarihteki İlk Türk Cumhuriyeti ve Türk Dünyasına Bakış" konulu panel Dedeman Oteli salonlarında büyük katılımla gerçekleşmiştir. Açılış merasimine davetli olarak Azerbaycan'dan katılan, Musavat Partisi Genel Başkanı İsa GAMBER ve eşi Doç Dr. Aida GAMBER ve Resulzade ailesini temsilen, Reis Azeroğlu RESULZADE ve Gazeteci - Yazar Nesiman YAGUPLU törene katılmadan önce Atatürk'ün kabrini ziyaret ettiler. Daha sonra açılış merasimine gelerek Musavat Partisi adına Resulzade anıt mezarına çelenk koyarak saygı duruşunda bulundular. Merasimlere Azerbaycan Cumhuriyeti adına katılan Azerbaycan'ın Ankara Büyükelçisi Zakir HAŞİMOV ve beraberinde, Azerbaycan Cumhurbaşkanlığı Siyasi İşler Yardımcısı Prof. Dr. Ali HASANOV, Diyaspora Bakan Yardımcısı Veli HACIYEV, Kültür Bakanı Ebulfez GARAYEV, parlamento üyesi Prof. Dr. Yagup MAHMUDOV her iki toplantıya katılmış ve anıt mezara kırmızı ve beyaz güllerden oluşan çelenk koyarak saygı duruşunda bulunmuşlardır. Saat de çok sayıda katılımcı ve davetlinin huzuruyla başlayan Anıt Mezar'ın açılışı, Azerbaycan Kültür Derneği Genel Sekreteri Tuncer KIRHAN'ın anıt mezarın örtüsünü indirecek 4

7 kurdeleyi kesmek üzere davet ettiği konukların tamamladığı seremoniden sonra, anıt hakkında bilgiler sunmasıyla başladı. Anıt Mezarın açılışında ilk konuşmayı yapmak üzere anıtın yapılmasında maddi katkıları olan Türkiye Anıtlar Derneği Genel Başkanı Dr. Celal AÇIKGÖZ söz alarak şöyle dedi. Bütün ömrünü Türklük alemi ve Azerbaycan davası için harcayan ve tarihte Çok Partili Parlamenter sistemle kurulan ilk Türk Cumhuriyeti olan Azerbaycan Devletinin Cumhurbaşkanı, Mehmet Emin Resulzade 1955 yılında Türkiye'de vefat etmişti. Merhumun yeniden tanzim edilen anıt mezarının açılış merasimine hoş geldiniz. Teşriflerinizden dolayı mütevazı bir Anıt Mezar olan bu eseri yaptıran Türkiye Anıtlar Derneği Yönetim Kurulu adına şükranlarımızı sunarım. Eserin yapımında emeği geçen, Yürütme Kurulu Üyelerimize huzurunuzda teşekkür ederken teşriflerinizden dolayı hepinize saygılar sunarım." Tuncer KIRHAN, anıt mezarın sahibinin burada olan herkes olduğunu, ancak gerçek varis olarak merhum RESULZADE'nin torunu, Doç.Dr. Reis Azeroğlu RESULZADE'yi davet etti. Azerbaycan Cumhuriyeti adına Cumhurbaşkanlık Siyasi İşler Yardımcısı Prof. Dr. Ali HASANOV, milletvekili Prof. Dr.Yagup MAHMUTLU, RESULZADE'nin Mehmet Emin RESULZADE nin torunu Doç. Dr. Reis Azeroğlu RESULZADE siyasi kişiliği ve 28 Mayıs 1918 hareketi üzerine konuşmalar yaptılar. Azerbaycan Kültür Derneği Genel Başkanı Cemil ÜNAL ve Büyük Birlik Partisi Genel Başkanı ve Sivas Milletvekili Muhsin YAZICIOĞLU ve Türkiye Anıtlar vakfı Başkanı Prof. Dr. Hasan KÜÇÜK te merasimde birer konuşma yaptılar. 5

8 28 Mayıs Hürriyet ve İstiklal Bayramı kutlamaları; BAK-TÜRK federasyonu tara- fından tertip edilen; "Tarihteki İlk Türk Cumhu- riyeti ve Türk Dünyasına Bakış" konulu Panelde devam etti. Panele yurtdışından katılan konukların yanı sıra Türkiye'den eski ve yeni milletvekilleri, sivil toplum kuruluşlarının genel başkanları ile Ankara'daki üniversitelerde görev yapan çok sayıda Azerbaycanlı öğretim üyesi, öğrenciler, yurttaşlar, KAMU-SEN Genel Başkanı, Türkiye Anıtlar Derneği Genel Merkezi ve İstanbul Şubesi ve Vakıf yöneticileri ile basın temsilcileri katıldılar. DEDEMAN otelde saat te başlayan panel başta; Türkiye Cumhuriyeti'nin kurucusu Gazi Mustafa Kemal ATATÜRK, Milli Azerbaycan Cumhuriyeti'nin kurucusu Mehmet Emin RESULZADE, Azerbaycan'ın yetmiş yıllık Sovyet esaretinden sonra elde ettiği bağımsızlığın lideri ve eski Cumhurbaşkanı Ebulfez ELÇİBEY ve Azerbaycan'ın bir dünya devleti haline gelmesinde büyük katkısı olan "bir millet, iki devlet" ifadesiyle tanıtan eski Cumhurbaşkanı Haydar ALİYEV ve şehitleri saygı ile andıklarını ifade edilirken Türk ve Azerbaycan milli marşları birlikte okundu. Açış konuşmasını yapmak üzere BAK-TÜRK Federasyonu Genel Başkanı Dr. Ahmet İhsan KI- RIMLI şöyle hitap etti. Aziz davetliler, Muhterem Misafirler, Bugün Türk Dünyasının önemli günlerinden birisidir. 28 Mayıs 1918 tarihi; Azerbaycan'ın Hürriyet ve İstiklal günüdür. Bu önemli günde, tüm Azerbaycanlı kardeşlerimin bayramını yürekten kutluyorum. Bu anlamlı günde Azerbaycan'dan gelen çok değerli dostlarımızda buradadır. Federasyonumuz adına onlara hoş geldiniz derken, hepinizi saygı ile selamlıyorum. 6

9 Aziz davetliler, Türk dünyasıı n n geniş bir kesimini kucaklayan, sivil toplum kuruluşlarının üst kuruluşu olan BAK -TÜRK Federasyonu olarak bu önemli gün münasebetiyle Türkiye'mizin ve Türklük aleminin içerisinde bulunduğu meselelere ışık tutmak için bu toplantıyı düzenlemiş bulunmaktayız. Tarihteki ilk Türk Cumhuriyeti olarak şerefli bir maziyi geride bırakan Azerbaycan'ın 28 Mayıs 1918'de istiklale kavuşmasının 90. yılını kutlarken, devletin kurucusu büyük insan Mehmet Emin RESULZADE' yi ve başında bulunduğu tarihi Musavat Partisi'ni, Azerbaycan'ın bağımsızlığı için mücadele edenleri; Ali merdan TOPÇUBAŞI'nı, Fetali Han HOYLU'yu İsmail GASPIRALI'yı, saygıyla, rahmetle ve şükranla anıyorum. Burada merhum Gaspıralı ve Resulzade'nin torunlarının olduğunu öğrendim. Çok mutlu oldum. Tabi ben yaşlı bir insanım, evet geceleri saymazsak kırk beş diyebilirsiniz. Bugün, gerek ülkemizin gerekse Türk dünyasının çözüm bekleyen pek çok meselesi vardır. Bu problemlerin büyük kısmı bizim dışımızda dışarıdaki bazı sözde dostlarımız tarafından planlanarak önümüze koyulmaktadır, maalesef içimizde de büyük destek bulmaktadır. Bu sözde uygar olduklarını iddia eden batılı dostlarımız, kendilerini ilgilendirmeyen meselelerin avukatlığını yapmayı, dostluğa yakışmayacak ölçülerde, Türkiye aleyhine faaliyet göstermeyi huy edinirken, insan hakları adına ülkemizin iç işlerini karıştırmayı alışkanlık haline getirmişlerdir. Bizler, her zaman olduğu gibi bugünde oynanan oyunların farkındayız. Bizler için ülkemizin birliği, ülkesi ve milleti ile bölünmez bütünlüğü her şeyden önemlidir. Birliğimizi, dirliğimizi muhafaza ettiğimiz müddetçe büyük Atatürk'ün dediği gibi Türkiye Cumhuriyeti ilelebet payidar olacaktır. Aziz misafirler, Geçmişte en büyük sıkıntıyı, Rus hakimiyeti altında yaşamaya mecbur olan, Türk ve Müslüman halklar çekmiştir. 7

10 O dönemlerde, özellikle Kafkasya'da ve Orta Asya'daki Türk halklarında Milli ve siyasi hareketleri başlatanlar onlar olmuştur li yıllarda, Kırım'da ve Azerbaycan'da o günkü zor şartlar da, Türkçe neşredilen Tercüman ve Ekinci Gazeteleri Türklük şuurunu, Türk dili fikrini, milli istiklal inancını müdafaa eden önemli unsurlar olmuştur. Türk dünyasını büyük düşünce adamı İsmailbey GASPIRALI'nın "Dilde, fikirde, işte birlik" şeklinde ifade ettiği esaslar bugünde Türk dünyasının aydınlatacak olan ve asla vazgeçilemeyecek şiar olarak önem taşımaktadır. Aziz davetliler, Bugün bizler için, Azerbaycan Türkleri için kutsal bir gündür. 28 Mayıs 1918'de Kafkasya'da Üç renkli bayrak altında ilk Türk Cumhuriyeti Azerbaycan'ın İstiklalini dünyaya ilan ettiği bir gündür. Elbette ki; 28 Mayıs 1918'de kazanılan istiklalin gurur kaynağı Musavat Partisi ve onun ölümsüz lideri Mehmet Emin RESULZADE'dir. Şöyle bir düşünürsek; 20. yüzyılın başlarında İslam ülkelerinin tümü Sultanlar, Şahlar veya Emirler tarafından yönetilirken, insanlara hürriyet, milletlere istiklal diyerek demokrasi ve cumhuriyet fikrini ortaya atarak millet olma bilincini işleyen ve uygulamaya alan düşünce ve siyasetin büyük adamları; Mehmet Emin RESULZADE ve İsmail bey GASPIRALI'yı bir daha rahmet ve şükranla anıyor, sizleri saygıyla selamlıyorum. Paneli yöneten Azerbaycan Kültür Derneği Genel Başkanı Cemil ÜNAL, protokol konuşmaları sırasında ilk konuşmayı, Azerbaycan Cumhurbaşkanlığı Siyasi İşler Danışmanı Prof.Dr. Ali HASANOV ve milletvekili Prof. Dr. Yagup MAHMUDOV a verdi. Her iki konuşmacıda 28 Mayıs ve Milli Demokratik Cumhuriyetin sağladığı yararlar üzerinde durduktan sonra, eğer bizim bu gün milli bayrağımız varsa, milli marşımız varsa, milli dilimiz varsa hepsini o güne ve onu yaratanlara borçlu olduklarının altını çizerken, bu gün Azerbaycan artık bağımsızlığının on sekizinci Azerbaycan Kültür Derneği Genel Başkanı Cemil ÜNAL yılında demokrasiyi benimsemiş, toplum refahını sağlamış,modern ordusu, çalışkan halkıyla bir dünya devleti olduğunu, özellikle asrın mukavelesi olarak sayılan Bakü-Tiflis-Ceyhan boru hattıyla kazanılan itibarın mimarı eski Cumhurbaşkanı merhum Haydar ALİYEV'in yaratıcı katkılarından söz ettiler. Konukların konuşmalarından sonra, kürsüye gelen, Azerbaycan Kültür Derneği Genel Başkanı Cemil ÜNAL, konukları ve katılımcıları selamladıktan sonra yaptığı konuşmada şöyle dedi: Aziz misafirler, Saygı değer davetliler. Bu gün tarihi bir günün 90. yıldönümünü kutlamak, bu milli günü yaratanları saygı ve rahmetle anmak için bu toplantıyı düzenlemiş bulunuyoruz. Burada Azerbaycan'ın iktidar ve muhalefet kanadından çok değerli konuklarımız oturmaktadır. Onları bu milli günde burada görmek bizleri mutlu kılmıştır yılından beri Azerbaycan'da iktidar ve muhalefet bir araya gelememektedirler.ne var ki;yine Mehmet Emin RESULZADE bu değerli konukları birlikte kılan faktör olmuştur.bir kere daha kendilerine hoş geldiniz diyoruz. 8

11 Değerli misafirler, Bilindiği gibi 28 Mayıs 1918 tarihi Türk ve İslam toplulukları içerisinde milli iradeye dayalı ilk Türk devleti olan Milli Azerbaycan Cumhuriyeti'ne kavuşmuşlardı. Başka bir milletin hakimiyeti altında veya terkibinde yaşamaya mecbur edilen Azerbaycan halkı, bu tarihte büyük devlet adamı Mehmet Emin RESULZADE ve dava arkadaşlarının inançlı mücadeleleri sonunda millet olabilmenin şuuru içinde bağımsız bir devlet olmanın gururunu yaşamışlardır. 90 yıllık geçmişin her safhasında, bu gün dahi, Mehmet Emin RESULZADE'nin ve istiklal mücadelesinin en önemli organı olan Musavat partisinin izleri vardır. Zaman zaman Mehmet Emin RESULZADE'yi inkar edenler, küçümseyenler devlet adamı mertebesine çıkardıkları kişilerle mukayese etmektedirler. Bazılarına cevap vermek adına bir hakkın teslimi için düşüncelerimizi sizlerle paylaşmak isteriz. Azerbaycan Kültür Derneği yıllar içinde kazanmış olduğu disiplin ve terbiye ile geçirdiği 60 yıla yakın birikimle daima milli davaların yanında olmuş, milli meseleleri şahsi menfaatlerine alet etmek isteyenlerinde karşısında olmuştur. 28 Mayıs 1918 tarihi, Azerbaycan için değil inkar edilmek, gurur duyulması gereken şerefli bir gündür. Mehmet Emin RESULZADE hayatı boyunca hiçbir zaman, halkı aleyhine olacak yabancı bir ideolojinin esiri olmamıştır. Bolşevikliğin emrinde olanlarla, milli hükümetin yıkılması için Lenin'in talimatıyla Kızılordu'nun önünde Azerbaycan'ın işgalini gerçekleştirenlerin Moskova'da kendi hükümetinin yıkılmasını seyrederek, üç renkli bayrağın ayaklar altına alınmasını alkışlayanların Resulzade ile mukayese edilmesi tarihi değerleri inkar olur. Mehmet Emin RESULZADE, Azerbaycan'ın bağımsızlığı için en mukaddes varlığı; ailesini, hatta hayatını feda etmiş bir milli kahramandır. Onun en büyük serveti, 27 Nisan 1920 de vatanı işgal edenlerin ve yardımcılarının kirli ellerinden sakınarak yurt dışına çıkardığı üç renkli bayrak olmuştur. Mehmet Emin RESULZADE yi 28 Mayıs 1918 tarihinde Milli Şura başkanlığına seçenler, Azerbaycan'ın gerçek temsilcileri olmuştur. Onlar devlet kademelerinde hiçbir makamın talepçisi olmadan o şerefli görevi Mehmet Emin RESULZADE'ye tevdi etmişlerdir. Aziz davetliler, Biz demek istiyoruz ki; muhalefeti olmayan bir iktidar halkın iktidarı olmaz. Özellikle Azerbay- can' ın Milli meselelerinde iktidarı n, muhalefete kucak açması, hem davaya hemde iktidara güç kazandıı r r inancındayı. z Karabağ meselesi, eğer 20 yıla rağmen ortada kalmışsa bize göre birlik olamamanın bir göstergesi olarak ortada olup, her geçen gün işgalcilerin lehine gelişmektedir. Bilindiği gibi; toprak bir milletin namusu, şerefidir. İcap ederse Azerbaycan'da Karabağ meselesini halletmek için milli bir hükümet, milli bir meclis oluştur ulmalıdır. İktidarı, muhalefeti, ordusu ve halkı dünyanın gözü önünde Karabağ'ı işgalden kurtaracaklarına yönelik bir konsensüs üzerine and içmelidiler. Ayrıca Azerbaycan idaresine düşen başka bir görev; Karabağ'a çözüm yerine çözümsüzlük getiren AGİT'in, MİNSK grubu üyelerinin değiştirilmesidir. Bu eş başkanlar malum olduğu üzere, ABD, Fransa ve Rus- ya'dandır. Ermenilerin en güçlü oldukları ve destek aldıkları topluluklarda bu devletlerde yaşayan soydaşlarıdır. Hatta şunuda söylemek sanırız yanlış olmaya- caktır; Karabağ bugün Rusya nın işgali altında olup geçici olarak Ermenilere teslim edilmiştir. Sizlerin huzurunda bu konuyu getirirken, tarihini, milli değerlerini günün şartlarına uymak için inkar etmek milletlere yakışmaz. En kötü olay, hukuku ve tarihi siyasallaştırarak alet etmek, bu değerleri ideolojiye kurban etmektir. Hepinizi saygı ile selamlıyorum. Cemil Ünal konuşmasını tamamladıktan sonra, Musavat Partisi Genel Başkanı İsa Gamber i kürsüye davet etti. İsa GAMBER şöyle konuştu: Bu gün burada önemli bir tarihi kaydediyoruz. Azerbaycan Kültür Derneği tarafından büyük bir organizasyonla tertip edilen Milli Azerbaycan Cumhuriyeti'nin kuruluşunun 90. yıl dönümü bayramında bulunmaktan büyük mutluluk duymaktayım. Burada Azerbaycan Devletini temsil eden değerli konuklar, iktidarıyla muhalefetiyle yan yana oturmaktadır. Mehmet Emin Resulzade'nin kurduğu bir ocağın çatısı altında bir bayram havası ile birlikte olduğumuzdan dolayı memnuniyetimi ifade ederken, ikinci vatanımız olarak bildiğimiz Türkiye'de olmaktan ayrı bir mutluluk duymaktayım. 9

12 Musavat Partisi Genel Başkanı İsa GAMBER Azerbaycan yirmi yıla yaklaşan bağımsızlığıyla kazanmış olduğu demokrasi anlayışını ve RESULZADE nin 90 yıl önce başlattığı ilke ve idealleri benimsemek ve yaşatmakla çağdaş ülkeler seviyesine çıkarma yolunda mesafe kazanıldığı anlamı çıkacaktır. Ancak şunu bir kere daha kaydetmek gerekir ki 28 Mayıs hareketiyle bir dünya devleti olmuştur. Burada ayrıca memnuniyetle gözlediğim şekliyle Azerbaycan devlet adamlarının Demokratik Cumhuriyetin yarattığı değerlerin önemle altını çizmeleri oldu. Şurasını da önemle belirtmek isterim ki Azerbaycan'da bağımsızlığın korunmasında ve ilerlemesinde 1920 statüsü ile 1990 'cı yıllardaki statüyü iyi değerlendirmek gerekir. Bilindiği gibi bağımsızlığın kazanılmasında sonra demokratik seçimle iktidara gelen Merhum Elçibey döneminde Rus askerinin ülkeden çıkarılmasının Rus baskıcı yönetimine rağmen demokrasi ve tam bağımsızlıktan ödün verilmemesi anlamı taşınırken gelişen siyasal olaylar hepimizin önünde cereyan etmiştir. Kabul etmemiz gerekir ki; Azerbaycan'da demokrasi ve bağımsızlık mücadelesinin temeli bundan 90 yıl önce başlamıştır. Burada konuşma yapan değerli siyaset adamları da Azerbaycan Kültür Derneği'nin değerli başkanı hocamız Cemil Ünal beyde bunu en iyi şekilde kaydettiler. Hepinizi saygıyla selamlıyorum. Azerbaycan Kültür Derneği tarafından cumhuriyetin 90. yıl anısına düzenlenen ve üzerinde Mehmet Emin RESULZADE'ye ait bir vecizi ile Azerbaycan bayrağı bulunan plaketler konukların huzurunda Başkan Genel Cemil ÜNAL tarafından Musavat Partisi Başkanı İsa GAMBER, Doç Dr. Reis Azeroğlu RESULZADE, Doç Dr. Nesiman YAGUPLU, BAK-TÜRK Federasyonu Genel Başkanı Dr. Ahmet İhsan KIRIMLI, Türkiye Anıtlar Derneği Genel Başkanı Dr. Celal AÇIKGÖZ, Türkiye Anıtlar Derneği İstanbul Şube Başkanı Av. İbrahim EYÜPOĞLU, Türkiye Anıtlar Vakfı Başkanı Prof. Dr. Hasan KÜÇÜK, Bulgaristan Türkleri Kültür ve Yardımlaşma Derneği Başkanı Av. İbrahim EFENDİOĞLU, Batı Trakya Türk Birliği Derneği Başkanı Varol HALİLOĞLU' na takdim edildi. Toplantıya katılan ve Milli Azerbaycan Cumhuriyeti'nin kuruluşunun 90. yılı anısına Keçiören Belediyesi tarafından tertip edilen istiklal şenliğine katılmak üzere erken ayrılan Büyükelçi Zakir HAŞİMOV, Prof. Dr. Ali HASANOV ve Prof. Dr. Yagup MAHMUDOV için hazırlanan plaket kendilerine ulaştırılmak üzere büyükelçiliğe verildi. 10

13 Aç l ı ış Merasimini Onurlandırmak Üzere Azerbaycan Cumhurbaşkanı Sayın İlham ALİYEV e Yazılan Davet Mektubu Sayın İlham ALİYEV Azerbaycan Devlet Başkanı, Tarihi olayları yaratan ve halkına önder olan devlet adamları halk kaynağından çıkarak, tarihe mal olduğu malumlarıdır. Azerbaycan tarihinde unutulmayacak bir yeri olan, 28 Mayıs 1918 ve onu yaratanlar, Türk Dünyasında onurlu geçmişi ve tarihi misyonuyla yaşaya gelmiştir. Bu tarihi olguyu yaratanlar halka hürriyet ve istiklal anlayışı vaadiyle aydınlığa çıkarken, Türk ve Müslüman dünyasında bir ilki başararak; bağımsız, demokratik, milli bir devlet yapısını inşa etmişlerdi. Bu şanlı yükselişin kahramanlarını rahmet ve minnetle yad etmek tüm Azerbaycanlıların borcu olduğu inancındayız. Sayın Devlet Başkanı, Malum olduğu üzere;demokratik Cumhuriyetin kurucusu Mehmet Emin RESULZADE 1955 yılında ebediyete yolculuğunu Cebeci Asri Mezarlıkta tamamlamıştı. O'nun mütevazı kabri muhacerette kurduğu bir ocak olan Azerbaycan Kültür Derneği tarafından korunup saklanmıştır. Geçmişe ve tarihi değerlere sahip olma geleneğimizle, onun tarihi kişiliğine bir şükran ifadesi olarak inşa ettiğimiz;"anıt Mezar"'ın Demokratik Cumhuriyetin kuruluşunun 90. yıl dönümü olan 28 Mayıs 2008 tarihinde açmayı planlamış bulunmaktayız. Bu tarihi ve onurlu merasimin, zat-ı alileri ve hanımefendilerinin huzurlarıyla açılması dileğimizle sizi Türkiye Cumhuriyeti'nin başkenti Ankara'da ağırlamaktan duyacağımız onurun kabulünü arz ederiz. Azerbaycan Kültür Derneği Merkez Yönetim Kurulu Tuncer KIRHAN Cemil ÜNAL Genel Sekreter Genel Başkan 11

14 Musavat Partisi Genel Başkanı İsa GAMBER Ankara daki Ziyaretlerine Anıt Kabir le başladı. Azerbaycan Milli Meclis eski başkanı ve Musavat Partisi Başkanı Sayın İsa GAMBER ve eşi Doç Dr. Aida GAMBER'in yanı sıra Mehmet Emin RESULZADE'nin torunu Azerbaycan Üniversitesi Pedegoji Fakültesi öğretim üyesi Doç. Dr. ReisAzeroğlu RESULZADE ile, Gazeteci yazar Doç. Dr. Nesiman YAGUPLU 28 Mayıs 2008 tarihinde ilk ziyareti Cumhuriyetimizin kurucusu Gazi Mustafa Kemal ATATÜRK'ün kabrini ziyaretle başlattılar. Bu ziyarette heyete eşlik eden Azerbaycan Kültür Derneği yöneticileri ile birlikte anıta çelenk koyan İsa GAMBERAnıt kabir özel defterine aşağıdaki metni yazdı. Aziz Atatürk, Büyük devlet adamı Mehmet Emin RESULZADE'nin 1918 yılında kurduğu Azerbaycan Demokratik Cumhuriyeti'nin 90. yıldönümünü kutlama için huzurundayız. Musavat partisi yöneticileri olarak büyük idealimiz; işgal altında bulunan topraklarımızın azad olması, insan haklarına saygılı, milli iradeye dayalı demokratik sistemi yerleştirmektir. Azerbaycan çağdaş azad dünyada layık olduğu yeri tutmasını saklamak ve Azerbaycan 'ımız ile Türkiye'miz arasında stratejik müttefikliği geliştirmektir. 12

15 TOBB-ETU ve ATILIM ÜNİVERSİTESİ İLE KÖKSAV 28 MAYIS VE RESULZADE Yİ ANDI. Azerbaycan Kültür Derneği tarafından yürütülen etkinliklerin yanı sıra Ankara'daki üniversite ve sivil toplum kuruluşları Mehmet Emin RESULZADE'nin siyasi kişiliği ve kurduğu demokratik cumhuriyet üzerine hazırladıkları konferans ve panellerde Resulzade'nin siyasi başarısını ve vizyonunu değerlendirdiler. Büyük katılımlarla gerçekleşen toplantıların ilki 21 Mayıs 2008 tarihinde TOBB-ETU Üniversitesinde yapıldı. Öğretim Üyesi Azerbaycanlı akademisyen Dr. Seriye Genceliyeva TAMER'in kapsamlı sunumu ilgi ile karşılandı. Konferansa konuşmacı olarak katılan Azerbaycan Kültür Derneği Genel Başkanı Cemil ÜNAL'da Azerbaycan'ın kaderini çizen ve bugün Karabağ diye bilinen bölgedeki çatışmaların başlangıç olan 1828 tarihli Türkmençay anlaşmasının getirdiği ağır şartlara değinirken, konuşmasında Rus hakimiyeti altında kurulan Ermeni devletinin fırsat buldukça bir dizi katliama giriştiğini ve tarihi süreçte 30 Mart vakası diye bilinen Gence katliamı ve sonrasını kronolojik bir akış içinde devam ettiğini, Mehmet Emin RESULZADE'nin Kafkasya coğrafyasında demokratik, milli ve İslami değerler üzerine inşa ettiği ve tarihteki ilk Türk Cumhuriyetinin kuruluş felsefesini anlattı. Toplantının değerlendirmesini yapan TOBB- ETU Rektörü Pof. Dr. Tahsin KESİCİ'de 20. yüzyılın başlarında Azerbaycan'da demokratik bir yapılanmanın mimarı olan Mehmet Emin RESULZADE' yi genç nesillerin tanımaları ve o dönemin siyasi konjonktürünü çok iyi tahlil etmeleri gerektiğini ifade etti. TOBB- ETU öğretim üyesi Dr. Seriyye Genceliyeva TAMER bu sunumunu 26 Mayıs 2008 tarihinde de, Atılım Üniversitesinde yineledi. Mehmet Emin RESULZADE ve 28 Mayıs 1918 Tarihli Milli Demokratik Cumhuriyetin iki yıllık projeksiyonunu içeren bu konferansın kısaltılmış şeklini dergimiz aracılığıyla okuyucularımızla paylaşmak istedik. Mehmet Emin RESULZADE ve Milli Azerbaycan Cumhuriyeti'nin 90. yıl etkinliklerine, KÖKSAV'ın Türk Dünyasının Fikir Mimarları adı altında düzenlediği konferans 31 Mayıs 2008 tarihinde Diyanet Vakfı Konferans Salonunda yapıldı. Konferansa Azerbaycan'dan Prof. Dr. Nesib NESİBLİ, Gazeteci yazar Mais ALİZADE, Ege Üniversitesi'nden Prof. Dr. Yavuz AKPINAR, Prof. Dr Mustafa KAFALI, Prof. DR. F. Sema Barutçu ÖZÖNDER, Celal Bayar Üniversitesinden Yrd. Doç. Dr. Celal METİN, Köksav Kırım Kafkasya Araştırmaları Müdürü Muzaffer AKÇORA'nın konuşmacı olarak katıldığı toplantıyı Azerbaycan Kültür Derneği Genel Başkanı Cemil ÜNAL yönetti. (Bu toplantının açlış konuşmasını yapan Prof. DR.F.Sema Barutçu ÖZÖNDER ve Prof. Dr. Nesib NESİBLİ nin konuşmaları dergimizde yer almıştır.) 13

16 Tarihteki İlk Milli, Demokratik ve Çağdaş Türk Cumhuriyeti Azerbaycan Demokratik Cumhuriyeti (28 Mayıs 1918) Dr. Seriyye Tamer GENCELİYEVA Birinci ve ikinci Rus-İran Savaşları sonucu ( ve ) Azerbaycan, İran ve Rusya arasında Güney Azerbaycan ve Kuzey Azerbaycan olarak ikiye bölünmüştür. Bugün de emperyalizmin böl ve yönet ana düsturunun kurbanı olan Azerbaycan için, bölünme yıllarından beri ilk olumlu gelişme, Çarlık Rusya'sında yılları arasında yaşanılan toplumsal değişimler oldu. LENİN'in halklar hapishanesi olarak tanımladığı Çarlık Rusya'sında gelişen olaylar sonucunda Çarlık rejiminin yıkılması, Rusya Halkları için kendi geleceklerini belirleme gibi birtakım hakları da sağlamıştı. Dönemin Azerbaycan aydınları ülkenin geleceğini, bağımsız, demokratik ve dolayısıyla dünya milletleri arasında saygın bir yer edinebilecek bir devlet kurulmasında görmüşlerdi. Mehmet Emin RESULZADE'nin kurduğu Musavat Partisi, bu düşüncenin öncüsü olmuştur Ekim Devrimi sonucu parçalanan Çarlık Rusya topraklarında Nisan 1918 de Azerbaycan, Ermenistan ve Gürcistan'ı kapsayan Transkafkas (Mavera-i Kafkas, Kafkas ötesi) Hükümeti kuruldu. Transkafkas Hükümeti zamanında Azerbaycan'da durum öylesine karışık bir hal almıştı ki, Azerbaycan'ın bir Türk yurdu olarak kalıp kalmaması tartışılır hale gelmişti. Bolşeviklerin yardımıyla, Stephan ŞAUMYAN başkanlığında sayıları kişiyi bulan Ermeni çeteleri, Mart 1918 de Erivan, Gence, Karabağ, Bakü, Şirvan ve Zengezur bölgelerinde soykırım yaparak krizi tırmandırmışlardı. Milli varlığın tehlikeye girdiği ve milli güçlerin arayış içinde olduğu bu süreçte Türkiye'ye kurtarıcı gözüyle bakılmaktaydı. Hatta, halk arasında Türkiye ile birleşme düşüncesi çok sayıda yandaş bulmaktaydı. Transkafkas Hükümeti içerisinde bulunan Azerbaycan, Nisan 1918 de Enver Paşa ile görüşerek Türkiye'den yardım istemişti. (1) 1918 yılı Mart ayında 3 gün içerisinde Bolşeviklerin maşası Bakü Halk Komiserleri Sovyeti'nin başkanı Şaumyan'ın başkanlığında yalnızca Bakü'de olmak üzere Azerbaycan'da Azerbaycan Türkü'nün katledilmesi arşiv belgelerine dayanarak kanıtlanmıştır. Çok acı bir gerçektir ki, 1991 yılına kadar katil ŞAUMYAN'ın adı Bakü'nün birçok sokağına verilmiş hatta heykeli bile ŞAUMYAN'ın adını taşıyan hastanenin önünde, halkın ulusal gururunu alçaltan anlamıyla ayakta durmaktaydı. Başta yukarıda değindiğimiz neden olmak üzere birçok nedenden ötürü Transkafkas Hükümeti uzun ömürlü olmadı ve 26 Mayıs 1918 de Gürcistan'ın ayrılması sonucunda dağıldı. 28 Mayıs 1918 de İstiklal Beyannamesi yayınlanarak Azerbaycan Demokratik Cumhuriyeti'nin kurulması, Azerbaycan Ulusu'nun şerefini koruyarak O'nu büyük bir tehlikeden kurtardı. Aksi takdirde, Azerbaycan toprakları, Ermenistan ve Gürcistan arasında paylaşılacaktı. Azerbaycan Demokratik Cumhuriyeti'ni tanıyan ilk ülke Osmanlı İmparatorluğu oldu. 4 Haziran 1918 de Osmanlı İmparatorluğu ile Azerbaycan Demokratik Cumhuriyeti arasında dostluk antlaşması imzalandı. Bu antlaşmayla, iki ülke arasında sürekli barış, güçlü dostluk ilişkileri kuruluyordu. Ve daha da önemlisi, Osmanlı Hükümeti, varolan düzeni korumak ve ülkenin esenliğini sağlamak için, gerek duyulduğu takdirde, Azerbaycan Demokratik Cumhuriyeti'ne silahlı kuvvetlerle yardım etmeyi üzerine aldı. Öte yandan, Enver Paşa ile Mehmet Emin RESULZADE'nin görüşmelerinden de anlaşıldığı gibi, Osmanlı'nın yardımının uygun bulunmasının yanı sıra, Azerbaycan Demokratik Cumhuriyeti'nin kendi ordusunu kurmasının gerekliliği (2) yadsınamaz bir gerçekti. Yeni kurulmuş Azerbaycan Demokratik Cumhuriyeti, Bakü Halk Komiserleri Sovyeti 14

17 Başkanı Ermeni ŞAUMYAN'ın çetelerinin işgali altında olduğu için, Azerbaycan Milli Hükümeti geçici olarak Gence Şehri'ni geçici olarak başkent olarak seçti. Bu evrede, yeni kurulmuş cumhuriyette henüz düzen tam anlamıyla kurulmuş değildir. Azerbaycan Milli Şurası dışında kalan bazı güç odakları Kafkas İslam Ordusu Komutanı Nuri Paşa'ya başvurarak bu hükümetin sonlandırılmasını istemişlerdir. Nuri Paşa, söylenenlerin aksine, son derece doğru bir yaklaşımla, yalnızca bir asker olduğunu ve Azerbaycan'ın içişlerine karışmasının kesinlikle (3) söz konusu olamayacağını belirtmiştir. Nuri Paşa'nın siyasi danışmanı Azerbaycan Demokratik Cumhuriyeti'nin önemli kişiliklerinden Ahmet Bey AĞAOĞLU'nun önayak olmasıyla bir uzlaşma zemini sağlandı ve Milli Şura sona erdirilerek, Feteli Han HOYLU başkanlığında kurulan hükümet işbaşına geçti. Azerbaycan Hükümeti, Kaskas İslam Ordusu'nun yardımlarıyla kendi egemenliğini kısa bir sürede yayabilmiş ve düzeni kurabilmiştir. Azerbaycan hükümeti Bakü yönünde başarıyla ilerleyerek, ŞAUMYAN başkanlığındaki Bakü Sovyeti'nin etkinliğini kaybetmesine ve giderek, Temmuz ayı sonunda kendisini feshetmesini sağladı. Fakat yine de Bakü'de Sosyal Demokrat, Menşevik ve Taşnak Partileri'nden oluşan Sentrokaspi Hükümeti yönetiminde gerici bir diktatorya tesis edildi. 27 Ağustos 1918 de, Almanya ve Rusya arasındaki Brest-Litovsk Barış Antlaşması'na ek bir belge imzalandı. Bu belgenin 14. maddesine göre Türk Silahlı Kuvvetleri'nin Bakü, Şamahı ve Guba bölgelerini geçmemesi Almanya tarafından garanti edilecek, karşılığında, Rusya Bakü ve çevresinde petrol çıkartılmasına uygun koşullar sağlayacak ve çıkarılan petrolün dörtte biri Almanya'ya verilecekti. Azerbaycan Hükümeti, kendisinden habersiz imzalanan bu antlaşmayı kabullenmeyip, Almanya ve Rusya'ya birer nota vererek, Bakü'süz Azerbaycan'ın başsız bedenden farkı olmayacağını dile getirmiştir. Bu konuda Ahmet Bey Ağaoğlu'nun şu sözleri kayda değerdir: Almanya bizi bir bidon gazyağına sattı. Bu cümlenin özü olarak, bundan sonra bir bidon gazyağına ya da birkaç kilo altına satılmamak için, ulusça her alanda güçlü olmak üzere, aklımızı duygularımız ve hırslarımızdan önde tutmak ve bunu sağlamak için de tarih bilincimizi ve bilgimizi pekiştirmemiz gerektiği düşüncesindeyim. Bakü'ye doğru ilerleyen Azerbaycan Milli Hükümeti askeri güçleri, Sentrokaspi Hükümeti'nin İngilizler'i yardıma çağırmasına karşın 15 Eylül'de Bakü'ye girdi. Azerbaycan Milli Hükümeti, Bakü'yü başkent olarak ilan ederek, egemenliğini bütün Azerbaycan'da kabul ettirdi. Azerbaycan'da bunlar yaşanırken, Osmanlı Hükümeti Başbakanı aracılığıyla müttefiki olan Almanya'ya yukarıda adı geçen ek antlaşmaya karşı kesin itirazını bildirdi. Osmanlı hükümeti ile Almanya arasında 23 Eylül'de imzalanan gizli bir protokola göre ise, Osmanlı Hükümeti, silahlı kuvvetlerini Azerbaycan'dan çıkartmayı vadetti. Buna karşılık olarak Almanya, Azerbaycan'ın bağımsızlığının Sovyet Rusya tarafından tanınmasını temin edeceğine söz verdi. Neyazık ki, Almanya ve Osmanlı Devleti savaşta yenik düştükleri için İtilaf Devletleri'nin isteğiyle Osmanlı Devleti askeri güçlerini Transkafkasya'dan çekmek zorunda kaldı. Sovyet resmi tarihinde Türk işgali, Azerbaycan'ın, Türkiye'nin sömürgesi haline getirildiği devir olarak adlandırılan bir tarihi dönem son bulmuş oldu. Gerçekte yaşanan ise, Türkiye'nin, kendine kardeş ülke kabul ettiği Azerbaycan'a yardım ederek; Taşnak Şaumyan'ın, Sovyet Rusya güçlerinin yardımıyla soykırım yaparak Bakü'yü Azerbaycan'dan ayırıp uluslararası bir başkent yapma çabalarının boşa çıkartılmasıydı. Bu dönemde Azerbaycan Hükümeti'nin belki de bağımsızlık yolunda attığı en büyük adım, kendi başkentine sahip çıkıp, egemenliğini bütün Azerbaycan'a yaymasıydı. Bu yolda, kardeş Türk halkının binden fazla askeri ve otuz subayı canını feda etmiştir. Diğer taraftan, Çanakkale Savaşı çarpışmalarında şehit düşen çok sayıda Azerbaycan Türkü'nü de düşündüğümüzde; iki ülkenin kardeşliğinin, birbirlerinin bağımsızlığı için, bu geniş coğrafyada omuz omuza can vermiş olmalarıyla tarih önünde kanıtlandığını söylemek zor olmasa gerek. Azerbaycan'da çeşitli yerlerde bulunan Türk Şehitleri için yapılan anıtlar, Azerbaycan Ulusu için, saygı ile ziyaret edilen adeta kutsal yerlerdir. 17 Kasım 1918'de İngiliz askeri birlikleri Bakü'ye girdi. Rus ve Ermeni kesim İngiliz askerlerini coşkuyla karşıladı. Azerbaycan Milli Şurası, devlet 15

18 kuruculuğu görevini çok zor şartlar altında sürdürerek, Milli Meclis'in açılışına hazırlanıyordu. Halk içerisindeki dağılım oranlarına göre çeşitli uluslardan temsilcilere de gerek mecliste gerekse hükümette yer verilmekteydi. 7 Aralık 1918'de Meclis açıldı. Feteli Han HOYLU Hükümeti, Parlamento'ya görevi devretti. Kabul edilen karara dayanarak, hükümeti kurma görevi yine Fetelei Han HOYLU'ya verildi. Parlamento'nun ilk toplantısında açılış konuşmasını Azerbaycan Milli Şurası Başkanı Mehmet Emin RESULZADE yaparak meclisi bütün düşmanlıkları bir yana bırakarak, vatan ve millet sevgisini her türlü kavramdan yüksek tutmaya çağırdı. Bu toplantıda dalgalanan (Türklük, Müslümanlık ve çağdaşlığı sembolize eden) üç renkli Azerbaycan Bayrağı'nın önemine dikkat çekerek söylediği bir kere yükselen bayrak bir daha inmez sözü, o günden bu yana Azerbaycan Devleti için bir yol gösterici olmuştur. Son derece olumsuz koşullarda göreve başlayan Feteli Han HOYLU hükümeti çok kısa sürede, demiryollarında taşımacılığın sağlanması, posta telgraf hizmetlerinin yürütülmesi ve yaygınlaştırılması, iç güvenliğin sağlanması, maliyenin düzenlenmesi gibi işleri gerçekleştirmeyi başardı. Çok partili sisteme sahip olan parlamentoda kabul edilen kararlar, milli, demokratik prensiplere dayalıydı. Bunlardan en önemlileri Azerbaycan'ın bağımsızlığının korunup güçlendirilmesi, toprakların parasız olarak çiftçiler arasında bölüştürülmesi, toprak üzerinde özel mülkiyet hakkının tanınması, 8 saatlik işgünü, Azerbaycan Milli Ordusu'nun kurulması, geniş sosyal iyileştirmeler yapılması, söz, vicdan ve basın özgürlüğünün sağlanması, sendikal özgürlüğün getirilmesi, vergi yükünün esas ağırlığının zenginlere yöneltilmesi, komşu halklarla barış içinde yaşamak üzere çalışılması, azınlıkların hukuklarının korunması olarak sıralanabilir. Yine bu Meclis'in kabul ettiği önemli kararlardan bazılarını, Bakü Üniversitesi'nin açılması, Azerbaycan Devlet Bankası'nın kurulması olarak belirtebiliriz. Eğitim ve öğretime gereken önem verilerek, öğretmen okulları açılmış, devlet tarafından birçok öğrenci yurtdışında öğrenime gönderilmiş, köy enstitüleri benzeri bir yapılanma ile kırsal kesimde eğitim ve öğretimin yaygınlaştırılması sağlanmıştır. Rus tarihi dersleri yerine Türk tarihi dersleri konulmuş, öğrenim dilinin Azerbaycan Türkçe'si olması sağlanmıştır. 21 Temmuz 1919'da kabul edilen seçim yasası, birçok Avrupa ülkesinde olanlardan daha demokratik ve çağdaştı. Bu yasa ile 20 yaşını dolduran her Azerbaycan Demokratik Cumhuriyeti vatandaşı, din, dil, köken, ırk ve cins gibi hiçbir ayrım yapılmaksızın seçme ve seçilme hakkına sahipti. O tarihlerde çok az ülkede kadınlara tanınmış olan eşitlik hakları, Azerbaycan Demokratik Cumhuriyeti'nde yasalarla güvence altına alınmıştı yılının sonlarına gelindiğinde, Parlamento, 11 farklı partiye mensup 96 üyeden oluşuyordu. Parlamento'nun kullandığı dil, resmi dil olarak kabul edilmiş Azerbaycan Türkçe'siydi. Azınlıklara mensup temsilciler konuşmalarını Rusça olarak yaptıklarında da, bu konuşmalar meclis tutanaklarına resmi dilde geçiriliyordu. Yeni koalisyon kabinesinde 3 Rus ta yer almaktaydı. Ermeniler kendilerine önerilen iki bakanlık görevini reddettiler. İngiliz askeri güçleri komutanı Thompson'un, Sovyet Rusya'sına Azerbaycan Hükümeti'ni tanıma teklifi götürmesine karşın, bu teklif Sovyetlerce kabul edilmedi. İngiliz Komutanlığı Bakü'de yürürlüğe koymuş olduğu sınırlamaları 1918 Aralık ayından itibaren kaldırmaya başladı. Azerbaycan polisi, su taşımacılığı, petrol sanayii, mali idare ve basın üzerindeki gözlemcilik ve denetleme kaldırıldı. Nisan 1919'da Bakü'de İngiliz Askeri Valiliği kaldırıldı ve Gence'de oluşturulmuş ilk Azerbaycan alayı Bakü'ye hareket etti ve burada haklın büyük sevgi gösterileriyle karşılandı. Yine aynı zamanda kabine değişikliği ile Nesib Bey Yusufbeyli başbakan oldu Nisanı'nda başlayan bu süreç, Ağustos ayında İngiliz askerlerinin bütününün çekilmesiyle tamamlanmış oldu. Her ne kadar İngiliz denetimi boyunca Azerbaycan'ın içişlerine müdahale edilmeye çalışılmışsa da, hükümet bu müdahalelere karşı çıkarak egemenliğini korumakta kararlı bir tavır sergiledi. Azerbaycan Hükümeti, uluslararası alanda da tanınmak için diplomatik girişimlerde bulunmaktaydı. Uzun çabalardan sonra, Türkiye'nin de 16

19 büyük yardımlarıyla, 11 Ocak 1920 tarihinde, Paris Konferansı'nda Lord CRUSON'un teklifiyle Azerbaycan ve Gürcistan'ın bağımsızlığı bir gerçek olarak kabul edildi. Bağımsızlığın tanınması 14 Ocak'ta Azerbaycan Milli Meclisi'nde kutlanarak, bağımsızlık yolunda can veren vatan evlatları ve Türkiye askerleri saygıyla anıldı. Böylece, Çarlık Rusyası'nın son bulmasından sonra kurulan cumhuriyetler içinde Azerbaycan Demokratik Cumhuriyeti, batı dünyası tarafından tanınan ilk ve tek Müslüman devlet oldu. Öte yandan, İslam dünyasında da kurulan ilk ve tek cumhuriyet olma özelliğine sahipti. Bu tarihten sonra birçok batı ülkesiyle diplomatik ilişkiler kurulmaya başlandı ve karşılıklı olarak konsolosluklar kuruldu. Azerbaycan konusu dünya basınında geniş şekilde yer almaktaydı. Özetlememiz gerekirse, Azerbaycan Demokratik Cumhuriyeti ulusların tarihi için kısacık sayılacak bir süre için varlığını koruyabilmiş olsa da, bütün dünya kabul edilmiştir ki, Doğu da kurulan Avrupa tipi ilk cumhuriyetti. Doğu aleminde, özellikle Türk ve İslam coğrafyasında tartışılmaz etkileri olmuştu. Kısa sürede kaydettiği gelişmelerle, benzeri devrimleri gerçekleştirerek demokratik cumhuriyetler kurma düşünceleri filizlenen doğu halklarına eşi bulunmaz bir örnekti. İşte bu yüzden de, ortaya çıkan Azerbaycan (4) örneğinin tüm Doğu ya yayılma tehlikesi öncelikle Sovyetler Birliği'nin kurucuları olan komünistler ve elbette Avrupalılar için kabul edilebilir değildi. Bu tehlikeyi ortadan kaldıracak olan ise, coğrafi gerçekler göz önüne alındığında, kuşkusuz Sovyetler Birliği idi. Bu tarihlerde siyasi olayların henüz durulmadığı Rusya'da şu gelişmeler cereyan etmekteydi. Çar Ordusu generallerinin en güçlülerinden biri olan DENİKİN, kuvvetleriyle birlikte Kafkaslar' da konuşlanmaktaydı. Bu da, iç savaşın henüz bitmediği anlamını taşıyordu. Yeni kurulan Sovyet Devleti ise Bakü'yü ele geçirmeyi, stratejik konumundan da öte, ekonomisini ayağa kaldırmak amacıyla, gerek enerji ve gerek diğer ham maddeler açısından son derece önemli görmekteydi. Bu arada, 1920 yılında kurulmuş olan Azerbaycan Komünist Partisi'de varolan karışık durumdan yararlanmak üzere çalışmalar içerisindeydi. Şurası bir gerçektir ki, sömürgeci ülkeler son yüzyıla kadar sözcüğün en yalın anlatımıyla işgalci idiler. Oysa, gitgide dünyanın birbirinden daha çabuk haber alır hale gelmesiyle yeni bir döneme girilmişti; artık işgalciler işgal edecekleri topraklarda işbirlikçiler ini de oluşturmalı ve işgallerine hukuksal kılıflar da hazırlamalıydılar. 2 Şubat 1920 tarihinde Umum Rusya Merkezi İcra Komitesi çalışması hakkındaki raporunda şöyle demekteydi: Biz DENİKİN aleyhine sözleşme imzalamayı Gürcistan ve Azerbaycan'a teklif ettik. Onlar başka devletlerin içişlerine karışmadıklarını bahane ederek baş çevirdiler. Görelim Gürcistan ve Azerbaycan'ın işçi ve köylüleri buna nasıl (5) bakacaklar yılındaki çarpışmaların sonuçları sayesinde, Kafkaslar'daki durum Sovyetler lehine gelişti. 17 Mart 1920 tarihinde V.İ.LENİN Kafkas Cephesi Askeri Şurası'na gönderdiği telgrafta Bakü'nün işgal edilmesi konusunu şu sözlerle açıkça dile getirmişti: Bakü'yü almak bize oldukça ve oldukça zaruridir. Bütün çalışmalarınızı buna verin, hem de beyanatlarda son derece diplomatik olmak ve sıkı yerli Sovyet hakimiyeti hazırlandığını tamamıyla (6) belirtmek lazımdır. Bir yandan da, çağdaş işgalcilik yöntemlerinden biri daha sahnelenmekteydi: Moskova'ya gelmiş Ermeni temsilcileri aracılığıyla Ermeniler'e vadedilen topraklar karşılığında, Ermeni çetelerinin eliyle Azerbaycan topraklarında karmaşa ve kıyım faaliyetlerinin yaygınlaştırılması. Kısaca özetleyelim son durumu; kendi iç sorunlarının üstesinden gelmeye çalışan gencecik bir devlet; etnik, dini, stratejik, zengin enerji kaynakları, doğu ülkelerine kötü örnek olması gibi bir çok nedenle ortadan kaldırılması gerek Sovyet Rusya gerekse Avrupa tarafından gerekli görülen bir filiz, bir yandan kendi dışındaki bir iç savaşta taraf olmaya zorlanıyor, bir yandan işgalci nin işbirlikçileri yasal zeminde güçlendiriliyor ve duruma en uygun maşa ile ateş ha bire karıştırılıyor Bu durum karşısında bütün askeri güçleri ile batı sınırında Ermeni toprak tecavüzlerine karşı koymaya çalışan Azerbaycan Demokratik Cumhuriyeti'ne yapılacak en uygun saldırı kuzeyden, Hazar'dan olmalıydı ve gereği yapıldı. Hükümet 17

20 müttefiklerden Ermeni saldırılarının sonlandırılmasını sağlamak üzere girişimlerde bulunmasını istediğinde ise artık çok geçti. 28 Nisan'da Rus 11. Kızıl Ordusu kendisine verilen görevi yerine getirmiş, Azerbaycan'ı bütünüyle çiğnemiş ve Bakü'ye dayanmıştı. Mutlaka bilinmesi gereken bir gerçek te, Azerbaycan sınırlarını geçen ordunun başında Necati adında bir Türk komutanın olduğu ve bu ordunun asıl amacının, Azerbaycan topraklarından geçerek ölüm kalım savaşı veren Türkiye'ye yardıma gideceği yalanıydı. 27 Nisan 1920'de parlamento Mehmet Emin Resulzade başkanlığında son kez toplandı. Mehmet Emin Resulzade ve Şefi Rüstembeyov'un kesin itirazlarına karşın toplantıda saat 23:00 sularında, egemenliğin, çarpışma olmaksızın Bolşevikler'e devredilmesi kararı alındı. Hükümet kendi eliyle kendini bitirmişti. Bu kararın Sovyet Rusya'nın başkentindeki yansıması ise V.İ.LENİN'in şu sözlerinde vurgulanıyor: Bu, o demektir ki, şimdi bizim bütün sanayimizi canlandırabilecek bir ekonomik dayanağımız vardır. Böylelikle ulaştırmamız ve sanayimiz Bakü petrol madenlerinden çok büyük (7) yardım alacaktır. Mehmet Emin RESULZADE'nin o tarihi toplantıdaki sözleri unutulmamalı ve yalnızca Azerbaycan için değil, bağımsızlık savaşı veren tüm uluslar için ışık olmalıdır: Yazıklar olsun ki, biz daha yeni serpilmiş inancımızla Bir kere yükselen bayrak bir daha inmez düşüncesine ettiğimiz aferinleri unuttuk, canımız ve malımız korkusuna bu istiklal bayrağını kırmızı bir beze (8) değiştik Böylece, Mehmet Emin Resulzade'nin sözleriyle, insanlara hürriyet, milletlere istiklal vadeden ve dünyaya örnek olabilecek bir hükümet Avrupa ve Sovyet Rusyası'nın paylaşım savaşında uygun görülen ellere teslim edilmiş oldu. Azerbaycan Demokratik Cumhuriyeti, ülkenin tarihi gözönüne alındığında milli toprakları olarak adlandırılacak arazilerine sahip çıkmıştı. Tartışmalı bölgelerle birlikte km² olarak bilinen topraklardan, hiçbir tartışmaya mahal vermeyecek (9) km² sinin bütünlüğü sağlanmıştı. Sovyetler Birliği dağıldıktan sonra km² toprak üzerinde kurulan Azerbaycan Cumhuriyeti, bu toprakların da %20 sini fiilen kaybetmiş durumdadır. Tarihini bilmeyen ve onun sonuçlarından ders almayan bir ulus, denizde rasgele her dalgaya teslim olan bir gemiye benzer. Velev ki, kaptan köşkünde en usta kaptan otursun, tüm mürettebat aynı bilinçle yek vücut değilse, sonuç dalgalarda yitip gitmektir. Tarih boyu yaşananlar göz önüne alındığında, elbette geçmişin öcünü almak amacıyla değil, ama geçmişteki hatalara, yanılgılara düşmemek adına, Türkiye Cumhuriyeti, Azerbaycan Cumhuriyeti ve diğer Türk soylu cumhuriyetlerin, varlıklarını koruyabilmek için gerçek anlamda bağımsız ve ortak çıkarlar çevresinde sıkı bir işbirliği geliştirmeleri gerekliliği çok açıktır. Bunun da ilk ayağı, tarihimizdeki gelişmeleri bütün boyutları ile araştırmak, incelemek ve doğru olarak bilmektir. Dipnotlar: (1) Nesib Nesibzade, Azerbaycan Demokratik Respublikası, Bakü 1990, s.10. (2) Nesib Nesibzade, Azerbaycan Demokratik Respublikası, Bakü 1990, s.11. (3) Nesib Nesibzade, Azerbaycan Demokratik Respublikası, Bakü 1990, s.12. (4) Azerbaycan Tarihi , Prof.Dr. Cemil Hasanlı, Ankara 1998, s.v, Sunuş, Dr.Mehmet Kengerli.. (5) V.İ.Lenin, Azerbaycan Hakkında, s (6) V.İ.Lenin, Azerbaycan Hakkında, s (7) V.İ.Lenin, Azerbaycan Hakkında, s (8) M.E.Resulzade, Asrımızın Siyavuşu, Bakü 1991, s. 55. (9) Adres-Kalendar Azerbaydjanskoy Respubliki, Pod.Red. A.M. Stavrovskogo, Bakü 1920, s.50. (Alıntı: Azerbaycan Tarihi , Prof.Dr. Cemil Hasanlı, Ankara 1998, s.2. 18

21 Azerbaycan'ın İstiklâlinin 90. Yılında Azerbaycan ve Mehmet Emin Resulzade (*) Prof. Dr. F. Sema Barutcu ÖZÖNDER KÖKSAV Başkanı KÖK Sosyal ve Stratejik Araştırmalar Vakfı'nın Türk Dünyasının Fikir Mimarları Toplantıları dizisinden Kırım- Kafkasya Araştırmaları Enstitümüzün katkılarıyla düzenlediğimiz Azerbaycan'ın İstik-lâlinin 90. Yılında Mehmet Emin Resulzade Toplantısına hoş geldiniz, şeref verdiniz. Vakfımız, kurucu başkanımız, daimî şeref başkanımız Prof.Dr. Cihat ÖZÖNDER'in KÖKSAV'ın kuruluşu aşamasında belirlediği ilke ve hedeflerinin, etkinlik alanlarının bir sonucu olmak üzere, onun manevî varlığının verdiği güç ve destek ile yeni bir periyodik etkinliği gündemine aldı: Türk Dünyasının Fikir Mimarları Toplantı dizimizin ilkini Azerbaycan devletinin kurucusu, fikir ve siyaset adamı Mehmet Emin Resulzade'ye ayırmış olmamız bir tesadüf değildir. Geçtiğimiz gün 28 Mayıs 2008'de, Çarşamba günü Azerbaycan devletinin kuruluşunun 90. yılını Azerbaycan Kültür Derneğimizin önderliğinde bir kez daha idrâk ettik, coşkuyla kutladık. 28 Mayıs Türkiye Cumhuriyeti'nin kurucusu Mustafa Kemal Atatürk'ün istiklâl mücadelesini Anadolu'dan başlatmasına henüz bir yıl var. Mustafa Kemal 19 Mayıs 1919'da Samsun'a çıkarken güçlü, çünkü savaştan yorulmuş, işgal altındaki Anadolu Türk'ünün doğusunda kurulmuş bir Türk devleti; Azerbaycan Cumhuriyeti var. Kurucusu, Azerbaycan Türklüğünün istiklâl mücadelesini bir kere yükselen bayrak bir daha inmez şiarını kendisine ülkü edinerek yapmış bir model önder: Mehmet Emin Resulzade. (*) 31 Mayıs 2008 Tarihinde KÖKSAV tarafından düzenlenen Türk Dünyası nın Fikir Mimarları adlı toplantıda Prof. Dr. Sema Barutçu ÖZÖNDER in konuşması. Anadolu Türklüğü Türk bayrağını Anadolu'nun her karışında yeniden yükseltmek için mücadele ederken, manen güçlü! Çünkü varlıklarıyla yanlarında olan kardeşleri Azerbaycan Türklüğü de var. İki istiklâlci, iki fikir ve siyaset adamı, iki Türk milliyetçisi, iki halkçı, iki lâik, iki ceditçi, iki karizmatik lider Kendilerinden sonraki kuşaklara bıraktıkları miras bağımsızlık şiarımdır ideali. Bir güçlü Türk geleceği ülküsü Ebülfeyz Elçibey, 1920'de inen bayrağı bütün Sovyet hayatı boyunca yeniden yükseltme ülküsüyle yaşayan ve yeniden istiklâlin mücadelesiyle adım adım, kişi kişi yola çıkan ve kitleleri peşinde sürükleyen, halkın güçlü cephesini kuran önder. Güçlü, çünkü onun Mehmet Emin Resulzadesi var, güçlü çünkü onun askerinim dediği Mustafa KemalAtatürk'ü var. Bugün mutluyuz, gururluyuz, daha güçlüyüz. Yanı başımızda bayrağı Hazar'ın rüzgârıyla dalgalanan, ama hüzünle dalgalanan bir Türk devleti daha var. Hüzünlüyüz, ama kararlı olarak idrakindeyiz ve biliyoruz. Azerbaycan yurdunun kalbi Karabağ, 19