ÜNİTE İÇİNDEKİLER HEDEFLER HUKUKUN SİSTEMİ. Doç.Dr.M.Tevfik Gülsoy

Transkript

1 HEDEFLER İÇİNDEKİLER HUKUKUN SİSTEMİ Hukukun Sistemi Kamu Hukukunun Dalları Özel Hukukun Dalları Karma Hukuk Dalları HUKUKUN TEMEL KAVRAMLARI Doç.Dr.M.Tevfik Gülsoy Bu üniteyi çalıştıktan sonra; Hukukun sistematik olarak nasıl sınıflandırıldığını öğrenecek ve kamu hukuku - özel hukuk ayrımını yapabilecek Kamu hukuku-özel hukuk ayrımının kriterleri hakkında bilgi sahibi olacak Kamu hukuku ve özel hukukun belli başlı dalları hakkında genel bilgi edinecek Karma nitelikteki hukuk dallarına ilişkin özet bilgi verebileceksiniz. ÜNİTE 5

2 GİRİŞ Toplumsal hayatta kişiler gerek birbirleriyle gerekse devletle çeşitli hukukî ilişkiler kurarlar. Kurulan bu ilişkilerin birbirlerinden farklı nitelikler taşıması kaçınılmazdır. Bir kira sözleşmesinde ev sahibi-kiracı ilişkisinin, bir ceza soruşturmasında savcı-şüpheli ilişkisinden farklı özellikler taşıması tabiîdir. Hukuk bilimi farklı karakter taşıyan hukuk kurallarından oluştuğundan bunların bir tasnife tabi tutulması, çeşitli hukuk disiplinlerinin içeriklerinin incelenmesini de kolaylaştıracaktır (Esener, 2002: s. 239). HUKUKUN SİSTEMİ Belirli bir bilim dalı içinde birbirleriyle ilişkili bilgilerin metodik bir biçimde düzenlenmesine veya sınıflandırılmasına bilim dilinde sistem denilmektedir (Esener, s ). Hukukun sistemi deyimi, öğretide çeşitli açılardan ve farklı anlamları içeren sınıflandırmaları belirtecek biçimde kullanılmaktadır 1, ancak biz burada hukukun sistemi deyimini hukuk kurallarının düzenledikleri türlü ilişkilerin gösterdiği özelliklere göre bu kurallar arasında yapılan tertip ve tasnif (Akipek- Akıntürk, 2007: s. 12) anlamında kullanacağız. Roma nın ünlü hukukçularından Ulpianus, hukuku kamu hukuku ve özel hukuk olarak ikiye ayırmış ve kamu hukukunun Roma devletine, özel hukukun ise özel kişilerin menfaatlerine ilişkin olan hukuk olduğunu belirtmiştir (Kayar- Üzülmez, 2004: s.41). Roma hukukundan beri yapılagelen bu ayrım, Türk hukukunun da dâhil olduğu Kara Avrupası hukukunda varlığını hâlen devam ettirmektedir. Kamu hukuku-özel hukuk ayrımının esaslı ve geçerli bir ayrım olup olmadığı, bilimsel temellerinin bulunup bulunmadığı, ayrımın hangi kıstaslara göre yapılacağı gibi hususlar tartışmalı olmakla birlikte, söz konusu tasnif hukukla ilgili teorik çalışmalarda nispi değerini korumaktadır (Teziç, 2006: s. 4-5). Bu ayrıma göre kamu hukuku devlet ve kamu kuruluşlarının örgütlenmeleri, kamu hizmeti gördükleri sırada işleyişleri ve bu sıfatla diğer kişilerle olan ilişkilerini düzenlerken, özel hukuk, kamu hukukunun aksine eşit statüde olan kişiler arasındaki hukukî ilişkileri düzenler (Tekinay, 1992: s ). Bir hukuk dalının kamu hukukuna mı özel hukuka mı dâhil olduğunun belirlenebilmesini sağlayacak bazı ölçütlere ihtiyaç vardır. Bu konuda ortaya atılan kıstasların sayısının on yediyi bulduğu belirtilse (Gözler, 2003: s. 58) de en çok 1 Hukuk sistemleri başlığı altında Kara Avrupası (Roma- Cermen) hukuk sistemi, Anglo-Sakson (Common Law) hukuk sistemi, Sosyalist hukuk sistemi ve İslam hukuk sistemi şeklinde geniş anlamda hukuk sistemlerinin incelenmesi de öğretide yaygındır. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 2

3 Tartışma Hukukun Sistemi üzerinde durulanlar menfaat (çıkar/yarar) ölçütü, egemenlik ölçütü, irade özgürlüğü ölçütü ve eşitlik ölçütü olmak üzere dört tanedir. Menfaat ölçütüne göre bir hukuk kuralı kamunun, devletin ve toplumun yararını gözetiyorsa kamu hukukuna, kişisel menfaatleri koruyorsa özel hukuka ilişkindir. Dolayısıyla bu kriterde, korunan menfaatin niteliği belirleyicidir. Egemenlik ölçütüne göre bir hukukî ilişkinin taraflarından birisi veya her ikisi devletin egemenlik hakkına dayanıyorsa kamu hukuku ilişkisi söz konusu olur. Her iki taraf da devlet veya devlet adına egemenlik yetkisi kullanan kişi değilse, biri diğeri üzerinde kamu gücüne dayanarak buyurma imkânına sahip değilse taraflar arasında egemenlik ilişkisi yoktur ve bu durumda ortada bir özel hukuk ilişkisi vardır. İrade özgürlüğü kıstasına göre hukukî ilişkinin tarafları serbest iradeleriyle hukukî işlemler yapabiliyor, aralarındaki hukukî ilişkileri ve bunun sonuçlarını serbestçe belirleyebiliyorlarsa bir özel hukuk ilişkisi vardır. Hukukî ilişkiyi düzenleyen kural, tarafların özgür iradeleriyle aksini kararlaştırmaları mümkün olmayan emredici nitelikte ise bir kamu hukuku ilişkisi söz konusudur. Bu kritere göre bir hukuk kuralı hukukî ilişki açısından tarafların iradesine önem vermiyorsa bu bir kamu hukuku kuralıdır. Eşitlik ölçütü, hukukî ilişinin tarafları arasında birbirlerine üstünlük bulunmuyorsa bu ilişkinin özel hukuka, taraflardan biri diğerine üstün ise kamu hukukuna ait olduğunu ileri sürer. Diğer bir deyişle özel hukukta eşitler arası ilişkiler söz konusu iken kamu hukukunda taraflardan biri diğerine üstündür. Doktrinde eşitlik ölçütünü egemenlik kriteri ile birlikte mütalaa edenler de az değildir. Kamu hukuku özel hukuk ayrımı ve bu ayrımda kullanılan ölçütlerin ciddi eleştirilere uğradığı bir vakıadır. Bu eleştirilerin her birinin haklılık payı vardır ve kamu hukuku- özel hukuk ayrımının yetersizliği bugün genel bir şekilde kabul görmektedir. Nitekim bazı hukuk dallarının kamu hukuku ve özel hukuk ayrımında nereye oturtulması gerektiği hususundaki tartışmalar, hukukçuları bu iki kategori dışında bir karma hukuk dalları kategorisinin de varlığının kabulü noktasına ulaştırmıştır. Kamu hukuku-özel hukuk ayrımını ve bu ayrımın temellendirilmesini tartışınız. Düşüncelerinizi sistemde ilgili ünite başlığı altında yer alan tartışma forumu bölümünde paylaşabilirsiniz. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 3

4 KAMU HUKUKUNUN DALLARI Bu başlık altında hukuk dallarından kamu hukukuna dâhil oldukları genellikle kabul edilenlerden ayrıntıya girmeksizin sadece bu hukuk dallarının içerikleri hakkında bir fikir vermek amacıyla kısaca söz etmeyi gerekli görüyoruz. Gerek kamu hukukunun gerekse özel hukukun belli başlı dalları hakkında daha ayrıntılı bilgiler sonraki ünitelerde verilecektir. İleride anlatılmayacak hukuk dalları üzerinde biraz daha bilgi verilmeye çalışılacaktır. Genel Kamu Hukuku Toplumun siyasî örgütlenmesi olarak devletin millet ya da halk denilen insan topluluğu, ülke denilen belirli bir coğrafî alan (toprak parçası), egemenlik ya da hâkimiyet denilen siyasal güç (iktidar) olmak üzere üç unsuru bulunmaktadır. Daha çok teorik bir inceleme disiplini olarak devletin oluşumunu, devlet iktidarının kaynağını, devleti meydana getiren unsurları, devlet otoritesi karşısında bireylerin hak ve özgürlüklerini, devletin işlevlerini hukuk, felsefe, tarih ve sosyoloji yönünden ele alır (Uşan, 2003: s. 238). Genel kamu hukuku bu konuları anayasa ve idare hukukunun aksine genel ve soyut bir çerçevede inceler. Bu bakımdan siyasal düşünceler tarihi, hak ve özgürlüklerin felsefî terimleri de genel kamu hukukunun başlıca konuları arasında yer alır ve bu yönü itibarıyla pozitif hukuk alanı dışında kalır (Anayurt, 2002: s. 159). Bu hukuk dalına öğretide devlet hukuku veya devlet nazariyeleri diyenler de bulunmaktadır (Bilge, 1983: s. 161). Toplumun siyasî örgütlenmesi olarak devletin millet ya da halk denilen insan topluluğu, ülke denilen belirli bir coğrafî alan (toprak parçası), egemenlik ya da hâkimiyet denilen siyasal güç (iktidar) olmak üzere üç unsuru bulunmaktadır. Devlet yönetiminin ilkeleri, devlet çeşitleri gibi konular da genel kamu hukukunun konuları arasında yer alır. Egemenliğin yapısı bakımından devletler üniter (basit/tekil) ve birleşik devletler olarak sınıflandırılmaktadır. Birleşik devletlerin de federasyon ve konfederasyon gibi çeşitleri bulunmaktadır. Son asırda insan hakları düşüncesinde kaydedilen ilerlemeler ve uluslararası alanda yaşanan gelişmeler, Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi gibi etkin koruma mekanizmasına sahip bulunan uluslararası belgeler, genel kamu hukukunun inceleme konularının bir kısmının pozitif hukukun alanına dâhil olması sonucunu da doğurmaktadır. Anayasa Hukuku Anayasa, devletin yapısı, organları, organların işleyişi ve birbirleriyle ilişkileri, iktidarın el değiştirmesi, siyasal iktidarın sınırlandırılması ve bireylerin temel hak ve özgürlüklerinin güvence altına alınması konularını düzenleyen hukukî ve siyasî belgedir. Anayasa hukuku da, sayılan bu konuları ele alan bir kamu hukuku dalıdır. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 4

5 İdare Hukuku Kamu hukukunun genç bir dalı olarak idare hukuku, devlet idaresinin kuruluşu ve işleyişine dair ilke ve esasları, kişilerin idare ile olan ilişkileri, kamu hizmeti ve kolluk gibi idari faaliyetleri konu edinir. Yürütme organının günlük ve teknik işlerini yürüten idarenin teşkilatı ve işleyişi, görev ve yetkileri, malları, personeli, denetimi ile idarenin bireylerle olan ilişkileri ve sorumluluğunu düzenleyen kurallar bütünü olarak da tanımlanan idare hukuku kodifiye (tedvin) edilmemiş, yargı kararlarına dayanan (içtihadî) ve gelişmekte olan bir hukuk dalıdır (Akyılmaz-Sezginer-Kaya, 2009: s ). İdare hukuku bir yandan kamu yararını en iyi karşılayacak etkin idari faaliyeti sağlamak, diğer yandan idare edilenleri idare karşısında etkin bir korumadan yararlandırmak gibi birbiriyle çelişir görünen iki amaca sahiptir (Gözübüyük-Tan, 2010: s. 13). Ceza Hukuku Ceza hukuku, haksızlık teşkil eden insan davranışlarından hangisinin suç olarak tanımlanması gerektiğini ve bu davranışlar karşısında ne tür yaptırımların uygulanacağını belirleyen kamu hukuku dalıdır (Özgenç, 2010: s. 33). Tarihin en eski ve bugünün de en önemli yaptırımı ceza olduğundan bu hukuk dalı ceza hukuku terimiyle ifade edilmektedir (İçel-Donay, 2006: s. 1). Modern ceza hukukunda suç karşılığında yaptırım olarak sadece ceza tatbik edilmez, cezanın yanı sıra failin tehlikeliliği esasına dayanan güvenlik tedbirleri de söz konusudur (Centel-Zafer-Çakmut, 2008: s.4). Ceza hukuku da kendi içinde bölümlere ayrılır. Öncelikle geniş anlamda ceza hukuku maddi ceza hukuku ve biçimsel (şeklî) ceza hukuku (ceza muhakemesi hukuku) şeklinde bir ayrıma tabi tutulmaktadır (Hakeri, 2008: s. 32) 2. Suçun yapısal unsurları, sorumluluk için aranan koşulları, suç dolayısıyla uygulanması gereken yaptırımları, kanunlarda yer alan suç tanımları ile ilgili açıklama ve değerlendirmeleri konu edinen kısma maddi ceza hukuku denir. Bir suçun belirli kişilerce işlenip işlenmediğine ilişkin maddi gerçeğin araştırılması sürecinde uyulması gereken kurallar ve sürece katılan kişilerin hakları, görev ve yetkilerinin incelendiği kısma ise ceza muhakemesi hukuku adı verilir 3. Dar anlamda ceza hukuku ise maddi anlamda ceza hukukunu ifade eder ki bu da kendi arasında genel hükümler ve özel hükümler olarak ikiye ayrılır. 2 Bazı yazarlar ise bu iki disipline infaz hukukunu da ekleyerek ceza hukukunu üçe ayırmaktadırlar. Bk: (Soyaslan, 2005: s ), (Koca-Üzülmez, 2010: s. 33), (Öztürk- Erdem, 2006: s ). 3 Ancak öğretide ceza muhakemesi hukukunun ceza hukukundan bağımsız olduğunu belirten ve yargılama hukukunun bir dalı olduğunu savunan görüş de yaygındır. Bk: (Artuk-Gökcen-Yenidünya, 2009: s.19-20). Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 5

6 Vergi Hukuku Kamu hizmetlerinin yürütülebilmesi için devlet mali kaynağa ihtiyaç duyar. Vergiler bu mali kaynaklar içinde ilk akla gelenlerden biridir. Vergi, devletin kamu hizmetlerini görmek, kamu giderlerini karşılamak amacıyla egemenliğinin bir neticesi olarak tek taraflı vergilendirme yetkisine dayanarak kişilerin gelir, gider veya malları üzerinden aldığı ekonomik değerlerdir (Atar, 2004: s. 3). Vergi hukuku ise vergi ödevinin niteliğine, vergi borcunun doğması ve ortadan kalkmasına ilişkin maddi ve şekli hukuk kuralları bütünü olarak tanımlanmaktadır (Öncel-Çağan- Kumrulu, 1987: s. 18). Kamu hukukunun bir dalı olan vergi hukuku, kamu gelir ve giderleriyle, bunların denkleştirilmesine ilişkin hukuk kurallarının tümünü ifade eden bir üst kavram olan mali hukukun bir bölümü olarak nitelendirilir (Karakoç, 2007: s ). Vergi hukuku da kendi içinde vergi usul hukuku, vergi ceza hukuku, vergi yargılama hukuku ve uluslararası vergi hukuku şeklinde bölümlere ayrılmaktadır (Şenyüz, 2008: s. 8). Milletlerarası Hukuk (Devletler Umumî Hukuku) Uluslararası hukuk, devletler umumî hukuku, uluslararası kamu hukuku gibi kavram işaretleriyle de adlandırılan milletlerarası hukuk, uluslararası toplum üyeleri arasındaki ilişkileri düzenleyen hukuk kuralları bütünü şeklinde tanımlanır (Sur, 2008: s. 1). Uluslararası toplum üyeleri ise devletler ve uluslararası örgütler gibi uluslararası hukuk kişiliğine sahip birimlerdir. Devletlerin de uluslararası alanda barış ve güvenlik içinde yaşaması için aralarındaki ilişkilerin bağlayıcı şekilde düzenlenmesi gerekir. Ancak iç hukuktaki gibi devletler arasındaki ilişkilerin tüm alanlarını tanzim eden kanunlar yoktur. Bu sebeple uluslararası hukukun kurallarının belirlenmesinde özellikle örf ve adet hukuku, devletlerin uygulamaları ve uluslararası tutum ve davranışları rol oynamaktadır (Ünal, 2005: s. 25). Milletlerarası hukukun konularının başında uluslararası hukukun kaynakları gelmektedir. Milletlerarası Adalet Divanı Statüsünün 38/1. maddesine göre milletlerarası anlaşmalar, milletlerarası örf ve âdet, hukukun genel ilkeleri aslî kaynaklardır. Yardımcı kaynaklar ise mahkeme kararları (içtihatlar) ve doktrinden oluşmaktadır (Bozkurt, 2004: s. 137) Milletlerarası hukukun konularından bir diğeri ise uluslararası kişilerdir (süjeler). Devletler, uluslararası hukukun statüsünü ve ilişkilerini düzenlediği temel birimdir (Pazarcı, 2008: s. 140) ve aslî süjedir. Pozitivistlerin taraftar olduğu klasik görüş, sadece egemen ve bağımsız devletleri süje olarak kabul etmektedir. Ancak sonraki dönemlerde yaşanan gelişmeler sonucunda (Birleşmiş Milletler, Avrupa Konseyi gibi) uluslararası örgütler de milletlerarası hukukun süjesi hâline gelmiştir. Nihayet çok sınırlı da olsa bireylerin de uluslararası hukukun bir süjesi olduğu kabul Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 6

7 edilmektedir. Bunun belki de en güzel örneğini, bireyin Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesine taraf bir devlet aleyhine Avrupa İnsan Hakları Mahkemesine bireysel başvuru yapabilmesi oluşturmaktadır. Devletler arasındaki ilişkiler de milletlerarası hukukun inceleme konularının diğer bir bölümünü oluşturur. Bunlar arasında diplomatik ilişkiler, konsolosluk ilişkileri, devletin uluslararası sorumluluğu, uluslararası silahlı çatışmalar, kuvvet kullanma yasağı, insancıl hukuk kuralları, uluslararası uyuşmazlıkların çözüm yolları sayılabilir. Uluslararası hukukun mekânsal kuralları ya da mekânların uluslararası rejimi de milletlerarası hukukun konuları arasında yer alır. Bu başlık altında devletlerin kara ülkesine ilişkin uluslararası hukuk kuralları, kara sınırları, akarsular, göller ve kanallara ilişkin uluslararası hukuk kurallarına yer verilir. Sonra uluslararası deniz hukuku, iç sular, takımada suları, karasuları, boğazlar, bitişik bölge, kıta sahanlığı, açık deniz, uluslararası deniz yatağı gibi kavramlar etrafında gelişen hukuk ele alınır. Uluslararası hukukun mekânsal kurallarının incelediği bir başka alan ise uluslararası hava hukukudur. Hava sahasının hukukî rejimi ve uzay faaliyetlerinin hukukî rejimi bu bölümün alt başlıklarını oluşturur. Telekomünikasyon ile ilgili kurallar, iletişim ağları kurulması ve radyo- TV yayınları yapılmasının uluslararası kurallarına hava ve uzay hukukunun işlendiği bölümde yer verilir. İç hukukta hukuk kurallarına uymayanlara yaptırım tatbik edilmek suretiyle düzen sağlanmaktadır. Ancak uluslararası hukukta yaptırımları tek elden uygulayacak devlet teşkilatı benzeri bir örgütlenme bulunmadığından ve milletlerarası hukukun niteliği de buna elvermediğinden uluslararası hukuk kurallarına uyulmasının sağlanmasında merkezî bir otoritenin uyguladığı türden bir yaptırım tatbikine pek rastlanmamaktadır (Pazarcı, s. 399). Uygulamalar, kurala aykırı davranan devletin karşı tarafa verdiği zararın etkilerini giderecek tedbirler alması ya da tazminat ödemesi gibi önlemler veya kurala aykırı davranan devletin kurala uymasının çeşitli baskı yöntemleri ya da kuvvet kullanılarak sağlanması usullerine başvurulduğunu göstermektedir. Milletlerarası hukuk günümüzde küresel değişme ve gelişmelerin etkisiyle ilgi alanını genişletmekte, böylece yeni ihtisas alt dalları oluşmaktadır. Bu bağlamda devletlerin yaptıkları karşılıklı veya çok taraflı ticaret anlaşmaları, uluslararası ticaret hukukunun; çevrenin korunmasının uluslararası iş birliğini gerektirmesi ve çevreye verilen zararların bir devletin ülkesiyle sınırlı kalmayıp sınır ötesi etkiler doğurması uluslararası çevre hukukunun doğmasına yol açmıştır. Keza ceza işlerinde uluslararası yardımlaşma ve suçluların iadesi, uluslararası kamu düzenine aykırı bir kısım eylemlerin oluşturduğu uluslararası suçların cezasız kalmamasını amaçlayan uluslararası ceza mahkemeleri gibi olgu ve hususlar milletlerarası ceza hukukunu karşımıza çıkarmıştır. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 7

8 ÖZEL HUKUKUN DALLARI Medeni Hukuk Medeni hukuk, özel hukukun en geniş bölümünü oluşturan bilim dalıdır. Şöyle ki, insanın doğumuyla gerçek kişilik başlar. Dünyaya gelen bir insanın hayatının ilerleyen safhalarında yaşayabileceği nişanlanma, evlenme, boşanma, mal-mülk edinme, vasiyetname düzenleme, nihayet ölüm ve mirasın paylaşılması gibi konuların tamamı medeni hukukun inceleme alanına dâhildir. Medeni hukukun kişiliğin başlangıcı, sona ermesi, korunması, kişinin ehliyetleri gibi gerçek ve tüzel kişilerin şahsî durumları ile ilgili kısımları konu edinen bölümüne kişiler hukuku denilmektedir (Oğuzman - Barlas, 2005: s. 5). Ailenin kurulması ve ailevi ilişkiler, nişanlanma, evlenme, boşanma, velayet, vesayet, mal rejimleri gibi konuları ele alan medeni hukuk kısmına ise aile hukuku adı verilir. Medeni Kanunun üçüncü kitabı olan Miras Hukuku ise mirasçılar, mirasın geçmesi, vasiyetname ve miras sözleşmesi gibi ölüme bağlı tasarrufları konu edinir. Eşya Hukuku başlıklı dördüncü kitap ise mülkiyet, zilyetlik, tapu sicili gibi hususları düzenlemektedir. Medeni hukukun başlıca kaynağı 2001 tarih ve 4721 sayılı Türk Medeni Kanunu dur. Türk Medeni Kanunundan ayrı bir kanuna (Borçlar Kanununa) sahip olan borçlar hukuku da öğretide medeni hukukun bir alt dalı ve onun tamamlayıcısı olarak kabul edilir. Alacaklı, borçlu ve alacaklının borçludan talep edeceği şey olan edim, borç ilişkisini oluşturur. Borçlar hukukunun da genel hükümler ve özel hükümler olmak üzere iki kısmı vardır. Genel hükümlerde borçlar hukukuna hâkim olan ilkeler, borç ilişkisinin doğması, hükümleri ve sona ermesi gibi konular ele alınır. Borçlar hukukunun özel hükümleri ise satım, kira, vekâlet, kefalet gibi çeşitli sözleşme türlerini inceler. Borçlar hukukunun temel kaynağı olan 1926 tarih ve 818 sayılı Borçlar Kanunu, 1 Temmuz 2012 tarihinden itibaren yerini 2011 tarih ve 6098 sayılı yeni Türk Borçlar Kanunu na bırakmıştır. Ticaret Hukuku İnsanlar arasında mübadele yolu ile alışveriş yapılması olarak tanımlanan ticaret, insanlık tarihi kadar eski bir faaliyet alanını oluşturur. Kişiler arasındaki ticari faaliyetlerden doğan ilişkileri düzenleyen hukuk kurallarından oluşan ticaret hukuku, özel hukukun geniş ve kapsamlı bir dalını oluşturur ve medeni hukuk /borçlar hukuku ile yakından ilişkilidir. Ticaret hukuku, kendi içinde ticari işletme hukuku, kıymetli evrak hukuku, şirketler hukuku, deniz ticareti hukuku, sigorta hukuku, taşıma hukuku gibi alt dallara ayrılır. Bununla birlikte fikri haklar hukuku, rekabet hukuku, bankacılık hukuku, sermaye piyasası hukuku gibi yeni gelişen ticaret hukuku dallarından da bahsetmek mümkündür. Ticaret hukukunun temel kaynağı olan 1956 tarih ve 6762 sayılı Türk Ticaret Kanunu, 1 Temmuz 2012 Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 8

9 tarihinden itibaren yerini 2011 tarih ve 6102 sayılı yeni Türk Ticaret Kanunu na bırakmıştır. Milletlerarası Özel Hukuk (Devletler Hususi Hukuku) Milletlerarası özel hukukun konusunu yabancılık unsuru içeren işlem veya ilişkilerden doğan uyuşmazlıklar oluşturmaktadır. Yabancılık unsuru içeren işlem veya ilişkiden bahsedilebilmesi ise, o işlem veya ilişkinin taraflarının (vatandaşlık, yerleşim yeri gibi) veya konusunun (sözleşme konusunu oluşturan malların yabancı ülkede olması gibi) yabancı bir ülkeyle irtibatlı olmasına bağlıdır. Bu tür nitelikteki işlem veya ilişkileri inceleyen milletlerarası özel hukuk; vatandaşlık hukuku, yabancılar hukuku, kanunlar ihtilafı hukuku ve milletlerarası usul hukuku olmak üzere dört bölümden oluşmaktadır. Vatandaşlık hukukunda genel itibarıyla devletle birey arasındaki vatandaşlık ilişkisi incelenmektedir. Yabancılar hukukunda ise belirli bir devletin ülkesinde bulunan ve o devlete vatandaşlık bağı ile bağlı olmayan kişilerin bazı konulardaki (çalışma, örgütlenme, mülk edinme, eğitim ve öğretim gibi) hakları düzenlenmektedir. Diğer taraftan, yabancı unsurlu belirli bir hukukî işlem veya ilişkiden doğan uyuşmazlık söz konusu olduğunda, bu uyuşmazlığa hangi devlet hukukunun uygulanacağı ve bu uyuşmazlık bakımından yürütülecek yargısal faaliyetlerin belirlenmesi gerekmektedir. Uygulanacak hukuk sorununa kanunlar ihtilafı hukukunda cevap bulunmaktadır. Yabancı unsurlu uyuşmazlık bakımından yürütülecek yargısal faaliyetler ise milletlerarası usul hukukunun inceleme konusunu oluşturmaktadır. Milletlerarası özel hukukun kaynakları; genel itibarıyla ulusal ve uluslararası kaynaklar olmak üzere ikiye ayrılmaktadır. Ulusal kaynaklara başta anayasa olmak üzere kanunlar ve diğer hukukî düzenlemeler girmektedir. Uluslararası kaynaklar arasında ise devletler arasındaki iki taraflı veya çok taraflı anlaşmalar yer almaktadır. Vatandaşlık hukuku, devletle birey arasındaki vatandaşlık ilişkisinin kazanılması, yitirilmesi, değiştirilmesi, kanıtlanması gibi konularla ilgilenmektedir. Vatandaşlığın kazanılması doğumla ve sonradan olmak üzere iki şekilde mümkün olmaktadır. Doğumla vatandaşlığın kazanılmasında soy bağı ve doğum yeri esası kabul edilmektedir. Soy bağı esasıyla kişinin soy bağı ile bağlandığı anasının veya babasının vatandaşlığını kazanması öngörülmektedir. Doğum yeri esasında ise kişinin doğduğu yer hangi devletin egemenliği altındaysa kişinin o devletin vatandaşlığını kazanması kabul edilmektedir. Vatandaşlığın sonradan kazanılmasında yetkili bir makamın kararı, evlat edinme ve seçme hakkının kullanılması ile vatandaşlık kazanılmaktadır. Burada belirli şartları sağlayan kişilere vatandaşlığın kazandırılması söz konusu olmaktadır. Diğer taraftan, belirli şartların varlığı hâlinde vatandaşlığın kaybında, yetkili bir makamın kararına veya ilgilinin seçme hakkı kullanmasına ihtiyaç duyulmaktadır. Her devletin sahip olduğu Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 9

10 egemenlik hakkından dolayı bu konulara ilişkin kuralları düzenlemekte serbest olması nedeniyle, vatandaşlık hukukuna ilişkin kuralların devletten devlete değişmesi söz konusu olabilmektedir. Bu nedenle, her devletin vatandaşlık hukukunun kendine özgü olduğunu söyleyebiliriz. Her ne kadar vatandaşlık hukukuna ilişkin düzenlemelerin devletten devlete değişeceği kabul edilse de, Birleşmiş Milletler tarafından 1948 yılında kabul edilen İnsan Hakları Evrensel Bildirisi nin 15. maddesinden hareketle vatandaşlık hukukunda belirli ilkelerin kabul edildiğini söylememiz mümkündür. Bu hususta kabul edilen ilkeler üç başlık altında toplanabilir: 1- Her kişinin vatandaşlığının olması 2- Her kişinin yalnız tek bir vatandaşlığının olması 3- Kişinin uyrukluğunu seçmede ve değiştirmede özgür olması. Yabancılar hukukunun inceleme konusunu bazı konularda yabancılara uygulanan hukuk kurallarının, nitelik, içerik ve kapsam bakımından vatandaşlara uygulanan hukuk kurallarından farklı olması oluşturmaktadır. Söz konusu kurallardan kaynaklanan farklılık, yabancılara farklı bir statü tanınması anlamına gelmektedir. İşte, yabancıların hukukî statüsünü düzenleyen bu hukuk dalı, esas itibarıyla yabancı kavramına yönelmektedir. Bu noktada, yabancı kavramından ne anlaşılması gerektiğinin belirlenmesi ihtiyacı doğmaktadır. Devletler Hukuku Enstitüsü nün 1982 tarihindeki Cenevre Toplantısı nda yabancı kavramı şu şekilde tanımlanmıştır: Yabancı, bir devletin ülkesinde bulunup da o devletin vatandaşlığını iddiaya hakkı olmayan kimsedir.. Söz konusu tanıma göre belirli bir kişinin yabancı olup olmadığı belirlenirken, kişinin psikolojik, kültürel ve sosyolojik bağımlılığı değil de devletle arasındaki vatandaşlığa ilişkin hukukî bağın dikkate alındığını söyleyebiliriz. Sonuç olarak, kişinin vatandaşlık bağı ile bağlı olduğu devlet dışındaki bütün devletler açısından yabancı olarak kabul edilmesi söz konusu olacaktır. Ancak, birden fazla devlete vatandaşlık bağı ile bağlı olma durumunda, kişinin vatandaşlık bağı ile bağlı olduğu her bir devlet bakımından yabancı olarak kabul edilmesi mümkün olmayacaktır. Ayrıca, hiçbir devletle vatandaşlık bağı olmayan vatansızların da bütün devletlerce yabancı olarak kabul edilmesi söz konusudur. Yabancı kavramını belirledikten sonra bu hukuk dalının yabancılara ilişkin hangi konuları ele aldığını belirtmek gerekmektedir. Yabancılar hukukunun yabancılara ilişkin olarak ele aldığı konuları üç başlıkta toplamak mümkündür: 1- Yabancıların devletin ülkesine girmesine ilişkin usul ve esasların düzenlenmesi 2- Ülkeye girmeye hak kazanan yabancıların ülke içinde bulundukları süre müddetince hangi haklardan ne ölçüde yararlanacaklarının düzenlenmesi Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 10

11 3- Yabancıların kendi istekleriyle veya istekleri dışında çıkarılmalarının düzenlenmesi. Kanunlar ihtilafı hukuku, belirli bir hukukî işlem veya ilişkiye uygulanması gereken hukuk düzenini gösteren kurallarla ilgilenmektedir. Burada hukukî işlem veya ilişkinin birden fazla devletin ülkesi ile irtibatlı olması söz konusudur. Böyle bir niteliği haiz olan hukukî işlem veya ilişkinin belirli bir devletin hukuk düzeni uygulanarak çözümlenmesi gerekmektedir. Örneğin İngiliz vatandaşı (İ) ile evli olan Türk vatandaşı (T) nin evlilik ilişkisini sona erdirmek amacıyla açacağı davanın İngiliz hukuku mu, yoksa Türk hukuku mu uygulanarak çözüleceği kanunlar ihtilafı kurallarına göre belirlenmektedir. Söz konusu örnekten anlaşılacağı üzere; kanunlar ihtilafı kuralları uyuşmazlık konusu işlem veya ilişki hakkında doğrudan karar vermemekte, uyuşmazlığa uygulanacak maddi hukuk kurallarını göstermektedir. Bu kurallara göre uygulanacak hukukun davayı görmekte olan hâkimin hukukunun veya yabancı bir hukukun olması söz konusu olabilir. Kanunlar ihtilafı kurallarının niteliğine bakıldığında bağlama konusu ve bağlama noktası olmak üzere iki unsurdan oluştuğu görülmektedir. Bağlama konusu, bir kanunlar ihtilafı kuralının düzenlediği hayat ilişkisini (ehliyet, haksız fiil, evlenme, nesep, miras gibi) ifade eder. Bağlama noktası ise bağlama konusunun belirli bir hukuk nizamına tabi tutulmasında nazara alınan olguyu (vatandaşlık, yerleşim yeri, mutad mesken gibi) ifade etmektedir. Buna göre; Hak ve fiil ehliyeti, ilgilinin millî hukukuna tabidir. şeklindeki bir kanunlar ihtilafı kuralında hak ve fiil ehliyetini bağlama konusu; vatandaşlığı ise bağlama noktası olarak kabul etmek gerekmektedir. Milletlerarası usul hukuku, yabancı unsurlu özel hukuk uyuşmazlıkları ile ilgili yargısal faaliyetler ile ilgili olarak esas itibarıyla ne zaman millî mahkemelerin milletlerarası yetkiye sahip olduğu ve yabancı mahkemelerce verilen kararların hangi şartlar altında ülke içinde de etki doğuracağı ile ilgilenmektedir. Millî mahkemelerin milletlerarası yetkisini ifade etmek üzere milletlerarası yetki kavramı kullanılmaktadır. Burada yabancı unsurlu uyuşmazlık bakımından devletin sahip olduğu yargı yetkisini kullanmak isteyip istemediği sorununa cevap verilmektedir. Yabancı mahkeme kararlarının ülke içinde etki doğurması ise söz konusu kararların kesin hüküm ve kesin delil etkisinin kabul edilmesi ile gerçekleşir. Yabancı bir mahkemece verilecek karara ülke içinde böyle bir etki tanınması, tanıma ve tenfiz ile mümkün olmaktadır. Ancak tanıma ve tenfiz kavramları aynı anlama gelmemektedir. Tanımayla icra kabiliyeti taşımayan yabancı mahkeme kararının sadece kesin hüküm etkisinin kabul edilmesi söz konusudur. Tenfizde ise icra kabiliyeti taşıyan yabancı mahkeme kararının hem kesin hüküm etkisi hem de icra kabiliyeti kabul edilmektedir. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 11

12 Medeni Usul Hukuku Medeni usul hukuku, özel hukuk alanında ortaya çıkan hukukî uyuşmazlıkların yargısal sürecini konu edinir. Bir özel hukuk uyuşmazlığının neredeki, hangi tür mahkemede görüleceği, hangi süreler içerisinde dava açılacağı ve bu davaya cevap verilebileceği, hâkimin davaya bakamayacağı veya reddedilebileceği hâller, dava çeşitleri, deliller, davada başvurulabilecek savunma yolları ve ispat vasıtaları, mahkeme kararlarına karşı gidilebilecek kanun yolları gibi özel hukuk davalarına ilişkin prosedür, medeni usul hukukunun inceleme alanına dahildir. Esasen medeni usul hukuku ve onunla yakın ilişki içinde bulunan, onun tamamlayıcısı olarak nitelenen icra iflas hukuku, devletin müdahalesinin söz konusu olduğu hukuk dallarıdır. Bu sebeple bazı yazarlarca karma hukuk dalları, bazılarınca kamu hukuku dalları arasında ele alınır. Ancak bu iki hukuk dalı hukuk öğretimi örgütlenmesinde özel hukuk bölümünde yer alır. Bu bilim dallarının öğretim üyeleri özel hukukçudur. Çözülecek uyuşmazlıklar özel hukuka ait olduğundan bu bilim dallarının temel kavram ve kurumları özel hukuktan ayrı düşünülemez (Gözler, 2003: s. 84). Ne var ki bu iki hukuk dalının devletin yargı teşkilatının işleyişiyle ilgili olduğu da göz ardı edilemez. Medeni usul hukukunun temel kaynağı olan 1927 tarih ve 1086 sayılı Hukuk Usulü Muhakemeleri Kanunu, 1 Ekim 2011 tarihinden itibaren yerini 6100 sayılı yeni Hukuk Muhakemeleri Kanunu na bırakmıştır. İcra ve İflas Hukuku İcra ve iflas hukuku borçların ve diğer edimlerin ilgilisi tarafından kendiliğinden yerine getirilmemesi hâlinde devletin ilgili birimleri aracılığıyla zorla yerine getirilmesini sağlamada uygulanan hukuk kurallarının bütününü ifade etmektedir. Medeni usul hukuku gibi icra ve iflas hukuku da kamu hukuku özelliklerinin yoğun olarak görüldüğü bir hukuk dalıdır; ancak konu edindiği ilişkilerin özel hukuktan doğması, hukuk eğitimi örgütlenmesinde özel hukuk alanında yer verilmesi gibi sebeplerle özel hukuk kısmında ele alınmalıdır. İcra ve iflas hukukunun temel kaynağı 1932 tarih ve 2004 sayılı İcra ve İflas Kanunu dur. KARMA HUKUK DALLARI Kamu hukuku-özel hukuk ayrımının yetersizliği, hukukî ilişkilerin giderek karmaşıklaşması, devletin çeşitli mülahazalarla bazı özel hukuk alanlarına müdahalesi gibi etkenler, geleneksel kamu hukuku ve özel hukuk ayrımının yanında karma hukuk dalları olarak nitelendirilen yeni bir kategorinin kabulüne de sebep olmuştur. Bir kısım yönleriyle kamu hukuku, bazı yönleriyle özel hukuk karakteri taşıyan bu karma hukuk dallarının bazılarına, bir fikir verebilmek amacıyla kısaca temas etme gereği duyuyoruz. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 12

13 İş Hukuku İş hukuku, çalışma hayatına dair ilişkileri düzenleyen hukuk kurallarını içerir. Ancak bir iş sözleşmesi ile bir işverene bağımlı olarak çalışan kişilerin hukuku, iş hukukunun ilgi alanına girer. İş hukuku da kendi içinde bireysel (ferdî) iş hukuku ve toplu iş hukuku olmak üzere iki bölüme ayrılır. Sosyal Güvenlik Hukuku İnsanlar, hayatları boyunca hastalık, kaza, işsizlik, evlenme, doğum, yaşlılık, ölüm gibi bazen gelir ve kazanç kaybına yol açan, bazen de ilave masraflar yapmayı gerektiren çeşitli olay ve tehlikelerle karşı karşıyadır. Kendisini yoksullaştıran, geleceğini tehdit eden olaylardan korunma duygu ve çabası içinde olan insanoğlu bu sosyal risk ve tehlikelere karşı güvence arayışına girmiş, tarihsel süreç içinde bireysel çabaların ötesinde bir kısım toplumsal tedbir ve teknikler de ortaya çıkarmıştır. Sosyal güvenlik hukuku, sosyal risklere karşı sosyal sigortalar, sosyal yardımlar ve sosyal hizmetleri kapsayan sistemi kendisine konu edinen bir hukuk dalıdır. Fikrî Haklar Hukuku Fikir ve sanat eserleri hukuku, fikrî mülkiyet hukuku olarak da isimlendirilen fikrî haklar hukuku, eser sahiplerinin bu eserler üzerindeki haklarını konu edinir. Bir yazarın romanı, bir şairin şiir kitabı, bir ressamın yaptığı tablo üzerinde korunmaya değer bir hakkı (telif hakkı) vardır sayılı Fikir ve Sanat Eserleri Kanunu, sahibinin hususiyetini taşıyan ve ilim ve edebiyat, musikî, güzel sanatlar veya sinema eserleri olarak sayılan her nevi fikir ve sanat mahsulleri ni eser olarak tanımlamıştır. Fikrî haklar hukuku; eser sahibinin, eserleri icra eden veya yorumlayan icracı sanatçıların, yapımcıların eser üzerindeki mali ve manevi haklarını korumayı amaçlar; özellikle telif hakkı sahibinin rızası dışında çoğaltma, kopyalama, yayımlama ve benzeri fiilleri işleyenlerin hukukî ve cezaî sorumluluklarını düzenler. Çevre Hukuku Özellikle sanayileşme ve teknolojik gelişmeler, başta çevre kirliliği olmak üzere çeşitli çevre sorunlarına yol açmakta, doğal çevredeki dengenin bozulmasından en çok yine o dengeyi bozan insan etkilenmektedir. Doğal ve suni çevreyi oluşturan ögelerin korunması ve geliştirilmesi ile ilgili hukukî tedbirlere başvurulması ve bunlara uyulması amacıyla yapılan düzenlemelerin oluşturduğu çevre hukuku genç bir hukuk dalıdır. Çevreyle ilgili konular önceleri medeni hukuk içerisinde mütalaa edilirken, çevre sorunlarının üstesinden ulusal ve uluslararası ortak çabalar ile gelinebileceği düşüncesinin yerleşmesi ve zaman içinde devletin Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 13

14 müdahalesi, çevre hukukunu karma nitelikli bir hukuk dalı hâline getirmiştir. Herkesin sağlıklı ve dengeli bir çevrede yaşama hakkına sahip olduğunu belirten Anayasanın 56. maddesi, 1983 yılında çıkarılan 2872 sayılı Çevre Kanunu bu konudaki millî kaynakların başında yer alır. Kitle İletişim Hukuku Haber, duygu ve düşüncelerin gazete, dergi, radyo, televizyon, internet gibi kitle iletişim araçları ile aktarılması sonucunda kamuoyunun oluşmasına katkıda bulunulur. İnsanlar edindikleri bu bilgiler sayesinde bir kanaat sahibi olur ve bu kanaatlerine dayanarak günlük hayatta tüketimden siyasal tercihlerine kadar birçok alanda seçimlerini yaparlar. Demokrasilerde fikir hürriyetinin bir gerçekleşme aracı ve siyasal çoğulculuğun vazgeçilmez ögesi olması, halkı bilgilendirme, eğitme, siyasal iktidarı denetleme gibi işlevler üstlenmesi hasebiyle kitle iletişim araçları büyük önem arz etmektedir. Kitle iletişim alanını düzenleyen hukuk kurallarının tümüne kitle iletişim hukuku adı verilmektedir. Birçok yönüyle kamu hukuku, bazı yönlerden özel hukuk karakteri taşıması dolayısıyla karma nitelikte bir hukuk dalı olan kitle iletişim hukuku, kendi içinde, basın hukuku, radyo-televizyon hukuku, internet hukuku gibi bölümlere ayrılmaktadır. Bu alanda başlıca kanunlar; 5187 sayılı Basın Kanunu, 2954 sayılı Türkiye Radyo ve Televizyon Kanunu, 6112 sayılı Radyo ve Televizyonların Kuruluş ve Yayın Hizmetleri Hakkında Kanun, 5651 sayılı İnternet Ortamında Yapılan Yayınların Düzenlenmesi ve Bu Yayınlar Yoluyla İşlenen Suçlarla Mücadele Edilmesi Hakkında Kanun dur. Banka Hukuku Bakanlar Kurulu izniyle anonim şirket şeklinde kurulan bir ticari işletme olan banka ve onun hukukî işlemlerini düzenleyen banka hukuku, başta ticaret hukuku olmak üzere büyük ölçüde özel hukukla ilgili olmakla ve ticaret hukukunun yeni bir alt dalı olarak kabul edilmekle birlikte bankaların kuruluşuna, işleyişine ve faaliyetlerine devletin geniş müdahale imkânı ve denetim yetkisi bulunmaktadır. Banka hukukunun başlıca kaynağı 5411 sayılı Bankacılık Kanunu dur. Tüketici Hukuku İlgi alanı itibarıyla borçlar hukuku ve ticaret hukukuyla yakından ilişkili olan tüketici hukuku tüketicileri özel olarak korumayı hedefleyen sosyal bir hukuk dalıdır. Anayasanın 172. maddesine göre devlet, tüketicileri koruyucu ve aydınlatıcı tedbirleri alır, tüketicilerin kendilerini koruyucu girişimlerini teşvik eder yılında yürürlüğe giren 4077 sayılı Tüketicinin Korunması Hakkında Kanun, tüketici hukukunun başlıca kaynağıdır. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 14

15 Sermaye Piyasası Hukuku Sermaye piyasası hukuku, hisse senetleri, tahviller, varlığa dayalı menkul kıymetler gibi sermaye piyasası araçları, bu araçların alınıp satılmasına aracılık veya danışmanlık yapan sermaye piyasası kurumları ile borsaları düzenleyen bir hukuk dalıdır. Bu konuların önemli ölçüde ticaret hukukunu ilgilendirdiği açıktır. Bu sebeple ticaret hukukunun bir alt dalı olarak da kabul edilebilir. Ancak sermaye piyasası kurumları, Sermaye Piyasası Kanunu na göre Kurul tarafından verilen yetki belgesine dayanarak faaliyet gösterebilmekte, kamu tüzelkişiliğine sahip Sermaye Piyasası Kurulu sermaye piyasası ile ilgili genel düzenleyici işlemler yapabilmekte, sermaye piyasası kurumlarını denetlemekte ve bunlar üzerinde ciddi idari yaptırımlar uygulayabilmektedir. Keza sermaye piyasası araçlarının değerlerini etkileyebilecek manipülasyon (aldatıcı hareketler) yapmak gibi bazı fiiller suç hâline getirilerek ceza yaptırımına da bağlanmıştır. Bu özellikleri sermaye piyasası hukukunun karma niteliğini ortaya koymaktadır. Rekabet Hukuku Rekabet hukuku, iktisadî etkinliği sağlamak, mal ve hizmet piyasalarındaki serbest rekabet düzenini oluşturmak ve korumak amacıyla rekabet ihlâllerine engel olmak, rekabet ihlâllerini ortadan kaldırmak için düzenleyici, denetleyici ve yasaklayıcı normları içeren hukuk dalı biçiminde tanımlanmaktadır (Güven, 2009: s. 20). Ticaret hukukunun bir alt dalı olarak da kabul edilen rekabet hukukunda Anayasanın 167. maddesi devlete para, kredi, sermaye, mal ve hizmet piyasalarının sağlıklı ve düzenli işlemelerini sağlayıcı ve geliştirici tedbirleri alma, piyasalarda fiilî veya anlaşma sonucu doğacak tekelleşme ve kartelleşmeyi önleme görevi yüklemektedir. Bu anayasal yükümlülüğe paralel olarak 1994 yılında kabul edilen 4054 sayılı Rekabetin Korunması Hakkında Kanun, rekabet hukukunun temel iç kaynağı konumundadır. Toprak Hukuku Tarım topraklarının hukukî durumlarını, dağıtımlarını ve işletilmelerini düzenleyen hukuk dalı olarak tanımlanan toprak hukuku büyük ölçüde medeni hukukla ilgili olmakla birlikte sosyal ve ekonomik önemi dolayısıyla farklı ve özel düzenlemelere de sahiptir. Toprak hukukunun başlıca kaynakları arasında Tapu Kanunu, Kadastro Kanunu, Sulama Alanlarındaki Arazi Düzenlemesine Dair Tarım Reformu Kanunu sayılabilir. Maden Hukuku Madenlerin ve taş ocaklarının zilyetlik, mülkiyet ve işletme haklarını düzenleyen hukuk kuralları ve bu kuralların dayandığı esasları konu edinen hukuk Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 15

16 Bireysel Etkinlik Hukukun Sistemi dalı maden hukukudur. Maden hukuku, önceleri madenlerin taşınmaz mal, çıkarıldıktan sonra da taşınır mal olarak görülmesinden dolayı medeni hukuk kuralları çerçevesinde ele alınmıştır. Maden hukukunun iş hukuku, borçlar hukuku, icra hukuku gibi birçok hukuk dalı ile ilgili yönü bulunmaktadır (Gülan, 2008: s. 11). Ancak madenleri kamu malı sayan anlayış, maden ruhsatı ve maden sertifikası gibi maden arama ve işletme izni verilmesi anlamına gelen idari işlemler, maden hukuku ile bir kamu hukuku dalı olan idare hukuku arasında yakın bir ilişki kurulmasına sebep olmuştur. Maden hukukunun ana kaynağı Maden Kanunu dur. Hava Hukuku Hava hukuku, özellikle 20. yüzyılın başlangıcında havacılık faaliyetlerinin yaygınlaşması ile doğup gelişen genç bir hukuk dalı olup havacılık faaliyetlerinin ortaya çıkardığı ilişkileri düzenlemek üzere, özel surette konmuş hukuk kurallarının tümünü ifade eder (Önen, 1991: s ). Hava hukuku, hem devletin hava sahasındaki egemenliğini düzenlemesi hem de hava yolu ile yolcu ve eşya taşıma kurallarını içeren, bu sebeple hem kamu hukukuna ait hem de özel hukuka ait özellikler taşıyan karma nitelikte bir hukuk dalıdır. Hava hukukunun millî kaynaklarının başında Türk Sivil Havacılık Kanunu, uluslararası kaynaklarının başında Şikago Sözleşmeleri olarak anılan bir dizi uluslararası sözleşme gelir. Hava hukukundan başka bir de uzay hukukundan söz edilir ki hava katmanının üstünde bulunan uzaydaki trafiği ve kullanımını düzenleme amacına yöneliktir (Gözübüyük, 2001: s. 3). Yazılı ve görsel basında çıkan haberlerdeki hukukî sorunların hangi hukuk dalının konusu içerisine girdiğini tanımlayınız? Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 16

17 Özet Hukukun Sistemi Hukuk, Roma hukuku döneminden beri kamu hukuku-özel hukuk ayrımına tabi tutulmaktadır. Bu ayrımı benimsemeyenler ve eleştirenler bulunmakla birlikte söz konusu ayrım önemini bir ölçüde korumaya devam etmektedir. Bu ayrıma göre kamu hukuku devlet ve kamu kuruluşlarının örgütlenmeleri, kamu hizmeti gördükleri sırada işleyişlerini ve bu sıfatla diğer kişilerle olan ilişkilerini düzenlerken özel hukuk kamu hukukunun aksine, eşit statüde olan kişiler arasındaki hukukî ilişkileri düzenler. Bu ayrımın çeşitli ölçütleri bulunmakta, bu ölçütlerin yeterliliği noktasında getirilen eleştiriler çeşitli yönlerden haklılık payı taşımaktadır. Bu yetersizliğin bir sonucu olarak karma hukuk dalları denilen üçüncü bir kategorinin varlığı kabul edilir olmuştur. Genel kamu hukuku, anayasa hukuku, idare hukuku, ceza hukuku ve ceza muhakemesi hukuku, milletlerarası hukuk (devletler umumî hukuku) ve vergi hukuku kamu hukukuna dâhilken; medeni hukuk, ticaret hukuku, milletlerarası özel hukuk (devletler hususi hukuku) ise özel hukukun başlıca dalları arasında yer almaktadır. Karma hukuk dalları arasında iş hukuku, fikrî hukuk, çevre hukuku, kitle iletişim hukuku, Avrupa Birliği hukuku, banka hukuku, tüketici hukuku, sermaye piyasası hukuku, rekabet hukuku, toprak hukuku, maden hukuku, noterlik hukuku, hava hukuku sayılabilir. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 17

18 DEĞERLENDİRME SORULARI Değerlendirme sorularını sistemde ilgili ünite başlığı altında yer alan bölüm sonu testi bölümünde etkileşimli olarak cevaplayabilirsiniz. 1. Aşağıdakilerden hangisi kamu hukuku- özel hukuk ayrımında esas alınan ölçütlerden biri değildir? a) Eşitlik ölçütü b) Çıkar ölçütü c) Hukukîlik ölçütü d) Egemenlik ölçütü e) İrade özgürlüğü ölçütü 2. Çevre hukuku hem devletin müdahale ettiği, kamu yararının üstün tutulduğu hem de eşitler arası ilişkilerin söz konusu olduğu bir hukuk dalıdır. Buna göre aşağıdakilerden hangisi söylenebilir? a) Çevre hukuku hem kamu hukuku, hem de özel hukuk karakteri gösterir. Bu yüzden çevre hukuku bir karma hukuk dalıdır. b) Çevre hukuku henüz yasal dayanağa sahip değildir. c) Çevre ile hukuk kavramı arasında bir ilişki kurmak mümkün değildir. d) Devletin (kamunun) müdahalesinin söz konusu olması, çevre hukukunu özel hukukun bir branşı hâline getirir. e) Bir hukuk dalında hem kamu yararının üstün tutulması hem de eşitler arası ilişkilerin söz konusu olması mümkün değildir. 3. Aşağıdakilerden hangisi kamu hukukunun alt dallarından biri değildir? a) İdare hukuku b) Devletler hususi hukuku c) Mali hukuk d) Ceza hukuku e) Anayasa hukuku 4. Aşağıdakilerden hangisi Milletlerarası özel hukukun bölümlerinden biridir? a) Ticari işletme hukuku b) Kanunlar ihtilafı c) Takip hukuku d) Kuvvetler ayrılığı e) Örf ve âdet hukuku 5. Öğrencilerine ders anlatırken; şirketlerden, kıymetli evraktan bahseden öğretim üyesi hangi dersin hocasıdır? a) Borçlar Hukuku b) Vergi Hukuku c) Ticaret Hukuku d) Mali Hukuk e) Eşya hukuku Cevap Anahtarı: 1-C, 2-A, 3-B, 4-B, 5-C Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 18

19 YARARLANILAN VE BAŞVURULABİLECEK DİĞER KAYNAKLAR Akyılmaz, B., Sezginer, M., Kaya, C., (2009). Türk İdare Hukuku, Ankara: Seçkin Yayınları. Artuk, M. E., Gökcen, A., Yenidünya, A. C., (2009). Ceza Hukuku Genel Hükümler, Ankara: Turhan Kitabevi. Atar, Y., (2004). Vergi Hukuku. Konya: Mimoza Yayınları. Akipek, J.G.,Akıntürk T., (2007). Türk Medeni Hukuku, Başlangıç Hükümleri-Kişiler Hukuku. İstanbul: Beta Kitabevi. Anayurt, Ö., (2002).Hukuka Giriş ve Hukukun Temel Kavramları. Ankara: Seçkin Yayıncılık. Bilge, N., (1983). Hukuk Başlangıcı, Ankara: Turhan Kitabevi. Bozkurt, E., (2004). Hukukun Temel Kavramları. Ankara: Asil Yayın Dağıtım. Centel, N., Zafer, H., Çakmut, Ö., (2008). Türk Ceza Hukukuna Giriş. İstanbul: Beta Yayınları. Esener, T., (2002). Hukuk Başlangıcı. İstanbul: Alkım Yayınevi. Gözler, K. (2003). Hukuka Giriş. Bursa: Ekin Kitabevi. Gözübüyük, A. Ş., (2001). Hukuka Giriş ve Hukukun Temel Kavramları. Ankara: Turhan Kitabevi. Gözübüyük, A. Ş.,Tan, T., (2010). İdare Hukuku, C. 1, Genel Esaslar. Ankara: Turhan Kitabevi. Gülan, A., (2008). Maden İdare Hukukumuzun Ana İlkeleri ve Temel Müesseseleri, İstanbul: Lamure Yayınları. Güven, P., (2009). Rekabet Hukuku, Ders Kitabı. Ankara: Yetkin Yayınları. Hakeri, H., (2008). Ceza Hukuku Genel Hükümler. Ankara: Seçkin Yayınları. İçel, K., Donay, S., (2006). Karşılaştırmalı ve Uygulamalı Ceza Hukuku Genel Kısım, 1. Kitap. İstanbul: Beta Yayınları. Karakoç, Y., (2007). Genel Vergi Hukuku. Ankara: Yetkin Yayınları. Kayar, İ., Üzülmez, İ., (2004). Hukukun Temel Kavramları. Ankara: Detay Yayıncılık. Koca, M., Üzülmez, İ., (2010). Türk Ceza Hukuku Genel Hükümler. Ankara: Seçkin Yayınları. Oğuzman, M. K., Barlas, N., (2005). Medeni Hukuk, Giriş, Kaynaklar, Temel Kavramlar. İstanbul: Beta Yayınevi. Öncel, M.,Çağan, N.,Kumrulu, A., (1987). Vergi Hukuku, C. 1, Genel Kısım, Ankara: Yargı Yayınları. Önen, M., (1991). Hukukun Temel Kavramları. İstanbul: Der Yayınları Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 19

20 Özgenç, İ., (2010). Türk Ceza Hukuku Genel Hükümler. Ankara: Seçkin Yayınları. Öztürk, B., Erdem, Mustafa R., (2006). Uygulamalı Ceza Hukuku ve Güvenlik Tedbirleri Hukuku. Ankara: Seçkin Yayınları. Pazarcı, H., (2008). Uluslararası Hukuk. Ankara:Turhan Kitabevi. Serozan, R., (2008). Medeni Hukuk, Genel Bölüm. İstanbul: Vedat Kitapçılık. Soyaslan, D., (2005). Ceza Hukuku Genel Hükümler. Ankara: Yetkin Yayınları. Sur, M., (2008). Uluslararası Hukukun Esasları. İstanbul: Beta Yayınları. Şenyüz, D., (2008). Vergi Ceza Hukuku. Bursa: Ekin Kitabevi. Tekinay, S. S., (1992). Medeni Hukukun Genel Esasları ve Gerçek Kişiler Hukuku. İstanbul: Filiz Kitabevi. Teziç, E., (2006). Anayasa Hukuku, İstanbul: Beta Yayınevi. Uşan, M. F., (2003). Hukuka Giriş. Konya: Sayram Yayınları. Ünal, Ş., (2005). Uluslararası Hukuk.Ankara: Yetkin Yayınları. Atatürk Üniversitesi Açıköğretim Fakültesi 20