KARAÇAY-ÇERKES (ÖZERK) CUMHURĐYETĐ NĐN DEMOGRAFĐK YAPISI

Transkript

1 T.C. MARMARA ÜNĐVERSĐTESĐ TÜRKĐYAT ARAŞTIRMALARI ENSTĐTÜSÜ TÜRK DÜNYASI COĞRAFYASI ANABĐLĐM DALI KARAÇAY-ÇERKES (ÖZERK) CUMHURĐYETĐ NĐN DEMOGRAFĐK YAPISI YÜKSEK LĐSANS TEZĐ Murat TOPÇU ĐSTANBUL, 2006

2 T.C. MARMARA ÜNĐVERSĐTESĐ TÜRKĐYAT ARAŞTIRMALARI ENSTĐTÜSÜ TÜRK DÜNYASI COĞRAFYASI ANABĐLĐM DALI KARAÇAY-ÇERKES (ÖZERK) CUMHURĐYETĐ NĐN DEMOGRAFĐK YAPISI YÜKSEK LĐSANS TEZĐ Murat TOPÇU Danışman: Yrd.Doç.Dr. Hülya KAYALI ĐSTANBUL, 2006

3

4 ÖNSÖZ Bu çalışmada Kuzey Kafkasya da yer alan, Rusya Federasyonu na bağlı Karaçay-Çerkes Cumhuriyeti nin demografik yapısı, temel demografik tanımlar çerçevesinde incelenmiştir. Karaçay ve Nogay Türklerinin, Çerkes, Abaza ve Rusların temel nüfusunu oluşturduğu Karaçay-Çerkes Cumhuriyeti 1922 yılında özerk bölge olarak kurulmuştur. SSCB dağıldıktan sonra, 1991 yılında Rusya Federasyonu na bağlı cumhuriyet statüsü almıştır. Türkiye de bölge üzerine yapılan çalışmalar, kaynakların çoğunlukla Rusça olması nedeniyle çok azdır. Rusça kaynakları kullanma imkânı olması böyle bir çalışmanın ortaya çıkmasını sağlamıştır. Çalışmada esas olarak 1939, 1959, 1970, 1979, 1989 yıllarında yapılan SSCB ve 2002 Rusya Federasyonu genel nüfus sayımlarının verilerinden yararlanılmıştır. Bunun dışında istatistik verileri ve konu üzerine yayınlanmış eserler de çalışmaya kaynak olmuştur. Karaçay-Çerkes Cumhuriyeti nin demografik yapısı altı bölümde incelenmiştir. Genel tanıtımı amaçlayan birinci bölümden sonra, ikinci bölümde nüfusun dağılışını etkileyen faktörler olarak Karaçay-Çerkes Cumhuriyeti nin coğrafi özellikleri incelenmiştir. Üçüncü bölümde, Karaçay-Çerkes Cumhuriyeti Nüfusunun Tarihi Gelişimi başlığı altında bölgenin 18. ve 19. yüzyıllardaki idari yapısı ve nüfusu, nüfusun gelişimi ele alınmıştır. Dördüncü bölümde, önceki bölümlerde edinilen bilgiler ışığında nüfusun dağılışı ve nüfus yoğunluğu incelenmiştir. Beşinci bölümde, doğum ve ölüm miktarları, doğurganlık, evlenme ve boşanma, tarihteki nüfus hareketleri ve göç başlıkları altında nüfus hareketleri ele alınmıştır. Altıncı bölümde ise nüfusun sosyal nitelikleri incelenmektedir. Bu bölümde nüfusun etnik yapısı, dil durumu, oturduğu yer itibarıyla nüfus, yaş ve cinsiyet yapısı, hanehalkı yapısı, nüfusun medeni durumu ve eğitim durumu mevcut veriler ışığında değerlendirilmiştir.

5 Karaçay-Çerkes Cumhuriyeti nin demografik yapısı üzerine Türkçede ilk olduğunu düşündüğüm bu tez çalışmam sırasında teşvik edici ve yardımsever tutumuyla bana yol gösteren, en iyisi olması için çaba gösteren tez danışmanım, hocam Yrd.Doç.Dr. Hülya Kayalı ya teşekkür ederim. Murat Topçu

6 ÖZET Bu çalışmada, Rusya Federasyonu na bağlı Karaçay-Çerkes Cumhuriyeti nin demografik yapısı incelenmektedir. Kuzey Kafkasya da bulunan Karaçay-Çerkes Cumhuriyeti Abhazya, Gürcistan, Rusya içinde de Kabardey-Balkar Cumhuriyeti, Stavropol ve Krasnodar bölgeleri ile sınır komşusudur yılında özerk bölge olarak kurulmuştur. Nüfusu esas olarak Karaçay ve Nogay Türklerinden, Çerkes, Abaza ve Ruslardan oluşmaktadır. Bu tez çalışmasında Karaçay-Çerkes Cumhuriyeti nin demografik yapısı nüfusunun gelişimi, nüfusun dağılışı, nüfus hareketleri ve nüfusun sosyal nitelikleri başlıkları altında incelenmiştir. Çalışmada 1939, 1959, 1970, 1979, 1989 ve 2002 yıllarında yapılan genel nüfus sayımı sonuçları ile istatistik verileri esas alınmıştır. ANAHTAR KELĐMELER Abaza, Adıge, Battalpaşa, Çerkes, Çerkez, demografi, göç, Kafkas, Kafkasya, Karaçay, Kazak, Kuban, Nogay, nüfus, nüfus coğrafyası, Rusya Federasyonu, Stavropol

7 ABSTRACT This study focuses on the demographic structure of the Republic of Karachay- Cherkess in Russian Federation. The Republic of Karachay-Cherkess is located in the North Caucasia. She borders Abkhazia, Georgia and the Republic of Kabadian-Balkaria, Stavropol, Krasnodar in the Russian Federation. She was founded as Karachay- Cherkess Autonomous Region in Her population is mainly composed of Karachay and Nogay Turks, Circassian (Cherkess), Abaza and Russians. In this study, the demographic structure of Republic of Karacay-Cherkess is examined under the headings as the population growth, the population distrubition, the changes in the population and social characteristics of the population. The study is based on the censuses in the years 1939, 1959, 1970, 1979, 1989 and 2002, additionally statistical data. KEY WORDS Abaza, Adyghe, Battalpasha, Cherkess, Circassian, demography, migration, Caucasia, Karachay, Cossak, Kuban, Nogay, population, population geography, Russian Federation, Stavropol.

8 ĐÇĐNDEKĐLER TABLO LĐSTESĐ.. IV ŞEKĐL LĐSTESĐ XII EKLER... XIV KISALTMALAR.. XV GĐRĐŞ. 1 I. KARAÇAY-ÇERKES CUMHURĐYETĐ NĐN COĞRAFĐ KONUMU... 3 II. KARAÇAY-ÇERKES CUMHURĐYETĐ NĐN COĞRAFĐ ÖZELLĐKLERĐ... 5 A. Yeryüzü Şekilleri... 5 B. Đklim... 7 C. Bitki Örtüsü D. Akarsular ve Göller E. Tarım ve Hayvancılık F. Yeraltı Kaynakları G. Sanayi H. Ulaşım Đ. Turizm III. KARAÇAY-ÇERKES CUMHURĐYETĐ NÜFUSUNUN GELĐŞĐMĐ A. 18. ve 19. Yüzyıllarda Bölgenin Rusya nın Đdari Yapısı Đçindeki Yeri ve Nüfusu Rusya Đmparatorluğu Birinci Genel Nüfus Sayımı B. Karaçay-Çerkes ÖB nin Kuruluşu ve Yapılan Đdari Düzenlemeler C. Genel Nüfus Sayımlarına Göre Karaçay-Çerkes Özerk Bölgesi/ Cumhuriyeti Nüfusunun Gelişimi IV. NÜFUSUN DAĞILIŞI Nüfus Yoğunluğu V. NÜFUS HAREKETLERĐ A. Yıllık Doğum Miktarları B. Yıllık Ölüm Miktarları, Nedenleri, Ölüm Yaş Sınırı, Bebek Ölümleri ve I

9 Nedenleri C. Doğurganlık D. Evlenme ve Boşanma E. Doğal Nüfus Artışı F. Tarihi Gelişim Đçinde Nüfus Hareketleri Rusya nın Bölgeyi Đşgali ve Yerli Nüfusun Göç Ettirilmesi Karaçayların Orta Asya ya Sürgünü G. Đç ve Dış Göçler, Nedenleri, Coğrafi Dağılımı, Göçe Katılan Nüfusun Yaş Yapısı Göçmenlerin Etnik Yapısı VI. NÜFUSUN SOSYAL NĐTELĐKLERĐ A. NÜFUSUN ETNĐK YAPISI Sovyet ve Rus Terminolojisinde Etnik Kavramlar ve Adlandırmalar Karaçay-Çerkes Cumhuriyeti Nüfusunu Oluşturan Etnik Gruplar a. Karaçaylar b. Çerkesler c. Abazalar d. Nogaylar Karaçay-Çerkes Cumhuriyeti ni Oluşturan Etnik Grupların Nüfusu Etnik Grupların Karaçay-Çerkes Cumhuriyeti ndeki Nüfusu (1). Etnik Grupların Bölgelere Göre Dağılımı ve Nüfusları (2). Etnik Grupların Şehir ve Kır Nüfusları B. NÜFUSUN DĐL DURUMU Karaçay-Çerkes Cumhuriyeti nde Konuşulan Diller a. Karaçayca b. Nogayca c. Çerkesçe d. Abazaca Karaçayca, Çerkesçe, Abazaca ve Nogayca Konuşanların Nüfusu C. OTURDUĞU YER ĐTĐBARIYLA NÜFUS Yerleşim Yerlerinin Đdari Yapısı ve Gruplandırılması II

10 2. Kır-Şehir Nüfusu ve Şehirleşme a. Şehirlerin Nüfusu (1). Çerkessk (2). Ust-Ceguta (3). Karaçayevsk (4). Teberda b. Şehir Tipi Yerleşimlerin (Kasabaların) Nüfusu Doğum Yerine Göre Nüfus D. NÜFUSUN YAŞ VE CĐNSĐYET YAPISI Nüfusun Yaş Yapısı a. Yaş Bağımlılık Oranı b. Ortalama Yaş Nüfusun Cinsiyet Yapısı Etnik Grupların Yaş ve Cinsiyet Yapısı E. HANEHALKI NÜFUSU F. NÜFUSUN MEDENĐ DURUMU G. NÜFUSUN EĞĐTĐM DURUMU SONUÇ KAYNAKÇA III

11 TABLO LĐSTESĐ Sayfa No Tablo 1 X. Revizyon (1858) ve Yerel Sayım Verilerine Göre 1850 li Yıllarda Kuzey Kafkasya Nüfusunun Etnik Yapısı Tablo Yerel Sayımına Göre K.Kafkasya Nüfusunun Etnik Yapısı 26 Tablo Yerel Sayımına Göre Kuban Oblastı nın Etnik Yapısı 27 Tablo 4 Rusya Đmparatorluğu 1897 Yılı Birinci Genel Nüfus Sayımı Nüfus ve Nüfus Yoğunluğu 28 Tablo Nüfus Sayımına Göre Kuban Oblastı nın Etnik Yapısı. 29 Tablo ve 1897 Yıllarında Batalpaşa Uyezdi nin Etnik Yapısı 30 Tablo Nüfus Sayımına Göre Karaçay ve Çerkes Özerk Bölgeleri Halklarının Rusya Bölgelerindeki Nüfusu Tablo Nüfus Sayımına Göre KÇÖB Halklarının Rusya Bölgelerindeki Nüfusu Tablo Nüfus Sayımına Göre KÇÖB Halklarının Rusya Bölgelerindeki Nüfusu Tablo Nüfus Sayımına Göre KÇÖB Halklarının Rusya Bölgelerindeki Nüfusu Tablo Nüfus Sayımına Göre KÇÖB Halklarının Rusya Bölgelerindeki Nüfusu Tablo Nüfus Sayımına Göre Karaçay-Çerkes Cumhuriyeti Halklarının Rusya Bölgelerindeki Nüfusu Tablo 13 Genel Nüfus Sayımlarına Göre KÇÖB/KÇC Nüfusu Tablo 14 Yıllara Göre KÇÖB/KÇC Nüfusu Tablo ve Yıllarında KÇC ve Komşu Cumhuriyetlerin Yıllık Net Nüfus Artışı 50 Tablo Yıllarında KÇC ve Komşu Cumhuriyetlerin Nüfus Artışı 51 Tablo Yıllarında Karaçay-Çerkes Cumhuriyeti nin Sürekli Nüfusu. 51 Tablo ve 2002 Yıllarında Rayonların Nüfus Yoğunluğu IV

12 Tablo Yılları Arasında Karaçay-Çerkes Cumhuriyeti nde Doğum Miktarları Tablo Yıllarında Karaçay-Çerkes Cumhuriyeti nde Doğurganlık Hızı Tablo Yılları Arasında KÇC de Ölüm Miktarları Tablo 22 Karaçay-Çerkes Cumhuriyeti nde Ölüm Hızı 60 Tablo 23 Genel Ölüm Hızı Tablo 24 Ölüm Nedenlerine Göre Ölenlerin Dağılımı Tablo Yıllarında KÇC de Trafik Kazalarında Ölenlerin Sayısı Tablo 26 KÇC de Neonatal ve Postneonatal Bebek Ölümleri Tablo 27 KÇC de Neonatal ve Postneonatal Bebek Ölümleri Bebek Ölümleri 64 Tablo 28 En Düşük Bebek Ölümü Göstergeleri Olan Rusya Bölgeleri. 64 Tablo 29 1 Yaşından Önce Ölen Bebeklerin Ölüm Nedenlerine Göre Dağılımı Tablo Nüfus Sayımında Doğurdukları Çocuk Sayısına Göre Kadınlar Tablo 31 Değişik Eğitim Seviyelerinde Kadınlar Tarafından Doğurulan Ortalama Çocuk Sayısı Tablo 32 Doğurulan Çocuk Sayısına Göre Etnik Gruplar Tablo Nüfus Sayımında Milliyetlerine ve Doğurdukları Çocuk Sayısına Göre Kadınlar Tablo Nüfus Sayımında KÇC de Her Etnik Gruptan Kadınların Doğurdukları Çocuk Sayısına Göre Oranı Tablo 35 Yıllara Göre Karaçay-Çerkes Cumhuriyeti nde Evlenenlerin ve Boşananların Sayısı ve Oranı 74 Tablo Yıllarında Karaçay-Çerkes ve Komşu Cumhuriyetlerde Evlenme ve Boşanma Oranı.. 75 Tablo Yıllarında Karaçay-Çerkes Cumhuriyeti nde Doğal Nüfus Artışı 76 V

13 Tablo Yıllarında Karaçay-Çerkes Cumhuriyeti nde Doğum - Ölüm Miktarları ve Doğal Nüfus Artışı Tablo ve 2004 Yıllarında KÇC de Doğal Nüfus Artışı, Evlilik ve Boşanma Göstergeleri. 77 Tablo ve 2004 Yıllarında KÇC de Doğal Nüfus Artışı Dinamiği Tablo 41 RF Güney Federal Bölgesi nde Doğal Nüfus Artışı Tablo 42 Sürgün Edilen Karaçayların Nüfusu 82 Tablo 43 Özel Yerleşimlerde Yaşayan Kuzey Kafkasya Halklarının Nüfusu ( ) 83 Tablo Yıllarında KÇC Nüfusunun Göç Dinamiği Tablo ve 2004 Yıllarında KÇC de Göç Hareketleri. 89 Tablo ve 2004 Yıllarında KÇC Nüfusunun Rusya Dışına Göçü.. 89 Tablo Yıllarında Göçmenlerin Hareket Đstikametlerine Göre Dağılışı Tablo Yıllarında KÇC de Şehir ve Kır Nüfuslarına Göre Göç 91 Tablo 49 Ocak-Eylül 2004 Döneminde 14 ve Üzeri Yaştaki Göçmenlerin Yaş Yapısı (Dış Göç). 92 Tablo 50 Rus Göçmenleri KÇC den Göçe Zorlayan Etkenler Anketi.. 93 Tablo Yıllarında Etnik Kökenlerine Göre Göç Edenlerin Sayısı Tablo Yıllarında KÇC de Göçmenlerin Etnik Kökeni Tablo Sayımına Göre KÇC Etnik Gruplarının Ulusal Aidiyet Tanımlaması Tablo Yüzyıllarda Kuzey Kafkasya Nüfusunun Etnik Yapısı Tablo Verilerine Göre K.Kafkasya Nüfusunun Etnik Yapısı 108 Tablo 56 Nüfus Sayımlarına Göre Karaçay-Çerkes Cumhuriyeti Halklarının Sovyet Cumhuriyetlerindeki Nüfusu Tablo 57 Sayım Yıllarına Göre Karaçay-Çerkes Öb/Cumhuriyeti nin Etnik Yapısı Tablo ve 2002 Sayımlarında KÇC Etnik Gruplarının SSCB, Rusya ve KÇC deki Nüfusları. 115 VI

14 Tablo 59 Genel Nüfus Sayımlarına Göre Karaçay-Çerkes Öb/Cumhuriyeti Halklarının Rusya daki Nüfusu Tablo Yılları Arasında KÇC de Etnik Grupların Nüfusu Tablo 61 Sayım Yıllarına Göre KÇÖB/Cum. Halklarının Nüfusları ve Oranları Tablo Nüfus Sayımında Karaçay-Çerkes Cumhuriyeti Nüfusunun Etnik Yapısı Tablo Yılında Karaçay Köylerinin Nüfusu Tablo Yılında KÇÖB Nüfusunun Bölgelere Göre Etnik Dağılımı 127 Tablo 65 Sayım Yıllarına ve Bölgelere Göre Karaçayların Nüfus Artışı 128 Tablo 66 Sayım Yıllarına Göre KÇÖB nin Bazı Rayonlarında Etnik Grupların Nüfusu ve Oranı 129 Tablo 67 Sayım Yıllarına Göre KÇÖB Rayonlarında Rus Nüfusu 130 Tablo Yılında Rayonlara ve Etnik Grupların Nüfus Çoğunluğuna Göre Yerleşim Yerleri 131 Tablo 69 KÇÖB Nüfusunun Şehirlere ve Rayonlara Göre Etnik Yapısı (1989) Tablo Yıllarında Karaçay-Çerkes Cumhuriyeti nde Milliyetlere Göre Nüfus Hareketleri Tablo 71 KÇÖB de Etnik Grupların Sayım Yıllarına Göre Şehir ve Kır Nüfusları Tablo , 1979, 1989 ve 2002 Sayım Sonuçlarına Göre Karaçayların ve Çerkeslerin Şehir ve Kır Nüfusları Oranı (Tüm Rusya). 135 Tablo ve 2002 Sayımlarında Karaçay-Çerkes Öb/Cumhuriyeti Nüfusunun Şehir ve Kır Nüfuslarına Göre Etnik Yapısı Tablo 74 Karaçay-Çerkes Cumhuriyeti Halklarının Şehir ve Kır/Erkek ve Kadın Nüfusu (2002) (Tüm Rusya) Tablo ve 1970 Nüfus Sayımlarına Göre Anadilini Bilme Oranı 141 Tablo Sayımına Göre KÇÖB Halklarının Dil Durumu Tablo Sayımına Göre Dil Bilenlerin Nüfusu Tablo Sayımına Göre KÇC Halklarının Rusçaya Hâkimiyeti VII

15 Tablo Nüfus Sayımına Göre KÇC Halklarının Rusya Federasyonu Bölgelerindeki Nüfusu ve Rusçaya Hâkimiyeti Tablo 80 Diğer Etnik Gruplardan KÇC Halklarının Dillerini Bilen Nüfus (2002) (Rusça Dışında) Tablo 81 Nüfus Sayısına Göre Rayonların Gruplandırılması Tablo 82 Nüfus Sayısına Göre Şehirlerin ve Şehir Tipi Yerleşimlerin Gruplandırılması Tablo 83 Rayon Yönetimine Bağlı Şehir Tipi Yerleşimlerin Nüfus Sayısına Göre Gruplandırılması Tablo 84 Şehir Yönetimine Bağlı Şehir Tipi Yerleşimlerin Nüfus Sayısına Göre Gruplandırılması Tablo 85 KÇC de Rayonların, Yerleşim Yerlerinin ve Kırsal Yönetimlerin Sayısı Tablo 86 Nüfus Sayısına Göre Kırsal Yerleşim Yerlerinin Gruplandırılması 151 Tablo 87 Kırsal Yerleşim Sayısına Göre Rayonların Gruplandırılması Tablo 88 Kırsal Yönetim Sayısına Göre Rayonların Gruplandırılması Tablo 89 Kırsal Yerleşim Sayısına Göre Kırsal Yönetimlerin Gruplandırılması Tablo 90 Nüfus Sayısına Göre Kırsal Yönetimlerin Gruplandırılması 153 Tablo 91 Karaçay-Çerkes Öb/Cumhuriyeti nin Yıllara Göre Şehir-Kır Nüfusları ve Oranları. 155 Tablo Yıllarında Rayonların Nüfusu 158 Tablo ve 2002 Sayımlarına Göre Rayonların Nüfusu 158 Tablo Nüfus Sayımına Göre KÇC de Yerleşim Yerlerinin Nüfusu 159 Tablo Yıllarında Şehirlerin Nüfusu Tablo 96 Çerkessk Şehrinin Yıllara Göre Nüfusu Tablo ve 2002 Genel Nüfus Sayımlarına Göre Çerkessk Şehrinin Erkek ve Kadın Nüfusu Tablo Sayımına Göre Çerkessk Nüfusunun Etnik Yapısı Tablo 99 Ust-Ceguta Şehrinin Yıllara Göre Nüfusu 164 Tablo ve 2002 Genel Nüfus Sayımlarında Ust-Ceguta Şehrinin VIII

16 Erkek ve Kadın Nüfusu. 164 Tablo 101 Karaçayevsk Şehrinin Yıllara Göre Nüfusu Tablo ve 2002 Genel Nüfus Sayımlarında Karaçayevsk Şehrinin Erkek ve Kadın Nüfusu Tablo 103 Teberda Şehrinin Yıllara Göre Nüfusu Tablo ve 2002 Genel Nüfus Sayımlarında Teberda Şehrinin Erkek ve Kadın Nüfusu 167 Tablo 105 Şehir Tipi Yerleşimlerin Yıllara Göre Nüfusu Tablo Nüfus Sayımında Doğum ve Đkamet Yerine Göre KÇC Nüfusu Tablo Nüfus Sayımında Cinsiyete ve Yaş Gruplarına Göre Karaçay Özerk Bölgesi nin Nüfusu Tablo Nüfus Sayımında Cinsiyete ve Yaş Gruplarına Göre Çerkes Özerk Bölgesi nin Nüfusu Tablo Nüfus Sayımında Cinsiyete ve Yaş Gruplarına Göre KÇÖB Nüfusu Tablo Nüfus Sayımında Cinsiyete ve Yaş Gruplarına Göre KÇÖB Nüfusu Tablo Nüfus Sayımında Cinsiyete ve Yaş Gruplarına Göre KÇÖB Nüfusu Tablo Nüfus Sayımında Cinsiyete ve Yaş Gruplarına Göre KÇÖB Nüfusu Tablo ve 1997 Yıllarında KÇC Sürekli Nüfusunun Yaş Yapısı 185 Tablo Nüfus Sayımında Cinsiyete ve Yaş Gruplarına Göre KÇC Nüfusu Tablo 115 Sayım Yıllarına ve Yaş Gruplarına Göre Karaçay Çerkes Cumhuriyeti nin Nüfusu Tablo Yıllarında Yaş Bağımlılık Oranı Tablo 117 Yıllara Göre KÇC Nüfusunun Yaş Bağımlılık Durumu Tablo ve 2002 Sayımlarına Göre KÇC Nüfusunun Yaş Yapısı ve Yaş Bağımlılık Durumu IX

17 Tablo 119 Cinsiyete ve Yaş Gruplarına Göre Karaçay-Çerkes Cumhuriyeti Nüfusu (2002). 195 Tablo 120 KÇC de Yıllarında Cinsiyet Oranı Tablo 121 Nüfus Sayımlarına Göre KÇÖB/Cumhuriyeti nde Cinsiyetlere Göre Şehir Kır Nüfusları ve Oranları 198 Tablo Sayımına Göre Çerkes ve Karaçay Kadınların Doğurduğu Ortalama Çocuk Sayısı 200 Tablo Nüfus Sayımı ve 1994 Mikro-Sayım Sonuçlarına Göre Karaçayların ve Çerkeslerin Yaş Gruplarının Oranı Tablo Sayımına Göre Karaçayların ve Çerkeslerin Yaş Yapısı 201 Tablo 125 Karaçay-Çerkes Cumhuriyeti nde Hanehalkı Yapısı (2002) 202 Tablo Sayımında Yaş Gruplarına Göre KÇC Hanehalkı Nüfusu Tablo 127 Karaçay-Çerkes Cumhuriyeti nde Evsiz Hanehalkı (2002) 204 Tablo Nüfus Sayımına Göre Đki veya Daha Fazla Kişiden Oluşan, Tiplerine, Ölçeğine ve 18 Yaşından Küçük Çocuk Sayısına Göre Hanehalkı Nüfusu Tablo Nüfus Sayımında KÇC de Hane Ölçeğine ve Üyelerinin Milliyetine Göre Đki ve Daha Fazla Kişiden Oluşan Hanehalkı Nüfusu Tablo Nüfus Sayımına Göre KÇC de Çalışan ve Bakıma Muhtaç Kişi Sayısına Göre Đki ve Daha Fazla Kişiden Oluşan Hanehalkı Nüfusu Tablo 131 Geçim Kaynaklarına ve Yaş Gruplarına Göre 1 Kişiden Oluşan Hanehalkı Nüfusu Tablo Nüfus Sayımında KÇC Hanehalkı Nüfusunun Cinsiyet ve Yaş Gruplarına Göre Sürekli Đkamet Yerlerinde Kalma Süresi Tablo 133 Hanehalkı Ölçeğine Göre 1989 ve 2002 Sayımları Arasında Đkamet Yerini Değiştiren Nüfus Tablo Yılında KÇÖB Halklarında Evlilik Durumu 219 Tablo Yılında Karışık Evliliklerin Sıklığı Tablo Yillarinda Karaçaylarda Evlenme Yaşı 221 X

18 Tablo Nüfus Sayımında Cinsiyete, Yaş Gruplarına ve Evlilik Durumuna Göre KÇC Nüfusu Tablo Sayımına Göre KÇC de Evlilik Durumu. 224 Tablo Nüfus Sayımında Cinsiyete, Yaş Gruplarına ve Evlilik Durumuna Göre Karaçayların ve Çerkeslerin Nüfusu 224 Tablo Nüfus Sayımında Karaçay-Çerkes Cumhuriyeti nde Cinsiyete ve Evlilik Durumuna Göre Etnik Grupların Nüfusu Tablo Nüfus Sayımında Karaçay-Çerkes Cumhuriyeti nde Evlilik Durumuna Göre Etnik Grupların Şehir ve Kır Nüfusu Tablo Sayımında KÇÖB de Cinsiyete Göre Eğitim Seviyesi Tablo Sayımında KÇÖB de Cinsiyete Göre Eğitim Seviyesi Tablo Sayımında Şehir ve Kır Nüfusuna Göre Öğrenim Seviyesi Tablo Nüfus Sayımına Göre KÇC de Ekonomik Olarak Faal Nüfusun Eğitim Seviyesi Tablo Nüfus Sayımında Eğitim Seviyesine ve Cinsiyete Göre KÇC Nüfusu Tablo Nüfus Sayımında Eğitim Seviyesine Göre Karaçayların ve Çerkeslerin Nüfusu XI

19 ŞEKĐL LĐSTESĐ Sayfa No Şekil 1 KÇC ve Komşu Kafkas Cumhuriyetleri... 3 Şekil 2 Karaçay-Çerkes Cumhuriyeti nin Coğrafi Konumu... 4 Şekil 3 Karaçay-Çerkes Cumhuriyeti Fiziki Haritası... 6 Şekil 4 Karaçay-Çerkes Cumhuriyeti nin Đklim Haritası... 8 Şekil 5 Karaçay-Çerkes Cumhuriyeti nde Akarsular Şekil 6 Karaçay-Çerkes Cumhuriyeti nde Ölüm Yaş Sınırı Şekil Nüfus Sayımına Göre KÇC de Başlıca Etnik Grupların Oranı Şekil Sayımına Göre KÇÖB de Etnik Grupların Bölgelere Dağılımı Şekil 9 Karaçay-Çerkes Cumhuriyeti nin Đdari Bölgeleri ve Yönetim Merkezleri Şekil 10 Sayım Yıllarına Göre KÇC nin Şehir ve Kır Nüfuslarının Artışı Şekil 11 Sayım Yıllarına Göre KÇC de Şehir ve Kır Nüfusu Oranları Şekil Sayımında KÇC Nüfusunun Yerleşim Yerlerine Göre Dağılımı. 157 Şekil Nüfus Sayımında Karaçay Özerk Bölgesi Nüfusunun Cinsiyete ve Yaş Gruplarına Göre Dağılımı Şekil Nüfus Sayımında Karaçay Özerk Bölgesi Şehir ve Kır Nüfusunun Cinsiyete ve Yaş Gruplarına Göre Dağılımı Şekil Nüfus Sayımında Çerkes Özerk Bölgesi Nüfusunun Cinsiyete ve Yaş Gruplarına Göre Dağılımı Şekil Sayımında Çerkes Özerk Bölgesi nin Cinsiyete ve Yaş Gruplarına Göre Şehir ve Kır Nüfusu Şekil Nüfus Sayımında Karaçay-Çerkes Özerk Bölgesi Nüfusunun Cinsiyete ve Yaş Gruplarına Göre Dağılımı Şekil Sayımında KÇÖB nin Cinsiyete ve Yaş Gruplarına Göre Şehir ve Kır Nüfusu Şekil Nüfus Sayımında Karaçay-Çerkes Özerk Bölgesi Nüfusunun Cinsiyete ve Yaş Gruplarına Göre Dağılımı Şekil Sayımında KÇÖB nin Cinsiyete ve Yaş Gruplarına Göre Şehir ve Kır Nüfusu XII

20 Şekil Nüfus Sayımında Karaçay-Çerkes Özerk Bölgesi Nüfusunun Cinsiyete ve Yaş Gruplarına Göre Dağılımı Şekil Sayımında KÇÖB nin Cinsiyete ve Yaş Gruplarına Göre Şehir ve Kır Nüfusu Şekil Nüfus Sayımında KÇÖB Nüfusunun Cinsiyete ve Yaş Gruplarına Göre Dağılımı Şekil Sayımında KÇÖB nin Cinsiyete ve Yaş Gruplarına Göre Şehir ve Kır Nüfusu Şekil Nüfus Sayımında Karaçay-Çerkes Cumhuriyeti Nüfusunun Cinsiyete ve Yaş Gruplarına Göre Dağılımı Şekil Sayımında KÇC nin Cinsiyete ve Yaş Gruplarına Göre Şehir ve Kır Nüfusu Şekil 27 Sayım Yıllarına Göre KÇC de Yaş Bağımlılık Durumu Şekil 28 Nüfus Sayımlarına Göre KÇC de Cinsiyet Oranı Şekil 29 Nüfus Sayımlarına Göre KÇC de Şehir ve Kır Nüfuslarının Cinsiyet Oranı Şekil Sayımında KÇC de Şehir ve Kır Nüfusunun Hanehalkı Yapısı Şekil Sayımına Göre KÇC de Etnik Grupların Evli Erkek ve Kadın Nüfusları Şekil Sayımına Göre KÇC de Etnik Grupların Evli Erkek ve Kadın Oranları Şekil Sayımına Göre KÇC de Etnik Grupların Hiç Evlenmemiş Erkek ve Kadın Oranı XIII

21 EKLER EK 1 Karaçay-Çerkes Cumhuriyeti Haritası (90x90, Ölçek 1: ) XIV

22 KISALTMALAR BDT KÇC KÇÖB ÖB ÖSSC RGAE RF RSFSC SFSC SSCB ST-TSA ŞTY : Bağımsız Devletler Topluluğu : Karaçay-Çerkes Cumhuriyeti : Karaçay-Çerkes Özerk Bölgesi : Özerk Bölge : Özerk Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti : Rusya Devlet Ekonomi Arşivi : Rusya Federasyonu : Rusya Sovyet Federatif Sosyalist Cumhuriyeti : Sovyet Federatif Sosyalist Cumhuriyeti : Sovyet Sosyalist Cumhuriyetleri Birliği : Stanitsa (Kazak köyü) : Şehir Tipi Yerleşim XV

23 GĐRĐŞ Kuzey Kafkasya, coğrafi yakınlığı ve tarihi geçmişi nedeniyle Türkiye ile yoğun ilişkisi olan bir bölgedir. Osmanlı Devleti ile ilişkisi 16. yüzyıl sonlarında başlamış olsa da Kafkasya nın ve Kafkasyalıların Türklerle ilişkisi çok eski dönemlere kadar uzanmaktadır. Tarihi geçmişi dışında Kafkasya, nüfusu dolayısıyla da Türkiye için önemlidir. Türkiye de de nüfusları bulunan Karaçaylar, Balkarlar, Kumuklar ve Nogaylar gibi Türk kökenli halklar Kuzey Kafkasya da yaşamaktadır. Ayrıca, yerli Kafkas halklarından Çerkeslerin ve Abazaların Kafkasya dan çok daha fazla nüfusu Türkiye dedir. Buna rağmen Kafkasya ve nüfusu konusunda yapılmış çalışmalar son derece sınırlıdır. Mevcut çalışmaların çoğu tarihle ilgilidir. Bu boşluğu doldurmak amacını güden bu tez çalışması, Rusya Federasyonu nun Kuzey Kafkasya daki cumhuriyetlerinden Karaçay-Çerkes Cumhuriyeti nin nüfusunu konu almaktadır. Rusya Federasyonu nun bugünkü idari yapısı içinde, Güney Federal Bölgesi nin 13 biriminden biri olan Karaçay-Çerkes Cumhuriyeti 1922 yılında Stavropol e bağlı bir özerk bölge olarak kurulmuştur de Rusya Federasyonu içinde Karaçay-Çerkes Cumhuriyeti olan bölgenin kendi devlet başkanı, parlamentosu, bayrağı vardır. Karaçay-Çerkes Cumhuriyeti Kuzey Kafkasya da Türklerin hem sayı hem de oran olarak en büyük nüfusa sahip olduğu tek cumhuriyettir. Karaçay Türklerinin tamamı, Nogay Türklerinin de % 15 i bu cumhuriyette yaşamaktadır. 80 civarında etnik grubun temsilcisinin yaşadığı Karaçay-Çerkes Cumhuriyeti nin diğer kurucu halkları Çerkesler ve Abazalardır. Karaçay-Çerkes Cumhuriyeti etnik bir ad taşımasına rağmen tarihi veya etnik sınırlara dayanan bir idari yapı değil, daha çok Çarlık Rusyası nın askeri güvenlik kaygılarına ve kısmen coğrafi sınırlara dayanarak kurulmuş yapay bir idari birimdir. Bugünkü nüfus kompozisyonu Rusya nın 19. yüzyılda uyguladığı sürgün ve iskân politikalarının bir sonucudur lerden itibaren Rusya nın hâkimiyetine giren bölgede 19. yüzyılda büyük nüfus değişiklikleri olmuştur. Rusya hükümeti yerli nüfusun büyük kısmını Osmanlı topraklarına göç ettirerek yerlerine Rus Kazaklarını yerleştirmiştir. Sovyetler Birliği kurulurken var olan idari yapı büyük ölçüde korunmuş,

24 Kuban Oblastı na bağlı Batalpaşa Otdeli 1922 yılında Karaçay-Çerkes Özerk Bölgesi ne dönüştürülmüştür. Bölge nüfusu hakkında geçmiş yüzyıllara ait demografik veri hemen hiç yoktur. Đlk nüfus verileri bölgenin Rusya nın hâkimiyeti altına girmeye başlamasıyla, 1830 lardan itibaren elde edilmiştir. Ancak bunlar da çoğunlukla askeri istihbarat raporlarına dayanan tahmini verilerdir. Đlk genel nüfus sayımı Çarlık zamanında, 1897 yılında yapılmıştır. Bu çalışmada esas alınan veriler ise, Karaçay-Çerkes Özerk Bölgesi kurulduktan sonra yapılan 1939, 1959, 1970, 1979, 1989 ve 2002 nüfus sayımlarının sonuçlarına dayanmaktadır. Karaçay-Çerkes Cumhuriyeti nde nüfusla ilgili ayrıntılı kayıtlar (doğum, ölüm, göç vb.) 1992 yılından sonra tutulmaya başlamıştır. Rusya Devlet Đstatistik Komitesi nin internet sitesinden ve yayınlarından bu bilgilere ulaşmak mümkündür. Bu çalışmada kullanılan en önemli veri kaynaklarından biri de UNESCO ve Açık Toplum Enstitüsü nün işbirliğiyle kurulan Nüfus ve Toplum dergisinin elektronik versiyonu Demoscope olmuştur. Bu sitede yapılan bütün nüfus sayımlarının sonuçları yer almaktadır. En ayrıntılı bilgilerin elde edildiği 2002 genel nüfus sayımı için ayrı bir site mevcuttur. 2

25 I. KARAÇAY-ÇERKES CUMHURĐYETĐ NĐN COĞRAFĐ KONUMU Karaçay-Çerkes Cumhuriyeti, Kuzey Kafkasya da, Karadeniz ile Hazar Denizi arasında, Büyük Kafkas Dağları nın dağ önü olarak adlandırılan kuzey eğiminde yer alan Rusya Federasyonu na bağlı federal bir cumhuriyettir. (EK 1, Şekil 1 2). Yaklaşık ile enlemler ve ile boylamlar arasında bulunur. Toprakları Elbrus dağı sırtlarından batıya ve kuzeye doğru, dağ eteklerine kadar uzanır. Cumhuriyet, Rusya Federasyonu topraklarının % 0.08 ini, Kafkasya nın % 9 unu kaplamaktadır ve Rusya nın 83. büyük idari birimdir. Sınırları arasındaki mesafe kuzeyden güneye 140, batıdan doğuya 170 kilometredir. Kuzeyde ve kuzeydoğuda Rusya Federasyonu nun Stavropol Krayı, batıda Krasnodar Krayı, doğuda da Kabardey- Balkar Cumhuriyeti ile sınır komşusudur. Güneyde Ana Kafkas Sıradağları boyunca Abhazya ve Gürcistan ile olan sınır aynı zamanda Rusya Federasyonu nun devlet sınırıdır. Karaçay-Çerkes Cumhuriyeti, 1963 te kurulan Kuzey Kafkasya Ekonomik Bölgesi nin ve Rusya Federasyonu nun Mayıs 2000 deki yeni idari düzenlemesi sonucunda kurulan Güney Federal Bölgesi nin 13 bölgesinden biridir. Güney Federal Bölgesi ni oluşturan diğer bölgeler Adıgey, Çeçenistan, Dağıstan, Đnguşetya, Kabardey- Balkar, Kalmukya, Karaçay-Çerkes, Kuzey Osetya Alanya cumhuriyetleri; Krasnodar ve Stavropol krayları; Astrahan, Volgograd ve Rostov oblastlarıdır. Şekil 1. KÇC ve Komşu Kafkas Cumhuriyetleri KÇC nin başkenti 117 bin nüfuslu Çerkessk tir km 2 yüzölçümüne ve 31,2 kişi/km 2 nüfus yoğunluğuna sahip cumhuriyette 8 rayon (il), 4 şehir, 7 şehir tipi yerleşim (kasaba) ve 139 kırsal yerleşim bulunmaktadır. 1 1 Karaçayevo-Çerkesskaya Respublika, Razdel 2. Yug Rossii: Obşçaya Harakteristika Regiona (Bölüm II. Güney Rusya: Bölgenin Genel Özellikleri), Rostov Devlet Üniversitesi, (Erişim: ). 3

26 Şekil 2. Karaçay-Çerkes Cumhuriyeti nin Coğrafi Konumu Yüzölçümü ve nüfus olarak Kuzey Kafkasya nın nispeten küçük bir cumhuriyetidir; sadece Adıgey ve Đnguşetya dan daha büyüktür. Kurulduğu 1922 yılından itibaren 1990 lara kadar bölünme, lağvedilme, yeniden kurulma ve sınır değişikliği gibi çok sayıda müdahaleye uğramıştır. Karaçay-Çerkes Cumhuriyeti Sovyetler Birliği döneminde özerk bölge (avtonomnaya oblast) statüsüyle Stavropol Krayı içinde yer almıştır yılında Stavropol Krayı ndan ayrılarak Karaçay-Çerkes Özerk Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti, 1991 yılında Sovyetler Birliği nin dağılmasıyla da Karaçay-Çerkes Cumhuriyeti adıyla Rusya Federasyonu na bağlı federal cumhuriyet olmuştur. 4

27 II. KARAÇAY-ÇERKES CUMHURĐYETĐ NĐN COĞRAFĐ ÖZELLĐKLERĐ A. Yeryüzü Şekilleri Genel olarak Kafkasya genç dağlık bir coğrafyadır. Jeolojik bakımdan KÇC toprakları üç bölgeye ayrılmaktadır: 1) Esas olarak üçüncü zaman ve daha sonraki zamanlara ait katmanların yer aldığı düzlük kuzey bölgesi; 2) Tebeşir ve Jura dönemleri oluşumlarının bulunduğu orta bölge (dağ önü); 3) Kambriyen öncesi ve paleozoik oluşumların yer aldığı, Ana Kafkas ve Bokovoy (Peredovoy) sıralarının bulunduğu güney bölgesi. Karaçay-Çerkes Cumhuriyeti Büyük Kafkas Dağları nın kuzey eğiminde, Elbrus Dağı nın batısında ve kuzeyinde yer almaktadır. Toprakları güneyde ana sıradağların sırtlarından kuzeyde Kafkas önüne kadar uzanır. Yeryüzü şekilleri düzlük, dağ önü ve dağlık olarak üçe ayrılır. Rölyef esas olarak dağlıktır; ülkenin üçte ikisi yüksekliği 2 ile 4 bin metre arasında değişen dağlarla kaplıdır. Kuzeyde Kuban ovasının doğal uzantısı sayılan, deniz seviyesinden en çok 500 metre üzerinde yükseltileri olan düzlük arazi cumhuriyet topraklarının üçte birini kaplar. 2 (Şekil 3) Sıçyovıye dağlarının eteklerinden başlayan küçük ovalar başkent Çerkessk in kuzeyinde Kuban nehri kıyılarına, Kuban ın batısında da Küçük Zelençuk nehrine kadar uzanır. Büyük ve Küçük Zelençuk nehirleri arasında daha büyük ve düz ovalar bulunur. Kuzeydeki ovalarda çok yüksek olmayan tepeler birbirini izler, bu nedenle KÇC nin bu bölgesi tepelik-ovalık bölge olarak adlandırılır. Ekilebilir araziler büyük çoğunlukla bu bölgede bulunur. Çerkessk in kuzeydoğusunda çok yüksek olmayan Sıçyovıye ( Kukumav ) dağları uzanır. En yüksek noktası 888 metre olan bu dağlar Kavkazski kasabasının yakınlarında yükselir. Dağların büyük kısmı sürülmüş arazidir. Sıçyovıye dağlarının güneyinde, batı doğu yönünde yine çok yüksek olmayan Pastbişçnıy ( Otlak ) dağları 2 Severnıy Kavkaz ( Kuzey Kafkasya ), Regionı Rossii (Rusya nın Bölgeleri), SSCB Bilimler Akademisi, Coğrafya Enstitüsü, Moskova 1957, s

28 yükselmektedir. Zengin kireçtaşı yatakları nedeniyle bu dağlar Melovıye ( Tebeşir ) dağları olarak da adlandırılmaktadır. Şekil 3. Karaçay-Çerkes Cumhuriyeti Fiziki Haritası Karaçay-Çerkes Cumhuriyeti nin hemen hemen ortasında, batıdan doğuya doğru, nehir vadileriyle kesilen Skalistıy ( Kayalık ) dağları uzanır. Kuzey yamaçları eğimli, güney yamaçları diktir. En yüksek noktası, dağların doğu kısmında, Uçkeken köyünün güneyinde bulunan Küçük Bermamıt tır (2643 m.). Skalistıy dağlarında çok sayıda mağara, Biyçesın ve Pokun Sırt gibi yaylalar vardır. Skalistıy dağlarının güneyinde, Bokovoy ( Yan, Bitişik ) dağları uzanır. Bu dağlara Ana Kafkas Sıradağları nın önünde oldukları için Peredovıye ( Ön ) dağları da denir. Bokovoy dağlarının metreye kadar ulaşan birçok zirvesi vardır. Bu 6

29 zirvelerden bazılarının kuzey yamaçlarında bütün yaz boyunca kar kalkmaz, bazı kısımlarında da buzullara rastlanır. Bokovoy dağlarının yamaçları ormanlarla kaplıdır; burada çok sayıda dere, göl ve çağlayan vardır. Karaçay-Çerkes Cumhuriyeti ile Kabardey-Balkar Cumhuriyeti sınırında bulunan, Karaçayların Mingitav, Çerkeslerin Oşhamaho adını verdiği Elbrus Dağı Kafkaslar ın ve Avrupa nın en yüksek zirvesidir. Yüksekliği 5642 metredir, sönmüş bir volkan kabul edilir. Kükürtlü, Ullu Hurzuk, Ullu Kam gibi daha sonra birleşerek Kuban ı oluşturan birçok nehir kaynağını Elbrus un buzullarından alır. KÇC nin en güneyinde, Abhazya ve Gürcistan ile sınırı oluşturan Ana Kafkas Sıradağları yükselir. Ana Kafkas Sıradağları ayrıca Vodorazdelnıy Sıradağları olarak da adlandırılır; kaynağını onun güney yamaçlarından alan nehirler Karadeniz e ve Hazar Denizi ne, kuzey yamaçlarından alan nehirler de Hazar ve Azak denizlerine dökülür. Ana Kafkas Sıradağları Küçük Laba nehrinin yukarı kısımlarından itibaren, doğudan batıya doğru 100 kilometrelik bir duvar gibi yükselir metreden yukarı kısımlar buzullarla kaplıdır. Bazı vadilerde buzulların 2000 metreye kadar indiği görülür. Kafkasların en büyük buzulları olan Alibek, Amanauz, Uzunkol, Ullukam, Tonguzorun, Azav, Bızıngı ve Dıhsuv bu bölgede yer alır. Sıradağların en yüksek zirvesi, Teberda nehrinin yukarılarında bulunan Dombay Ülgen dir (4046 m.). Psış (3790 m.) ve Guandra (3984 m.) diğer önemli zirvelerdir. Kluhor, Maruh ve Sançara gibi önemli geçitler Karaçay-Çerkes Cumhuriyeti ni Abhazya ya bağlar ve Karadeniz e açılır. 3 (EK 1) B. Đklim Karaçay-Çerkes Cumhuriyeti nin farklı yeryüzü şekillerinin, Karadeniz e ve Hazar Denizi ne yakın olmasının iklim özellikleri üzerinde büyük etkisi vardır. Genelde karasal iklim özellikleri görülmektedir. Cumhuriyet te ocak ayı ortalama hava sıcaklığı 3 Anikanov M.V., Stepanov V.V., Susokolov. Ag.e.; Geografiya Kavkaza (Kafkasya Coğrafyası), (Erişim: ); Hapayev, Safar, Karaçayevo-Çerkesiya, Naş Kray Rodnoy (Karaçay-Çerkes, Yöremiz), Çerkessk, 1992, s.5-12; KÇC resmi internet sitesi, (Erişim: ). 7

30 -3,2 C, temmuz ayı ortalama hava sıcaklığı 20,6 C dir. Maksimum sıcaklık 39 C, minimum sıcaklık -29 C olarak ölçülmüştür. 4 KÇC toprakları, genel olarak yeryüzü şekilleriyle belirlenen iklim kuşaklarına bölünür. Kuzey sınırlarından Pastbişçnıy Dağları nın yamaçlarına kadar ılımlı karasal iklim hâkimdir. Bunu esas olarak kuzeyden ve kuzeydoğudan gelen hava kütleleri biçimlendirir. Burada yıllık ortalama hava sıcaklığı 9 C, yıllık ortalama yağış miktarı 520 mm.dir. (Şekil 4) Şekil 4. Karaçay-Çerkes Cumhuriyeti'nin Đklim Haritası KÇC nin bu kısmında, ortalama hava sıcaklığı 20 C olan kuru ve sıcak bir yaz hâkimdir; maksimum hava sıcaklığı seyrek olarak 40 C ye ulaşır. Burada don eylül ayı 4 Prirodnıye usloviya ( Doğa Koşulları ), Karaçayevo-Çerkesskaya Respublika, (Erişim: ). 8

31 sonunda başlar, nisan başında sona erer. Ocak ayı ortalama hava sıcaklığı -4,2 C, minimum hava sıcaklığı - 33 C dir. Kışın az kar yağar. Cumhuriyet in yüksekliği 800 ile 1200 metre arasında değişen alçak dağlık bölgesinde ılıman iklim hâkimdir. Bu kuşakta yıllık ortalama hava sıcaklığı 8 9 C dir; maksimum hava sıcaklığı 38 C, minimum hava sıcaklığı ise -34 C dir. Kışın ortalama hava sıcaklığı -3,4 C dir. KÇC de yıllık ortalama yağış miktarı mm.dir. Orta dağlık bölgede iklim ılıman ve nemlidir. Burada, çok yüksek olmayan platolarda, deniz seviyesinden metre yükseklikte bulunan dağlar arasındaki derelerde mikro-iklim oluşmasında Skalistıy ve Bokovoy sıradağlarının rolü büyüktür. Dağlar kuzeydoğudan ve güneybatıdan gelen sisten ve soğuk rüzgârlardan büyük ölçüde koruma sağlar. Bu kuşakta bazı iklimsel farklılıkları olan sağlık ve dinlenme merkezi Teberda ile turizm merkezleri Dombay ve Arhız bulunur. Teberda şehrinde güneş ışınımı süresi yılda 2200 saate ulaşır. Burada güneşli günler yılda ortalama 90, güneşsiz günler ise toplam 16 gündür ve güneş ışınımı 250 gün bulutluluk yüzünden biraz azalır. Teberda da rüzgâr azdır, yıllık ortalama hızı 1,8 m/s. dir. Ana Kafkas Sıradağları ndan esen dağ rüzgârları kış döneminde sıcaklık getirir; burada kışın ortalama hava sıcaklığı - 2,3 C dir. Yıllık ortalama nispi nem oranı % 70 tir, yılda ortalama 700 mm. yağış düşer. Kış buraya dağlardan, bahar ise kuzeyden gelir. Teberda da yaz sıcaktır, ortalama hava sıcaklığı 15,5 C dir. Yılın en iyi zamanı sonbahar kabul edilir; en fazla açık gün sayısı bu döneme düşer, az yağış olur. (Şekil 4) Arhız ın ve Dombay ın iklimi benzerdir ve Teberda nın iklimiyle de benzerlikler gösterir. Fakat Arhız da geniş vadilerde aydınlanma daha iyidir. Arhız yerleşiminde yıllık ortalama hava sıcaklığı 5 C, temmuz ayı ortalama hava sıcaklığı 15 C, ocak ayı - 5,8 C dir. Nispi nem oranı % 72, yıllık ortalama yağış miktarı 820 mm.dir. Arhız da ve Dombay da kış yaklaşık dört ay sürer. Đlk kar genellikle kasım ortasında düşer, nisan ortasında ise tamamen kalkar. Kar örtüsünün kalınlığı 50 santimetreden 1,5-2,5 metreye kadar değişir. Arhız ve Dombay da kışın güneşli gün sayısı çoktur, hava 18 C ye kadar ısınır. 9

32 2000 ile 4000 metre arası yüksek dağlık bölgede iklim değişir. Yıllık ortalama hava sıcaklığı 2 C ile 4 C arasında olup, iklim soğuktur ve don olmayan dönem 80 ile 125 gün arasıdır. Yılda yaklaşık 2000 mm. yağış düşer. Ekim-kasım ayları karla kaplıdır, haziran-temmuzda ise kar kalkar. 5 C. Bitki Örtüsü Cumhuriyetin florasında temelini Kafkas türlerinin oluşturduğu, 235 i endemik olmak üzere 1260 tan fazla bitki türü bulunur. Üçüncü zamandan kalma reliktler, step ve hatta çöl unsurları vardır. 24 tür çiçekli bitki, yok olma tehdidi altında olan türlerin girdiği Rusya nın Kırmızı Kitabı nda yer almaktadır. Bitki örtüsü step, orman, subalpin ve alpin şeritler olarak ayrılır. Step karakteristik değildir, yoğun step şeridi yoktur. Bu şeritte özellikle adaçayı, binyaprak, çobançantası, peygamber çiçeği, step yabani buğdayı gibi çok yıllık otsu bitkiler hâkimdir. 6 Dağ önü step bitkileri yavaş yavaş çayır-step örtüsü ile değişir ve bu da geniş yapraklı ormanlara (kayın, gürgen, meşe) dönüşür. Dağlarda 2200 metreye kadar iğne yapraklı ormanlar (çam, köknar, ladin) vardır. Yabani meyve ağaçları da (elma, armut, erik, kiraz, kuşkirazı) çoktur. Orman kenarlarında, kuru yamaçlarda tıpta da kullanılan ekşi meyveli kırmızı amberbaris bulunur. Orman şeridinin alt kısmında, diğer yararlı çalı bitkilerinden akdiken, kuşburnu, kızılcık ve deniz cehrisi yetişir. Kafkas hanımeli, değişik eğreltiotu, düğünçiçeği ve çançiçeği türleri de orman şeridine özgüdür. KÇC nin orman alanı hektardır. Ormanlar cumhuriyetin toplam alanının yaklaşık % 30 unu oluşturur. Orman şeridinin bitki örtüsü step şeridinden zengindir. Bütün ormanlar, sadece seçilmiş ağaçların kontrollü kesimine izin verilen 1. grup ormana dâhildir Karaçay-Çerkes Cumhuriyeti ormanlarında bazıları relikt ve endemik olan 120 den fazla ağaç ve çalı türü yetişir. 5 Karaçayevo-Çerkesskaya Respublika (Karaçay-Çerkes Cum.), (Erişim: ). 6 Prirodnıye usloviya ( Doğa Koşulları ) 10

33 1700 ile 2400 metre arası yükseklikteki subalpin şeritte bitki örtüsü çok çeşitlidir. Yüksek otlar, çalılıklar, seyrek ve eğri orman (kısa boylu, eğri gövdeli ağaçlardan oluşan orman) hâkimdir. Üçüncü zaman relikti olan ormangülü (rododendron) bu şeride özgüdür. Subalpin şeridin çiçekli bitkilerinin çoğu temmuz ve ağustosta açar ile 3200 metre arası yükseklikteki alpin çayırlarda 3 tip çeşit bitki örtüsü görülür; alçak boylu otlardan oluşan çayırlar ve kayalık bitkileri. Alçak boylu otsu bitkilerden buzul çuha çiçeği, centiyana, çayır ıtır çiçeği, safran, menekşe v.d hâkimdir. Kaya bitkileri genelde bitki örtüsünün en üst sınırını oluştururlar. Burada en yaygın bitkiler manşet, menekşe ve çan çiçeğidir. Daha yukarıda, dağların karlarla ve buzullarla kaplı zirvelerinde ve sırtlarında toprak ve yüksek bitkiler yoktur. Bitki organizmalarından sadece yosuna rastlanır. 7 D. Akarsular ve Göller Karaçay-Çerkes Cumhuriyeti su rezervi bakımından zengindir. Kafkas sıradağlarının kuzey eğimindeki akarsular Kuban havzasına aittir. 130 civarında buzul kaynaklı dağ gölü ve çok sayıda çağlayan bulunmaktadır. KÇC topraklarında büyüklü küçüklü 172 akarsu akar. Bunlardan en büyükleri Kuban, Büyük ve Küçük Zelençuk, Teberda, Urup ve Büyük Laba nehirlerdir. Kafkasya'nın en büyük nehirleri Elbrus dağındaki buzullarından doğmaktadır. 8 (Şekil 5) Kaynağını Elbrus dağının batı yamaçlarındaki buzullardan alan Kuban nehri ve kolları yoğun bir ağ şeklinde cumhuriyet topraklarını kaplamaktadır. Kuban ın toplam uzunluğu 941 kilometredir ve 187 kilometresi KÇC topraklarında akmaktadır. Hurzuk, Ullu Kam ve Uçkulan nehirleri Uçkulan köyü yakınlarında birleşerek Kuban adını almaktadır. Kuban nehri, yukarı kesimlerinde doğu tarafından Hudes, Đndiş, Amankol vd. kolları, batı tarafından da Duvut, Gilaç, Teberda ve diğer nehirleri almaktadır. Teberda Karaçayevsk şehrinde Kuban a karışmaktadır Karaçayevo-Çerkesskaya Respublika, (Erişim: ) 11

34 KÇC nin suyu en fazla olan nehirlerinden biri olan Teberda, Gonaçhir ve Amanauz nehirlerinin birleşmesiyle oluşur. Dağlardaki karlardan ve buzullardan beslenen büyüklü küçüklü onlarca nehir Teberda ya dökülür. Bunlardan Hacıbiy, Ullu Hatipara, Muhu, Gidam batısından; Gedej, Ullu Murucu, Şumka ve Camagat da doğusundan Teberda ya karışır. Kuban nehri Çerkessk şehrinin aşağısında Küçük ve Büyük Zelençuk, Urup ve Laba gibi suyu bol birkaç kol daha alır. Bunlar Kuban ın KÇC topraklarında doğan ve akan batı kollarıdır. Doğu kollarının ise suyu azdır. Büyük Zelençuk 9 deniz seviyesinden 1500 m. yukarıdaki Arhız yerleşiminin güneyinde, Psış ve Kızgıç nehirlerinin birleşmesiyle oluşur. Kaynaklarından itibaren nehrin toplam uzunluğu 160 km.dir. Kollarının çoğu yukarı kesimlerinde ona karışır. Büyük Zelençuk un batı kaynağı olan Psış nehri, Belaya ve Amanauz un birleşmesiyle oluşur. Psış batıdan Arhız, doğudan da buzullardan çıkan Sofya nehirlerini alır. Büyük Zelençuk un doğudaki kaynağı olan Kızgıç, yukarı kesimlerde Çertova Melnitsa boğazında dar bir kanyonu geçer. Zelençukskaya stanitsasının kuzeybatısında Büyük Zelençuk a Kâfar nehri katılır. Hazar havzasına ait Kuma ve onun kolu Podkumok ile Terek in kolu Malka nehirleri de kaynaklarını KÇC topraklarından almaktadır. Ekonomik açıdan büyük önemi olan bu nehirlerden hem içme suyu sağlamada hem de sulamada yararlanılmaktadır. Stavropol Krayı na su sağlayan Büyük Stavropol Kanalı sistemi de cumhuriyet topraklarında kurulmuş ve işlemektedir. Kollarıyla birlikte uzunluğu 160 km.yi bulmaktadır. 9 Zelençuk nehrinin adı yerli dillerde Đncik veya Đncic tir. 12

35 Şekil 5. Karaçay-Çerkes Cumhuriyeti nde Akarsular Dağlardaki birçok nehir göllerden çıkmaktadır. KÇC deki göller esas olarak karstik, moren ve tektonik göllerdir. Karstik ve moren göller, menşeleri itibarıyla buz tutarlar. Kuban ın üst kesimlerinde bulunan en büyük göller Ulluköl (Uçkulan nehrinin havzası) ve Hurlaköl dür (Hudes nehrinin batısında). Teberda nehri havzasında 100 den fazla göl vardır. Bunlardan en büyükleri Murucu, Kluhor, Tumanlıköl, Baduk, Hacıbiy, Kıngırçat ve Karaköl dür. Aksaut ve Maruha nehirlerinin yukarı kesimlerinde de göller vardır, fakat en fazla göl Büyük Zelençuk havzasında bulunmaktadır. Sadece Arhız da 70 ten fazla dağ gölü vardır. Birçok göl m. yüksekliktedir ve yılın büyük kısmında buzla ve karla kaplıdır. Yaklaşık 2500 metre yükseklikte, Büyük Zelençuk un sağ kolu Rapoçay nehrinin kaynaklarında 7 metre derinliğindeki Çabaklıköl bulunmaktadır. 13

36 Kızgıç nehri havzasında 17 göl vardır. Arhız yerleşiminin batısında, Urup nehrinin kaynaklarında ve Büyük Laba havzasında onlarca büyük dağ gölü bulunmaktadır. KÇC maden suyu kaynakları bakımından da zengindir. Özellikle Elbrus Dağı yakınlarında çok sayıda kaynak bulunur. Sadece Ullu-Hurzuk nehri havzasında 20 den fazla kaynak vardır. KÇC deki en büyük buzullar Ana Kafkas Sıradağları üzerinde bulunan Calauçat, Alibek, Amanauz ve Ullu Kam nehrinin kaynağını aldığı, 7,5 km. uzunluğundaki Kükürtlü dür. Bölgede toplam 352 buzul vardır. 10 E. Tarım ve Hayvancılık Dağlık güneyde ve dağ önü denilen kuzeyde tarım ekonomisi farklıdır. Güneyde hayvancılık ağırlıktadır; koyunculuk, meyvecilik ve arıcılık geleneksel olarak gelişmiştir. 11 KÇC nin Kuban boyu düzlüğünün ucu olan kuzey ovalık kısmında hemen hemen aralıksız sürülmüş topraklar bulunmaktadır. Daha çok tahıl ekimi yapılır. Burada m. humuslu kara toprak hâkimdir. Çarlık döneminde 24,8 hektar olan ekilebilir alan 1955 te hektara çıkmıştır. Ekilebilir alanlar bugün cumhuriyet topraklarının yaklaşık % 50 sini kaplar. Buğday, mısır, ayçiçeği, şeker pancarı, patates başta olmak üzere sebze yetiştirilir. Daha yüksek kesimlerde ağırlığı yulaf almaktadır. Çevredeki büyük şehirlerin patates ihtiyacı büyük ölçüde KÇC tarafından karşılanmaktadır. Vejetasyon dönemi cumhuriyetin kuzeyinde 182 gündür ve tarım için elverişlidir. Güneyindeki dağlık bölgelerde ise gündür. Toprak ve iklim koşulları tahıl, şeker pancarı, sebze gibi tarımın başlıca kollarının gelişmesini mümkün kılar. 12 Dağlık Karaçay bölgesinde tarım alanlarının azlığı nedeniyle tarım Karaçayların ekonomisinin başlıca geçim kaynağı olmamıştır. Bahçecilik ve bağcılık, Karaçay'da ancak 17. yüzyıl sonlarında ve 18. yüzyıl başlarında gelişmeye başlamıştır. Tarım 10 Karaçayevo-Çerkesskaya Avtonomnaya Oblast, (Erişim: ) 11 Anikanov M.V., Stepanov V.V., Susokolov. A.g.e., s Na prekrestke drevnih putey Karaçayevo-Çerkesiya (Eski Yolların Kavşağında Karaçay-Çerkes ), (Erişim: ) 14

37 ekonomisinin temeli et ve süt hayvancılığıdır; koyun, keçi, büyükbaş hayvan ve domuz yetiştirilir; atçılık ve tavukçuluk yapılır. Son yıllarda tarım ürünleri üretimi düşmüştür yılında 1995 yılına göre tahıl ve baklagil üretimi %18, şeker pancarı % 56, ayçiçeği % 44,4, patates 2 mislinden fazla, et 5 misli, süt 2,1 misli, yumurta 9,8 misli ve yün üretimi de 3,6 misli azalmıştır. Aynı dönemde tarım ürünleri üreten işletmelerde de üretim düşmüştür. Bu işletmelerde üretim hacmi % 12,1 azalmıştır. 13 F. Yeraltı Kaynakları Arazinin jeolojik yapısı yeraltı kaynaklarının dağılımını belirlemektedir. Kuzeydeki düzlük bölgede temel yeraltı kaynakları metalik olmayan yapı materyalleridir. Skalistıy sırasının uzantılarında ve daha güneyde, Humara, Tolstobugorskoye v.d. rastlanan taşkömürü 19. yüzyıl ortalarından itibaren çıkarılmaya başlanmıştır. Urup nehrinin üst kesimlerinde bakır pirit (kalkopirit) elde edilir. Barit, aşıboyası (okra) ve sülüğen yatakları Urup ve Maruha nehirlerinin üst kesimlerinde, Biyçesin platosunda, Büyük Zelençuk havzasında bulunmaktadır. Kamennomost kasabasının yakınında andezit, Kuban ın üst kesimlerinde, Hurzuk köyünün güneyinde granit çıkarılır. Teberda nehrinin üst kesimlerinde siyah ve beyaz mermer yatakları işletilir. Köndelenle dağının batı eğiminde ve Gidam nehri ağzının yakınında, Agur vadisinde de mermer yatakları vardır. Teberda dan, Kuban ın üst kesimlerinden çıkarılan mermer ve granit geniş ölçüde kullanılır. Bölgenin değişik yerlerinde ateşe dayanıklı kil rezervleri bulunmuştur. Ayrıca antimon, boksit ve arsenik kaynakları da bilinmektedir. Yeraltı kaynakları arasında kömür, demir cevheri, altın, gümüş, değerli metaller, mermer, granit, alçı taşı önemlidir. KÇC mineral kaynakları bakımından zengindir. G. Sanayi Karaçay-Çerkes Cumhuriyeti nde başlıca sanayi kolları gıda, kimya ve petrokimyadır. Makine yapımı ve ağaç işleme, kömür ve maden cevheri sanayi de 13 Bayramukov Đ.H., Karaçayevo-Çerkesskaya avtonomnaya oblast, Hozyaystvo (Ekonomi), (Erişim: ). 15

38 gelişmektedir. Kömür, kurşun, çinko, bakır, granit ve mermer gibi KÇC nin güneyinde çıkarılan yeraltı kaynakları kuzeydeki sanayi tesislerinde işlenmektedir. Cumhuriyet te çimento, seramik ve silikat tuğla dâhil inşaat malzemeleri, prefabrik betonarme yapılar ve ürünler, metal olmayan yapı malzemeleri, inşaat alçısı v.d malzemeler üretilmektedir yılında KÇC de kayıtlı 1299 sanayi işletmesi vardı. Bunlardan 23 ü (% 1,8) devlete ve belediyelere aitti i (% 92,2) özel işletme ve 33 ü de (% 2,5) devlet ve özel teşebbüs ortak işletmelerdi. Faaliyette olan işletme sayısı 575 idi (Toplam sayının % 44,3 ü); bunların içinde büyük ve orta ölçekli olanların sayısı 59 du yılında sanayi üretimi belirgin bir istikrara kavuşmuştur milyon ruble bedelinde üretim yapılmıştır. Önceki yıla göre en büyük artış kimya ve petrokimya kollarında (% 148,8), hafif sanayide (% 147,1), demir dışı metalürjide (% 127,7), makine yapım ve metal işleme kollarında (% 124,7) olmuştur. Üretimde en büyük pay (% 94,5) büyük ve orta ölçekli işletmelere düşmektedir yılında Karaçay-Çerkes Cumhuriyeti sanayii içinde başlıca yeri üretim hacmine göre şu sanayi kolları almaktadır: Kimya ve petrokimya sanayi 1042,5 milyon ruble (Toplam üretim hacmi içinde % 36,8). Unculuk dâhil gıda sanayi 570 milyon ruble (% 20,1). Đnşaat malzemeleri sanayi 440,5 milyon ruble (% 15,5). Elektrik enerjisi 390,5 milyon ruble (% 13,8). Diğer sanayi kollarında ise durum şöyledir: Makina yapım ve metal işleme sanayi 170 milyon ruble (Toplam üretim hacmi içinde % 6). Demir dışı metalürji 154,1 milyon ruble (Toplam üretim hacmi içinde % 5,4). Orman, kereste işleme ve selülozkâğıt sanayi 39,1 milyon ruble (% 1,4). Hafif sanayi 11,2 milyon ruble (% 0,4). Matbaa sanayi 7,1 milyon ruble (% 0,3). Tıp sanayi 4,1 milyon ruble (% 0,14). Cam ve porselen-fayans sanayi 1,1 mil. ruble (% 0,04). Diğer sanayi kolları 3,7 mil. ruble (% 0,13)

39 H. Ulaşım 19. yüzyılda yerleşim yerleri kendi aralarında ve dış dünyayla sadece dar dağ patikalarıyla bağlıydı. Özellikle dağlık Karaçay bölgesi ulaşım ağı bakımından son derece kötü durumdaydı larda Kuban Oblastı Elbrus Okrugu yönetimi ilk olarak dağlık bölgelerde yol yapmıştır. Yol Ak Kala, Taşkepir köylerinden ve Kuban Vadisi nin üst kesimlerinden geçerek Batalpaşinsk i Uçkulan la birleştiriyordu. Bir süre sonra yol diğer köylere de ulaşmış, Duvut ve Cazlık köyleri dış dünyaya bağlanmıştır. Kayalık arazi nedeniyle uzun ve zorlu bir çalışmadan sonra 1879 yılında yol Karaçay bölgesinin merkezine ulaşmıştır. Ama dağlardan gelen seller yüzünden bazı bölümleri uzun sürede, bazıları da tekrar yapılmıştır. Daha sonra Mara ve Teberda vadilerine giden yol yapılmıştır te Rostov-Vladikafkas demiryolu açılmıştır. 15 Gelişmiş bir yol ağı bulunmaması geçmişte ekonomik ilişkilerin gelişmesini de büyük ölçüde engellemiştir. Sovyetler Birliği döneminde Nevinnomıssk tan Çerkessk e ve daha öteye, Ust-Ceguta yerleşimine kadar demiryolu hattı döşenmiştir. Bugün de tek demiryolu ağı budur. Demiryollarının uzunluğu 50 km.dir. Karayolu ulaşımı nispeten gelişmiştir. Başlıca otoyolu Askeri Sohum Yolu dur. Yol Çerkessk ten Karaçayevsk e ve devamla Teberda ve Dombay tarafına, Kluhor geçidine gitmektedir. Karayolu ağı 3349 km.den fazladır. Genel kullanıma açık otoyollar 1639 km, federal otoyol ise 436 km. uzunluğundadır. Çerkessk, havayoluyla Rusya nın yakın büyük şehirlerine bağlıdır. Đ. Turizm Karaçay-Çerkes Cumhuriyeti nde en önemli turizm bölgesi, Teberda Milli Parkı nı da içine alan Elbrus bölgesidir. Rusçada Prielbrus olarak adlandırılan bu bölge, geçmiş yıllarda turizm ve kayak tesisleriyle, dağcılık merkeziyle bütün Sovyetler Birliği nde ünlüydü. Eşsiz doğal ve iklimsel koşulları, oldukça büyük kapasiteli tesisler 1980 lerin sonunda ve 1990 ların başında yılda 800 bin kadar turisti ve sporcuyu buraya çekiyordu. Dombay, Teberda ve Arhız da bulunan turistik tesisler, turizm ve dinlenme merkezleri aynı anda 6 bin kişiyi, dağcılık kampları da 1000 kişiyi ağırlayabiliyordu. 15 Tekeyev, Kemal M., Karaçayevtsı i Balkartsı ( Karaçaylar ve Balkarlar ), Moskova,

40 KÇC halkından 10 binden fazla kişi de turizm sektöründe çalışıyordu. Başlıca tatil kolları kayak, dağ yürüyüşü ve atlı spor, sağlık turizmiydi döneminde Rusya da yaşanan yüksek enflasyon, işletmelerin, organizasyonların ve halkın gelirinin düşmesi, Rusya vatandaşları için dünyanın diğer tatil merkezlerinin açılması gibi nedenlerden KÇC turizminde büyük bir düşüş yaşandı. Kafkasya da yaşanan etnik çatışmalar ve suç oranının artması da Prielbrus u sevenleri korkutan bir etken oldu. Eski canlılığına kavuşamasa da KÇC turizmi bugün yavaş yavaş toparlanmaktadır. Turizm ve dağcılık tesislerinin modernleştirilmesi, ulaşım yollarının genişletilmesi gibi çalışmalar yürütülmektedir Karaçay-Çerkes Cumhuriyeti Turizm, Beroyev, B.M., Prielbrusye, Moskova

41 III. KARAÇAY-ÇERKES CUMHURĐYETĐ NÜFUSUNUN GELĐŞĐMĐ A. 18. ve 19. Yüzyıllarda Bölgenin Rusya nın Đdari Yapısı Đçindeki Yeri ve Nüfusu Rusya nın idari sisteminin temeli I. Petro nun 18 Aralık 1708 tarihli kararnamesiyle atılmıştır. Bu tarihte Rusya 8 büyük guberniya ya bölünmüştür; guberniyalar da kendi içlerinde uyezd lere ayrılmıştır. II. Katerina döneminde bazı guberniya lar, bir tür askeri valilik olan namestniçestvo lara dönüştürülmüştür. Sınır bölgelerinde ve Kazakların yerleştirildiği topraklarda guberniyaların karşılığı olan idari birimler oblast olarak adlandırılmıştır yüzyıllarda sınır bölgelerinde birkaç guberniyanın dâhil olduğu büyük bölgeler kray ları (kenar, uç) oluşturmuştur den itibaren Kazakların yaşadığı topraklarda okrug ların veya uyezd lerin karşılığı olarak otdel ler kurulmuştur. 17 Bu çalışmada guberniya karşılığı olarak eyalet, namestniçestvo karşılığı olarak da genel valilik terimleri kullanılmıştır. Uyezd, oblast ve otdel gibi idari birimlerin adları ise, Türkçede yerleşmiş karşılıkları olmadığı için olduğu gibi bırakılmıştır. Kafkasya Rusya tarafından 150 yıldan fazla bir sürede ele geçirilmiştir. Ele geçirilen topraklarda Rusya nın kendi idari sisteminden farklı bir sistem kurulmuş ve yeni topraklar ele geçirildikçe, şartlar değiştikçe bu sistem de sürekli değişmiştir. Rus birlikleri tarafından Kafkasya sınırında ilk kez 1735 yılında istihkâmlar ve kaleler kurulmaya başlanmıştır. 5 Mayıs 1785 te II. Katerina nın emriyle bugünkü Mozdok, Stavropol, Kızlyar ve Astrahan topraklarını içine alan Astrahan Eyaleti lağvedilmiş ve yerine Kafkasya Genel Valiliği kurulmuştur. (Yönetim merkezi Malka nehrinin Terek e karıştığı yerde kurulan Yekaterinograd; merkez 1790 da yeniden Astrahan a taşınmıştır). Kuban tarafı Kafkasya Genel Valiliği ne dâhil edilmiş, valiliğin toprakları da Astrahan ve Kafkas olmak üzere iki oblasta ayrılmıştır. 17 Tarhov S.A., Đzmeneniye administrativno-territorialnogo deleniya Rossii za posledniye 300 let (Son Üç Yüz Yıl Đçinde Rusya nın Đdari Yapısındaki Değişiklikler), Geografiya Gazetesi Elektronik Versiyonu. (Erişim: ). 19

42 Yine II. Katerina nın emriyle Karadeniz (Çernomorski) Kazak Ordusu kurularak, 1792 de Azak Denizi nden Ust-Laba kalesine kadar, Kuban ın yukarı akıntısı boyunca bütün topraklar Kazaklara bağışlanmıştır den 1798 e kadar Kuban nehri üzerinde Karadeniz (Çernomorskaya) ve Kuban kordon hatları inşa edilmiştir yılında, inşa edilen bu istihkâmlar ve kaleler toplu halde Kafkas Hattı olarak adlandırılmıştır. Çar I. Pavel in idari reformları sırasında Kafkasya Genel Valiliği nin adı 1796 da tekrar Astrahan Eyaleti olarak değiştirilmiştir yılında Laba nehri ağzından Hazar Denizi kıyısına, Manıç ın kuzeyine kadar bütün topraklar Astrahan Eyaleti nden alınarak Kafkasya Eyaleti adıyla yeni bir idari birim kurulmuştur. Yönetim merkezi Georgiyevsk olan eyalet beş uyezd e bölünmüştür: Aleksandrovski, Yekaterinodar, Kızlyar, Mozdok ve Stavropol. 24 Temmuz 1822 de Kafkasya Eyaleti Kafkas Oblastı olarak yeniden düzenlenmiş ve yönetim merkezi Stavropol e taşınmıştır. Bugün Karaçay-Çerkes Cumhuriyeti nin bulunduğu Kuban bölgesi 1820 lerden itibaren Rusya nın hâkimiyetine girmeye başlamıştır ve bu süreç 1860 larda tamamlanmıştır. Bu nedenle 19. yüzyılın ilk yarısına ait nüfus verileri tamamen tahminidir. Mevcut nüfus bilgileri genellikle askeri istihbarat raporlarına dayanmaktadır Çarlık yönetimi tarafından vergi mükellefi listelerinin düzenlenmesi ve düzeltilmesi amacıyla belli aralıklarla, sadece belli yaştaki erkekleri kapsayan revizyon lar yapılmıştır. Kafkasya nın bölgeleri Rusya nın idari sistemine dâhil oldukça, yapılan bu revizyon larda Kafkasyalı nüfusla ilgili bilgiler de yer almaya başlamıştır. V. Revizyon ve yerel sayım verilerine göre, 19. yüzyıl başında Kuzey Kafkasya nın Kafkas Dağlarında karşısında gösterilen yerli nüfusu kişidir. Bunun içinde Nogaylar 4.400, Karaçaylar ve Çerkesler kişidir. 18 Mayıs 1847 de Kafkas Oblastı, Kafkas Hattı nı da içine alacak şekilde düzenlenerek Stavropol Eyaleti ne dönüştürülmüştür yılında Kafkas Hattı, bütün Terek ve Malka havzasını içine alan doğu yarısı Sol Kanat, Kuban havzası da Sağ Kanat 18 Kabuzan V.M., Naseleniye, s. 144, Tablo

43 olmak üzere ikiye ayrılmıştır. Karadeniz Kıyı Hattı nın Kuban ağzından Gagra derbentine (Abhazya) kadar olan kısmı da Sağ Kanat a bağlanmıştır. Böylece Kafkas Hattı nın Sağ Kanadı, Kuban a yerleştirilen Karadeniz ve Hat Kazaklarının toprakları dışında, kuzeyden ve doğudan Kuban nehriyle ve bu Kazak ordularının topraklarıyla; batıda Karadeniz le ve güneyden Kafkas dağlarıyla sınır olmuştur. Sınır Elbrus dağı ve Küçük Laba kaynakları arasında Kafkas sıradağları çizgisinden geçerek Küçük Laba kaynaklarından itibaren güneybatıya dönmekte ve düz bir çizgi halinde Gagra burnuna kadar inmektedir. Bu tarihten itibaren bütün bu topraklar Kuban ötesi (Zakuban) ve burada yaşayan halklar da Kuban (ötesi) halkları olarak adlandırılmaya başlamıştır. 19 Kafkas Hattı nın bugünkü Karaçay-Çerkes Cumhuriyeti topraklarını içine alan Sağ Kanadı nın genişliği oldukça büyüktür ve kendi içinde dörde bölünmektedir: 1) Kuban hattı, 2) Laba hattı, 3) Zelençuk hattı ve 4) Belaya nehrinde yeniden başlatılan ve istihkâmlardan birine kadar uzanan hat. Bu hatlar da uçastok denilen ve her birinde Kazak Hat Ordusu nun brigada denen birer birliğinin bulunduğu daha alt birimlere ayrılmaktadır. Kuban hattında Ust-Laba, Proçnookop, Stavropol ve Batalpaşa olmak üzere 4 uçastok yer almaktadır de yapımına başlanan Laba Hattı, Proçnıy Okop tan Ust-Laba istihkâmına kadar uzanmaktadır ve buraya 13 Kazak stanitsası (köyü) yerleştirilmiştir. Zelençuk hattı ise Nadejinski istihkâmından başlamaktadır yılında yapılan X. Revizyon ve yerel sayım verilerine göre oluşturulan tablo nüfus hakkında genel bir fikir vermektedir. (Tablo 1). Bu yıllarda Kuzey Kafkasya nın düzlük bölgelerine Kazaklar yerleştirilmiş, yerli halk ise dağlara çekilmiş durumdadır yılında Kuban Oblastı nın kurulacağı Sağ Kanat ta kişi olan toplam nüfus içinde yerli halktan kişi yaşamaktadır. Bu nüfustan kişi Çerkes (Bunun içinde Kabardeyler kişi olarak ayrıca gösterilmiştir), kişi Karaçay, kişi de Nogaydır. Bu sayılar gerçeğe yakın görünmemektedir ve daha 19 Anuçin D.G., Oçerk gorskih narodov Pravogo Krıla Kavkazskoy Linii ( Kafkasya Hattı Sağ Kanadı nın Dağlı Halkları ), Voyennıy Sbornik (Askeri Külliyat), No 1, St. Petersburg, 1860; Kaynak: Russkiye avtorı XIX veka o narodah tsentralnogo i severo-zapadnogo Kavkaza ( Merkezi ve Kuzeybatı Kafkasya Halkları Hakkında XIX Yüzyıl Rus Yazarlarının Yazdıkları ), Cilt 2, EL-FA Yayınevi, Nalçik Stal Karl F., Etnografiçeskiy oçerk çerkesskogo naroda (1852) ( Çerkes Halkı Üzerine Etnografya Denemesi ), Russkiye avtorı XIX veka o narodah tsentralnogo i severo-zapadnogo Kavkaza (Merkezi ve Kuzeybatı Kafkasya Halkları Hakkında XIX Yüzyıl Rus Yazarlarının Yazdıkları), Cilt 1, EL-FA Yayınevi, Nalçik

44 sonraki verilerle çelişmektedir. Abazalar tabloda gösterilmemiştir. 24 bin kişi gösterilen Karaçaylar ise sonraki yıllara ait verilerde bin kişi görünmektedir. 21 Tablo 1 X. Revizyon (1858) ve Yerel Sayım Verilerine Göre 1850 li Yıllarda Kuzey Kafkasya Nüfusunun Etnik Yapısı (kişi) Toplam Rus Ukraynalı Nogay Çerkes Karaçay Stavropol Eyaleti Sağ Kanat (Kuban) Yey Yekaterinodar Taman Dağlı Halkların Topraklarında Kafkas Dağlarında Toplam Kuban Kazak Ordusu Sağ Kanat Toplam Sol Kanat (Terek) Pyatigorsk Kizlyar Mozdok Terek Kazak Ordusu Kafkas Dağlarında Sol Kanat Toplam Karadeniz Kıyı Hattı GENEL TOPLAM* Kaynak: Kabuzan, s. 189, Tablo 55. * Bu sayıya Dağıstan Oblastı nın nüfusu da eklendiğinde ( kişi), Kuzey Kafkasya nın toplam nüfusu kişi olmaktadır. Dağıstan da Kafkasyalı nüfus dışında sadece 200 Rus yaşamaktadır. Karaçay bölgesi, Kafkas Hattı nın sağ ve sol kanatları arasında tek irtibat bölgesi olduğundan Ruslar tarafından stratejik açıdan çok önemli görülmüştür ve erken bir tarihte, 1822 yılında Rusya tarafından ele geçirilmiştir e kadar kendi beyleri ( biy ) tarafından yönetilen Karaçaylarda ve diğer halklarda bu tarihten itibaren komiserlik (pristavstvo) yönetimi kurulmuştur. Yerli nüfus beş komiserin (pristav) yönetimine bağlanmıştır: 1) Nevinnomıssk ta bulunan Kuban ötesi halkları baş komiseri Mansur, Kıpçak ve Karamirza Nogayları ile Dudaruko Abazalarını yönetmektedir. 2) Ust-Ceguta istihkâmında bulunan Tohtamış komiseri Tohtamış Nogaylarını ve Kuban Abazalarından Looları yönetmektedir. 3) Zelençuk hattı komutanına bağlı olarak 1848 de görevlendirilen ve Nadejinski istihkâmında bulunan komiser, Kabardey 21 Kabuzan V.M., Naseleniye Severnogo Kavkaza v XIX-XX vekah - Etnostatistiçeskoye issledovaniye ( Yüzyıllarda Kuzey Kafkasya nın Nüfusu Etno-Đstatistik Araştırması), Rusya Bilimler Akademisi Rusya Tarihi Enstitüsü, St. Petersburg,

45 Çerkeslerini ve Başılbay Abazalarını yönetmektedir. 4) Besleney ve Kuba Ermenileri komiseri Navruz Nogaylarını, Sultan Nogaylarının bir kısmını, Besleneyleri ve Kuban Ermenilerini yönetmektedir. 5) Laba komiseri Temirgoy ve Rusya ya bağlanan Hatukay Çerkeslerini yönetmektedir; Temirgoyevskaya stanitsasında yaşamaktadır de Karaçay Komiserliği ne birkaç Abaza köyü dâhil edilmiştir yıllarında var olan Teberda Komiserliği daha sonra Karaçay Komiserliği ne bağlanmıştır. Son olarak, 1861 yılında Karaçay Komiserliği ile Tohtamış Komiserliği Yukarı Kuban (Verhne-Kubanskoye) Komiserliği olarak birleştirilmiştir da Şeyh Şamil in teslim olmasıyla Dağıstan da ve Çeçenistan da direnişin sona ermesi, Rusya hükümetinin bütün gücünü ve dikkatini Kuzeybatı Kafkasya ya toplamasını sağlamıştır. Bu, yeni ele geçirilen topraklarla birlikte yeni idari düzenlemeler getirmiştir. Şubat 1860 ta Çar II. Aleksandr ın kararnamesiyle Karadeniz Kazak Ordusu nun adı Kuban Kazak Ordusu olarak değiştirilmiştir. Aynı yılın kasım ayında Kafkas Hattı Stavropol Eyaleti nden ayrılarak, Kuban Kazak Ordusu nun toprakları sayılan Sağ Kanat Kuban Oblastı, Terek Kazak Ordusu nun toprakları sayılan Sol Kanat da Terek Oblastı adlarıyla iki yeni idari birim kurulmuştur. Aynı kararnameye göre Kafkas sıradağlarının kuzeyinde kalan bütün topraklar, yani Stavropol Eyaleti ile Kuban ve Terek oblastları bundan sonra Kuzey Kafkasya olarak adlandırılacaktır. Böylece Kafkasya Genel Valiliği 1860 yılında Kuzey Kafkasya ve Kafkas Ötesi (Zakavkazye) olarak iki birime ayrılmıştır. 22 Kuzey Kafkasya nın batı kısmında yer alan Kuban Oblastı nın alanı, Kuban nehrinin ve kollarının akıntısı boyunca km 2 dir. Güneyde Ana Kafkas Sıradağları bölgeyi Karadeniz sahilinden ve Kutais Eyaleti nden ayırmaktadır. Kuzeyde Don Oblastı (Don Kazak Ordusu nun toprakları) ile sınırdır. Doğuda Terek Oblastı yla sınırı Elbrus Dağı ve uzantılarından, Stavropol Eyaleti yle sınırı da Yey nehri ve kollarından geçmektedir. Kuban Oblastı batıda yarımada şeklinde Karadeniz e ve Azak Denizi ne sokulmaktadır. Kuban nehri, oblastı nehir boyunca uzanan step düzlüğü (Prikuban) ve 22 Reformı h godov XIX v. na Donu i Severnom Kavkaze ( XIX Yüzyılın li Yıllarında Don da ve Kuzey Kafkasya da Reformlar ). Đstoriya Dona i Severnogo Kavkaza (Don ve Kuzey Kafkasya Tarihi), Rusya Soros Vakfı Açık Toplum Enstitüsü. XX/Reforms_adm.htm, (Erişim: ). 23

46 güneydeki dağlık bölge (Zakuban) olmak üzere ikiye bölmektedir kişilik nüfusunun (şehirlerde 186 bin) % 91 i Rus, % 9 u ise Kafkasyalıdır. Topraklarının % 56 sı Kazak stanitsalarının (köy), % 21 i özel kişilerin, % 12 si Kazak Ordusu nun ve % 8 i hazinenin mülkiyetindedir. Bugünkü Karaçay-Çerkes Cumhuriyeti toprakları genel olarak Kuban Oblastı nın Batalpaşa Otdeli sınırları içinde yer almaktadır. Kuban Oblastı nın güneydoğusunda, Kafkas sıradağlarının kuzey eğiminde yer alan Batalpaşa Otdeli km 2 yüzölçümüne sahiptir ve Laba, Psekups, Urup, Zelençuk ve Elbrus okruglarından oluşmaktadır. Karaçaylar Elbrus, Nogaylar Zelençuk ve Urup, Abazalar Zelençuk ve Elbrus, Çerkesler ise bütün okruglarda yaşamaktadır. Otdel in kuzey ve orta kısmında nüfus, Kuban ın her iki yanında çoğunlukla Ruslardan oluşmaktadır yılında Kafkas-Rus Savaşı nın sona ermesi ve Kafkasyalı yerli nüfusun çoğunun göç ettirilmesi sonucunda yeniden idari düzenlemeler yapılmıştır. O tarihte Kuban Oblastı Bjeduğ, Abadzeh ve Şapsığ okrugları ile Yukarı ve Aşağı Kuban komiserliklerinden oluşmaktadır. 30 Eylül 1864 te Yukarı ve Aşağı Kuban komiserlikleri kaldırılarak yerine Karaçay, Abaza ve Ermeni uçastoklarından oluşan Yukarı Kuban Okrugu kurulmuştur. Bjeduğ Okrugu Hamışey ve Çerçeney uçastoklarına ayrılarak olduğu gibi korunmuştur. Abadzeh Okrugu da Yukarı ve Aşağı Laba uçastoklarına ayrılarak aynı şekilde kalmıştır. Şapsığların tamamı göç ettiğinden 1 Ekim den itibaren Şapsığ Okrugu kaldırılmıştır yılında Kuban Oblastı nın okrug sayısı beşe çıkarılmıştır: Elbrus (Karaçay ve Kuma nehri boylarındaki Çerkes köyleri), Zelençuk (Çerkesler, Abazalar ve Nogaylar), Urup (Çerkesler, Nogaylar, Ermeniler), Laba (Laba ve Belaya nehirleri boyunda yaşayan Batı Çerkesleri) ve Psekups (Kuban ın orta akıntısı ve Psekups un aşağı akıntısı boyunda yaşayan Batı Çerkesleri) okrugları kurulmuştur Kubanskiye voyskovıye vedomosti ( Kuban Ordu Bülteni ), No 15, 1867, Erudutsiya Rusya Elektronik Ansiklopedi, (Erişim: ). 24 Kumıkov T.H., Đdari Düzenlemeler Hakkında Kuban Oblastı Birliklerine Emir - 30 Eylül Problemı kavkazskoy voynı i vıseleniye çerkesov v predelı Osmanskoy imperii (20-70-e gg. XIX v.) (Kafkas Savaşı Problemleri ve Çerkeslerin Osmanlı Đmp. Topraklarına Tehciri (19. yy li Yıllar)), Sbornik arhivnıh dokumentov (Arşiv Belgeleri)., Nalçik, 2001, No 265, s

47 yıllarına çıkarılan kararnamelerle Kuban ve Terek oblastlarında askeri-halk yönetimi uygulaması başlamıştır Ocak 1871 de Kuban ve Terek oblastlarında askeri-halk yönetimi kaldırılarak, köyleri idari birime dönüştüren sivil yönetime geçilmiştir. 26 Askeri okruglar kaldırılarak yerine sivil uyezdler kurulmuştur. Kuban Oblastı Yey, Temrük, Yekaterinodar, Batalpaşa ve Maykop uyezdlerine bölünmüştür. Bu tarihe kadar ayrı okruglarda (Elbrus, Zelençuk ve Urup) yaşayan Karaçaylar, Abazalar, Çerkesler ve Nogaylar komşu Kazak stanitsalarıyla birlikte Batalpaşa Uyezdi nde toplanmıştır. Bugünkü Karaçay-Çerkes Cumhuriyeti nin tek bir idari birim olarak yaklaşık sınırları ilk kez bu tarihte ortaya çıkmıştır. A.F. Rittih 1875 yılında yayınlanan çalışmasında, 1867 verilerine göre Kuzey Kafkasya nın etnik yapısını ve etnik grupların nüfuslarını vermektedir. (Tablo 2). Bu tabloya göre Batalpaşa, Kuban Oblastı nın en büyük nüfuslu uyezdidir. Başka tablolarda görülen Ukraynalılar (Kazaklar) burada muhtemelen Rus nüfusa dâhil edilmiştir. Nogay nüfusu Batalpaşa da yok gösterilmiştir. Karaçaylar ise tabloda hiç yer almamaktadır. 25 Askeri-Halk Yönetimi (Voyenno-narodnoye upravleniye): Yönetimin siviller, Kazaklar ve yerli halk (Dağlılar) için ayrı ayrı olduğu sistem. Yerli halk üzerindeki bütün askeri, idari ve kısmen polisiye ve yargı erki oblastların askeri komutanlığının elinde toplanıyordu. Okrugun başında ordu subaylarından atanan okrug komutanı, kalem işleri için okrug komutanından, yardımcısından, sağlıkçıdan, iki çevirmen, sekreter, yerli halktan iki temsilci ve iki kadıdan oluşan okrug idareleri kurulmuştu. 26 Köy yönetimi (Aulnoye (Selskoye) Upravleniye) sistemine göre, yönetimin en alttaki halkası köy meclisleriydi. 30 ve daha az haneli köylerde bütün hane reisleri mecliste yer alıyordu. 300 haneden az köylerde meclis, seçilen 30 temsilciden oluşuyordu. Hane sayısı 300 den fazlaysa her 10 hane için 1 kişi seçiliyordu. Toprak dağıtımından toplumsal konulara kadar köyü ilgilendiren birçok konu köy meclislerinin yetkisindeydi. Köy yönetimi yapısı itibarıyla birçok yönden Kazakların stanitsa yönetimine benziyordu. (Sbornik Svedeniy o Terskoy Oblasti (Terek Oblastı Hakkında Bilgiler Külliyatı), Vladikafkas, Vıp. 1. S. 99). 25

48 Tablo Yerel Sayımına Göre Kuzey Kafkasya Nüfusunun Etnik Yapısı (kişi) Toplam Rus Ukraynalı Nogay Çerkes Abaza Alman Rum Ermeni Stavropol Eyaleti Kuban Oblastı Yey Temrük Yekaterinodar Batalpaşa Maykop Toplam Terek Oblastı Pyatigorsk Georgiyevsk Vladikafkas Grozni Kizlyar Hasav-Yurt Vedeno Argun Toplam GENEL TOPLAM* * Bu sayım verilerinde Çerkesler Adıgeyli ( kişi), Bjeduğ (6.500 kişi), Çerkes (1.200 kişi) ve Kabardey ( kişi) olarak sınıflandırılmıştır. Karaçayların nüfusu gösterilmemiştir. Kaynak: Rittih A.F., Plemennoy sostav kontingentov russkoy armii i mujskogo naseleniya Yevropeyskoy Rossii. (Avrupa Rusyası nın Erkek Nüfusunun ve Rus Ordusu nun Kavim Yapısı). St. Petersburg, 1875, s //Kabuzan, Tablo 64, s li yıllarda Kuban ve Terek oblastlarında yeni idari düzenlemeler yapılmıştır. Kafkasya nın Rusya yla bütünleşme sürecinin büyük ölçüde tamamlandığı düşünülerek, III. Aleksandr ın kararnamesiyle 22 Kasım 1881 de Kafkasya Genel Valiliği kaldırılmıştır. Böylece Kafkasya doğrudan Rusya nın idari sistemine dâhil edilmiştir. Kuban Oblastı nın uyezd sayısı beşten yediye çıkarılmıştır. (Yekaterinodar, Yey, Temrük, Zakuban, Maykop, Batalpaşa ve Kavkaz) yılına ait aşağıdaki tabloda (Tablo 3), önceki tabloyla karşılaştırıldığında nüfus sayılarında büyük fark görülmektedir. Batalpaşa Uyezdi nin 1867 de olan nüfusu 15 yıl sonra olmuştur de Batalpaşa da kişi olan Çerkes nüfusu 1882 de kişiye inmiştir, ancak Kuban Oblastı toplamında sayı yakındır. Bu farklılıklar yeni idari düzenlemenin sonucu olsa gerekir. Maydan olarak yazılan uyezd Maykop un yanlış yazılmış şekli ya da kısa bir dönem kullanılmış ismi olabilir. Karaçayların nüfusu gerçeğe en yakın olarak bu tabloda verilmiştir. 26

49 Tablo Yerel Sayımına Göre Kuban Oblastı nın Etnik Yapısı (Nüfus (kişi) ve Oran (%)) Uyezd/ Milliyet Yekaterinodar Yey Temrük Zakuban Maydan Batalpaşa Kavkaz Toplam Abaza % 6.5 % 1 Alman % 2.1 % 0.6 % 1 % 0.5 % 1.3 % 2.1 % 1.3 Çerkes % 9.7 % % 16.4 % % 34.3 Ermeni % 0.2 % 2.7 % 0.6 Eston Karaçay % 10.4 % 1.6 Kazan Tatarı Leh % 0.1 Nogay % 3.5 % 0.5 Oset % 0.8 % 0.1 Rum % 1.6 % 0.2 Rus % 26.1 % 10.9 % 6.2 % 32.6 % 63.1 % 56.2 % 73.3 % 41 Ukraynalı % 61.4 % 87.5 % 90.3 % 66.5 % 17.2 % 13.3 % 20.8 % 46.8 Yahudi % 0.5 % 0.3 Toplam % 100 % 100 % 100 % 100 % 100 % 100 % 100 % 100 Kaynak: Kavkazski Kalendar na 1886 god. Tiflis. 1885, s //Kabuzan, Tablo 65, s yılında idari bölgeler yeniden düzenlenmiş ve uyezdler otdel lere çevrilmiştir. Zakuban ın adı değiştirilerek Laba Otdeli olmuştur. Otdeller de kendi içinde uçastok lara ayrılmaktadır. Batalpaşa Otdeli nde Çerkes, Abaza ve Nogay köyleri yeni kurulan Biberd uçastokuna; Karaçay köyleri ile bir Çerkes (Humara) ve bir Abaza köyü de (Kuma-Abazinski) Humara uçastokuna bağlanmıştır. Beş şehrin (Yekaterinodar, Maykop, Yey, Temrük, Anapa) bulunduğu Kuban Oblastı nın idari merkezi yine Yekaterinodar (bugünkü Krasnodar) olmuştur. Oblastın başında, askeri olarak tümen komutanı, sivil olarak da genel vali (gubernator) yetkilerine sahip, aynı zamanda Kuban Kazak Ordusu atamanı olan bir komutan tayin edilmiştir. Otdellerin başında Kazak atamanları, okrugların ve uçastokların başında ise bütün askeri ve idari 27

50 yetkiyi ellerinde bulunduran Rus subayları bulunmaktadır. Bu düzenlemeyle Kuzey Kafkasya da askeri Kazak yönetimi kurulmuştur Rusya Đmparatorluğu Birinci Genel Nüfus Sayımı Çarlık Rusyası nın ilk ve tek genel nüfus sayımı 9 Şubat 1897 de yapılmıştır. Doğrudan etnik aidiyet sorulmamış, anadili esas alınmıştır. 8 yılda değerlendirilen sonuçlar 1905 te 25 tablo içeren iki cilt halinde yayınlanmıştır yılı sayım verilerine göre, daha sonra Karaçay-Çerkes Cumhuriyeti nin kurulacağı toprakların yer aldığı Batalpaşa Uyezdi nin nüfusu kişidir. Nüfus yoğunluğu Kuban Oblastı nın ve Kafkasya nın genelinden düşük olmakla birlikte, Rusya genel nüfus yoğunluğunun hemen hemen üç katıdır. Erkek ve kadın nüfusları ve oranları konusunda veri bulunamamıştır. Tablo 4 Rusya Đmparatorluğu 1897 Yılı Birinci Genel Nüfus Sayımı Nüfus ve Nüfus Yoğunluğu Nüfus (kişi) Nüfus Yoğunluğu Erkek % Kadın % Toplam (kişi/km 2 ) Rusya Kafkasya Kuban Oblastı Batalpaşa Uyezdi Kaynak: 100 let so vremeni publikatsii svodnıh itogov Vseobşçey perepisi naseleniya 1897 goda. (1897 Genel Nüfus Sayımı Sonuçlarının Yayınlanmasının 100. Yılı). Aktarma: Pervaya Vseobşçaya perepis naseleniya Rossiyskoy Đmperii 1897 g. (1897 Rusya Đmparatorluğu Birinci Genel Nüfus Sayımı). Redaktör N.A.Troynitski. t.i. S.- Peterburg, Demoscope sayımına göre Batalpaşa Uyezdi nde 5332 hane Dağlı (yerli) nüfus vardır. 28 Dağlı köyü bulunmaktadır ve bu köylerde kişiden oluşan 5332 aile yaşamaktadır. 69 kişi ailesizdir. Köylerin toplam nüfusu kişidir ve hepsi 27 Administrativnıye preobrazovaniya h godov XIX veka na Donu i Severnom Kavkaze ( XIX Yüzyıl li Yıllarda Don da ve Kuzey Kafkasya da Yapılan Đdari Düzenlemeler ). Đstoriya Dona i Severnogo Kavkaza (Don ve Kuzey Kafkasya Tarihi), Rusya Soros Vakfı Açık Toplum Enstitüsü. (Erişim: ). 28 Grigorianz, Margarita, Pervıy Demografiçeski Avtoritet Rossii ( Rusya nın Đlk Demografik Otoritesi ), Naseleniye&Obşçesvo (RBA Demografi ve Ekoloji Merkezi Bilgi Bülteni), No 19, Mayıs 1997; (Erişim: ) 28

51 Müslümandır konut vardır. Batalpaşa Otdeli Kuban Oblastı nın en yoğun nüfuslu idari birimidir. 29 Kabuzan ın verilerine göre ise Kuban Oblastı nda yerli nüfus (Nogay, Çerkes, Abaza, Karaçay) kişidir. Bu nüfusun ü Batalpaşa da yaşamaktadır ve kişisi Karaçaydır. Tablo Nüfus Sayımına Göre Kuban Oblastı nın Etnik Yapısı (kişi) Uyezdler Rus Ukraynalı Nogay* Çerkes Abaza Karaçay Yekaterinodar Batalpaşa Yey Kavkaz Laba Maykop Temrük Toplam Kaynak: Kabuzan, Tablo 66, s Pervaya Vseobşçaya perepis naseleniya Rossiyskoy imperii 1897 (1897 Rusya Đmparatorluğu Birinci Genel Nüfus Sayımı), Vıp. 17. SPb., 1905, s * Nogaylar ayrıca Dağıstan Oblastı nda 1,9, Stavropol Eyaleti nde 19,6 (Aleksandrovski - 3,7, göçebe 15,9), Terek Oblastı nda 35,7; toplam 62,9 bin kişidir. Batalpaşa Uyezdi ne ait 1882 yılı verileriyle 1897 sayımı sonuçları karşılaştırıldığında, Karaçaylar dışında yerli halkların nüfusunda artış olmadığı ve yoğun Rus-Ukraynalı yerleşimi nedeniyle genel nüfus içindeki oranlarının düştüğü görülmektedir. Karaçayların nüfusu ise 14 yıl içinde 17 binden 27 bine çıkmıştır. Bu artışa rağmen ancak genel nüfus içinde oranlarını korumayı başarmışlardır. Bölgeye yerleşen göçmenler arasında Ukrayna dan gelenler çoğunluğu oluşturmaktadır. 29 Giş S.N.; Gortsı severo-zapadnogo Kavkaza po materialam I vserossiyskoy perepisi naseleniya 1897 g. ( Rusya Genel Nüfus Sayımına Göre Kuzeybatı Kafkasya Dağlıları ), Çerkesiya v XIX veke (1. Koşehabl Forumu Belgeleri), Maykop

52 Tablo ve 1897 Yıllarında Batalpaşa Uyezdi nin Etnik Yapısı (kişi) Halk Nüfus % Nüfus % Rus Ukraynalı Belorus Leh Alman Yahudi Ermeni Rum Oset Abaza Çerkes Nogay Tatar Karaçay Eston Diğer Toplam Kaynak: Kabuzan, Tablo 65 66, s B. Karaçay-Çerkes Özerk Bölgesi nin Kuruluşu ve Yapılan Đdari Düzenlemeler Kuban Oblastı ın idari yapısı 1918 yılına kadar aynı kalmıştır Mart ayı sonunda Kuban Oblastı nda Sovyet iktidarı kurulduktan sonra, 13 Nisan 1918 de Kuban Sovyet Cumhuriyeti ilan edilmiş ve bugünkü Karaçay-Çerkes toprakları ona dâhil edilmiştir. Kuban Sovyet Cumhuriyeti 28 Mayıs 1918 de Karadeniz Sovyet Cumhuriyeti ile birleşerek Kuban-Karadeniz Sovyet Cumhuriyeti ni oluşturmuştur. Çarlık yanlısı Beyazların Gönüllü Ordusu nun saldırıları devam ederken Kuban- Karadeniz Sovyet Cumhuriyeti 5 Temmuz 1918 de Stavropol Sovyet Cumhuriyeti ile birleşerek Kuzey Kafkasya Sovyet Cumhuriyeti ni kurmuştur. Onun varlığı da Aralık 1918 sonunda, bütün Kuzey Kafkasya Beyaz Ordu tarafından işgal edilince son bulmuştur. 20 Ocak 1921 de Özerk Dağlı Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti (Avtonomnaya Gorskaya SSR) ilan edilmiştir. 30 Kuban Oblastı na bağlı Karaçay Okrugu ve Batalpaşa 30 Özerk Dağlı SSC 7 ulusal bölgeden (okrug) oluşuyordu: Kabardey, Balkar, Karaçay, Kuzey Osetya, Nazran (Đnguş), Çeçen ve Kazak Sunja. Kaynak: Obrazovaniye SSSR ( SSCB nin Kuruluşu ), 30

53 Otdeli nin güney bölümü de Özerk Dağlı SSC içinde yer almıştır. Ancak aşılamayan iç anlaşmazlıklar nedeniyle Dağlı Cumhuriyeti varlığını sürdürememiştir. Bir yıl sonra, 12 Ocak 1922 de Batalpaşinsk te toplanan kongrede Karaçaylarla meskûn topraklar Dağlı Cumhuriyeti nden; Batalpaşa Otdeli nin Çerkeslerle ve altı Kazak stanitsasıyla meskûn güney kısmı Kuban-Karadeniz Oblastı ndan alınarak, idare merkezi Batalpaşinsk olmak üzere bu topraklardan birleşik Karaçay-Çerkes Özerk Bölgesi (Karaçayevo-Çerkesskaya Avtonomnaya Oblast) kurulması kararı alınmıştır. Bölge, 1924 yılında Güneydoğu Krayı na bağlanmıştır km 2 yüzölçümüne sahip Karaçay-Çerkes Özerk Bölgesi beş okrugtan oluşuyordu: Batalpaşa, Elburgan, Uçkulan, Humara ve Malo-Karaçay. 32 Ancak Karaçaylar, Çerkesler ve Kazaklar arasında devam eden anlaşmazlıklar yüzünden özerk bölgenin varlığı sadece dört yıl sürmüştür. 26 Nisan 1926 da Kazakların yerleşik olduğu Batalpaşa ve Zelençuk okrugları Karaçay-Çerkes Özerk Bölgesi nden alınarak ayrı bir Batalpaşa rayonu kurulmuş ve Kuzey Kafkasya Krayı nın Armavir Okrugu na bağlanmıştır. Karaçay-Çerkes Özerk Bölgesi lağvedilerek yerine Karaçay Özerk Bölgesi (Karaçayevskaya Avtonomnaya Oblast) ve Çerkes Ulusal Bölgesi (Çerkesskiy Natsionalnıy Okrug) kurulmuştur. Çerkes Ulusal Bölgesi doğrudan Kuzey Kafkasya Krayı icra komitesi yönetimine verilmiştir. Bu arada Karaçay Özerk Bölgesi nin ve Çerkes Ulusal Bölgesi nin yönetim organları, kendi idari sınırları dışında bırakılan Batalpaşinskaya stanitsasında kalmıştır. Çerkes Ulusal Bölgesi Elburgan ve Abaza-Nogay olmak üzere iki rayondan oluşuyordu. 30 Nisan 1928 de Çerkes Ulusal Bölgesi Kuzey Kafkasya Krayı içinde Çerkes Özerk Bölgesi ne (oblast) dönüştürülmüştür. Çerkes Özerk Bölgesi nin merkezi Batalpaşinskaya stanitsası olmuştur (1931 de şehir statüsü almıştır). 26 Ağustos 1929 da Karaçay Özerk Bölgesi nin merkezi, yeni kurulan Mikoyan- Şahar (bugünkü Karaçayevsk) olmuştur yılında, milli park olan Labinsk uçastoku Karaçay Özerk Bölgesi ne verilmiştir. 10 Haziran 1931 de Batalpaşa rayonu 31 Güneydoğu Bölgesi (Kray) 1924 yılında kuruldu. Aynı yıl adı Kuzey Kafkasya Bölgesi (Kray) olarak değiştirildi arasında Orconikidze, daha sonra da Stavropol Krayı olarak adlandırıldı. Krayın yönetim merkezi Stavropol ( arasında adı Voroşilovsk) şehri idi. Kaynak: Obrazovaniye SSSR (SSCB nin Kuruluşu) Oçerki istorii Karaçayevo-Çerkesii (Karaçay-Çerkes Tarihi-Deneme), T. II., s. 89, Stavropol, 1967 ve

54 lağvedilerek Zelençukskaya ve Kardonikskaya stanitsaları Karaçay bölgesine, bir kısım toprakları da Çerkes bölgesine dâhil edilmiştir te ekilebilir topraklarıyla birlikte Kruglaya ve Pregradnaya stanitsaları, daha sonra da Krasnodar Krayı na bağlı Psebay rayonunun Kurcinovski yerleşimi (selsovyet) Karaçay Özerk Bölgesi ne bağlanmıştır. C. Genel Nüfus Sayımlarına Göre Karaçay-Çerkes ÖB/Cumhuriyeti Nüfusunun Gelişimi Sovyetler Birliği döneminde 1926, 1939, 1959, 1970, 1979 ve 1989 yıllarında, Rusya Federasyonu döneminde de 2002 yılında genel nüfus sayımları yapılmıştır. Doğal ve göçe bağlı nüfus artışlarına dair veriler sadece 90 lı yıllar için mevcuttur. Daha önceki döneme ait sadece net nüfus artışı verileri bulunmaktadır yılında kurulan Sovyetler Birliği nin ilk genel nüfus sayımı 17 Aralık 1926 da yapılmıştır. Ayrıntılı verilerin elde edildiği sayımın sonuçları yılları arasında 56 cilt olarak yayınlanmıştır. Karaçay-Çerkes Özerk Bölgesi bu sayımdan sekiz ay önce lağvedilerek yerine Karaçay Özerk Bölgesi ve Çerkes Ulusal Bölgesi kurulmuştur. 33 sınırlıdır nüfus sayımının bu bölgelerle ilgili elimizdeki verileri çok Đkinci Sovyetler Birliği genel nüfus sayımı Aralık 1933 tarihine planlanmıştır. Ancak yıllarında SSCB nin yoğun nüfuslu yerlerinde yaşanan büyük kıtlık nedeniyle sayım gerçekleştirilememiştir. 1 5 Ocak 1937 de yapılan ve Stalin in büyük umut bağladığı sayım şaşırtıcı sonuçlar vermiştir: SSCB nüfusu toplam 156 milyon kişi çıkmıştır, yani 11 yılda nüfus sadece 7,2 milyon kişi artmıştır. Uygulanan yanlış ekonomik politikalar yüzünden 7 milyon civarında insanın açlıktan ölmesi sonucu nüfus artışının çok az olması, beş yıllık yoğun ateizm propagandasından sonra hiç ateist olmaması, 10 yaş ve üzeri nüfusun dörtte birinin okuma yazma bilmemesi gibi sonuçlar üzerine Stalin bu sayımı zararlı ilan etmiş ve sonuçları açıklanmamıştır. Sayımı düzenleyenler ve birçok görevli çalışma kamplarına gönderilmiş, bazıları da kurşuna dizilmiştir. 33 Pyatıy punkt vserossiyskoy perepisi ( Rusya Genel Nüfus Sayımının Beşinci Maddesi ), Vremya Novostey (Moskva), ( ), (Erişim: ). 32

55 17 Ocak 1939 da doğru sonuçları veren plan dışı yeni bir nüfus sayımı yapılmıştır. Sayımın amacı ne pahasına olursa olsun SSCB nin nüfus artışını göstermektir ve bu amacına ulaşmıştır. Açıklanan veriler genel tabloyu vermediği, eksik ve çelişkili olduğu için eleştirilmektedir. Sayım sonuçları iktidarın takdirini kazanmış ama uzmanlar tarafından hiçbir zaman güvenilir kabul edilmemiştir sayımının ayrıntılı olmayan sonuçları yıllarında yayınlanmıştır. Ancak başlayan savaş toplanan bütün materyallerin işlenmesine izin vermemiştir. Bu sayım döneminde Karaçay ve Çerkes özerk bölgeleri ayrı idari birimler olarak Stavropol Krayı na bağlıdır sayımına göre Karaçay Özerk Bölgesi nin nüfusu kişi, Çerkes Özerk Bölgesi nin ise kişidir. Đki bölgenin toplam nüfusu Rusya nüfusunun % 0.22 sini oluşturmaktadır. Bu bölgelerde yaşayan etnik grupların Rusya daki nüfusları Tablo 7 de görülmektedir. Karaçaylar kişi nüfuslarıyla Rusya nüfusu içinde % 0.07 orana sahiptir ve % 94,3 ü Karaçay Özerk Bölgesi nde yaşamaktadır. Dışarıdaki nüfusun da % 80 i komşu Stavropol Krayı nda yaşamaktadır kişilik Çerkes nüfusu Rusya nüfusunun % 0.08 ini oluşturmaktadır. Bu yıllarda Çerkes Kabardeyler dışındaki Çerkeslerin ortak adı olarak kullanılmaktadır. Krasnodar Krayı nda ve ona bağlı Adıgey Özerk Bölgesi nde yaşayanlar da Çerkes nüfusuna dâhildir. Bundan sonraki sayımlarda Adıgey Özerk Bölgesi ndekiler Adıgeyli, Karaçay-Çerkes Özerk Bölgesi ndekiler Çerkes olarak ayrılmıştır yılında Rusya daki toplam Nogay nüfusu kişidir. Fakat bu nüfusunun sadece altıda biri Çerkes Özerk Bölgesi ndedir. Yerleşik oldukları Stavropol Krayı, Çerkes Özerk Bölgesi ve Dağıstan dışında yaşayan Nogayların hangi bölgeden olduklarına dair veri yoktur kişi olan Abaza nüfusu tüm Rusya nüfusunun % 0.01 ini oluşturmaktadır. Karaçayların, Çerkeslerin, Abazaların ve muhtemelen Nogayların da tamamına yakını kendi idari bölgelerinde yaşamaktadır. 33

56 Tablo Nüfus Sayımına Göre Karaçay ve Çerkes Özerk Bölgeleri Halklarının Rusya Bölgelerindeki Nüfusu (kişi) Bölge / Milliyet Toplam Karaçay Nogay Çerkes Abaza Altay Krayı Oyrot Özerk Oblastı Krasnodar Krayı Adıgey Özerk Bölgesi Krasnoyarsk Krayı Hakas Özerk Bölgesi Taymır (Dolgan-Nenets) Ulusal Bölgesi Evenk Ulusal Böl Primorski Krayı Ussur Bölgesi Stavropol Krayı Karaçay Özerk Bölgesi Çerkes Özerk Bölgesi Habarovsk Krayı Amur Bölgesi Kamçatka Bölgesi Koryak Ulusal Böl Çukotka Ulusal Böl Aşağı-Amur Bölgesi Sahalin Bölgesi Yahudi Özerk Bölgesi Arhangelsk Oblastı Nenets Ul. Böl Vologod Oblastı Voronej Oblastı Gorki Oblastı Đvanov Oblastı Đrkut Oblastı Kalinin Oblastı Kirov Oblastı Kuybışev Oblastı Kursk Oblastı Leningrad Oblastı Leningrad şehri Moskova Oblastı Moskova şehri Molotov Oblastı Murmansk Oblastı Novosibirsk Oblastı Omsk Oblastı Hantı-Mansı Ul. Böl Yamal-Nenets Ul. Böl Orlov Oblastı Penzen Oblastı Rostov Oblastı Ryazan Oblastı Saratov Oblastı Sverdlovsk Oblastı Smolensk Oblastı

57 Bölge / Milliyet Toplam Karaçay Nogay Çerkes Abaza Stalingrad Oblastı Tambov Oblastı Tula Oblastı Çelyabinsk Oblastı Çitin Oblastı Çkalov Oblastı Yaroslav Oblastı Başkır ÖSSC Buryat-Moğol ÖSSC Dağıstan ÖSSC Kabardey-Balkar ÖSSC Kalmuk ÖSSC Karelya ÖSSC Komi ÖSSC Kırım ÖSSC Mari ÖSSC Mordova ÖSSC Volga Alman ÖSSC Kuzey Osetya ÖSSC Tataristan ÖSSC Udmurt Cum Çeçen-Đnguş ÖSSC Çuvaş ÖSSC Yakutistan ÖSSC Aldan Bölgesi (Okrug) Rusya SFSC Kaynak: RGAE RF (eski TSGANH SSSR), fond 1562, opis 336, ed.hr (Tablo f. 15A. Natsionalnıy sostav naseleniya po SSSR, respublikam, oblastyam, rayonam Bölgelere Göre SSCB Nüfusunun Etnik Yapısı)), Đkinci Dünya Savaşı ndan sonraki ilk nüfus sayımı 15 Ocak 1959 da yapılmıştır. Son sayımla arasında 20 yıl gibi uzun bir süre olmasının nedeni, Đkinci Dünya Savaşı ndan sonraki ekonomik zorluklar olduğu kadar, Sovyet yönetiminin savaş dönemindeki doğrulanmayan büyük insan kaybına dikkat çekmeme arzusudur. Sayım sonuçlarında ortaya çıkan, tüm SSCB de 1000 erkeğe 1220 kadın oranı büyük erkek nüfus kaybını göstermektedir ve 1959 sayımları arası, KÇÖB nin demografik yapısında büyük değişikliklerin yaşandığı bir dönem olmuştur. Đkinci Dünya Savaşı sırasında Nazi Almanyası nın Sovyetler Birliği ne saldırmasıyla başlayan Büyük Anavatan Savaşı nda özellikle genç nüfustan çok sayıda kayıp verilmiştir. Karaçay ve Çerkes özerk bölgeleri Temmuz 1942 den Ocak 1943 e kadar Alman Nazi birliklerinin işgali altında kalmıştır. Karaçaylar Nazilerle işbirliği yapmakla suçlanmış ve SSCB Yüksek 35

58 Sovyeti nin 12 Ekim 1943 te aldığı kararla Karaçay Özerk Bölgesi lağvedilerek toprakları komşu oblast ve cumhuriyetler arasında paylaştırılmıştır. 2 Kasım 1943 te Mikoyan-Şahar ın adı Kluhori olarak değiştirilmiş, eski Mikoyan ve Uçkulan rayonlarıyla birlikte Rusya dan alınarak Gürcistan a verilmiştir. Pregradni rayonunun bir kısmı Krasnodar Krayı nın Moltov rayonuna katılmıştır. Lağvedilen Karaçay Özerk Bölgesi nin diğer rayonları ise doğrudan Stavropol Krayı yönetimine bağlanmıştır. Çerkes Özerk Bölgesi nin sınırları ve statüsü değişikliğe uğramamıştır. Karaçay ÖB nin kaldırılmasından bir yıl sonra, 2 Kasım 1944 te bütün Karaçay halkı Orta Asya ya sürgün edilmiştir. Hruşçev döneminde Karaçay halkı üzerindeki suçlama kaldırılmış ve 9 Ocak 1957 de, merkezi Çerkessk şehri olmak üzere, Karaçay ve Çerkes özerk bölgelerinin 12 Ekim 1943 sınırları esas alınarak Karaçay-Çerkes Özerk Bölgesi (Karaçayevo- Çerkesskaya Avtonomnaya Oblast) yeniden kurulmuş ve Stavropol Krayı na bağlanmıştır. 15 Ocak 1957 de, Gürcistan a verilen Kluhor rayonu iade edilmiştir. Kluhori şehrinin adı Karaçayevsk, Kluhor rayonunun da Karaçay rayonu olarak değiştirilmiştir. 34 Bundan sonra, Sovyetler Birliği nin son yıllarına kadar KÇÖB nin sınırlarında ve statüsünde değişiklik olmamıştır. KÇÖB tek bir idari yapı olarak ilk kez 1959 genel nüfus sayımında sayılmıştır. Bu sayımda bölgenin toplam nüfusu kişidir ve Rusya nüfusunun % 0.24 ünü oluşturmaktadır. (Tablo 8). Sonuçları 1939 sayımıyla karşılaştırmak sağlıklı değildir. Çünkü Karaçay ve Çerkes bölgelerinin birleştirilmesi dışında, birleşmeden önce bazı sınır değişiklikleri olmuş ve sürgüne gidip dönen Karaçaların nüfusunun bir kısmı Orta Asya da kalmıştır sayımında yerli halkların Rusya bölgelerindeki nüfuslarıyla ilgili ayrıntılı veri bulunamamıştır. Tüm Rusya da Karaçayların nüfusu, önceki sayıma göre % 5,3 azalarak kişiye düşmüştür. Ancak Rusya dışındaki, özellikle Kazakistan ve Kırgızistan daki nüfuslarını eklediğimizde Karaçayların toplam nüfusu kişi olmaktadır ve sürgüne rağmen % 7 artmıştır. (Tablo 70) 34 Revnivtsev, M.V.; Karaçayevo-Çerkesiya (Karaçay-Çerkes Cumhuriyeti Devlet Arşivi Müdürü E.M. Canibekova tarafından 20 Kasım 1993 tarihinde sağlanan materyallerden yararlanılmıştır.) (Erişim: ). 36

59 Önceki sayımda kişi olan Rusya daki Çerkes nüfusu 1959 sayımında kişi görünmektedir. Bunun nedeni, daha önce belirtildiği gibi Çerkes adının farklı kullanılmaya başlamasıdır; Adıgey Özerk Bölgesi ndeki Çerkesler Adıgeyli olarak ayrılmıştır. Abaza ve Nogay nüfuslarında çok az artış olduğu görülmektedir. Önceki nüfus sayımında olduğu gibi, her halkın nüfusunun tamamına yakını yine kendi bölgesinde yaşamaktadır. Tablo Nüfus Sayımına Göre KÇÖB Halklarının Rusya Bölgelerindeki Nüfusu (kişi) Bölge / Milliyet Toplam Nüfus Karaçay Nogay Çerkes Abaza Krasnodar Krayı Adıgey ÖB Stavropol Krayı Karaçay-Çerkes ÖB Dağıstan ÖSSC Kabardey-Balkar ÖSSC Çeçen-Đnguş ÖSSC RSFSC Kaynak: RGAE RF (eski TSGANH SSSR), fond 1562, opis 336, ed.hr. 1566a -1566d (Tablo 3,4 Nüfusun Milliyetlere ve Anadiline Göre Dağılımı) SSCB nin üçüncü genel nüfus sayımı 15 Ocak 1970 te yapılmıştır. Sayım 8 gün sürmüştür. Organizasyon ve içerik bakımından önceki iki sayımla aynıdır, ancak çok daha fazla veri sağlanmıştır. Zamandan ve paradan tasarruf amacıyla ilk kez bilgiler nüfusun hepsinden değil dörtte birinden alınmıştır. Sayım listelerinde yer değiştiren nüfus için ilk kez genellikle işçilerin, memurların ve yüksek öğretim öğrencilerinin doldurduğu özel bölüm yer almıştır. Kişilere serbestçe konuştuğu bir SSCB dili olup olmadığı ilk kez sorulmuştur genel nüfus sayımına göre KÇÖB nin nüfusu kişidir ve Rusya nüfusunun % 0.26 sını oluşturmaktadır sayımına göre büyük nüfus artışı olmuştur; nüfus % 24 artmıştır. Bu artış büyük ölçüde dışarıdan göçe bağlıdır. Đkinci Dünya Savaşı ndan sonra başlatılan büyük sanayi hamleleri Sovyetler Birliği nde büyük nüfus hareketleri yaratmış, değişik bölgelerden çok sayıda göçmen Karaçay-Çerkes Özerk Bölgesi ne yerleşmiştir. Bu hareketlilik KÇÖB nin yerli nüfusunu çok etkilememiştir. Yerli halklardan kendi bölgesi dışında yaşayan yine çok az kişi vardır. 37

60 Karaçayların % 9,1 i, Çerkeslerin % 18 7 si, Abazaların da % 8 i Rusya nın diğer bölgelerinde yaşamaktadır. Bölge halklarından Stavropol de yaşayanların sayısında az da olsa artış olduğu görülmektedir. Komşu bölgeler dışında en çok tercih edilen büyük şehir Moskova dır. Moskova da KÇÖB yerli halklarından toplam 330 kişi yaşamaktadır. (Tablo 9) Tablo Nüfus Sayımına Göre KÇÖB Halklarının Rusya Bölgelerindeki Nüfusu (kişi) Bölge */ Milliyet Toplam Nüfus Karaçay Nogay Çerkes Abaza Arhangelsk Oblastı Nenets Ulusal Bölgesi Vologod Oblastı Murmansk Oblastı Karelya ÖSSC Komi ÖSSC Kaliningrad Oblastı Leningrad Oblastı Leningrad şehri Novgorod Oblastı Pskov Oblastı Bryan Oblastı Vladimir Oblastı Đvanov Oblastı Kalinin Oblastı Kaluga Oblastı Kostroma Oblastı Moskova Oblastı Moskova şehri Orlov Oblastı Ryazan Oblastı Smolensk Oblastı Tula Oblastı Yaroslav Oblastı Gorki Oblastı Kirov Oblastı Mari ÖSSC Mordova ÖSSC Çuvaş ÖSSC Belgorod Oblastı Voronej Oblastı Kursk Oblastı Lipets Oblastı Tambov Oblastı Astrahan Oblastı Volgograd Oblastı Kuybışev Oblastı Penzen Oblastı Saratov Oblastı Ulyanov Oblastı

61 Bölge */ Milliyet Toplam Nüfus Karaçay Nogay Çerkes Abaza Kalmukya ÖSSC Tataristan ÖSSC Krasnodar Krayı Adıgey Özerk Bölgesi Stavropol Krayı Karaçay-Çerkes Özerk Bölgesi Rostov Oblastı Dağıstan ÖSSC Kabardey-Balkar ÖSSC Kuzey Osetya ÖSSC Çeçen-Đnguş ÖSSC Kurgan Oblastı Orenburg Oblastı Perm Oblastı Komi-Permyak Ul. Böl Sverdlovsk Oblastı Çelyabinsk Oblastı Udmurt ÖSSC Başkurdistan ÖSSC Altay Krayı Dağlık Altay Özerk Böl. (şimdi Altay Cum.) Kemerov Oblastı Novosibirsk Oblastı Omsk Oblastı Tomsk Oblastı Tümen Oblastı Hantı-Mansı Ul. Böl Yamal-Nenets Ul. Böl Krasnoyarsk Krayı Hakas Özerk Böl Taymır (Dolgan-Nenets) Ul. Böl Evenk Ul. Böl Đrkut Oblastı Ust-Ordın Ul. Böl Çitin Oblastı Agin Ul. Böl Buryat ÖSSC Tuva ÖSSC Primorski Krayı Habarov Krayı Yahudi Özerk Böl Amur Oblastı Kamçatka Oblastı Koryak Ul. Böl Magadan Oblastı Çukotka Ul. Böl Sahalin Oblastı Yakutistan ÖSSC Rusya SFSC (Toplam) Kaynak: RGAE RF (eski TSGANH SSSR), fond 1562, opis 336, ed.hr (Tablo 7 s. Nüfusun Milliyetlere ve Anadiline Göre Dağılımı) * Rusça idari birimlerin karşılıkları şu şekilde verilmiştir: ASSR (Avtonomnaya Sovyetskaya Sosyalistiçeskaya Respublika) ÖSSC (Özerk Sovyet Sosyalist Cum.); Oblast Bölge; Avtonomnıy Oblast Özerk Bölge; Natsionalnıy Okrug - Ulusal Bölge 39

62 Dördüncü SSCB genel nüfus sayımı 17 Ocak 1979 da yapılmıştır. Organizasyonu ve verilerin işlenmesi bakımından öncekilerden oldukça farklıdır. Sonuçları, nüfus yapısındaki değişiklikler hakkında geniş bilgiler vermiştir. Đlk defa kadınların doğurduğu çocuk sayısı sorulmuştur. Çalışabilir yaştaki ve ekonomide istihdamlı nüfus hakkında bilgiler elde edilmiştir sayımına göre KÇÖB nin nüfusu kişidir ve Rusya nüfusu içinde oranı % 0,26 dir sayımına göre nüfus artışı % 6,5 olmuştur, fakat Rusya nüfusu içindeki oranı aynı kalmıştır. (Tablo 10) Kendi idari bölgesi dışında yaşayan nüfus önceki sayıma göre artmıştır; özellikle Abazalarda ikiye katlanmıştır. Karaçayların % 13,2 si, Çerkeslerin % 22,6 sı ve Abazaların % 15,8 i Rusya nın diğer bölgelerinde yaşamaktadır. Dışarıdaki nüfus büyük ölçüde komşu bölgelerde, Stavropol ve Krasnodar da toplanmıştır. Başkent Moskova da bile toplam sayı 1000 kişiyi bulmamıştır. Bu oranlara Rusya dışındaki Sovyet cumhuriyetlerinde yaşayanlar dâhil değildir. Etnik grupların nüfusları ayrıntılı olarak BölümVI/A da incelenmektedir. Tablo Nüfus Sayımına Göre KÇÖB Halklarının Rusya Bölgelerindeki Nüfusu (kişi) Bölge */ Milliyet Toplam Nüfus Karaçay Nogay Çerkes Abaza Arhangelsk Oblastı Nenets Ulusal Bölgesi Vologod Oblastı Murmansk Oblastı Karelya ÖSSC Komi ÖSSC Kaliningrad Oblastı Leningrad Oblastı Leningrad şehri Novgorod Oblastı Pskov Oblastı Bryan Oblastı Vladimir Oblastı Đvanov Oblastı Kalinin Oblastı Kaluga Oblastı Kostroma Oblastı Moskova Oblastı Moskova şehri Orlov Oblastı Ryazan Oblastı Smolensk Oblastı Tula Oblastı

63 Bölge */ Milliyet Toplam Nüfus Karaçay Nogay Çerkes Abaza Yaroslav Oblastı Gorki Oblastı Kirov Oblastı Mari ÖSSC Mordova ÖSSC Çuvaş ÖSSC Belgorod Oblastı Voronej Oblastı Kursk Oblastı Lipets Oblastı Tambov Oblastı Astrahan Oblastı Volgograd Oblastı Kuybışev Oblastı Penzen Oblastı Saratov Oblastı Ulyanov Oblastı Kalmukya ÖSSC Tataristan ÖSSC Krasnodar Krayı Adıgey Özerk Bölgesi Stavropol Krayı ### Karaçay-Çerkes Özerk Bölgesi Rostov Oblastı Dağıstan ÖSSC Kabardey-Balkar ÖSSC Kuzey Osetya ÖSSC Çeçen-Đnguş ÖSSC Kurgan Oblastı Orenburg Oblastı Perm Oblastı Komi-Permyak Ul. Böl Sverdlovsk Oblastı Çelyabinsk Oblastı Başkurdistan ÖSSC Udmurt ÖSSC Altay Krayı Dağlık Altay Özerk Böl. (şimdi Altay Cum.) Kemerov Oblastı Novosibirsk Oblastı Omsk Oblastı Tomsk Oblastı Tümen Oblastı Hantı-Mansı Ul. Böl Yamal-Nenets Ul. Böl Krasnoyarsk Krayı Hakas Özerk Böl Taymır (Dolgan-Nenets) Ul. Böl Evenk Ul. Böl Đrkutsk Oblastı Ust-Ordın Ul. Böl

64 Bölge */ Milliyet Toplam Nüfus Karaçay Nogay Çerkes Abaza Çitin Oblastı Agin Ul. Böl Buryat ÖSSC Tuva ÖSSC Primorski Krayı Habarov Krayı Yahudi Özerk Böl Amur Oblastı Kamçatka Oblastı Koryak Ul. Böl Sahalin Oblastı Magadan Oblastı Çukotka Ul. Böl Yakutistan ÖSSC Rusya SFSC (Toplam) Kaynak: RGAE RF (eski TSGANH SSSR), fond 1562, opis 336, ed.hr (Tablo 9 s. Nüfusun Milliyetlere ve Anadiline Göre Dağılımı) * Rusça idari birimlerin karşılıkları şu şekilde verilmiştir: ASSR (Avtonomnaya Sovyetskaya Sosyalistiçeskaya Respublika) ÖSSC (Özerk Sovyet Sosyalist Cum.); Oblast Bölge; Avtonomnıy Oblast Özerk Bölge; Natsionalnıy Okrug - Ulusal Bölge SSCB nin son nüfus sayımı 12 Ocak 1989 da yapılmıştır. Ancak uzmanlara göre sayım verilerinin birçok yönü kuşkuludur. SSCB nin ABD ye yetiştiğini ve geçtiğini bütün dünyaya kanıtlamak için nüfusun sağlık, yaşam süresi, gelir vb. ile ilgili bütün göstergelerinin yukarıya yuvarlandığı iddia edilmektedir. Haritalarda gösterilmeyen kapalı şehirlerin nüfusu bütün ülkeye yedirilmiştir. Bunun sonucunda, ülkede evli kadınların sayısının evli erkeklerden oldukça fazla olması gibi bazı anormallikler ortaya çıkmıştır sayımına göre KÇÖB nin nüfusu kişidir. Nüfus artışı önceki iki sayım ( ) arasına göre iki kat artmış ve % 13 olmuştur. Fakat Rusya içindeki nüfus oranı yine değişmemiştir; 1979 da KÇÖB nüfusu Rusya nüfusunun % 0,26 sını oluşturuyorken, 1989 da % 0,28 ini oluşturmaktadır. Kendi bölgesi dışında yaşayan nüfus, 1979 sayımına göre Karaçaylarda hemen hiç değişmemiş (% 13,5), Çerkeslerde (% 20,7) ve Abazalarda (% 16,6) azalmıştır. Yakın bölgeler dışında sadece Tümen Oblastı nda belirgin bir yoğunlaşma vardır; bu da orada yürütülen ekonomik projelerle ilgili olmalıdır. (Tablo 11) 35 Đstoriya perepisey naseleniya v Rossii (Rusya da Nüfus Sayımı Tarihi), (Erişim: ) 42

65 Tablo Nüfus Sayımına Göre KÇÖB Halklarının Rusya Bölgelerindeki Nüfusu (kişi) Bölge / Milliyet Toplam Karaçay Nogay Çerkes Abaza Arhangelsk Oblastı Nenets Özerk Böl Vologod Oblastı Murmansk Oblastı Karelya ÖSSC Komi ÖSSC Kaliningrad Oblastı Leningrad şehri Leningrad Oblastı Novgorod Oblastı Pskov Oblastı Bryan Oblastı Vladimir Oblastı Đvanov Oblastı Kalinin Oblastı Kaluga Oblastı Kostroma Oblastı Moskova şehri Moskova Oblastı Orlov Oblastı Ryazan Oblastı Smolensk Oblastı Tula Oblastı Yaroslav Oblastı Gorki Oblastı Kirov Oblastı Mari ÖSSC Mordova ÖSSC Çuvaş ÖSSC Belgorod Oblastı Voronej Oblastı Kursk Oblastı Lipets Oblastı Tambov Oblastı Astrahan Oblastı Volgograd Oblastı Kuybışev Oblastı Penzen Oblastı Saratov Oblastı Ulyanov Oblastı Kalmukya ÖSSC Tataristan ÖSSC Krasnodar Krayı Stavropol Krayı Karaçay-Çerkes ÖB Rostov Oblastı Dağıstan ÖSSC Kabardey-Balkar ÖSSC Kuzey Osetya ÖSSC Çeçen-Đnguş ÖSSC

66 Bölge / Milliyet Toplam Karaçay Nogay Çerkes Abaza Kurgan Oblastı Orenburg Oblastı Perm Oblastı Sverdlovsk Oblastı Çelyabinsk Oblastı Udmurt ÖSSC Başkurdistan ÖSSC Altay Krayı Kemerov Oblastı Novosibirsk Oblastı Omsk Oblastı Tomsk Oblastı Tümen Oblastı Krasnoyarsk Krayı Đrkut Oblastı Çitin Oblastı Buryat ÖSSC Tuva ÖSSC Primorski Krayı Habarov Krayı Amur Oblastı Kamçatka Oblastı Magadan Oblastı Sahalin Oblastı Yakutistan ÖSSC Rusya SFSC (Toplam) Kaynak: RGAE RF (eski SGANH SSSR), fond 1562, opis 336, ed.hr (Tablo 9, Nüfusun Milliyetlere ve Anadiline Göre Dağılımı). Gorbaçov un 1980 li yıllarda başlattığı Perestroyka (yeniden yapılanma) politikası çerçevesinde, yıllarında Rusya da özerk idari birimlerin adlarının ve statülerinin değiştiği, ama sınırlarının aynı kaldığı bazı değişiklikler yapılmıştır. Özerk bölgeler (avtonomyaya oblast) statüleri yükseltilerek özerk sovyet sosyalist cumhuriyetleri ilan edilmiştir. Karaçay-Çerkes Özerk Bölgesi de 3 Temmuz 1991 tarihli yasayla Stavropol Krayı ndan ayrılarak Rusya SFSC içinde Karaçay-Çerkes Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti olmuştur. Đkinci dizi değişiklik Ağustos 1991 darbesinden ve SSCB nin dağılmasından (21 Aralık 1991) sonra yapılmıştır. Özerk yapıların adlarından Sovyet, Sosyalist ve Özerk kelimeleri atılmıştır. (Sadece okruglarda özerk terimi korunmuştur.) 25 Aralık 1991 de Rusya Sovyet Federatif Sosyalist Cumhuriyeti Rusya Federasyonu adını almıştır. Karaçay-Çerkes Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti nin adı da Aralık 1992 de 44

67 değiştirilerek Karaçay-Çerkes Cumhuriyeti olmuştur. Hemen sonrasında başlayan etnik anlaşmazlıklar nedeniyle cumhuriyet bölünme tehlikesi geçirmiştir. 36 SSCB dağıldıktan ve Rusya Federasyonu kurulduktan sonra ilk genel nüfus sayımı 9 16 Ekim 2002 tarihleri arasında yapılmıştır. Sayım sonuçları yıllarında 14 cilt halinde yayınlanmıştır yılında yapılan yeni idari düzenlemeye göre Karaçay-Çerkes Cumhuriyeti Güney Federal Bölgesi içinde yer almaktadır sayımına göre Karaçay-Çerkes Cumhuriyeti nin nüfusu kişidir yılına göre nüfus % 5,9 artmıştır. KÇC nüfusunun Rusya Federasyonu içindeki oranı küçük bir artışla % 0,3 e çıkmıştır. KÇC sınırları dışında, Rusya nın diğer bölgelerinde yaşayan Karaçayların oranı % 12, Çerkeslerin oranı % 12, Abazaların oranı ise % 14,7 dir. Önceki sayıma göre, özellikle Çerkeslerin oranında önemli düşüş vardır (% 20,7 den % 12 ye). Bunda SSCB nin dağılmasının büyük rolü olmalıdır. (Tablo 12) 36 Tarhov S.A., Đstoriçeskaya evolyutsiya administrativno-territorialnogo i politiçeskogo deleniya Rossii ( Rusya nın Đdari-Bölgesel ve Siyasi Bölünümünün Tarihi Evrimi ). Regionalizatsiya, razvitiye Rossii: geografiçeskiye protsessı i problemı (Bölgeselleşme, Rusya nın Gelişimi: Coğrafi Süreçler ve Problemler), Redaksiyon: A.Đ. Treyviş ve S.S. Artobolevski. Moskova, Editorial URSS, 2001, s ) genel nüfus sayımının sonuçlarının yayınlandığı 14 cilt: 1. Nüfusun sayısı ve dağılımı; 2. Yaşcinsiyet yapısı ve evlilik; 3. Eğitim; 4. Etnik yapı, dil durumu ve vatandaşlık, 5. Geçim kaynakları; 6. Hanehalkı sayısı ve yapısı; 7. Ekonomik olarak faal olan ve olmayan nüfus; 8. Ekonomik faaliyet alanlarına göre çalışan nüfus; 9. Nüfusun Meşguliyeti; 10. Nüfusun sürekli ikamet yerinde yaşama süresi; 11. Nüfusun barınma şartları; 12. Doğum Oranı; 13. RF nin az nüfuslu yerli halkları; 14. Genel sonuçlar. Ayrıntılı sonuçlar internet sitesinde yer almaktadır. 45

68 Tablo Nüfus Sayımına Göre Karaçay-Çerkes Cumhuriyeti Halklarının Rusya Bölgelerindeki Nüfusu (kişi) Bölge/Milliyet Karaçaylar Nogaylar Çerkesler Abazalar Merkez Federal Bölgesi (Tsentralnıy Federalnıy Okrug) Belgorod Oblastı Bryan Oblastı Đvanov Oblastı Kaluga Oblastı Kostroma Oblastı Kura Oblastı Lipetsk Oblastı Moskova Oblastı Moskova şehri Orlov Oblastı Ryazan Oblastı Smolen Oblastı Tambov Oblastı Tula Oblastı Tver Oblastı Vladimir Oblastı Voronej Oblastı Yaroslav Oblastı Kuzeybatı Federal Bölgesi (Severo-Zapadnıy Federalnıy Okrug) Arhangelsk Oblastı Nenets Özerk Bölgesi Kaliningrad Oblastı Karelya Cumhuriyeti Komi Cumhuriyeti Leningrad Oblastı Murman Oblastı Novgorod Oblastı Pskov Oblastı St. Petersburg şehri Vologod Oblastı Güney Federal Bölgesi (Yujnıy Federalnıy Okrug) Adıgey Cumhuriyeti Astrahan Oblastı Çeçenistan Cumhuriyeti Dağıstan Cumhuriyeti Đnguşetya Cumhuriyeti Kabardey-Balkar Cumhuriyeti Kalmuk Cumhuriyeti Karaçay-Çerkes Cumhuriyeti Krasnodar Krayı

69 Bölge/Milliyet Karaçaylar Nogaylar Çerkesler Abazalar Kuzey Osetya Alanya Cumhuriyeti Rostov Oblastı Stavropol Krayı Volgograd Oblastı Volga Federal Bölgesi (Privoljskiy Federalnıy Okrug) Başkurdistan Cumhuriyeti Çuvaş Cumhuriyeti Kirov Oblastı Mari El Cumhuriyeti Mordovya Cumhuriyeti Nijegorod Oblastı Orenburg Oblastı Penzen Oblastı Perm Oblastı Samara Oblastı Saratov Oblastı Tataristan Cumhuriyeti Udmurt Cumhuriyeti Ulyanov Oblastı Ural Federal Bölgesi (Uralskiy Federalnıy Okrug) Çelyabin Oblastı Kurgan Oblastı Sverdlov Oblastı Tümen Oblastı Hantı-Mansi Özerk Bölgesi Yugra Yamal-Nenets Özerk Bölgesi Sibirya Federal Bölgesi (Sibirskiy Federalnıy Okrug) Altay Cumhuriyeti Altay Krayı Buryat Cumhuriyeti Çitin Oblastı Agin-Buryat Özerk Bölgesi Hakas Cumhuriyeti Đrkut Oblastı Ust-Ordın Buryat Özerk Bölgesi Kemerovo Oblastı Krasnoyar Krayı Evenk Özerk Bölgesi Taymır (Dolgan-Nenets) Özerk Bölgesi Novosibirsk Oblastı Omsk Oblastı Tıva Cumhuriyeti Tomsk Oblastı

70 Bölge/Milliyet Karaçaylar Nogaylar Çerkesler Abazalar Uzakdoğu Federal Bölgesi (Dalnevostoçnıy Federalnıy Okrug) Amur Oblastı Çukça Özerk Bölgesi Habarov Krayı Kamçatka Oblastı Koryak Özerk Bölgesi Magadan Oblastı Primorski Krayı Saha Cumhuriyeti (Yakutistan) Sahalin Oblastı Yahudi Özerk Oblastı Rusya Federasyonu (Toplam) Kaynak: 2002 Rusya Genel Nüfus Sayımı verileri, Genel nüfus sayımlarına göre Karaçay-Çerkes ÖB/Cumhuriyeti nin nüfusu ve nüfus artışları Tablo 13 te görülmektedir. Bölge, 1922 yılında kurulmasına rağmen, bölünme ve lağvedilme nedeniyle ilk kez 1959 yılında bütün olarak sayılmıştır sayımında ayrı olan Karaçay ve Çerkes özerk bölgelerinin nüfuslarını birlikte aldığımızda, 2002 yılında nüfus 1939 sayımına göre % 81 artmıştır. Nüfus artışında sayımlar arasındaki büyük farklar, ilgili dönemlerde SSCB de uygulanan tarım, ekonomi ve nüfus politikalarıyla bağlantılıdır. Đkinci Dünya Savaşı ndan sonra nüfus kaybını telafi etmek için çok çocukluluk özendirilmiştir. Yıkılan ekonomiyi düzeltmek için 5 yıllık kalkınma planları hazırlanmış ve uygulamaya konmuştur. Büyük sanayi kuruluşlarının yapımına başlanmıştır. Stalin in 1953 yılında ölümünden sonra hem siyasi hem de ekonomik alanda rahatlama olmuş, Brejnev dönemi Sovyetler Birliği nde halkın en fazla refaha ulaştığı dönem olmuştur nüfus sayımları arasını kapsayan bu dönemde KÇÖB de tarihinin en yüksek nüfus artışı olmuştur (% 24). 48

71 Tablo 13 Genel Nüfus Sayımlarına Göre KÇÖB/KÇC Nüfusu Sayım Tarihleri Nüfus (kişi) Artış, % Kar.Ö.B Çer.Ö.B , ,9 Genel nüfus sayımı sonuçlarına ve istatistik verilerine göre, Karaçay-Çerkes ÖB/Cumhuriyeti nin yıllara göre nüfus artışı Tablo 14 te görülmektedir. Đlk iki (1926 ve 1939) nüfus sayımlarında ayrı olan Karaçay ve Çerkes özerk bölgelerinin toplam nüfusları esas alınmıştır. Đki sayım arasındaki büyük nüfus farkı sınır değişikliklerinden kaynaklanmaktadır da Kazakların yaşadığı bölgeler (bugünkü Urup ve Zelençuk rayonları) ayrı bir idari birimken, arasında yeniden Karaçay ve Çerkes bölgelerine dâhil edilmiştir yılında nüfusun büyük bir düşüşle 197 bin olmasının nedeni, bilindiği gibi, 70 bin civarında Karaçay nüfusun arasında Orta Asya da sürgünde olmasıdır. Bugünkü sınırlarıyla yeniden kurulan KÇÖB ye Karaçayların dönmesiyle 1959 sayımından itibaren nüfus artışı normal seyrine kavuşmuştur. Bundan sonra 1990 lı yılların başına kadar nüfus istikrarlı şekilde artmıştır yılında SSCB nin dağılmasıyla ekonominin bozulması, daha çok dış göçe bağlı olarak KÇC nin nüfus artışında yaklaşık on yıllık bir duraklamaya yol açmıştır. Bu dönemde Rus nüfusun Karaçay-Çerkes Cumhuriyeti ni terk etmesi nedeniyle, doğal artış olmasına rağmen genel nüfus hemen hemen sabit kalmıştır yılından sonra ise nüfus, önceki hızında olmasa da artmaya başlamıştır. Fakat son 2002 nüfus sayımından sonra KÇC nüfusu yine azalma eğilimine girmiştir. 49

72 Tablo 14 Yıllara Göre KÇÖB/KÇC Nüfusu (kişi) Yıl Nüfus Yıl Nüfus * 1926 ve 1939 sayımlarında Karaçay ve Çerkes bölgelerinin toplam nüfusu esas alınmıştır. Kaynak: Karaçay-Çerkes Cumhuriyeti, Kuzey Kafkasya nın demografik açıdan depresif bölge grubuna girmektedir. Nüfusta düşme eğilimi artmaktadır ve net nüfus artış göstergesi negatiftir. Tablo 15 te KÇC nin ve komşu cumhuriyetlerin Sovyetler Birliği nin son dönemi ile sonraki dönem nüfusları karşılaştırılmaktadır. Bütün göstergelerdeki büyük düşüş açıkça görülmektedir. Tablo ve Yıllarında Kuzey Kafkasya Cumhuriyetlerinin Yıllık Net Nüfus Artışı Yıllık Ortalama Nüfus Artışı (%o) Bölge Genel Artış Doğal Artış Göçe Bağlı Artış Kuzey Osetya Cum. 6,6 3,8 8,9 1,4-2,3 2,4 Adıgey Cum. 6,6 3,1 4,0-3,1 2,6 6,2 Dağıstan Cum. 10,2 14,9 20,7 14,4-10,5 0,5 Kab.-Balkar Cum. 11,8 2,3 13,3 4,6-1,5-2,3 Karaçay-Çerkes C. 12,2 1,5 11,9 3,2 0,3-1,7 Rusya Fed. 6,9-2,2 5,7-4,2 1,2 2,0 Nüfus artışındaki düşüşün komşu cumhuriyetler için de genel eğilim olduğu söylenebilir. (Tablo 16). Komşu Adıgey ve Kabardey-Balkar cumhuriyetleri ile KÇC nin nüfus artış hızları birbirine çok yakındır den sonra üç cumhuriyete de nüfus artış hızı negatif olmuştur ve 1998 yıllarındaki ekonomik krizlerin nüfus artışına olumsuz etkisi hissedilmektedir. 50

73 Tablo Yıllarında KÇC ve Komşu Cumhuriyetlerin Nüfus Artışı, % (Bir önceki yıla oran) Adıgey C Kabardey-Balkar C Karaçay-Çerkes C lı yıllarda nüfus verilerinde hazır nüfus ve sürekli nüfus ayrılmaktadır. Hazır nüfus, sürekli ikameti olmadığı halde çeşitli nedenlerle sayım sırasında KÇC topraklarında bulunan kişilerin toplamıdır. Sürekli nüfus ise, sayım sırasında orada olup olmamasına bakılmaksızın ikameti KÇC de olan nüfustur. Tablo 17 de 1990 yılından itibaren KÇC nin şehir, kır ve toplam sürekli nüfusu görülmektedir. Son nüfus sayımında (2002) KÇC nin hazır nüfusu kişi iken sürekli nüfusu kişidir. Bu, sayım sırasında kişinin sürekli ikameti olmadığı halde KÇC de bulunduğunu göstermektedir. Bunlar iş veya öğrenim için geçici olarak KÇC de yaşayan kişiler ve göçmenler olmalıdır dan 1995 e kadar KÇC sürekli nüfusu düşük bir hızla artmıştır yılında başlayan duraklama dönemi dört yıl devam etmiş, arasında ise sürekli nüfus azalmıştır yılında hazır nüfus den e düşerken, sürekli nüfus kişilik büyük bir artışla a çıkmıştır. Yani hazır nüfusla sürekli nüfus arasındaki fark tamamen kapanmıştır. Bu, kayıtlardan kaynaklanan bir hata değilse, dışarıdan gelen ve KÇC de sürekli ikameti olmayan kişinin bir yıl içinde cumhuriyeti terk ettiğini ya da hemen hepsinin KÇC de ikamet aldığını göstermektedir yılından sonra, hazır nüfusta olduğu gibi sürekli nüfusta da düşüş gözlenmektedir. (Tablo 17) Tablo Yıllarında Karaçay-Çerkes Cumhuriyeti nin Sürekli Nüfusu (1 Ocak Đtibarıyla) (kişi) Yıl Toplam Şehir Nüf. Kır Nüf. Yıl Toplam Şehir Nüf. Kır Nüf Kaynak: Rusya Devlet Đstatistik Komitesi, 51

74 IV. NÜFUSUN DAĞILIŞI Nüfusun dağılışına etki eden faktörler, bilindiği gibi, en başta yeryüzü şekilleri, iklim, bitki örtüsü, ulaşım, sanayi ve yeraltı kaynaklarıdır. Karaçay-Çerkes Cumhuriyeti topraklarının üçte ikisi dağlarla kaplıdır. Dağlık coğrafi yapı nedeniyle cumhuriyette nüfusun dağılışı da farklıdır. Yeryüzü şekilleri başlığı altında incelendiği gibi, KÇC toprakları dağlık (3000 m. ve üzeri), dağ önü ( m.) ve düzlük (1000 m. altında) olmak üzere üç coğrafi bölgeye ayrılmaktadır. Ekilebilir toprakların büyük bölümü düzlük kuzey bölgesindedir. Endüstri işletmelerinin ve yerleşim yerlerinin çoğu da düzlük kesimde ve dağ önünde bulunmaktadır. Nüfusun üçte ikisi kuzey ve orta bölgelerde toplanmıştır. Diğer bölgelerde nüfus küçük adacıklar halinde dağılmıştır. KÇC nin 3000 metre ve üzerinde yükseklikte dağların bulunduğu güney bölgesinde nüfus doğal olarak çok azdır. Burada nüfus yüksek dağların arasındaki vadilerde toplanmıştır. Dağlık güney bölgesi Urup, Zelençuk, Karaçay ve Malo- Karaçay rayonlarının (il) güney kısımlarını içine almaktadır. Cumhuriyet in güneydoğusunda bulunan Karaçay rayonunda, sıradağlara en yakın yüksek bölgede, bir vadide üçgen şeklinde yerleşmiş en eski Karaçay köyleri olan Kartcurt, Hurzuk ve Uçkulan bulunmaktadır. Deniz seviyesinden 1700 metre yükseklikte, Ullu Kam nehrinin üzerinde Hurzuk köyü bulunur. Hurzuk un aşağısında, 1560 metrede Uçkulan köyü kuruludur. Kartcurt diğerlerinden daha aşağıda, Kuban nehri üzerinde, deniz seviyesinden yaklaşık 1300 metre yüksekliktedir. Bu üç köyün kurulu olduğu vadiye paralel olarak, Duvut vadisinde Duvut ve Cazlık adlarında iki Karaçay köyü daha bulunmaktadır. Rakım olarak Duvut Uçkulan la, Cazlık da Kartcurt la aynı seviyede bulunur. Kuzeye doğru aynı istikamette, dağlık bölgenin hemen hemen sona erdiği çizgide, 242 kişi nüfusuyla Elbrusski kasabası bulunur. Karaçay rayonunun güneybatısında, KÇC nin en güney ucundaki ve en yüksekteki yerleşimi olan Dombay kasabası bulunur. 403 nüfuslu bu küçük yerleşim 3000 metreyi aşan dağların çevrelediği bir vadide, Alibek ve Dombay Ölgen nehirlerinin Amanauz nehrine karıştıkları yerde kuruludur. Amanauz nehri başka kollar alarak Teberda nehrini ve aynı isimli vadiyi oluşturur. Bu vadide, yaklaşık 1200 metre yükseklikte, KÇC nin dört şehrinden biri olan 7827 nüfuslu Teberda kuruludur. 52

75 Dombay ve Teberda, bulundukları vadinin doğası ve iklim özellikleri nedeniyle tüm Rusya da ünlü birer turizm merkezidirler. Buralarda kurort denilen dağlık dinlenme tesisleri vardır. Teberda nın kuzeyinde ve biraz aşağısında Verhnaya (Yukarı) Teberda köyü bulunmaktadır. Zelençuk rayonunun dağlık güneydoğu bölgesinde, Ana Kafkas Sıradağları nın Kara Kaya zirvesinden (3892 m.) başlayan Aksaut ve hemen onun batısındaki Maruha vadilerinde, dar ve dik yamaçlı oldukları için yerleşim yoktur. Zelençuk rayonunun güneybatısında, esas olarak Kızgıç nehrinin vadisinden oluşan Teberda Milli Parkı nın Arhız bölümü bulunmaktadır. Kızgıç, Psış ve Arhız nehirlerinin birleşerek Büyük Zelençuk nehrini oluşturdukları yerin biraz aşağısında, yine ünlü bir turizm merkezi olan Arhız yerleşimi kuruludur. Nüfusu 2000 kişinin altında olan Arhız, şehir tipi yerleşim (kasaba) iken 1996 yılında kırsal yerleşime dönüştürülmüştür. Bu vadide, dağlık bölge boyunca başka yerleşim yeri yoktur. KÇC nin güneybatısında, Urup rayonunun dağlık bölgesinde yerleşime elverişli görünen Büyük Laba ve ona katılan kolların vadilerinde yerleşim yoktur. Vadinin aşağı kesimlerinde, nüfusu 100 kişiyi geçmeyen küçük köyler vardır (Phiya, Zagedan, Damhurts). Bu nüfus dağılışı, Urup rayonunda çoğunlukla sonradan yerleştirilen Rusların (Kazakların) yaşamasından kaynaklanıyor olmalıdır. Karaçay-Çerkes Cumhuriyeti nin hemen hemen ortasında, batıdan doğuya doğru yükselerek uzanan Skalistıy dağları, bu kuşakta nüfusun dağılışını belirleyen coğrafi etkenlerden biridir ile 3000 metre yükseklikteki Skalistıy dağlarının kuzey yamaçları eğimli, güney yamaçları ise diktir. Nüfus, bu dağları kesen nehirlerin vadilerinde, deniz seviyesinden 500 ile 1000 metre arası yükseklikte kurulmuş yerleşimlere dağılmıştır. Urup ve Zelençuk rayonlarının orta bölgeleri, Karaçay ve Malo-Karaçay rayonlarının kuzey ve Ust-Ceguta rayonunun güney bölgeleri dağ önü şeridine girmektedir. Nüfusu 3000 ile kişi arasında değişen Kurcinovo, Pregradnaya, Storojevaya, Kardonikskaya, Kızıl Oktyabrski, Kumış, Sarı Tüz, Krasnovostoçnıy, Krasnıy Kurgan, Pervomayskoye, Tereze gibi kırsal yerleşimler; Mednogorski, Orconikidzevski, Novıy Karaçay, Pravokubanski gibi kasabalar; ayrıca 53

76 KÇC nin en büyük nüfuslu yerleşimlerinden Zelençukskaya ( kişi) ve Uçkeken ( kişi) ile Karaçayevsk şehri ( kişi) bu bölgede yer almaktadır. Habez, Adıge-Habl, Prikuban rayonlarının tamamı ile Ust-Ceguta ve Zelençuk rayonlarının kuzey kısımları, KÇC nin deniz seviyesinden 500 ile 1000 metre arası yükseklikteki düzlük bölgesini oluşturmaktadır. KÇC nüfusunun yaklaşık % 60 ı bu bölgede yaşamaktadır. En büyük nüfuslu iki şehir, Ust-Ceguta ve başkent Çerkessk, nüfusu 3000 kişinin üzerinde olan Đspravnaya, Besleney, Ali-Berdukovski, Habez, Đkon- Halk, Adıge-Habl, Erken-Şahar, Novaya Ceguta, Drujba, Psıj, Çapayevskoye, Kavkazski ve Udarnıy yerleşimleri buradadır. KÇC nin şehir nüfusunun % 34 ünün yaşadığı 3 şehir yerleşimi (Çerkessk, Ust- Ceguta, Udarnıy) kuzeydeki düzlük bölgede, % 8 inin yaşadığı 5 şehir yerleşimi (Karaçayevsk, Orconikidze, Novıy Karaçay, Pravokubanski, Mednogorski) dağ önü denilen orta bölgede, % 2 sinin yaşadığı 3 şehir de (Teberda, Dombay, Elbrusski) dağlık bölgede bulunmaktadır. KÇC nüfusunun dağılışında doğal coğrafi şartların yanında etnik yapının ve tarihin de belirleyici etkisi olmuştur. Rusya nın 18. yüzyıl başında başlayan işgali sonucu, topraklarını kaybeden yerli halk dağlara çekilmiş, yerlerine de Kazaklar yerleştirilmiştir. Daha önce çoğunlukla göçebe olan Nogaylar 1838 yılında Kuban ın batı kıyısına, Laba ağzına kadar olan bölgeye yerleştirilmiştir. 19. yüzyılın ortalarında bölge tamamen Rusya nın hâkimiyetine girince, dağlardaki bütün Çerkes ve Abaza nüfusu ya Osmanlı topraklarına sürgün edilmiş ya da düzlüklere indirilerek Büyük ve Küçük Zelençuk nehirlerinin boylarına yerleştirilmiştir ten itibaren bölgeye getirilen Rus Kazakları hem askeri ve stratejik nedenlerden, hem de yerli halk gibi hayvancılıkla değil çiftçilikle uğraştıklarından, büyük çoğunlukla dağ önündeki ve kuzeydeki düzlük bölgeye iskân edilmişlerdir. Kuban nehrinin yukarılarındaki vadilerde yaşayan Karaçayların birçoğu, 1957 yılında sürgünden döndükten sonra dağlardaki eski köylerine değil, dağ önündeki düzlüklere yerleşmiştir. (Bölüm VI/A-5 Etnik Grupların Bölgelere Göre Dağılımı ve Nüfusları ). 19. yüzyılda Çarlık makamlarının uyguladığı bu iskân politikası ve yaşanan tarihi süreç KÇC nin bugünkü nüfus dağılışını da büyük ölçüde belirlemiştir. 54

77 Nüfus Yoğunluğu KÇC nin idari olarak bağlı olduğu Güney Federal Bölgesi, Rusya Federasyonu nun toplam nüfusunun % 16 sının yaşadığı, nüfus olarak üçüncü büyük federal bölgesidir. Ancak Güney Federal Bölgesi ni Rusya nın büyük nüfuslu bölgesi yapan Krasnodar Krayı (5,1 milyon kişi) ve Rostov Oblastı dır (4,4 milyon kişi). Kuzey Kafkasya cumhuriyetlerinde nüfus sayı ve yoğunluk olarak çok daha düşüktür. Karaçay-Çerkes Cumhuriyeti nde nüfus düzlük kuzey kesimde yoğunlaşmıştır nüfus sayımı sonuçlarına göre KÇC de 29,4 kişi/km 2 olan aritmetik nüfus yoğunluğu, 2002 yılında 31,2 kişi/km 2 ye çıkmıştır yılının istatistik verilerine göre ise, nüfusun azalmasına bağlı olarak 30,8 kişi/km 2 ye düşmüştür. Yine 2005 verilerine göre, 11 şehir yerleşiminin bulunduğu KÇC de şehir nüfusu yoğunluğu ortalama 44,1 kişi/km 2, kırsal nüfus yoğunluğu 17,2 kişi/km 2 dir. Şehirler arasında en yüksek nüfus yoğunluğuna 1888 kişi/km 2 ile Ust-Ceguta sahiptir. Onu 1627 kişi/km 2 ile Karaçayevsk, 1520 kişi/km 2 ile Teberda ve 1501 kişi/km 2 ile başkent Çerkessk izlemektedir. Son iki sayım arasında rayonlarda (illerde) nüfus yoğunluğunun nasıl değiştiği Tablo 18 de görülmektedir. Rayonların (il) çoğunda genelde yılları arasında nüfus yoğunluğunda artış söz konusudur. Ancak Urup ta 2002 yılında nüfus yoğunluğunda büyük bir düşüş gözlenirken, Zelençuk rayonunda değişiklik olmamış, Ust-Ceguta da ise büyük artış kaydedilmiştir. Bu durum, çoğunlukla Rusların yaşadığı Urup rayonundan yaşanan dış göçle, Ust-Ceguta rayonunda da Karaçayların dağlardaki köylerinden aşağılara, en başta da Ust-Ceguta şehrine yerleşmeleriyle ilgilidir. Ancak burada, Karaçay-Çerkes Cumhuriyeti ndeki kendine özgü yerleşim yeri sınıflandırmasının resmi verilerde rayonların (illerin) nüfus yoğunluğunu farklı gösterdiğini belirtmek gerekir. Prikuban rayonunda bulunan başkent Çerkessk ve Karaçay rayonunda bulunan Karaçayevsk şehri cumhuriyet şehirleri oldukları için nüfusları rayon nüfuslarına dâhil edilmemektedir. (Tablo 94). Çerkessk in nüfusu dâhil edilerek hesaplandığında Prikuban rayonunun ortalama nüfus yoğunluğu 38,2 kişi/km 2 olmaktadır. Bağlı yerleşim yerleriyle birlikte Karaçayevsk şehrinin nüfusu da Karaçay rayonuna eklendiğinde, Karaçay rayonunun ortalama nüfus yoğunluğu 16 kişi/km 2 ye çıkmaktadır. 55

78 Cumhuriyetin en kuzeyinde, düzlük bölgelerde bulunan Habez, Adıge-Habl ve Ust-Ceguta nüfus yoğunluğu en yüksek rayonlardır. Alanlarının diğer rayonlara göre küçük olması, Ust-Ceguta rayonunda KÇC nin ikinci büyük şehri Ust-Ceguta nın bulunması da bunda etkilidir. Çoğunlukla Rusların yaşadığı Zelençuk, Ust-Ceguta ile aynı nüfusa sahip olmasına rağmen alanı üç katı büyük olduğu için nüfus yoğunluğu azdır. Urup rayonunun alanı Zelençuk a yakındır ancak nüfusu onun yarısından daha azdır. Karaçay rayonu en büyük yüzölçümüne (3970 km 2 ) sahip olmasına rağmen nüfusu fazla değildir. Tablo ve 2002 Sayımlarına Göre Rayonların (Đl) Nüfus Yoğunluğu Rayon Elimizde veri olmadığından KÇC nin fizyolojik ve zirai nüfus yoğunluğunu inceleyemiyoruz. Ancak rayonların (illerin) kırsal nüfus yoğunluğu istatistiklerde yer almaktadır. Adıge-Habl, Zelençuk, Malo-Karaçay ve Habez rayonlarında hiç şehir yerleşimi olmadığı için, Tablo 18 de verilen ortalama nüfus yoğunlukları aynı zamanda kırsal nüfus yoğunluklarıdır. Karaçay rayonunun kırsal nüfus yoğunluğu 5,2 kişi/km 2 dir, fakat Karaçayevsk şehrine bağlı kır yerleşimlerinin nüfusu bu hesaplamanın dışındadır. Karaçayevsk in kırsal nüfus yoğunluğu 163,6 kişi/km 2 dir. Kırsal nüfus yoğunluğu Prikuban rayonunda 31,7 kişi/km 2, Urup rayonunda 5,0 kişi/km 2 ve Ust- Ceguta rayonunda 19,8 kişi/km 2 dir. 38 Nüfus Yoğunluğu (kişi/km 2 ) Adıge-Habl 50,7 51,9 Habez 43,4 51,9 Karaçay 4,3 6,4 (16)* Malo-Karaçay 27,3 29,6 Prikuban 30,6 32,7 (38,2)** Urup 16,7 6,5 Ust-Ceguta 22,2 52,6 Zelençuk 17,5 17,5 * Karaçayevsk şehri ve bağlı yerleşimlerin nüfusu dâhil edildiğinde. ** Çerkessk şehrinin nüfusu dâhil edildiğinde. 38 Karaçay-Çerkes Cumhuriyeti nin temel demografik ve idari bilgileri, (Erişim: ) 56

79 V. NÜFUS HAREKETLERĐ Nüfus hareketleri nüfusun doğal ve göçe bağlı olarak değişimini içerir. Doğum, ölüm, evlilik ve boşanma doğal nüfus hareketleri içinde değerlendirilir. 90 lı yıllardan önce Karaçay-Çerkes Cumhuriyeti nin nüfus hareketleriyle ilgili sadece net nüfus artışı konusunda veriler bulunmaktadır den itibaren düzenli olarak doğum, ölüm, evlilik ve boşanma istatistikleri tutulmaya başlanmıştır. A. Yıllık Doğum Miktarları Sovyetler Birliği nin dağılmasından sonra, 1990 lı yıllarda KÇC de doğum miktarı azalmıştır. Özellikle 1992 den sonra keskin bir düşüş yaşanmış ve bundan sonra da 1997 yılına kadar istikrarlı şekilde düşüş devam etmiştir yılındaki küçük artışı, aynı yıl Rusya da yaşanan ekonomik krizin etkisiyle 1999 yılında yine büyük bir düşüş izlemiştir; doğum miktarı 467 azalmıştır yılından itibaren, toparlanmaya başlayan ekonomiyle birlikte yıllık doğum miktarında da artış gözlenmektedir yılında doğum miktarı 1996 yılındaki seviyeye yaklaşmıştır. (Tablo 19) Şehir ve kır nüfuslarının doğum miktarı karşılaştırıldığında, kır nüfusunda doğum miktarının şehir nüfusuna göre oldukça fazla olduğu görülmektedir yılları arasında şehir ve kır nüfuslarında doğum miktarlarındaki düşüş ve artışlar paralel değildir ve 1994 yıllarında doğum miktarı şehir nüfusunda düşerken kır nüfusunda artmıştır yılları arasındaki dönemde KÇC de doğan erkek çocuk miktarı genelde kız çocuğu miktarından fazladır. Sadece 1991 ve 2003 yıllarında erkek çocuktan daha fazla kız doğmuştur. Aynı durum şehir nüfusunda 1991, 2001 ve 2004 yıllarında, kır nüfusunda ise 1999 ve 2003 yıllarında görülmektedir. (Tablo 19). 57

80 Tablo Yılları Arasında KÇC de Doğum Miktarları (bir yıl içinde, kişi) Toplam Nüfus Kız Erkek Toplam Şehir Nüfusu Kız Erkek Toplam Kır Nüfusu Kız Erkek Toplam Kaynak: Rusya Devlet Đstatistik Komitesi verileri, Doğurganlık hızı evlilik, boşanma, cinsiyet-yaş ve aile yapısı gibi demografik etkenler tarafından belirlenmektedir. Tablo 20 de görüldüğü gibi KÇC de doğurganlık hızı 90 ların başından itibaren düşmeye başlamış, 2000 yılından itibaren de düşük artış hızıyla beraber istikrarlı hale gelmiştir. Tablo Yıllarında Karaçay-Çerkes Cumhuriyeti nde Doğurganlık Hızı (%o) Yıl Toplam Yıl Toplam , , , , , , , lı yıllarda doğum miktarı artmış olsa da, KÇC de doğum oranı seviyesi pratikte değişmemiştir. Cumhuriyetin bugüne ait doğum parametreleri neslin ikamesi için gerekenden iki kat daha azdır. Doğal nüfus artışı için doğurgan yaşta (15 49) kadın başına 2,2 doğum gerekirken KÇC de 1,3 doğum düşmektedir. Cumhuriyette az çocukluluk yaygınlaşmakta, şehir ve kır nüfuslarının doğum parametreleri yakınlaşmaktadır. Uzmanların görüşüne göre, Karaçay-Çerkes Cumhuriyeti halkının 58

81 uzun yıllarda ortaya çıkan şimdiki sosyo-ekonomik durumu kısa sürede düzelmezse durum daha da kötüleşecektir. 39 KÇC de 30 Kasım 2004 te beş ve daha fazla çocuk sahibi olan annelere nişan verilmesi kararı alınmıştır. Her çocuk için aileye bir defaya mahsus olmak üzere 1000 ruble ödenmesi planlanmaktadır yılı verilerine göre KÇC de çok çocuklu 364 aile bulunmaktadır ve çocuklarının toplam sayısı iki bin kişiyi bulmaktadır ün ilk 9 ayında doğum miktarı önceki yılın aynı dönemine göre 116 kişi artmıştır; 100 ölüme karşılık 102 doğum düşmektedir (2003 te - 93). Doğum oranı %o 11,6 dan %o 12 ye çıkmıştır. En yüksek değerler Adıge-Habl (%o 13,6), Karaçay (%o 13,3) ve Habez (%o 13,2) rayonlarında; en düşük Karaçayevsk şehrinde ve ona bağlı yerleşim yerlerinde (%o 9,7) gözlenmiştir. KÇC Devlet Đstatistik Komitesi nin verilerine göre 2005 yılında da doğum oranı düşmüş ve ölüm oranı artmıştır. Cumhuriyetin nüfusu 1 Eylül 2005 tarihi itibarıyla kişi olmuştur. Doğurganlık hızı, bir önceki yılın ocak-ağustos dönemine göre çok az artış göstermiştir. En düşük doğurganlık hızı Karaçayevsk şehrinde ve Zelençuk rayonunda görülmektedir. B. Yıllık Ölüm Miktarları, Nedenleri, Ölüm Yaş Sınırı, Bebek Ölümleri ve Nedenleri 1990 yılından itibaren KÇC de ölüm miktarının genelde her yıl arttığı görülmektedir. (Tablo 21). Kırsal nüfusta ölüm miktarı bütün dönem boyunca şehirlerdeki ölüm miktarından fazladır. Kırsal nüfusun şehir nüfusundan fazla olduğu, köylerde yaşam ve sağlık koşullarının daha kötü olduğu düşünüldüğünde bu sonuç normaldir. Kadın ve erkek ölüm oranlarına bakıldığında, 15 yıllık bu dönem boyunca doğum miktarında olduğu gibi ölüm miktarında da erkeklerin önde olduğu görülmektedir. Bu durum şehir ve kır nüfusunda değişmemektedir. 39 V Karaçayevo-Çerkesii padayet rojdayemost ( Karaçay-Çerkes te Doğum Oranı Düşüyor ), Kavkazuzel, Novosti (Haberler), , (Erişim: ) 59

82 Tablo Yılları Arasında KÇC de Ölüm Miktarları (bir yıl içinde, kişi) Toplam Nüfus Kadın Erkek Toplam Şehir Nüfusu Kadın Erkek Toplam Kır Nüfusu Kadın Erkek Toplam Kaynak: Rusya Devlet Đstatistik Komitesi verileri, dan 2003 yılına kadar KÇC de ölüm hızı yavaş da olsa artmıştır. Ölüm hızı 1989 yılında %o 8,2 den 1992 de %o 9,1 e, 1993 te %o 10 a çıkmış ve 2000 yılına kadar iniş çıkışlarla birlikte çok az artmıştır. (Tablo 22) yılında ise nispeten büyük bir artışla %o 11,4 e çıkmış ve ertesi yıl aynı kalmış, 2002 de ise %o 12,1 e yükselmiştir yılında bir önceki yıla göre çok az artış olmuştur. KÇC de yılları arasındaki dönemde, az da olsa ölüm hızındaki bu artış SSCB nin dağılmasından sonraki geçiş döneminde ekonomi ve sağlık düzeninin bozulmasına bağlanabilir. Elimizde son dört yıla ait veriler yoktur. Ancak ölüm hızında genel olarak azalma olduğu tahmin edilebilir. Çünkü bebek ölümlerinde KÇC 2000 yılında Rusya nın en kötü 4. bölgesi iken, sağlanan büyük iyileşmeyle 2003 yılında en iyi durumdaki 10 bölge içinde yer almıştır. (Tablo 28) Tablo 22 Karaçay-Çerkes Cumhuriyeti nde Ölüm Hızı (%o) ,2 8,2 8,7 9,1 10,0 10,6 10,3 10,7 10,6 10,4 10,8 11,4 11,4 12,1 12, yılları arasındaki döneminde KÇC nin ölüm hızı rakamları Kabardey-Balkar Cumhuriyeti ne çok yakındır; Dağıstan dan oldukça yüksek, Adıgey den ise oldukça düşüktür. (Tablo 23) 60

83 Tablo 23 Genel Ölüm Hızı (%o) de RF de yeri Adıgey Dağıstan Kabardey- Balkar Karaçay- Çerkes yılının ilk dokuz ayında cumhuriyette ölüm oranı, 1999 un aynı dönemine göre % 6,9 artmıştır. En yüksek göstergeler Zelençuk (%o 15,6; doğum oranının 1,4 katı üzerinde), Urup (%o 15,3; doğum oranının 1,7 katı üzerinde) ve Prikuban (%o 11,7) rayonlarındadır. En düşük göstergeler ise Malo-Karaçayevsk (%o 9,4) ve Ust-Ceguta (%o 9,6) rayonlarındadır. Cumhuriyette ortalama ölüm oranı %o 11,5 tir yılının ilk 9 ayında, önceki yılın aynı dönemine göre 249 kişi veya % 6 daha az kişi ölmüştür. (Tablo 24). Ölüm miktarında azami düşüş 228 kişi ile dolaşım sistemi hastalıklarında tespit edilmiştir; toplam ölenlerin % 56,7 si bu hastalıklardan ölmüştür. (Geçen yılın aynı döneminde - % 58,8). Diğer en yaygın ölüm nedenleri % 14,2 ile kanser, % 11,3 ile kazalar, zehirlenme ve travmalardır. Sadece bunlardan ölenlerin sayısında artış kaydedilmiştir (Kanser 60, kaza, zehirlenme ve travmalar 5 kişi). 40 Demografiçeskaya situatsiya v Karaçayevo-Çerkesii uhudşayetsya (Karaçay-Çerkes te Demografik Durum Kötüleşiyor ), 24 Kasım 2000, Demoscope Weekly , 26 Eylül - 9 Ekim 2005, (Erişim: )// Federal Devlet Đstatistik Servisi, (Erişim: ) 61

84 Tablo 24 Ölüm Nedenlerine Göre Ölenlerin Dağılımı Kişi 1000 kişiye göre Ocak-Eylül Ocak-Eylül Ocak-Eylül 2003 e Artış, Kıyasla Ocak-Eylül Düşüş (-) , % 2003 Yılında Ölüm Hızı (%o) Dolaşım sistemi hastalıkları ,4 6,7 90,5 7,3 Kanser ,5 1,7 113,3 1,5 Kaza, zehirlenme ve travma ,3 1,3 100,0 1,4 Bunlardan: Alkol zehirlenmesi ,1 0,1 100,0 0,1 Đntihar ,1 0,1 100,0 0,1 Cinayet ,2 0,1 50,0 0,2 Solunum organı ,7 0,6 85,7 0,6 hastalıkları Sindirim sistemi hastalıkları ,4 0,4 100,0 0,5 Enfeksiyon ve paraziter hastalıklar ,2 0,2 100,0 0,3 Diğer ,0 0,9 90,0 0,8 Toplam ölen sayısı ,5 11,8 94,4 12,4 Kaynak: Rusya Devlet Đstatistik Komitesi, Trafik kazalarında ölenlerin sayısı arasında birbirine yakındır ve büyük farklılık görülmemektedir. (Tablo 25) yılında ise nedenini bilmediğimiz büyük bir artış görülmektedir. Daha sonra önceki ortalamaya dönmüştür. Tablo Yılları Arasında KÇC de Trafik Kazalarında Ölenlerin Sayısı ( kişi başına, bir yıl içinde, kişi) Kaynak: Rusya Devlet Đstatistik Komitesi, Devlet Đstatistik Komitesi nin verilerine göre 2005 yılının ilk 8 ayında KÇC de 3542 kişi ölmüştür. Başlıca ölüm nedenleri dolaşım sistemi hastalıkları, enfeksiyon ve paraziter hastalıklardır. En çok ölüm Urup, Zelençuk ve Adıge-Habl rayonlarında kaydedilmiştir. Ölüm yaş sınırı 80 li yıllardan sonra düşmeye başlamıştır de ölüm yaş sınırı 71,5 iken 2000 yılında 68,5 e düşmüştür. Sayım yıllarına ait yaş yapısı 62

85 grafiklerinde görüldüğü gibi kadınlar erkeklere göre daha uzun yaşamaktadır. Kadınlarda ölüm yaş sınırı iken, erkeklerde dur. (Şekil 6) , , , , ,5 67 Erkek Kadın Ortalama Şekil 6. Karaçay-Çerkes Cumhuriyeti nde Ölüm Yaş Sınırı Bebek ölümlerinde durum geçmiş yıllara göre iyileşme eğilimindedir. SSCB nin dağılmasından sonraki geçiş döneminde, sağlık düzeninin de bozulmasının etkisiyle bebek ölüm oranı oldukça yüksek olmuştur. Tablo 26 da yer alan 1994, 1995 ve 1996 yıllarına ait veriler bu üç yılda bile durumun kötüleştiğini göstermektedir. Neonatal bebek ölümleri postneonatal ölümlerin hemen hemen iki katıdır; yani bir yaşından önce ölen bebeklerin yaklaşık yarısı ilk 27 gün içinde ölmüştür. Tablo 26 KÇC de Neonatal ve Postneonatal Bebek Ölümleri (%o) Bunlardan 1 Yaşından Önce Neonatal Ölüm Postneonatal Ölüm Bebek Ölümü (0-27 gün) ( gün) yılında Karaçay-Çerkes Cumhuriyeti bebek ölüm oranı yüksekliğiyle (%o 29,7) Rusya Federasyonu nun 89 birimi içinde 85. sırayı almıştır (4. yüksek birim). Kafkasya da ise Đnguşetya dan sonra ikinci sıradadır. Doğum miktarındaki düşüşün 63

86 yanında, 2000 yılından itibaren bebek ölüm oranında da belirgin bir düşüş gözlenmektedir. (Tablo 27) Tablo 27 KÇC de Neonatal ve Postneonatal Bebek Ölümleri (1 yaşından küçük, %o) de RF Đçinde Yeri Adıgey Cumhuriyeti Dağıstan Cumhuriyeti Đnguşetya Cumhuriyeti Kabardey - Balkar Cum Kalmuk Cumhuriyeti Karaçay - Çerkes Cum Krasnodar Krayı Kuzey Osetya Stavropol Krayı Çeçenistan Cumhuriyeti yılından sonra, üç yıl içinde sağlanan büyük iyileşmeyle bebek ölüm seviyesi %o 29,7 den %o 7,9 a düşmüştür. (Tablo 28) yılı Ocak-Kasım dönemi sonuçlarına göre KÇC, Rusya nın en düşük bebek ölüm oranına sahip on bölgesi içinde yer almıştır. Tablo 28 En Düşük Bebek Ölümü Göstergeleri Olan Rusya Bölgeleri (2003 Ocak-Kasım, %o) St. Petersburg şehri 6,9 Hantı-Mansı Özerk Bölgesi - Yugra 7,4 Nenets Özerk Bölgesi 7,4 Karaçay-Çerkes Cumhuriyeti 7,9 Lipets Oblastı 8,1 Karelya Cumhuriyeti 8,6 Samara Oblastı 8,7 Koryak Özerk Bölgesi 8,9 Belgorod Oblastı 9,0 Kalmukya Cumhuriyeti 9,3 RUSYA FEDERASYONU 12,1 Kaynak: KÇC de bebek ölümleri dâhil genel ölüm miktarında düşüş gözlenirken bir yandan da doğum oranı artmaktadır Ocak-Eylül dönemiyle karşılaştırıldığında ölüm miktarı, %o 12,5 ten %o 11,8 e düşmüştür. Cumhuriyetin altı rayonunda 64

87 ortalamanın altında bebek ölüm oranı kaydedilmiştir: Malo-Karaçay (%o 8,2), Karaçayevsk şehri ve bağlı yerleşim merkezleri (%o 8,9), Ust-Ceguta (%o 10,3), Karaçay (%o 10,7), Habez (%o 10,9) ve Prikuban (%o 11,5). En yüksek ölüm oranı Urup (%o 21,6) ve Zelençuk (%o 14,9) rayonlarında görülmüştür. KÇC de 2004 Ocak-Eylül arasında 1 yaşından küçük 35 bebek ölmüştür. Bu, bir yıl öncesine göre 11 bebek veya oran olarak % 23,9 daha azdır. En yüksek miktarlar Çerkessk şehrinde 9, Zelençuk ve Ust-Ceguta rayonlarında 5 er; en düşük ise Karaçayevsk şehrinde ve bağlı yerleşim yerlerinde, Urup rayonunda 1 er bebek olarak kaydedilmiştir. Bebek ölüm seviyesi düşmüştür Ocak-Eylül ünde yeni doğan her bin bebeğe 12 bebek ölümü düşerken, bu oran 2004 ün ilk 9 ayında 8,9 bebek veya % 25,8 daha azdır. Bebek ölümü nedenleri arasında esas ağırlığı % 62,9 ile doğum esnasında ortaya çıkan özel durumlar ve % 20 ile doğum anomalileri tutmaktadır. (Tablo 29) Tablo 29 1 Yaşından Önce Ölen Bebeklerin Ölüm Nedenlerine Göre Dağılımı (Ocak-Eylül) Kişi Doğan 1000 bebeğe göre Yılının Tamamında (%o) Doğum esnasında ortaya çıkan özel durumlar ,1 5,6 6,5 Doğum anomalileri 4 7 1,0 1,8 1,6 Enfeksiyon ve paraziter hastalıklar 6 1 1,6 0,2 1,4 Solunum organı hastalıkları 4 1 1,0 0,2 1,4 Kaza, zehirlenme ve travma 2 1 0,5 0,2 0,6 Diğer 3 3 0,8 0,9 1,3 1 Yaşından Önce Ölen, Toplam ,0 8,9 12,8 Devlet Đstatistik Komitesi nin verilerine göre 2005 yılının ilk 8 ayında KÇC de bebek ölümlerinde durum öncekine göre daha kötüye gitmiştir. Yılın bu döneminde 33 bebek ölümü kaydedilmiştir. 65

88 C. Doğurganlık Kadınlarda ilk çocuğu doğurma yaşı çoğunlukla evlenme yaşı, yüksek öğrenim görme, iş ve gelir sağlama çabası, arzu edilen yaşam seviyesi ve aile yapısı gibi etkenler tarafından belirlenmektedir nüfus sayımı sonuçlarına göre KÇC de çocuk doğuran 15 yaş ve üzerinde kadın sayısı tür; bunlardan 322 si doğurduğu çocuk sayısını belirtmemiştir. En büyük grubu kişiyle 2 çocuk doğuran kadınlar oluşturmaktadır (% 28,4). Daha sonra ise hiç çocuk doğurmayan kadınlar ( kişi, % 27,2) ve tek çocuk doğuran kadınlar ( kişi, % 18) gelmektedir. 3 ten fazla çocuk doğuran kadın sayısı toplam sayının % 12 sini oluşturmaktadır. Şehir ve kır nüfuslarında bu oranlar 2 çocuklu ve hiç çocuk doğurmayan kadınlarda hemen hemen aynıdır. Ancak şehirlerde tek çocuk doğuran kadınlar üçüncü sırada yer alırken, kırsal alanda bu sırayı 3 çocuk doğuran kadınlar almaktadır. 3 ten fazla çocuk doğuran kadınlarda fark açılmaktadır. Şehirlerde 6 çocuk doğuran kadın sayısı 542 (% 0,6), 7 ve daha fazla çocuk doğuran 712 (% 0,8) iken kırsal alanda bu sayı ve oran 4 katına çıkmaktadır (6 çocuk , % 2,3; 7 ve daha fazla çocuk , % 2,7). (Tablo 30) 15 yaş ve üzerindeki kadınlar tarafından doğurulan toplam çocuk sayısı dir. Bunun si (% 39,6) şehir, ü (% 60,4) kır nüfusuna aittir. Tüm KÇC de kadın başına düşen ortalama çocuk sayısı 1,8 dir; bu sayı şehirlerde 1,5, kırsal alanda 2,0 dır. Doğurgan yaştaki (15 49) kadın başına 1,3 çocuk düşmektedir (şehir 1,2; kır 1,4). Hem şehirlerde hem de kırsal alanda en fazla çocuk doğuran kadın yaş grubunun 70 ve üzeri olduğu görülmektedir. Bu yaş grubundaki kadın tarafından çocuk doğurulmuştur (ortalama 2,9 çocuk). Çocuk sayısı ve oranı kır nüfusunda şehir şehir nüfusunun iki katıdır. Bu durum çok çocukluluğun genel olarak azaldığını, fakat kır nüfusunda şehire göre nispeten korunduğunu göstermektedir. Çocuk doğuran 15 yaş ve üzeri kadınların ü, yani % 50,4 ü evlidir. Evli olmayanların bu büyük oranı, KÇC de boşanma seviyesinin yüksekliğiyle ve erkeklerin ortalama ömrünün kadınlardan kısa olmasıyla açıklanmaktadır. Çocuk doğuran evli 66

89 kadınlarda ortalama çocuk sayısı 2282 dir, yani kadın başına 2,3 çocuk düşmektedir. Bu ortalama şehir nüfusunda 2 çocuk, kır nüfusunda ise 2,5 çocuktur. (Tablo 30) Çocuk doğuran kadınların u, yani % 28,9 u ekonomide istihdam edilmiştir. Çalışan kadınların doğurduğu ortalama çocuk sayısı 1,6 dır (şehir 1,5; kır 1,7). En büyük grubu % 37 ile 2 çocuk doğuran kadınlar oluşturmaktadır. Đkinci sırada tek çocuk doğuran kadınlar (% 23,2), üçüncü sırada da çocuksuz kadınlar (% 21,8) yer almaktadır. Şehir ve kır nüfuslarında bu oranlar değişmemektedir. Yaş gruplarına göre incelendiğinde, çalışan kadınlar arasında en büyük oranı 2 çocuk doğuran yaş grubu kadınların oluşturduğu görülmektedir. Onları yaş grubu hiç çocuk doğurmayan kadınlar izlemektedir. (Tablo 30) 67

90 Toplam Doğurdukları Çocuk Sayısını Belirten Kadınlar Tablo Nüfus Sayımında Doğurdukları Çocuk Sayısına Göre Kadınlar (15 Yaş ve Üzeri) (kişi) Doğurdukları Çocuk Sayısına Göre Kadınlar ve üzeri Doğurulan Toplam Çocuk Sayısı Doğurulan Ortalama Çocuk Sayısı (1000 kadın başına) Doğurdukları Çocuk Sayısı Bilinmeyen Kadınlar Şehir Kır Toplam Evli Kadınlar Şehir Kır Toplam Çalışan Kadınlar Şehir Kır Toplam

91 Değişik eğitim seviyelerinde kadınlar tarafından doğurulan ortalama çocuk sayısı, Rusya Federasyonu eğitim sistemine uygun olarak genel öğretim ve mesleki öğretim kategorilerinde ele alınmıştır. Genel öğretim ilk ve temel olarak, mesleki öğretim ise orta ve yüksek (lisansüstü dâhil) olarak ayrılmaktadır. Eğitim gören kadınlar arasında en büyük grubu ortalama 3 çocukla ilköğretim mezunları oluşturmaktadır. Doğurulan ortalama çocuk sayısına göre daha sonra sıralama şöyledir: Orta öğrenim görenler - 1,7; tam olmayan orta öğrenim- 1,7; temel öğrenim - 1,6; yüksek öğrenim ve lisanüstü - 1,5; ön lisans - 0,7. En büyük ortalama, öğrenimi olmayan kadınlara aittir (3,28). (Tablo 31) Tablo 31 Değişik Eğitim Seviyelerinde Kadınlar Tarafından Doğurulan Ortalama Çocuk Sayısı (Đlgili Yaşta ve Eğitim Seviyesinde, Doğurdukları Çocuk Sayısını Belirten 1000 kadın başına) Ortalama Doğurulan Çocuk Sayısı Yüksek ve Lisansüstü Mesleki Öğrenim Öğrenimi Olan Kadınlarda Önlisans Orta Genel Öğrenim (Mesleki veya Teknik Meslek Yüksek Okulu Bitirenler Dâhil) Tam Olmayan Temel Đlk Orta Genel Đlköğrenimi Olmayan Kadınların Doğurduğu Ortalama Çocuk Sayısı Şehir Kır Toplam Karaçay ve Çerkes halklarına göre doğurulan çocuk sayısı tüm Rusya Federasyonu nda ve Karaçay-Çerkes Cumhuriyeti nde olmak üzere iki kategoride ele alınmıştır. Tüm Rusya da, Karaçaylarda 15 yaş ve üzeri kadından sı (% 35,5) hiç çocuk doğurmamıştır (306 kadın doğurduğu çocuk sayısını belirtmemiştir). Daha sonraki sırada % 19,5 ile 2 çocuk doğuran kadınlar gelmektedir. Onları sırasıyla 3 çocuk (% 14,5) ve 1 çocuk (% 13,1) doğuran kadınlar izlemektedir. Üçten fazla çocuk doğuran Karaçay kadınların oranı 17,3 tür. Karaçaylarda kadın başına ortalama 1,9 çocuk düşmektedir. Sırasıyla 35-39, ve yaş grupları 2 çocukla sayıca en büyük gruplardır. (Tablo 32) KÇC de Rusya daki toplam Karaçay kadınlarının % 88,7 si ( kişi) yaşamaktadır. KÇC de yaşayan 15 yaş ve üzeri Karaçay kadınların % 35,3 ü hiç çocuk 69

92 doğurmamıştır. (92 kadın doğurduğu çocuk sayısını belirtmemiştir). Daha sonraki sırada 2 çocuk doğuran kadınlar gelmektedir (% 19,0); onları sırasıyla 3 çocuk (% 14,7) ve 1 çocuk (% 12,7) doğuran kadınlar izlemektedir. Üçten fazla çocuk doğuran Karaçay kadınların toplam sayıya oranı % 18,2 dir. Kadın başına düşen ortalama çocuk sayısı Rusya nın geneliyle aynıdır (1,9). Bu oranlar Karaçaylarda çok çocukluluğun diğer halklara göre fazla olduğunu, fakat bunun azaldığını ve gelecekte nüfus artış hızının düşeceğini göstermektedir. Çerkeslerde, tüm Rusya verilerine göre, 15 yaş ve üzeri kadından 7067 si (% 28,8) hiç çocuk doğurmamıştır. (268 kadın doğurduğu çocuk sayısını belirtmemiştir). Çerkes kadınları arasında ikinci en büyük grubu % 26,2 ile 2 çocuk doğuran kadınlar oluşturmaktadır. Onları % 16,3 oranıyla 1 çocuk doğuranlar, % 15,7 ile 3 çocuk doğuranlar izlemektedir. Üçten fazla çocuk doğuranların oranı % 13,0 dır. Kadın başına 1,8 çocuk düşmektedir. Sayı ve oran olarak en büyük yaş grubu, 2 çocuk doğuran yaş grubudur; bu grubu yine 2 çocukla ve yaş grupları izlemektedir. 15 yaş ve üzeri Çerkes kadınlarının % 82,6 sı ( kişi) KÇC de yaşamaktadır. (11 kadın doğurduğu çocuk sayısını belirtmemiştir). Hiç çocuk doğurmayanların oranı % 28,2 dir. Daha sonra sırasıyla 2 çocuk doğuranlar (% 25,9), 3 çocuk doğuranlar (% 16,4) ve 1 çocuk doğuranlar (% 15,5) izlemektedir. KÇC de üçten fazla çocuk doğuran Çerkes kadınların toplama oranı % 14 tür. Kadın başına ortalama 1,9 çocuk düşmektedir. Yaş gruplarına göre durum tüm Rusya ile aynıdır. Bu göstergeler Çerkeslerde iki ve tek çocukluluğun yaygınlaşmaya başladığını, gelecekte bunun nüfus artış hızını olumsuz etkileyeceğini göstermektedir. KÇC nin unvan sahibi halkları olan Karaçaylarda ve Çerkeslerde, hem tüm Rusya hem de KÇC doğurganlık göstergelerinin birbirine çok yakın olduğu görülmektedir. Her iki halkın nüfusunun % 90 oranında kendi cumhuriyetinde yaşaması, dışarıdaki nüfusun da çoğunlukla 90 lı yıllarda göç eden ve geleneksel aile yapısını hala koruyan kitle olması bu sonucu doğurmaktadır. (Tablo 32) 70

93 Tablo 32 Doğurulan Çocuk Sayısına Göre Etnik Gruplar (15 Yaş ve Üzeri Kadınlar) (kişi) Toplam Doğurdukları Çocuk Sayısını Belirten Kadınlar Doğurdukları Çocuk Sayısına Göre Kadınlar Ortalama Doğurulan Çocuk Sayısı Ortalama Doğurulan Çocuk Sayısı (%o) Doğurdukları Çocuk Sayısı Bilinmeyen Kadınlar ve üzeri Rusya Fed. Karaçay Çerkes Karaçay- Çerkes C. Karaçay Rus Çerkes Abaza Nogay

94 KÇC nin yerli halklarından kadınların doğurdukları çocuk sayısına göre dağılımı Tablo 33 te görülmektedir. En büyük oran her halk için 2 çocuk doğuran kadınlara aittir. Sonraki büyük oran ise Karaçay, Çerkes ve Abazalarda 3 çocuk doğuran kadınlara düşmektedir. Nogaylarda ise 1 çocuk doğuran kadınların oranı, 3 çocuk doğuranları çok küçük bir farkla geçmektedir. Doğurulan ortalama çocuk sayısında ise %o 1908 ile Abazalar ilk sırayı almaktadır. Onları çok küçük bir farkla Nogaylar izlemektedir. Daha sonra Karaçaylar, en son da Çerkesler gelmektedir. Tablo Nüfus Sayımında Milliyetlerine ve Doğurdukları Çocuk Sayısına Göre Kadınlar Doğurdukları Çocuk Sayısını Belirten Kadınlar (kişi) Doğurduğu Çocuk Sayısını Belirten 1000 Kadın Başına Düşen Çocuk Sayısı Hiç Çocuk Çocuk Doğuran Kadınlar Doğurmayan Kadınlar (kişi) ve daha fazla Abaza Karaçay Nogay Çerkes Doğurulan Ortalama Çocuk Sayısı (%o) 15 yaş ve üzerinde olup hiç çocuk doğurmayan kadınların oranı en yüksek Karaçaylardadır (% 35,3). Daha sonra sırasıyla Nogaylar (%28,6), Çerkesler (% 28,2), Abazalar (% 27) ve Ruslar (% 19,4) gelmektedir. En çok farklılık gösteren Karaçayların ve Rusların doğurganlık göstergeleridir. Henüz evlenmemiş veya çocuk sahibi olmamış en büyük nüfusun Karaçaylarda, en düşük de Ruslarda olduğu görülmektedir. (Tablo 33-34). Đki çocukluluk tüm halklarda en yaygın eğilimdir. Yerli halklarda ikinci yaygın eğilim üç çocukluluk iken, Ruslarda tek çocukluluktur. Üçten fazla çocukta oranlar Çerkeslerde, Abazalarda ve Nogaylarda birbirine yakınken, en yüksek oran Karaçaylarda, en düşük de Ruslarda görülmektedir. Bu tabloya göre KÇC de en yüksek doğurganlık hızına sahip etnik grup Karaçaylardır. Bu da, Karaçayların gelecekte nüfus artış hızları düşse de diğer etnik gruplar içinde en yüksek hıza sahip olacaklarını göstermektedir. 72

95 Tablo Nüfus Sayımında KÇC de Her Etnik Gruptan Kadınların Doğurdukları Çocuk Sayısına Göre Oranı (%)* Hiç çocuk Doğurulan Çocuk Sayısı Ortalama Çocuk doğurmayan 7 ve daha Sayısı (15 yaş ve üzeri) fazla Abaza 27,0 15,7 25,2 16,7 7,6 3,8 1,8 2,1 1,9 Çerkes 28,2 15,5 25,9 16,4 6,9 3,6 1,8 1,8 1,9 Karaçay 35,3 12,7 19,0 14,7 7,9 4,4 2,7 3,2 1,9 Nogay 28,6 15,9 25,3 16,5 7,4 3,7 1,4 1,3 1,8 Rus 19,4 24,6 38,5 12,5 2,9 1,1 0,4 0,6 1,6 * Her etnik gruptan kadınların toplam sayısına gore. D. Evlenme ve Boşanma Demografik bir gösterge olarak evlenme, evlenenlerin sayısının nüfusun genel sayısına (genel evlenme katsayısı) veya evlenme yaşında olup evli olmayanların sayısına oranıdır. Boşanma ise yapılan belli sayıda evlilik başına düşen boşanma sayısıdır. Evlenme ve boşanma genellikle erkekler ve kadınlar için ayrı ayrı belirlenir. Doğum oranı modellerinin incelenmesinde en önemli öğelerden biri evliliktir. Birçok Batılı ülkede ve Rusya da son zamanlarda evliliklerin yerini birlikte yaşama alsa da bu KÇC için henüz bir demografik bir gösterge değildir. KÇC de boşanma oranı yüksektir, fakat bunun nedenleri Batılı ülkelerden farklıdır yılında 3423 evlilik ve 1748 boşanma kaydedilmiştir, yani 100 evlenene karşılık 52,3 çift boşanmıştır. Bir önceki yılla karşılaştırıldığında evlenen çift sayısı 400, boşanan ise 165 daha fazladır. (Tablo 35). Oran ise hemen hemen korunmuştur (100 evlenene karşılık 51 boşanan). Genç Rus nüfusun dışarıya göç etmesinden dolayı karışık evliliklerin sayısında azalma olmuştur. (1990 yılında Ruslar ve Karaçaylar arasında 53, 1991 de 45, 1992 de 39, 1993 ün ilk altı ayında 13 evlilik yapılmıştır) Pçelintseva N.D., Samarina L.V., Karaçay v kontekste novoy istoriçeskoy realnosti ( Yeni Tarihi Gerçeklik Bağlamında Karaçay ). Rusya Bilimler Akademisi Etnoloji ve Antropoloji Enstitüsü (Y.S. Smirnova tarafından sağlanan KÇC ZAGS Şubesi evlilik verileri), (Erişim: ). 73

96 Tablo 35 Yıllara Göre Karaçay-Çerkes Cumhuriyeti nde Evlenenlerin ve Boşananların Sayısı ve Oranı Yıl Kişi Sayısı Evlenme ve Boşanma 1000 Evliliğe Düşen Oranı (Toplam nüfusa göre, %o) Boşanma Evlenen Boşanan Evlenen Boşanan ,6 3, ,6 3, ,9 3, ,8 3, ,0 3, ,0 3, ,5 2, ,7 2, ,1 2, ,6 2, ,5 2, Kaynak: Rusya Devlet Đstatistik Komitesi verileri, Ocak-Eylül döneminde evliliklerin sayısı, 2003 ün aynı dönemine göre 232 veya % 9,8 azalmış, boşanmalar ise 10 veya % 0,8 artmıştır. Ayrılan çiftlerin sayısı 100 evlenene göre 53 ten 59 a çıkmıştır. Evlenme seviyesi önceki yılın aynı dönemine göre %o 7,2 den %o 6,6 ya düşmüş veya % 8,3 azalmıştır. Boşanma seviyesi çok az artmıştır; %o 3,8 den 3,9 a çıkmış veya % 2,6 artmıştır. Evlenme katsayısının en yüksek değeri Karaçay rayonunda (%o 8,4), en düşük değeri ise Karaçayevsk şehrinde ve bağlı yerleşim merkezlerinde (%o 3,5) kaydedilmiştir. En düşük boşanma oranı Habez rayonunda (%o 2,7), en yüksek ise Çerkessk şehrindedir (%o 5,2) yılı verilerine göre KÇC, %o 2,5 ile Rusya nın boşanma oranı en düşük on bölgesi içinde yer almıştır yılları arasındaki 10 yıllık dönemde, komşu cumhuriyetleri arasında KÇC nin sadece evlenme oranında en düşük değerlere sahip olduğu görülmektedir. Dağıstan da yerli halkın geleneksel yapısını büyük oranda koruduğunu ve nüfus oranının yüksek olduğunu, Adıgey nüfusunun da % 80 ini Rusların oluşturduğunu göz önünde bulundurmak gerekir. (Tablo 36) 42 Rusya Devlet Đstatistik Komitesi verileri, (Erişim: ). 74

97 Tablo Yıllarında Karaçay-Çerkes ve Komşu Cumhuriyetlerde Evlenme ve Boşanma Oranı* Evlenme Katsayısı Adıgey Cum. Dağıstan Cum. Kabardey-Balkar C. Karaçay-Çerkes C. Evl. Evl. Evl. Evl. Boş. Boşanma ve Evl. Boş. ve Evl. Boş. ve Evl. ve Kats. Katsayısı Boş. Kats. Kats. Boş. Kats. Kats. Boş. Kats. Boş. Oranı Oranı Oranı Oranı Kaynak: Rusya Devlet Đstatistik Komitesi verileri, * Evlenme ve boşanma katsayıları bin kişilik nüfusa, evlenme ve boşanma oranı da bin evliliğe düşen boşanma sayısını göstermektedir. Rusya evlenme katsayısı ,7; ,6; ,3; Boşanma aynı yıllar 4,0; 4,0; 3,7 E. Doğal Nüfus Artışı Doğal nüfus artış hızı ya da doğurganlık hızı bir yıl içinde, doğum ve ölüm sayısına bağlı nüfus artışıdır. Doğal nüfus artış hızı belli bir zaman aralığında, ölüm miktarının doğum miktarından çıkarılmasıyla tespit edilmektedir. Halkın gelir seviyesi, sağlık sisteminin gelişmişlik derecesi, günlük yaşam koşullarının özelliği ve çevre faktörü doğum ve ölüm oranlarını etkilemektedir. KÇC de doğal nüfus artışıyla ilgili veriler 1992 yılından itibaren tutulmaktadır yıllarında cumhuriyette sosyal ve ekonomik göstergeler genel olarak iyi görünmektedir; doğal nüfus artış hızı çok yüksek olmasa da korunmaktadır. Suç, çocuk ölümleri, boşanma nispeten düşüktür. Ancak 1993 sonu başı arasında hızlı negatif değişiklikler gözlenmiştir yılında doğum oranı 2 kattan fazla düşmüştür de doğal nüfus artışı pratikte sıfır olmuştur. Frengi ve bulaşıcı hepatit yıllarında genel Rusya seviyesinin 2 3 kat üzerine çıkmıştır. Ayrıca işsizlik, Rusya daki en yüksek seviyelere ulaşacak kadar artmıştır Anikanov M.V., Stepanov V.V., Susokolov A.A., Titulnıye Etnosı Rossiyskoy Federatsii. Analitiçeski Spravoçnik. ( Rusya Federasyonu nun Unvan Sahibi Halkları. Analitik Kılavuz), Đnstitut natsionalnıh problem obrazovaniya (Ulusal Eğitim Problemleri Enstitüsü), Moskova, (Erişim: ). 75

98 arasındaki dönemde KÇC deki doğal nüfus artışı Tablo 37 de görülmektedir yılına kadar büyük bir düşüş olsa da doğal artış korunmuş, ancak bu yıldan itibaren eksiye düşmüştür. Bu durum, 1998 de yaşanan büyük ekonomik kriz, 1999 da Çeçenistan da başlayan ikinci savaş ve KÇC de başkanlık seçimi dolayısıyla çatışma sınırına kadar gelen etnik gerginlik gibi nedenlere bağlanabilir yılında, eski durumundan çok uzak olsa da artış olmuştur. Đlginç bir durum da, 2000 yılı dışında kadınlarda az da olsa doğal nüfus artışı görülürken, erkeklerde gösterge eksiye düşmüştür. Doğan ve ölen sayılarıyla karşılaştırıldığında görülmektedir ki, bu dönemde doğan erkek çocukların sayısı kız çocuklarından fazla olmasına rağmen ölen erkek kadın oranı erkekler aleyhine daha yüksektir. Kırsal alanda doğal nüfus artışının şehirlere göre daha fazla olduğu görülmektedir. Tablo Yıllarında Karaçay-Çerkes Cumhuriyeti nde Doğal Nüfus Artışı (kişi) Şehir Kadın Erkek Toplam Kır Kadın Erkek Toplam Toplam Kadın Erkek Toplam Kaynak: Devlet Đstatistik Komitesi verileri, Tablo 38, 1970 lerden itibaren doğum ve ölüm verileriyle birlikte doğal nüfus artışını göstermektedir. Doğal nüfus artışı SSCB nin dağıldığı ve sosyo-ekonomik düzenin bozulduğu 1990 ların başından itibaren düşme eğilimine girmiş, ekonomik krizin ve etnik çatışmaların etkisini gösterdiği 2000 li yıllarda da eksiye düşmüştür. Bebek ölümleri oranında ise büyük bir düşüş olmuştur. 76

99 Tablo Yıllarında Karaçay-Çerkes Cumhuriyeti nde Doğum - Ölüm Miktarları ve Doğal Nüfus Artışı Yıllar Toplam (kişi) Oran (%o) 1 Yaşından Önce Ölen Bebek Oranı (%o) Doğum Ölüm 1 Yaşından Önce Ölen Doğal Artış Doğum Ölüm Doğal Artış ,7 8,5 12, ,0 8,2 8, ,7 8,7 8, ,8 9,1 6, ,8 10,0 2, ,3 10,6 2, ,9 10,3 2, ,1 10,7 1, ,4 10,6 0, ,4 10,4 1,0 23, ,4 10,8-0,4 28, ,8 11,4-0,6 29, ,1 11,4-0,3 18, ,5 12,1-0,6 14,4 (Tahmini) ,6 12,2-0,8 7.9 (Ocak-Kasım) * Canlı doğana göre Kaynak: Demoscope , 26 Eylül - 9 Ekim 2005, ve 2004 yıllarına ait verilerle KÇC nin demografik durumu hakkında karşılaştırmalı bir değerlendirme yapılabilir Ocak-Eylül ayları arasında nüfus düşüşü yavaşlamıştır. 1 Ekim 2004 tarihi itibarıyla olan KÇC nüfusu yılın başından beri 1300 kişi azalmıştır. Bir önceki yılın aynı döneminde bu sayı 1700 kişidir. Nüfus azalması sadece göçten kaynaklanmaktadır; geçen yılın aynı döneminde doğal ve göçe bağlı düşüş görülmüştür (297 ve 1398 kişi) ün ilk 9 ayında meydana gelen doğal artış 68 kişidir. Negatif net göç bunu toplam % 5,1 dengelemiştir. (Tablo 39) Tablo ve 2004 Yıllarında KÇC de Doğal Nüfus Artışı, Evlilik ve Boşanma Göstergeleri Ocak-Eylül Kişi %o Yılının Tamamında (%o) Doğan ,6 12,0 11,6 Ölen ,5 11,8 12,4 1 yaşından küçük ,0 8,9 12,8 Doğal artış, düşüş (-) ,9 0,2-0,8 Evlilik ,2 6,6 7,8 Boşanma ,8 3,9 4,0 44 Rusya Devlet Đstatistik Komitesi verileri, (Erişim: ). 77

100 Cumhuriyet nüfusunda pozitif doğal nüfus artışı eğilimi kaydedilmektedir; en yüksek sayı Eylül (83 kişi), Mayıs (55 kişi) ve Ağustos (40 kişi) aylarında elde edilmiştir. Ölen sayısı doğanları sadece Ocak, Haziran ve Temmuz aylarında geçmiştir yılında en yüksek doğal artış 126 kişi ile Malo-Karaçay ve 97 kişi ile Ust- Ceguta rayonlarında, en düşük ise 20 kişi ile Prikuban rayonunda kaydedilmiştir. Doğal düşüş sadece Zelençuk (142 kişi), Urup (130 kişi) rayonlarında ve Çerkessk şehrinde (55 kişi) gözlenmiştir yılının aynı dönemiyle karşılaştırıldığında doğal düşüş Çerkessk şehrinde (1,8 kat) ve Zelençuk rayonunda (1,6 kat) azalmıştır. (Tablo 40) Tablo ve 2004 Yıllarında KÇC de Doğal Nüfus Artışı Dinamiği (kişi) Doğum Ölüm Doğal Artış, Düşüş (-) Ocak Şubat Mart Nisan Mayıs Haziran Temmuz Ağustos Eylül TOPLAM KÇC nin idari ve ekonomik olarak bağlı bulunduğu Güney Federal Bölgesi nde yer alan diğer bazı bölgelerle karşılaştırıldığında, doğal nüfus artışındaki düşme eğiliminin bütün Kafkasya için geçerli olduğu görülmektedir. (Tablo 41) Tablo 41 RF Güney Federal Bölgesi nde Doğal Nüfus Artışı (%o) Adıgey Cum Dağıstan Cum Đnguşetya Cum Kabardey - Balkar C Kalmuk Cum Karaçay - Çerkes C Krasnodar Krayı Kuzey Osetya Cum Stavropol Krayı Çeçenistan

101 F. Tarihi Gelişim Đçinde Nüfus Hareketleri Karaçay - Çerkes Cumhuriyeti topraklarında alt paleolitik dönemden beri yerleşim olduğu bilinmektedir. Bugünkü Karaçay-Çerkes Cumhuriyeti nin nüfus yapısı, Kuzey Kafkasya nın genelinde olduğu gibi tarih boyunca yaşanan göçlerin etkisi altında oluşmuştur. Kafkasya ya göç dalgaları esas olarak Hazar steplerinden gelmiştir. Hazar Denizi nin batı kıyısı boyunca dar bir şerit halinde uzanan Derbent koridoru Kafkas halklarının etnik oluşumunda önemli rol oynamıştır. 45 Genel olarak Kuzey Kafkasya halkıyla ilgili bilgilere yazılı kaynaklarda M.Ö yüzyıllardan itibaren rastlanmaktadır. Đlk göçmenler olarak buraya M.Ö. 9. yüzyılda Kimmerlerin geldiği belirtilmektedir. Bilinen büyük göçlerden biri, milattan önceki yüzyıllarda, tahminen 7. yüzyılda Kuzey Kafkasya düzlüklerine Đrani diller konuşan göçebe kavimlerin, Đskitlerin ve Sarmatların gelmesidir. Eski Yunan ve kısmen Romalı tarihçilerin ve coğrafyacıların verdiği bilgilere göre, Sarmat döneminde (M.Ö yüzyıl) şimdiki KÇC topraklarında Koban Kültürü nün ardılları sayılan Meot kavimleri yaşıyordu. M.S. 1. yüzyılın ortalarında Kafkasya ya başka bir Đrani göçebe kavim, Alanlar gelmiştir. Alanlar Karadeniz ve Hazar Denizi arasındaki düzlükleri kontrol altına almışlar, Kuzey Kafkasya nın ormanlık dağ önüne kadar yayılarak yavaş yavaş yerleşik hayata geçmişlerdir. 2. ve 3. yüzyıllarda Alanlar Kuzey Kafkasya steplerinde en büyük askeri-siyasi güç olmuşlardır. M.S. 4. yüzyıldan itibaren bölgenin etnik ve siyasi haritasındaki değişiklikler Türk boylarının göçleriyle bağlantılıdır. Kuzey Kafkasya nın büyük bölümü 4-5. yüzyıllarda Hun, 6. yüzyılda Bulgar, yüzyıllarda Hazar Türklerinin hâkimiyeti altında kalmıştır. Kafkasya bu dönemde Sasaniler (Đran), Bizans Đmparatorluğu, Hazar Kağanlığı ve Arap Halifeliği arasındaki mücadelelerin arenası olmuştur. Sürekli istilalar yıkımlara ve göçlere yol açmıştır. 7. yüzyılda Karadeniz kıyısındaki kavimlerle kuzeydeki Kasoglar birleşerek Zih topluluğunu (bugünkü Çerkeslerin ataları) oluşturmuştur. Kuzey Kafkasya nın merkezi kısmına Nah (Çeçen ve Đnguşların ataları) ve Alan kavimleri yerleşmiştir. Alan devleti 45 Berkok, Đsmail, Tarihte Kafkasya, Đstanbul 1958, s

102 sadece Alanları değil, birçok Kuzey Kafkasya kavmini de içine alıyordu ve Hazar Kağanlığı nın nüfuzu altında bulunuyordu. 10. yüzyıldan itibaren Kuzey Kafkasya da siyasi yaşam kısmen istikrara kavuşmuştur. Bugünkü Stavropol ün steplerine ve Kafkasya nın dağ önüne Türk boylarının göçü devam etmiştir. Dağ önüne yerleşen Peçenekleri, 11. yüzyılın ortalarında gelen Kıpçaklar yerlerinden çıkarmıştır. Kıpçaklar Çeçenistan ın vadilerine ve Dağıstan ın Hazar kıyılarına kadar ilerlemiştir yılında Kafkasya da Cengiz Han ın Moğol orduları görünmüştür. Müttefik Alan-Kıpçak ordusunu bozguna uğratan Moğollar, yıllarında Kafkas önü ovalarını kesin olarak ele geçirmiş ve Kafkasya nın etnik haritasını büyük ölçüde değiştirmişlerdir. Büyük nüfus kaybına uğrayan Alanlar, Merkezi Kafkasya nın ve Güney Kafkasya nın dağlarına çekilerek yerli Kafkas halklarıyla karışmış ve bugünkü Oset halkının etnik temelini oluşturmuşlardır. Bozkırlarda göçebe gezen Kıpçakların bir kısmı da Moğolların baskısıyla dağlara çekilmiştir. Birçok bilim adamının düşüncesine göre, bugün Kafkasya da yaşayan Türk halklarının -Karaçayların, Balkarların ve Kumukların- etnik temelini bu şekilde Kıpçaklar oluşturmuştur yüzyılların fırtınalı olayları Kuzey Kafkasya nın etnik haritasını yeniden köklü şekilde değiştirmiştir. Alan devleti ve diğer devlet yapıları dağılmış, yenileri ortaya çıkmıştır. Yazılı kaynaklarda Çerkes veya Adığe, Karaçay v.d. etnik adlar görülmeye başlamıştır yüzyıllarda büyük etnik-siyasi birlikler oluşmuştur. Temelleri önceki dönemde atılan, etnisitelerin bütünleşmesi süreci yaşanmıştır. Yine bu dönemde dış saldırıların ve iç çekişmelerin sonucu olarak yerli halkların toplu göçleri olmuştur. I. Petro nun Azak (1695, 1696) ve Hazar (1722) denizlerine yaptığı seferlerle Ruslar ilk kez Kafkasya sınırlarına gelmişlerdir. 18. yüzyıl sonundan itibaren de yüz yıl boyunca Rus Kazakları Kafkasya ya yerleşmiştir. Yerli halkların üzerine sürekli yeni göçmenlerin geldiği bu tarihi süreç sonucunda Kafkasya, dünya üzerinde eşi nadir görülen bir etnik çeşitliliğe sahip 80

103 olmuştur. Ancak Kafkasya nın nüfus yapısının coğrafyasına bağlı bir özelliği, burada yaşayan yerli halklarla sonradan gelenlerin birbiriyle tamamen kaynaşmamış, birinin diğeri tarafından tamamen asimile edilmemiş olmasıdır. Yüzyıllar boyunca yaşanan etkileşime ve kısmen kaynaşmaya rağmen, etnik gruplar birbiriyle komşu, bazen iç içe fakat ayrı ayrı varlıklarını sürdürmüşlerdir Rusya nın Bölgeyi Đşgali ve Yerli Nüfusun Göç Ettirilmesi Kafkasya da yakın tarihin bilinen en büyük nüfus hareketi, Rusya nın bölgeyi işgal etmesine ve savaşa bağlı olarak 1860 larda yerli halkın yerlerinden çıkarılarak Osmanlı topraklarına göç ettirilmesidir. Yoğun olarak yılları arasında yaşanan bu nüfus hareketi sonucunda bölgenin demografik yapısı tamamen değişmiştir yılında kurulan Kuban Oblastı nın yöneticisi ve birliklerinin komutanı Kont Yevdokimov, bölgeyi dolaştıktan sonra Kasım 1860 ta çara bir teklif sunmuştur. Buna göre Belaya ve Laba nehirleri arasında yaşayan yerli halk (Çerkesler, Abazalar ve Nogaylar) ya dağlardan indirilerek Kuban ın düzlüklerine yerleştirilecek ya da Osmanlı topraklarına göç ettirileceklerdi. Buralara ve Karadeniz in doğu kıyısına Kazaklar yerleştirilecekti. Yevdokimov un teklifi onaylanmış ve yeni birlikler kurularak plan uygulanmaya başlamıştır. Nüfusun çoğu tanınan süre içinde topraklarını terk ederek Osmanlı Devleti ne yerleşmişlerdir. 47 Daha sonra da, 1867 de serfliğin kaldırılmasına, yapılan toprak reformuna ve deki Osmanlı-Rus Savaşı na bağlı olarak göçler devam etmiştir ve 1905 yıllarında Karaçaylar da küçük topluluklar halinde Osmanlı topraklarına göç etmişlerdir. 48 Bu dönemde göç eden nüfusun sayısı hakkında kesin veriler yoktur. Karadeniz kıyılarında Rus askeri birlikleri tarafından kurulan sevk noktalarından ayrılan ve para yardımı yapılanların kaydı kısmen tutulmuştur. Bu kayıtlara göre, yılları arasında Karadeniz kıyılarından Osmanlı topraklarına kişi gönderilmiştir; bunun kişisi yıllarında göç etmiştir. Ancak, sadece belli bir dönemde, 46 Yusuf Đzzet Paşa (Met Çünatıkho), Kafkas Tarihi, Adıge Yayınları, Ankara Esadze, Semen, Çerkesya nın Ruslar Tarafından Đşgali, Kafkas derneği Yayınları, Ankara, 1999, s Adiloğlu, Adilhan, Karaçay-Malkar Türkleri, Türkiye Dışındaki Türk Edebiyatları Antolojisi- Karaçay-Malkar, Cilt: 22, T.C. Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara, 2002, s

104 belli noktalardan gidenlerin kayıtları tutulmuştur. Çok daha büyük bir nüfusun bu noktalar dışında kendi imkânlarıyla yola çıktığı, ayrıca göçün 20. yüzyıl başına kadar devam ettiği, dolayısıyla Osmanlı topraklarına yerleşen Kafkasyalı nüfusun bir milyondan fazla olabileceği bu kayıtları tutanlar tarafından da belirtilmektedir. 49 Göç eden nüfusun ne kadarının bugünkü KÇC topraklarından olduğuna dair elimizde veri yoktur. Genel orana bakarak Çerkes, Abaza ve Nogay nüfusunun yarıdan fazlasının, Karaçayların da bir bölümünün göç ettiği tahmin edilebilir. 2. Karaçayların Orta Asya ya Sürgünü Bölgede diğer büyük nüfus hareketi Đkinci Dünya Savaşı sırasında, Alman işgalinin hemen ardından olmuştur. Ekim 1943 te, Karaçayların Đkinci Dünya Savaşı sırasında Almanlarla işbirliği yaptıkları suçlamasıyla Kazakistan a ve Orta Asya ya sürülmesine dair SSCB Yüksek Sovyeti nin gizli kararı ve Bakanlar Konseyi kararnamesi yayınlanmıştır. Karaçay ÖB lağvedilerek toprakları Gürcistan ile Stavropol ve Krasnodar krayları arasında paylaştırılmıştır. Önceden hiçbir uyarı yapılmadan, 2 Kasım 1943 gecesi başlayan operasyonun sonuçları Karaçay halkı için trajik olmuştur. 50 şer kişinin doldurulduğu vagonlardan oluşan 36 tren katarı 69 bin civarında Karaçayı Orta Asya ya taşımıştır. 20 gün süren bu yolculukla 653 kişi ölmüştür. 50 Resmi sayı bu olsa da, kış şartlarında yapılan bu sürgün sırasında soğuktan, açlık ve hastalık nedeniyle ölenlerin çok daha fazla olduğu belirtilmektedir. Sürgün edilen Karaçayların tam sayısı olarak verilmektedir. 51 (Tablo 42) Tablo 42 Sürgün Edilen Karaçayların Nüfusu 1939 Sayımına Göre Toplam Nüfus (kişi) 1943/44 Yıllarında Sürgün Edilenlerin Nüfusu (kişi) Kaynak: Etno-sotsialnıye i etnopolitiçeskiye protsessı na yuge Rossii ( Rusya nın Güneyinde Etno-Sosyal ve Etno- Politik Süreçler ), Dinamika çislennosti deportirovannıh narodov v gg. ( Yıllarında Sürgün Edilen Halkların Nüfusu ) 49 Berje, Adolf, Göç Hakkında Coğrafi, Etnografik ve Đstatistiki Veriler, Vıseleniye gortsev s Kavkaza (Dağlıların Kafkasya dan Tehciri), Russkaya Starina, Kulbayev, Tleu, Prof., Deportatsiya Karaçayevtsev ( Karaçayların Sürgünü ), RF Devlet Merkez Arşivi, f. 9479, op. 1, d. 137, l. 206, (Erişim: ) 51 Etno-sotsialnıye i etnopolitiçeskiye protsessı na yuge Rossii ( Rusya nın Güneyinde Etno-Sosyal ve Etno-Politik Süreçler ), Razdel 4, (Erişim: ) 82

105 Sürgünler Kazakistan ın kuzeyinden Pamir dağlarının önlerine kadar uzanan geniş bir bölgede, 480 civarında yerleşim yerine küçük gruplar halinde dağıtılmışlardır. Đzin almadan bir yerleşimden diğerine gitmenin veya akrabalarını ziyaret etmenin cezası Sibirya da kürek mahkûmiyeti olmuştur. Bu katı rejim 1953 te Stalin in ölümüne kadar devam etmiştir. Kuzey Kafkasya dan sürgüne gönderilen ve özel yerleşimci (spetsposelentsı) olarak adlandırılan Karaçayların, Balkarların, Çeçenlerin ve Đnguşların toplam nüfusu kişidir. 1 Ekim 1948 tarihinde ise, arşiv bilgilerine göre, özel yerleşim yerlerinde sadece kişi bulunmaktadır. Bu rakamlara göre, sürgün edilenlerin üçte biri yolda ve sürgünün ilk yıllarında ölmüş olmalıdır. Beria nın Stalin e gönderdiği bir raporda şu rakamlar yer almaktadır: 1 Şubat 1944 tarihi itibarıyla Kazakistan SSC topraklarına kişiden oluşan özel yerleşimci Karaçay aile yerleştirilmiştir. Bunlardan Güney Kazakistan Oblastı nda 6643 aile den oluşan kişi, Cambul Oblastı nda 5699 aileden kişi bulunmaktadır yılında yayınlanan Belozerov un çalışmasında da ayrıntılı veriler yer almaktadır. Tabloda sürgün edilen halkların değişik yıllara göre özel yerleşim lerdeki nüfusu görülmektedir. Tablo 43 Özel Yerleşimlerde Yaşayan Kuzey Kafkasya Halklarının Nüfusu ( ) (kişi) Halk Balkarlar Karaçaylar Çeçenler ve Đnguşlar TOPLAM Kaynak: V.S. Belozerov, Etniçeskaya karta Severnogo Kavkaza (Kuzey Kafkasya nın Etnik Haritası), Moskova, OGĐ, 2005, s. 94. Kazakistan da kolhoz ve sovhozlarda (devlet çiftliklerinde) çalıştırılan özel yerleşimcilerin sayısıyla ilgili bazı rakamlar da mevcuttur. Narkozem adlı çiftlikte çalışan Karaçayların sayısı , Narkomsovhoz da 4398, Narkomles te 14 kişidir. 52 Kulbayev, a.g.e., s

106 Toplam 65 farklı kuruluşta çalışan özel yerleşimcilerin toplam sayısı dir; bunlardan si Karaçaydır. Hruşçev in çıkardığı afla sürgün dönemi sona ermiştir yılında Büyük Anayurt Savaşı sırasında sürgün edilen Çeçenlerin, Đnguşların, Karaçayların ve onların aile üyelerinin özel yerleşimleriyle ilgili kısıtlamaların kaldırılması kararı yayınlanmıştır. Ardından da SSCB Đçişleri Bakanlığı nın Kalmuklara, Balkarlara, Karaçaylara, Çeçenlere, Đnguşlara ve onların aile üyelerine sürgün edildikleri yerlerde kaydolma ve yaşama izni verilmesi talimatı çıkmıştır. Vatanlarına dönen Karaçayları getiren ilk tren katarı 3 Mayıs 1957 de Kafkasya ya ulaşmıştır. G. Đç ve Dış Göçler, Nedenleri, Coğrafi Dağılımı, Göçe Katılan Nüfusun Yaş Yapısı Göç sosyal, ekonomik, siyasi ve kültürel yaşamın farklı yönleriyle bağlantılı bir olgudur. Nüfus hareketine ve yapısına etki eder. Bölgeye gelen göçmenlerin sayısı gidenlerden fazlaysa net göç pozitiftir, tersi ise negatiftir. KÇC de Sovyetler Birliği nin dağılmasından sonra nüfus artışını etkileyen faktörlerden en önemlisi, özellikle de son yıllarda nüfusun azalmasında en büyük etken dışarıya göçtür. Göçün nedenlerini anlamak için KÇC nin son yıllardaki sosyo-ekonomik durumuna değinmek gerekir. Kişi başına düşen gelir, halkın yaşam düzeyi, işsizlik düzeyi, yatırım hacmi ve dış ticaret ölçeklerine göre KÇC, Rusya nın sosyo-ekonomik gelişmişliği en düşük bölgelerinden biridir yılı verilerine göre KÇC de gayrisafi bölgesel hâsıla Rusya Federasyonu ortalamasından üç kat, kişi başına düşen gelir de iki kat daha düşüktür. Cumhuriyette her üç yerleşim yerinden birinin doğalgazı, ikisinin de merkezi su dağıtım şebekesi yoktur. Ortalama işsizlik düzeyi kırsal alanda % 25,3, şehirlerde % 13,6 ya ulaşmıştır. Ücretler ise Rusya ortalamasından 2,5 kat daha düşüktür. En büyük işsiz grubunu % 44,3 ile gençler oluşturmaktadır ve işsizler arasında gençlerin oranı sürekli artmaktadır. Ortalama iş arama süresi çok uzundur (11,6 ay). Đşsizlerin çoğu (% 56,7) bir yıldan fazla iş aramaktadır. 84

107 Sağlık ve eğitim sistemleri oldukça kötü durumdadır. 10 bin kişiye düşen doktor sayısı bakımından cumhuriyet, Rusya Federasyonu ortalamasının % 25, Güney Federal Bölgesi ortalamasının % 20 gerisinde olup ülkede son sıralarda yer almaktadır. Son 5 yılda cumhuriyeti çoğu Rus olmak üzere her yıl 5 ile 7 bin arasında kişi terk etmiştir. Bunlar genellikle eğitimli uzmanlar, teknik elemanlar ve özel girişimcilerdir. Cumhuriyetin bütün bölgelerinde ölüm oranının doğum oranının üzerine çıktığı gözlemlenmektedir. Evliliklerin yarısı boşanmayla sonuçlanmaktadır. Karaçay-Çerkes Cumhuriyeti nde geliri asgari geçim düzeyinin altında olan nüfusun oranı % 42 dir ve bu oran Rusya ortalamasından dörtte bir daha fazladır. Son yıllarda federal bütçeden yapılan yardım da azalmıştır. (2002 2,8; ,4 milyar ruble). Halkın ve işletmelerin ödeme gücü düşük olduğundan, 1 Ocak 2004 te cumhuriyetin elektrik borcu 305 milyon rubleye, doğalgaz borcu da 569 milyon rubleye ulaşmıştır. Kuzey Kafkasya da savaşların ve silahlı çatışmaların olduğu yıllarda KÇC göçmen merkezlerinden biri olmuştur. Bunun sonucunda cumhuriyetin etnik yapısı değişmiş, Çeçen ve Dağıstanlı diasporaları oluşmuştur. Azerilerin ve Ermenilerin nüfusu da artmıştır. Bu süreçler Rus nüfusun KÇC den kitlesel göçüne paralel olarak yaşanmaktadır. Bütçesinin % 70 i federal merkez tarafından karşılanan KÇC için bu göç akını ciddi problem olmuştur. Şehirlerin ve kasabaların altyapısı yetersiz kalmış, işgücü pazarında rekabet ve baskı artmıştır. Son yıllarda Vahhabilik olarak adlandırılan aşırı Đslamcı görüşün KÇC de, özellikle Karaçayların yaşadığı kırsal alanda kök salması ve terör olaylarının artması istikrarı bozan bir unsurdur. KÇC deki bu zor durumu daha da güçleştiren bir başka konu da etnik gerginliktir. Karaçaylarla Çerkesler ve Abazalar arasında eskiden beri var olan anlaşmazlıklar 90 lı yılların başında cumhuriyeti dağılma noktasına getirmiştir. Sovyetler Birliği yıllarında benimsenen ulusal grupların cumhuriyetin iktidar 85

108 organlarında nispi temsili ilkesi, SSCB nin dağılmasından sonra Karaçaylar lehine bozulmuştur. Bu gerginlikten en çok etkilenen de Ruslar olmuştur. 53 Ruslar dışında, ekonomik nedenlere bağlı olarak KÇC den dışarıya önemli ölçüde göç yaşandığını da söylemek mümkündür. Đstatistiklere göre, ikamet değiştirme nedenleri arasında göçmenler en çok kişisel nedenleri göstermektedir. Her yıl ortalama genel sayının % 70 ten fazlası kişisel (ailevi) nedenlerden, % 9 kadarı işe, eğitime ve önceki ikamet yerine dönüşe bağlı olarak, % 1 ila % 3 ü de etnik gerginlik nedeniyle göç ettiğini belirtmiştir yıllarında KÇC den dışarıya göç edenlerin gelenlerden daha fazla olduğu görülmektedir ve 2002 yıllarında cumhuriyette net göç negatiftir yılında göçe bağlı düşüş 1905 kişi, 2001 de 2042 kişi, 2002 Ocak-Kasım döneminde ise 1890 kişi olmuştur. 54 Rusya nın diğer bölgelerine gidenlerin sayısı her yıl için gelenlerden fazladır. Örneğin, 2002 nin ilk 11 ayında gidenler gelenlerden hemen hemen iki kat fazladır. Giden göçmenler arasında en büyük oran Merkez ve Batı Sibirya bölgeleri ile Kuzey Kafkasya cumhuriyetlerine düşmektedir (Göç edenlerin % 85 i) yılında KÇC den göç eden 4609 kişiden 4470 i Rusya nın diğer bölgelerine yerleşmiştir. Yurtdışındaki yakın ülkelere 115 kişi, diğer yabancı ülkelere ise 24 kişi gitmiştir yılında ise gidenlerin sayısı gelenlerden 1,8 kat fazladır. Bununla birlikte, 2002 yılıyla karşılaştırıldığında dışarıya göç 157 kişi veya % 7,4 azalmıştır. Pozitif net göç sadece BDT ve Baltık ülkeleriyle karşılıklı göçte görülmektedir yılında gelen 234 kişi ile bir önceki yıla göre 1,6 kat artış olmuştur. Fakat 2003 te bu sayı 1,7 kat azalmıştır yılı için göç artışında en büyük pay Gürcistan a (% 38,2), Ermenistan a (% 27,2) ve Özbekistan a (% 10,3) düşmektedir. Eski SSCB ülkelerine gidenlerin büyük kısmı yeni ikamet yeri olarak Ukrayna yı seçmektedir; 53 Popov, Eduard, Karaçayevo-Çerkesskaya Respublika, Çast 1, (Erişim: ). 54 Sotsialno-ekonomiçeskoye polojeniye Karaçayevo-Çerkesskoy Respubliki v 2002 g. ( 2002 Yılında KÇC nin Sosyo-Ekonomik Durumu ), Den Republiki, 6 Şubat No 14 (16216), s. 3 86

109 2003 yılında göç edenlerin toplam sayısının % 45,1 i Ukrayna ya gitmiştir (2002 yılında % 37,4). 55 Đç göçe gelince, yıllarında pozitif net göç sadece cumhuriyetin başkenti Çerkessk te görülmektedir. Veriler diğer bütün rayonlarda ve Karaçayevsk şehrinde göçe bağlı nüfus düşüşünü göstermektedir. Bu eğilim ve 2002 yılları için aynıdır yılında şehirlerde dışarıya göç, 2001 yılına göre 88 kişi veya % 21,8 azalmıştır; bunun içinde Rusya nın diğer bölgeleriyle karşılıklı göç % 0,5 tir. Kırsal alanda tersine eğilim görülmektedir; göçe bağlı düşüş 2002 yılında % 8,2 artmıştır. Đç göçle kırsal alandan şehirlere gelenlerin sayısı 2001 yılında 1708, 2002 de 1753 kişi olmuştur ve tersine göçün üzerindedir (2001 de 642, 2002 de 574 kişi). 56 Bu verilere göre KÇC de iki baskın eğilimden söz edilebilir: Yerli halk düzlük kırsal bölgelere ve düzlük bölgelerden şehirlere göç etmektedir. 57 En aktif şekilde göç edenler yaş arasındaki nüfustur yılında dışarıya gidenlerin % 55 ten fazlası ve gelenlerin yaklaşık % 61 i bu gruba girmektedir. Bundan başka, cumhuriyete gelenler ve gidenler arasında sayısı en yüksek grup yaş arası erkek ve kadınlardır. Göçmenlerin % 1 i 65 yaşın üzerindedir ve çoğunluğu kadındır. Bu grubun başlıca göç etme nedeni, dışarıda yaşayan çocuklarıyla bir araya gelme isteğidir. Görüldüğü gibi KÇC de yıllarının göç süreçleri negatif net göç özelliği taşımaktadır, bu da nüfusun azalmasına neden olmuştur. Đstatistik verilerine göre, 1 Ocak 1999 da KÇC nüfusu kişiyken 1 Ocak 2001 de kişiye düşmüştür Hoperskaya L, Lyakina Y, Demografiya i migratsiya ( Demografi ve Göç ), Karaçay v sostave Rossiyskoy Đmperii (Rusya Đmparatorluğu Bünyesinde Karaçay). 56 Migratsiya i yestestvennoye dvijeniye naseleniya KÇR v gg. ( Yıllarında KÇC Nüfusunun Doğal Hareketi ve Göçü ). Statistiçeski Sbornik, Çerkessk, 2001, s Santgibayev A.A., Voprosı migratsionnoy politiki na Severnom Kavkaze ( Kuzey Kafkasya da Göç Politikasının Sorunları ), Kavkazskiye Novosti, 2003, No 3, s Kubanova M., Migratsionnıye protsessı v Karaçayevo-Çerkesskoy Respublike v gg. ( Yıllarında Karaçay-Çerkes Cumhuriyeti nde Göç Süreçleri ), Karaçayevsk. 87

110 2003 ve 2004 yıllarında nüfusun göç hareketliliğinin azaldığı görülmektedir yılının ilk 9 ayında gidenlerin ve gelenlerin toplamı kişi olmuştur; önceki yıla göre 1034 kişi veya % 7,9 daha azdır. Bu dönemde KÇC ye 2061 kişi yerleşmiş ve 3405 kişi ayrılmıştır. Bin gelene karşılık giden göçmen 1251 kişidir; Ocak-Eylül 2003 te ise 1239 kişidir. 59 Nüfusun dışarıya göç eğilimi devam etse de, gidenlerle gelenler arasındaki farkın önceki yılın aynı dönemine göre 1398 den 1344 kişiye (% 3,9) düşmüştür. (Tablo 44) Tablo Yıllarında KÇC Nüfusunun Göç Dinamiği (kişi) Gelenlerin Sayısı Gidenlerin Sayısı Net Göç Ocak Şubat Mart Nisan Mayıs Haziran Haziran Temmuz Eylül TOPLAM Kaynak: Rusya Federasyonu Devlet Đstatistik Komitesi (GKS), Bölgesel Đstatistikler, Bölgelerin çoğunda göçe bağlı nüfus düşüşü meydana gelmiştir. Giden sayısının gelenleri en fazla aştığı yerler Karaçayevsk şehri ve ona bağlı yerleşim merkezleri olmuştur (520 kişi). Pozitif net göç cumhuriyetin sadece üç bölgesinde, Çerkessk şehrinde (339 kişi), Habez (107 kişi) ve Urup (54 kişi) rayonlarında kaydedilmiştir. Dışarıya göç çoğunlukla Rusya nın diğer bölgelerine olmuştur ün ilk 9 ayında bu istikamette göçte, gidenlerin sayısı gelenlerin sayısını 1,7 kat aşmıştır (2003 te 1,8 kat) yılının Ocak-Eylül dönemine göre bölgeler arası göçte, dışarıya gidenlerde 90 kişi (% 6) azalma kaydedilmiştir. Bu, esas olarak, gidenlerin sayısının 88 kişi veya % 2,6 azalmasından kaynaklanmaktadır. (Tablo 45) 59 Rusya Federasyonu Devlet Đstatistik Komitesi (GKS), Bölgesel Đstatistikler, 2003 ve 2004 yılı verileri, (Erişim: ) 88

111 Tablo ve 2004 Yıllarında KÇC de Göç Hareketleri (kişi) Gelenlerin Sayısı Ocak-Eylül 2003 Ocak-Eylül 2004 Gidenlerin Net Gelenlerin Gidenlerin Sayısı Göç Sayısı Sayısı Net Göç Rusya sınırları içinde Bölge içi* Bölgeler arası Uluslararası Göç BDT ve Baltık ülkeleriyle Diğer yabancı ülkelerle Toplam * Bölge olarak Kuzey Kafkasya kastedilmektedir. Kaynak: Rusya Federasyonu Devlet Đstatistik Komitesi (GKS), Bölgesel Đstatistikler, Pozitif net göç sadece, esas olarak BDT ve Baltık ülkeleriyle olan uluslararası göçte kaydedilmiştir. Bununla birlikte, 2003 yılının aynı dönemine göre yakın yabancı ülkelerden KÇC ye göç edenler 39 kişi veya % 36,4 azalmıştır. Bu göçte de asıl pay Güney Kafkasya ülkelerine düşmektedir: Ermenistan (% 26,5), Gürcistan (% 25,0) ve Azerbaycan (% 22,1) yılının Ocak-Eylül döneminde diğer dış ülkelerden gelenlerin sayısı bir önceki yılın seviyesinde kalmış, gidenlerin sayısı ise 3 kişi azalmıştır. Genel göç hareketinde en düşük pay % 0,2 ile uzak yabancı ülkelerindir. KÇC den göçmen alan başlıca iki ülke ABD ve Almanya dır. (Tablo 46) Tablo ve 2004 Yıllarında KÇC Nüfusunun Rusya Dışına Göçü (kişi) Ocak-Eylül 2003 Ocak-Eylül 2004 Gelenlerin Gidenlerin Gelenlerin Gidenlerin Net Göç Sayısı Sayısı Sayısı Sayısı Net Göç Toplam Göç BDT ve Baltık Devletleri Belorus Kazakistan Moldavya Ukrayna Güney Kafkasya Devletleri Azerbaycan Ermenistan Gürcistan

112 Ocak-Eylül 2003 Ocak-Eylül 2004 Gelenlerin Gidenlerin Gelenlerin Gidenlerin Net Göç Sayısı Sayısı Sayısı Sayısı Net Göç Orta Asya Devletleri Kırgızistan Tacikistan Türkmenistan Özbekistan Baltık Devletleri Letonya Litvanya Estonya Diğer Dış Devletler Almanya Yunanistan Đsrail ABD Diğer Kaynak: Rusya Federasyonu Devlet Đstatistik Komitesi (GKS), Bölgesel Đstatistikler, Genel göç hareketi içinde en büyük ağırlığı bölge içi, yani Kuzey Kafkasya içi göç tutmaktadır. Tablo 47 de görüldüğü gibi yıllarında KÇC ye gelenlerin yarısından fazlası bölge içinden gelmiştir. Gidenlerde ise bölge içinde ve diğer bölgelere göç hemen hemen aynı orandadır yılları arasında Stavropol Krayı na göç edenlerin sayısı 5600 kişidir. 60 Yıl Bölge Đçinde Tablo Yıllarında Göçmenlerin Hareket Đstikametlerine Göre Dağılışı (Gelenlerin ve Gidenlerin Toplam Sayıya Oranı, %) Gelenler Rusya nın Diğer Bölgelerinden Rusya Sınırları Dışından Bölge Đçinde Gidenler Rusya nın Diğer Bölgelerine Rusya Sınırları Dışına ,3 38,7 9,0 49,1 47,2 3, ,7 36,8 5,5 45, ,2 Kaynak: S.V. Ryazantsev, Sovremennıy demografiçeskiy i migratsionnıy portret Severnogo Kavkaza (Kuzey Kafkasya nın Bugünkü Demografi ve Göç Portresi), Stavropol, Servisşkola, 2003, 376 sayfa. Ocak-Eylül 2004 dönemine ait verilere göre de en büyük ağırlığı bölge içi göç tutmaktadır. Fakat bir önceki yılın aynı dönemiyle karşılaştırıldığında oranın % 57,3 ten 60 Glezer O., Polyana P. (Red.), Rossiya i ee regionı v XX veke: territoriya - rasseleniye migratsii ( Rusya ve Bölgeleri: Toprak - Yerleşme Göç ), Moskova, OGĐ, Demoscope Weekly, , Ekim 2005; (Erişim: ). 90

113 54,7 ye düştüğü görülmektedir; 902 kişi veya % 12 azalmıştır. KÇC sınırları içinde 3298 kişi ikamet yerini değiştirmiştir; 2003 ün aynı dönemine göre bu 451 kişi veya % 12 daha azdır. (Tablo 48) 2004 ün ilk 9 ayında şehir nüfusuna kır nüfusundan 1360 kişi eklenmiştir; 1018 kişi de şehirlerden kırsal alana yerleşmiştir (2003 ün aynı döneminde ve 1211 kişi). Negatif net göç kırsal alanda şehirlere göre 1,6 kat daha fazladır ve toplam dış göçün % 62,2 sini oluşturmaktadır (2003 yılının ilk 9 ayı için - % 69,2) ün Ocak- Eylül dönemine göre göçe bağlı nüfus düşüşü şehirlerde artmış (78 kişi veya % 18,1), kırsal alanda ise azalmıştır (132 kişi veya % 13,6) yılının ilk yarısında KÇC de dışarıya göç % -0,6 olarak kaydedilmiştir. Tablo Yıllarında KÇC de Şehir ve Kır Nüfuslarına Göre Göç (kişi) Ocak-Eylül Gelenlerin Sayısı Gidenlerin Sayısı Net Göç Şehir Nüfusu Bölge içi Bölgeler arası Uluslar arası TOPLAM Kır Nüfusu Bölge içi Bölgeler arası Uluslar arası TOPLAM Kaynak: Rusya Federasyonu Devlet Đstatistik Komitesi (GKS), Bölgesel Đstatistikler, Cumhuriyet sınırları dışından gelenlerden 14 yaş ve üzerindekiler göç etme nedenleri arasında en çok kişisel ve ailevi nedenleri belirtmiştir. 55 kişinin (% 35,2) belirttiği önceki ikamet yerine dönüş de başlıca nedenlerden biridir (2003 yılının aynı dönemi için 64,1 ve % 30,5) yılının ilk 9 ayında göçmenlerin %74,7 si kişisel ve ailevi nedenlerden, % 6,5 i önceki ikamet yerine dönüş nedeniyle ve % 10,3 ü işe bağlı olarak KÇC den göç etmiştir yılının aynı dönemi için bu oranlar % 78,1, % 6,1 ve % 9,4 tür. 91

114 KÇC ye gelen bu kategorideki göçmenler arasında çalışabilir yaşta olanlar ağırlıktadır (% 86,3). Gidenler arasında ise en büyük oranı yaş arasındaki gençler oluşturmaktadır (% 44,9). (Tablo 49) Tablo 49 Ocak-Eylül 2004 Döneminde 14 ve Üzeri Yaştaki Göçmenlerin Yaş Yapısı (Dış Göç) Kişi Sonuca göre % Gelen Giden Net Göç Gelen Giden Net Göç Çalışma yaşından küçük ,2 2,1 3,6 Çalışabilir yaşta ,3 84,8 82,4 Çalışma yaşından büyük ,5 13,1 14,0 Ayrıca, yaşında ,3 44,9 39,6 Toplam ,0 100,0 100,0 KÇC ye gelen göçmenlerin eğitim seviyesi şöyledir: Düz orta öğrenimliler % 34,7, mesleki orta öğrenimliler % 23,9, mesleki yüksek öğrenimliler % 22,1. KÇC den ayrılan göçmenlerin eğitim seviyesi aynı şekilde, düz orta öğrenimliler % 38,6, mesleki orta öğrenimliler % 24,0 ve mesleki yüksek öğrenimliler % 20,1 dir. KÇC Đçişleri Bakanlığı nın göçten sorumlu şubesinin verdiği bilgilere göre, 2004 yılı Ocak-Eylül döneminde cumhuriyette zorunlu göçmen kaydedilmemiştir. Statülerinin geçerlik süresinin dolması nedeniyle 38 kişi (18 aile) kayıttan düşülmüştür. 1 Ekim 2004 tarihi itibarıyla KÇC de, kayıt tutulmaya başlandığı tarihten beri 208 zorunlu göçmen kayıtlıdır. Bunlardan 80 i Çeçenistan dan, 31 i Tacikistan dan, 25 i Kazakistan dan gelmiştir. Göçmenlerin Etnik Yapısı Sosyal ve ekonomik düzenin bozulması en başta şehirlerde yaşayan Rus nüfusu etkilemiştir. Ekonomik olarak Ruslar yerli halka göre daha zor durumda kalmışlardır. Ruslar kısmen Çarlık döneminde, kısmen de Sovyetler döneminde buraya yerleşmiştir. Hemen hepsi sanayi kollarında, çeşitli işletmelerde, teknik işlerde ve kamu kurumlarında çalışmaktadır. Ekonomik düzenin bozulması ve işletmelerin kapanmasıyla çoğu işsiz kalmıştır. Yerli halk ise bu durumda daha avantajlıdır. Hemen hepsinin köyle bağlantısı olduğundan, temel ihtiyaçlarını köylerinden karşılayabilmişlerdir. Yerli halkın dayanışmacı toplumsal yapısı ve güçlü akrabalık bağları yanında göçmen Rusların bu bakımdan yalnız olmaları da dayanma güçlerini azaltan bir faktördür. 92

115 Bunların yanında, cumhuriyette iktidarın ve önemli mevkilerin yerli halktan kişilerin, özellikle Karaçayların elinde olması birçok durumda Rusların aleyhine işlemektedir. Son olarak da, Sovyetler Birliği dağıldıktan sonra yükselen milliyetçilik sonucunda cumhuriyette yaşanan etnik gerginlikler, cumhuriyetin dağılma noktasına gelmesi Rus nüfusta burada kendileri için gelecek olmadığı duygusu yaratmıştır. Daha çok kırsal kesimde yaşayan, farklı toplumsal yapıları ve koşulları olan Kazakları bu değerlendirmelerin dışında tutmak gerekir yılında bu konuda yapılan bir ankete verilen cevaplar ilginçtir. Ankete göre, göçe zorlayan en büyük etken çocukların geleceği için duyulan korku çıkmıştır. (Tablo 50) Tablo 50 Rus Göçmenleri KÇC den Göçe Zorlayan Etkenler Anketi Sonuçları Cevaplar Cevap Sayısı % Rus uzmanlara ihtiyaç duyulmaması 55 14,7 Federal Merkez tarafından korunma olmaması 80 21,3 Etnik gerginliğin artması 79 21,1 Kuzey Kafkasya Ruslar için yabancı toprak 10 2,7 Çeçenistan daki savaş 39 10,4 Çocukların geleceği için duyulan korku ,7 Kararsız 12 3,2 Toplam Kaynak: G.S. Denisova, V.P. Ulanov, Russkiye na Severnom Kavkaze: analiz transformatsii sotsiokulturnogo statusa, (Kuzey Kafkasya da Ruslar: Sosyo-Kültürel Statünün Dönüşümü), Rostov-na-Donu, 2003, s Demoscope , 1-15 Ağustos 2004, Đstatistik verilerine göre, 1990 yılından itibaren KÇC den ayrılan Rus kökenli göçmenlerin sayısında büyük artış görülmektedir. Cumhuriyette etnik ve siyasi gerginliğin arttığı 1993 ve 1999 yıllarında göçe bağlı nüfus düşüşünde en yüksek değerler kaydedilmiştir (-1800 ve kişi). Bunda Kuzey Kafkasya daki genel istikrarsızlığın da etkisi olmuştur. Örneğin, 1999 yılındaki büyük göç artışı Çeçenistan da başlayan ikinci savaşa bağlı olarak kaydedilmiştir. Muhtemelen Rusların dışarı göçünün artmasında 1999 yılında KÇC devlet başkanlığı seçimleri sırasında cumhuriyette siyasi ortamın gerginleşmesi de etkili olmuştur. 93

116 Siyasi istikrarın sağlanmasıyla gidenlerin sayısı da azalmaya başlamıştır. Dışarıya göç edenlerin sayısı 2000 yılında 1500 kişi, 2001 yılında 1400 kişi, 2002 yılında 1300 kişi ve 2003 yılında 1100 kişi olmuştur. Göç süreçlerine doğrudan etki eden önemli bir faktör de bölgenin ekonomik azgelişmişliğidir. 90 lı yıllarda endüstriyel üretimde ve ekonominin diğer temel kollarındaki gerileme, geleneksel olarak bu faaliyet alanlarında çalışan çalışabilir nüfusun işsiz kalmasına yol açmıştır. KÇC yi terk edenlerin çoğu sosyo-ekonomik bakımdan daha elverişli bölgelere (Stavropol ve Krasnodar krayları, Rostov Oblastı v.d.) yerleşmişlerdir. Bununla birlikte, son yıllarda Rusların göç hızında düşüş gözlenmektedir. Ayrıca 1992 yılından beri Rusların doğal nüfus artış hızında da düşüş görülmektedir. Ölenlerin sayısı doğanların sayısını yıllık ortalama 800 kişiden fazla aşmıştır yıllarında ise bu fark 1000 kişiden fazladır sayımında Rusların toplam nüfus içinde oranı % 42,4 iken ( kişi), 2002 sayımında % 33,6 ya düşmüştür ( kişi). Tablo 51 de 1997 ve 1998 yıllarının ilk 6 ayında göçmenlerin etnik kökenlerine göre dağılımı görülmektedir. Her iki dönem için de en yüksek negatif net göç Ruslara aittir in ilk 6 ayında Karaçaylarda giden ve gelen sayısı önceki yıla göre artmasına rağmen, negatif net göç büyük ölçüde azalmıştır. Çerkeslerde ve Abazalarda bu dönemlerde göçe bağlı artış söz konusudur. Çeçenistan da ikinci savaş henüz başlamamasına rağmen Çeçenlerin artan sayılarda KÇC ye yerleştikleri görülmektedir. Tablo Yıllarında Etnik Kökenlerine Göre Göç Edenlerin Sayısı 1997* 1998* Gelen Giden Net Göç Gelen Giden Net Göç Abaza Alman Azeri Çeçen Çerkes Ermeni Gürcü Đnguş Karaçay

117 1997* 1998* Gelen Giden Net Göç Gelen Giden Net Göç Lezgi Nogay Oset Rum Rus Tatar Ukraynalı Yahudi Diğer TOPLAM *Yılın ilk altı ayı esas alınmıştır yılında Rus nüfusun göçe bağlı düşüşü 1519 kişi, 2001 de 1386 kişi olmuştur. Aynı dönemde cumhuriyetin yerli halkları için de net göç pozitif değildir. Karaçay, Çerkes, Nogay vd. halkların temsilcilerinden ülkelerine dönenler kadar cumhuriyeti terk edenler olmuştur ün ilk üç ayında cumhuriyete 182 Karaçay, 39 Çerkes, 354 Rus gelmiştir. Aynı dönemde 158 Karaçay, 54 Çerkes, 760 Rus KÇC den ayrılmıştır sayımı sonuçlarına göre KÇC de ilk kez Karaçay nüfusu Rus nüfusunu geçmiştir. Veriler iki şehirde ve geleneksel olarak Karaçayların yaşamadığı kırsal bölgelerde Karaçay nüfusunun göçe bağlı artışını göstermektedir. Karaçayların asıl yerleşim bölgelerinde (Karaçay, Malo-Karaçay ve Ust-Ceguta rayonları) aynı şekilde nüfus artışı tespit edilmektedir, fakat bunu doğal artış olarak nitelemek mümkündür. 62 Çeçenistan daki savaşa bağlı olarak Çeçenlerin KÇC ye göçü nüfusun demografik yapısını da etkileyen önemli bir faktördür. Çeçen göçmenler KÇC ye 1990 ların sonunda gelmeye başlamıştır ve 2001 göstergelerine göre pozitif net göç sadece Çeçenlerde görülmektedir yılı itibarıyla KÇC de yaşayan Çeçen göçmenlerin sayısının i geçtiği bildirilmektedir ve bu sayı yerli Nogay nüfusundan fazladır. Çoğunluğu başkent Çerkessk te yaşayan Çeçen göçmenlerin sığınmacı veya zorunlu göçmen statüleri yoktur. Çeçenistan daki evlerinden 61 O bezrabotnitse, migratsii, sporte, obrazovanii i drugom: Otçet o press-konferentsii zamestitelya predsedatelya Pravitelstva KÇR M.F. Kurakeyevoy ( KÇC Hükümeti Başkan Yardımcısı M.F. Kurakeyeva nın Basın Konferansı: Đşsizlik, Göç, Spor, Eğitim vd. hk. ), Den Respubliki, 24 Nisan No 50 (16252), s Sanglibayev A.A.; Voprosı migratsionnoy politiki na Severnom Kavkaze ( Kuzey Kafkasya da Göç Politikası Sorunları ), Kavkazskiye Novosti No 3, s

118 vazgeçmeleri karşılığında KÇC de tazminat alma, geçici kayıt yaptırma ve ortak (komünal) konut almak için sıraya girme hakkı tanınmaktadır. Bu nedenle çoğu yasal olarak kayıtlı değildir. Đstatistiklere göre en çok göç edenler Nogaylar ve Abazalardır yılında Nogayların göçe bağlı artışı 15 kişiyken, 2001 yılında göçe bağlı 66 kişilik düşüş olmuştur. Abazalarda ise tablo çelişkilidir yılında negatif net göç kaydedilmişken (-16 kişi), 2001 de aksine, artış görülmüştür (14 kişi). Son yıllarda Abazaların nüfusu azalmaktadır, fakat bunun nedeni göçten çok Abazaların Çerkesler içinde asimile olmasıdır yılının Ocak-Eylül döneminde KÇC sınırları dışından gelenler arasında Ruslar (% 53,5) ve Karaçaylar (% 14,2), gidenler arasında ise Ruslar (% 50,1), Ermeniler (% 8,6) ve Karaçaylar (% 5,6) ağırlıktadır. Göçe bağlı nüfus düşüşünün % 44,9 u Rusların göçü nedeniyle meydana gelmiştir. Ancak 2003 Ocak-Eylül dönemine göre göç eden Rusların sayısı 215 kişi veya 1,4 kat azalmıştır. Azami göç artışı değerleri Karaçaylarda (101 kişi) ve Çerkeslerde (68 kişi) kaydedilmiştir. 63 (Tablo 52) Tablo Yıllarında KÇC de Göçmenlerin Etnik Kökeni (Dış Göç) (kişi) Ocak- Eylül 2003 Ocak- Eylül 2004 Gelen Giden Net Göç Gelen Giden Net Göç Abaza Adıgeyli (Çerkes) Alman Azeri Balkar Belorus Çeçen Çerkes Çingene Dargi Ermeni Gürcü Đnguş Kabardey (Çerkes) Karaçay Kazak Kumuk verileri: Rusya Federasyonu Devlet Đstatistik Komitesi (GKS), Bölgesel Đstatistikler, (Erişim: ). 96

119 Ocak- Eylül 2003 Ocak- Eylül 2004 Gelen Giden Net Göç Gelen Giden Net Göç Lak Lezgi Nogay Oset Rum Rus Tacik Tatar Ukraynalı Diğer Toplam Kaynak: Rusya Federasyonu Devlet Đstatistik Komitesi (GKS), Bölgesel Đstatistikler, Diğer bir etnik göç, 19. yüzyıl sonunda KÇC topraklarına yerleşen Osetlerin göçüdür yıllarında Karaçay rayonunda bulunan köylerini terk ederek çoğunlukla Kuzey Osetya ya yerleşmişlerdir. Oset nüfusunun göçe bağlı yıllık düşüşü kişi olmuştur. Bu göç KÇC genel nüfusu içinde Osetlerin nüfus oranını düşürmüştür. 97

120 VI. NÜFUSUN SOSYAL NĐTELĐKLERĐ A. NÜFUSUN ETNĐK YAPISI Sovyetler Birliği nde ve Rusya Federasyonu nda nüfusun etnik yapısı sosyolojik bir ilgi alanı olarak görülmüştür. Etnik yapıyla ilgili veriler ulusal, sosyo-ekonomik ve demografik politikalar için çok önemli bilgiler kabul edilmiştir. Bu nedenle hem SSCB hem de RF dönemlerinde yapılan nüfus sayımlarının sonuçları etnik yapıyla ilgili ayrıntılı bilgiler içerir. Nüfusun göç ve doğal hareketi hakkındaki kayıtların etnik yapıyla ilgili tam ve güvenilir bilgiler vermediği kabul edilmektedir. Çünkü doğum ve ölüm belgelerinde, göçmen formlarında ve kimliklerde milliyet hanesinin doldurulması isteğe bağlıdır. Geçtiğimiz yıllarda kullanılmaya başlanan yeni kimlik belgelerinde ise milliyet hanesi yoktur. Milliyet bilgilerinde en güvenilir verilerin nüfus sayımlarında elde edildiği düşünülmektedir. Nüfus sayımlarında her birey kendini etnik bilinç, köken, kültür, dil ve diğer tanımlama ölçütlerine göre bir milliyete/etnik gruba dâhil etmiştir. Bütün nüfus sayımlarında milliyet kişilerin özgür beyanına göre kaydedilmiştir. Milliyet seçiminde karışık evlilikler ve karışık etnik köken faktörü de etkili olmaktadır. Sayımlarda, annenin ve babanın farklı milliyetlere mensup olduğu ve çocuğun milliyetini belirtmede zorlandıkları durumlarda, annenin milliyetinin esas alınması tercih edilmiştir. 1. Sovyet ve Rus Terminolojisinde Etnik Kavramlar ve Adlandırmalar Rusya da etnik kavramlar ve terminoloji Batı da ve Türkiye de kullanılandan farklıdır. Bugün de büyük ölçüde geçerli olan terminolojiye göre, etnik gruplar çeşitli özelliklerine göre ulus (natsiya), halk (narod), milliyet (natsionalnost) v.d. olarak sınıflandırılmıştır. Genel olarak halk etnos karşılığı olarak, milliyet de uluslaşma aşamasında olan ama henüz ulus olmayan etnik gruplar için kullanılmaktadır. Fakat halk ve milliyetin sık sık birbirinin yerine kullanıldığı da görülmektedir. Bu sınıflandırmaya göre KÇC nin yerli halkları olan Karaçaylar, Çerkesler, Abazalar ve Nogaylar halk ya da milliyet, Ruslar ise ulustur. 98

121 Kafkasya nın etnik topluluklarıyla ilgili adlandırmalar Çarlık döneminden bugüne evrim geçirmiştir. Çarlık döneminde, 19. yüzyılın ortalarına kadar genellikle dil veya köken ayırt etmeden genel adlandırmalar yapılmıştır. Bu döneme kadar Ruslar Kuzey Kafkasya nın bütün yerli halkı için genel olarak Dağlılar (Gortsı) terimini kullanmışlardır. Buna paralel olarak Rusça litaratürde karşılaşılan genelleyici başka bir isim de Tatar dır. Đlk başlarda Dağlı gibi o da tüm Kuzey Kafkasyalıları kapsarken, Kafkasya yakından tanındıkça Tatar sadece Türkçe konuşan halkların, yani Azerilerin, Karaçayların, Balkarların, Nogayların ve Kumukların ortak adı olmuştur. Bunlar dışında bir de bazı araştırmacıların kullandığı, halkların birbirine verdiği adlar vardır. Örneğin Karaçaylar Çerkesler tarafından Kuşha (Dağlı) veya Karaşey Kuşha, Tatarlar tarafından Kara Çerkesler, birçok yabancı tarafından da Çerkes Tatarları olarak adlandırılmaktadır. Karaçaylar kendilerini Tavlu (Dağlı), Çerkesler ise Adığe olarak adlandırmaktadır. Nogayların, Karaçayların ve Abazaların adlandırılmasında genel olarak sorun yoktur. En sorunlu olan Çerkes adının kullanımıdır. Birinci sorun, özellikle geçmiş yüzyıllarda Kuzey Kafkasya da yaşayan diğer halkların da sık sık Çerkes olarak adlandırılmasıdır. Kültür, gelenek, giyim kuşam ve genel yaşantı olarak birbirine benzeyen ve farklılıkları yabancılarca kolaylıkla ayırt edilemeyen bütün Kuzey Kafkasyalılar, en çok tanınan halkın adıyla, Çerkes olarak adlandırılmıştır. Ancak tarih, etnografya, dilbilim vd. litaratürde Çerkes belli bir halkın adıdır. Sovyet öncesi dönemde, istisnalar olmakla birlikte genellikle bu şekilde kullanılmaktadır. Bu çalışmada da aynı şekilde Çerkes belli bir etnik grubun/halkın adı olarak kullanılmıştır. Diğer ve daha büyük bir sorun, Çerkes adının Çarlık dönemi boyunca ve özellikle Sovyetler Birliği döneminde değişen kullanımıdır. Đlk olarak, 19. yüzyılın ilk yarısında coğrafi ve idari olarak diğer Çerkeslerden ayrı düşen Kabardeyler Çerkes adı altından çıkartılmışlar ve ayrı bir halk gibi anılmaya başlamışlardır. 19. yüzyıl sonlarında bu adlandırma daha da tutarsız hale gelmiş, Çerkes adı altında asıl Çerkesler (Adığeler), Kabardeyler ve Abhazlar toplanmıştır (1897 sayımı). 99

122 Kabardeyler Çerkeslerin bir boyudur. Abhazlar ise Çerkeslerle akraba olsalar da ayrı bir halktır de Sovyetler Birliği kurulurken Çarlık döneminden kalan idari düzenlemeler esas alındığından, Çerkesler yine ayrı idari birimler içinde kalmışlardır (Bugünkü Adıgey, Kabardey-Balkar, Karaçay-Çerkes cumhuriyetleri ve Krasnodar Krayı) ların sonuna kadar Çerkes, Adıgey ve Karaçay-Çerkes özerk bölgeleri ile Karadeniz kıyısında yaşayan Çerkeslerin (Şapsığlar) ortak adı olmaya devam etmiştir. Daha sonra, karışıklığa yol açtığı gerekçesiyle idari birimler esas alınarak adlandırma yapılmış, Adıgey Özerk Bölgesi nde yaşayan Çerkesler Adıgeyli (adıgeyets), Karadeniz kıyısında yaşayanlar Şapsığ, Karaçay-Çerkes Özerk Bölgesi nde yaşayanlar da Çerkes olarak adlandırılmış ve zamanla ayrı milliyetler kabul edilmişlerdir. 64 Yani Çerkes 1940 lardan itibaren resmi olarak sadece Karaçay- Çerkes Özerk Bölgesi nde yaşayan Çerkeslerin adı olmuştur. Dolayısıyla bu anlamıyla Çerkes etnik değil coğrafi bir terimdir. Bugün de geçerli olan bu adlandırmaların dayandığı görüşüne göre tarihte var olan Çerkes (Adığe) halkından bugünkü Adıgeyli, Şapsığ, Çerkes ve Kabardey halkları ortaya çıkmıştır. 65 Adlandırmadaki bu farklılıklar özellikle nüfus verilerinde karışıklık yaratmaktadır. Her durumda hangi Çerkeslerden bahsedildiğine dönemi ve idari birimi göz önünde bulundurarak dikkat etmek gerekmektedir. Nüfus sayımlarında milliyet kategorileri resmi adlandırmaya göre yapıldığından, özellikle kendi idari bölgesi dışında yaşayanların beyanları karışıklık yaratmaktadır yılındaki ilk Sovyetler Birliği sayımında Karaçay-Çerkes Özerk Bölgesi ndeki Çerkeslerin bir bölümü milliyetini Kabardey, bir bölümü de Besleney (Çerkeslerin alt boyları) olarak yazdırmıştır ların sonuna doğru eğitimli kesimden bazıları milliyetini Çerkes olarak tanımlamaya başlamış, 1940 larda ise, resmi istatistik verilerine göre bu oran % 80 e ulaşmıştır lerde kendini 64 Temmuz 1922 de Krasnodar Krayı na bağlı olarak Çerkes (Adıgey) adıyla kurulan özerk bölgenin (oblast) adı bir ay sonra adı Adıgey (Çerkes) olarak değiştirilmiştir den itibaren de sadece Adıgey olarak anılmaya başlanmıştır. Kaynak: Obrazovaniye SSSR 65 Kalmıkov, Đbrahim H., Çerkesı Đstoriko-Etnografiçeski Oçerk ( Çerkesler - Tarih-Etnografya Denemesi ), Çerkessk, 1974, s

123 Kabardey olarak adlandıranlar % 2 ye düşmüştür; diğerleri kendini Çerkes olarak tanımlamaktadır. Sovyetlerin uyguladığı milliyetler politikasının bu sonucu, sonunda şöyle ifade edilmiştir: Sovyet iktidarı yıllarında Karaçay-Çerkes in farklı Adığe etnik grupları Çerkes milliyeti olarak kaynaştılar nüfus sayımında ulusal aidiyetiniz sorusuna verdikleri cevaplara göre Karaçay-Çerkes Cumhuriyeti halkları kendilerini şöyle tanımlamaktadır: (Tüm Rusya Federasyonu nda). Tablo Sayımına Göre KÇC Etnik Gruplarının Ulusal Aidiyet Tanımlaması Milliyet, Etnik Grup Adı veya Kendine Verdiği Ad Nüfus (kişi) Abaza 21 Abazinı Aşhartsı 7 Aşharua 4 Tapanta 2 Besleney 1 Besleneyevtsı 3 Çerkesı Karaçay 154 Karaçayevtsı Karaçaylıla (Karaçaylı) 3 Karanogaytsı 5 Kırım Nogay 10 Nogay Nogay-Karagaş 3 Nogaytsı Nugay Tatar 30 Görüldüğü gibi büyük çoğunluk milliyet adının Rusçada kullanılan şeklini esas almıştır (Abazinı, Çerkesı, Karaçayevtsı, Nogaytsı). Sonraki sırada milliyet adının tarihi olarak bilinen şekli esas alınmıştır (Abaza, Karaçay, Nogay). Çok az kişi de ait olduğu milliyetin alt boylarını esas almıştır (Aşharua, Tapanta; Besleney; Kara Nogay, Nogay Karagaş v.b.). Diğer bir kavram unvan sahibi halk (titulnıy narod) terimidir. Bir ulusal idari birime adını veren halk unvan sahibi halk olarak tanımlanmaktadır. Buna göre KÇC de Karaçaylar ve Çerkesler unvan sahibi halklardır. Abazalar ve Nogaylar ise 66 Kalmıkov, A.g.e., s

124 yerli halk olmalarına karşın unvan sahibi değildir. Bazı hakları kullanma konusunda unvan sahibi halklar daha avantajlıdır. Birçok istatistikte sadece unvan sahibi halklar esas alınmaktadır. KÇC de bugün toplu halde Rus olarak adlandırılan topluluğun içinde Kazaklar da bulunmaktadır. 19. yüzyılda Ukrayna dan getirilerek bölgeye yerleştirilen Kazaklar nüfus verilerinde önceleri Ukraynalılar içinde gösterilmişlerdir lardan itibaren ise Ruslara dâhil edilerek diğer Ukraynalılardan ayrılmışlardır. Sovyetler döneminde adları pek anılmayan Kazaklar son yıllarda yeniden canlanmışlardır. Fakat Ruslardan ayrı bir etnik topluluk olarak kabul edilmemektedirler. Tüm Rusya için nüfusun etnik yapısı hakkındaki veriler 1926 sayımında 194, 1939 sayımında 97, 1959 sayımında 126, 1970 sayımında 122, 1979 sayımında 123, 1989 sayımında 128 ve 2002 sayımında 142 milliyet ve bunlara ait 40 alt etnik grup adına göre işlenmiştir. Milliyet sayısının her sayımda değişmesi ilgili dönemde politik koşulların, anlayışların ve etnik adlandırmaların değişmesinden kaynaklanmaktadır Karaçay-Çerkes Cumhuriyeti Nüfusunu Oluşturan Etnik Gruplar Karaçay-Çerkes Cumhuriyeti nüfusu etnik bakımdan son derece karışıktır. Kuzey Kafkasya da Dağıstan dan sonra en fazla etnik gruba sahiptir. Son 2002 sayımına göre, Rusya Federasyonu nda bulunan 140 tan fazla etnik grubun yarısından fazlasının temsilcisi KÇC de yaşamaktadır. (Tablo 77). Etnik yapı bu kadar çeşitli olmasına rağmen Karaçay-Çerkes Cumhuriyeti esas olarak beş etnik grup temelinde kurulmuştur. Türk kökenli Karaçaylar ve Nogaylar, yerli Kafkas halklarından Çerkesler ve Abazalar ile 19. ve 20. yüzyıllarda bölgeye yerleşen Ruslar KÇC yi oluşturan temel etnik gruplardır. a. Karaçaylar Karaçaylar kendilerine Karaçaylı adını verirler. Kökenlerine dair en çok kabul edilen görüşe göre, Moğolların önünden kaçan Kıpçak Türkleri 11. yüzyılın ortalarından itibaren Kafkas önü steplerinden dağlara, nehirlerin üst kesimlerine 67 Naseleniye Rossii za 100 let ( ) ( 100 Yılda Rusya Nüfusu ), Statistiçeskiy sbornik. Goskomstat RF, Moskova, (Erişim: ); Osnovnıye itogi Vserossiyskoy perepisi naseleniya 2002 goda. (2002 Rusya Genel Nüfus Sayımının Temel Sonuçları - Broşür), Goskomstat, Moskova

125 yerleşmiştir. Burada yaşayan Alanlar yavaş yavaş Kıpçaklarla karışmış ve dil olarak tamamen Türkleşmiştir. Bu şekilde, Karaçayların etnik oluşumu yüzyıllara uzanmaktadır ve akrabaları Balkarlarla birlikte Kuzey Kafkasya nın en genç halkı sayılmaktadırlar. 68 Karaçayların başlıca geleneksel uğraşları sürü hayvancılığı (koyun, keçi, at, sığır) ve tarımdır (arpa, buğday, mısır, bostancılık). Geleneksel Karaçay köyleri dağlardadır; aynı soydan kişilerin oturduğu mahallelere ayrılmış büyük köylerdir. Konutları dikdörtgen şeklinde bir veya iki odalı, iki eğimli toprak damlı tomruktan evlerdir. Geleneksel kıyafetleri diğer Kafkas halklarınınkine benzer. Erkek başlığı (kalpak, keçe şapka), koyun postundan gocuk köylerde hala giyilmektedir. Yaşlı kadınlar geleneksel giysilerini veya onun bazı parçalarını taşımaya devam etmektedir. 69 Karaçaylar KÇC de, yerleşim yerlerinin yaklaşık yarısında çoğunluğu oluşturmaktadır. Kafkasya dışında Türkiye de, Suriye de ve ABD de de Karaçaylar yaşamaktadır. Türkiye deki tahmini nüfusları 20 bin kişidir. Bunun dışında, ABD de 5 bin, Suriye de Şam ve çevresinde yaklaşık 1500 kişilik Karaçay nüfusu yaşamaktadır. 70 b. Çerkesler Genel olarak kabul edilen görüşe göre Çerkesler Kuzey Kafkasya nın yerli halkıdır. Haklarındaki ilk tarihi bilgiler M.Ö. VI. yüzyıl başlarına aittir. Kökenleri, tarihin bilinen ilk dönemlerinde Kuzeybatı Kafkasya da yaşayan Meot kavimlerine (Sint, Dandari, Fatey, Kerket, Zih, Henioh v.d) dayanmaktadır. Çerkes adı başkaları tarafından verilmiştir; Çerkesler kendilerini Adığe olarak adlandırırlar. Alanlar ve Ruslar tarafından Kasog, daha sonraki dönemlerde Zih olarak adlandırılan halk 13. yüzyıldan itibaren Çerkes adıyla anılmaya başlamıştır Kuznetsov V.A., Vvedeniye v kavkazovedeniye ( Kafkasolojiye Giriş ), Vladikafkas, (Erişim: ) 69 Kratkaya harakteristika regiona (Bölgenin Kısa Tasviri ) 70 Adiloğlu, Adilhan, Karaçay-Malkar Türkleri, Türkiye Dışındaki Türk Edebiyatları Antolojisi- Karaçay-Malkar, Cilt: 22, T.C. Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara, 2002, s Berkok, Đsmail, Tarihte Kafkasya, Đstanbul

126 19. yüzyılın ilk yarısında Çerkesler, bağlı oldukları prenslere veya yaşadıkları coğrafi bölgelere göre adlandırılan birçok boya ayrılıyorlardı. Bunlardan litaratürde adları geçenler şunlardır: Abzeh (Abadzeh), Adamiy, Besleney, Bjeduğ, Çemguy (Temirgoy), Hatukay, Heğak (Şeğak), Jane, Kabardey, Mahoş, Mamheğ, Natuhay (Nathuac), Şapsığ, Yegerukay. Savaş, hastalıklar ve göç nedeniyle nüfusları azalan bazı boylar zamanla diğerleri arasına karışmışlardır. 72 Çerkeslerin geleneksel uğraşları hayvancılık ve daha az ölçekte tarımdır. Özellikle koyun, sığır ve at yetiştiriciliği hayvancılığın temelini oluşturur. KÇC de 17 Çerkes köyü bulunmaktadır. Bugün Kafkasya daki 700 bin civarında Çerkes nüfusundan çok daha fazlası, 1860 larda yerleştikleri Türkiye, Suriye, Ürdün ve Đsrail gibi ülkelerde yaşamaktadır. 73 c. Abazalar Kendilerine verdikleri Abaza adı komşuları Çerkesler, Karaçaylar ve Nogaylar tarafından da kullanılmaktadır. Rusçada Abazin olarak adlandırılırlar. Abazalar Tapanta ve Şkaravua ( Aşharuva ) olarak iki alt gruba ayrılmaktadır yüzyıllardan itibaren Osmanlılar ve Kırım Tatarları aracılığıyla Sünni Müslüman olmuşlardır. 74 Abazaların ataları, Moğolların Alan devletini yıkmasından sonra, 14. yüzyıldan itibaren Abhazya nın dağlık bölgelerinden Kuban bölgesine yerleşmeye başlamışlardır. Tapanta olarak adlandırılan bu ilk grubu, 17. yüzyılda Şkaravua Abazaları izlemiştir. Abaza nüfusunun büyükçe bir kısmı zamanla, yakın ilişki içinde oldukları Çerkeslerle karışmıştır. 72 Volkova, Natalya G., Etniçeskiy sostav naseleniya Severnogo Kavkaza v XVIII-naçale XX veka ( 18. Yüzyıl-20. Yüzyıl Başında Kuzey Kafkasya nın Etnik Yapısı ), Moskova, 1974, s Papşu, Murat, Çerkesler, Atlas Dergisi, Sayı 120, Mart Papşu, Murat; Abazalar, Atlas Dergisi, Sayı 132, Mart

127 19. yüzyılın ortalarına kadar, dağlık bölgelerde yaşarken Abazaların tek uğraşı hayvancılık olmuştur. Düzlüklere yerleştikten sonra tarımla da uğraşmaya başlamışlardır. 75 Abazaların Karaçay-Çerkes Cumhuriyeti nde 13 köyleri vardır. Ayrıca, Psavuçe- Dahe ve Abazakt köylerinin çoğunluğunu, Humara köyünde de nüfusun önemli bölümünü oluştururlar. KÇC dışında Adıgey ve Kabardey-Balkar cumhuriyetlerinde de Abazalar yaşamaktadır. Ayrıca, 1860 larda yerleştikleri Türkiye, Suriye ve Ürdün ve Mısır da da büyük nüfusları vardır. d. Nogaylar Kendilerini Noğay olarak adlandırırlar. Nogayların kökeni, 13. yüzyılda, Altınorda hanı Nogay ın ulus una ait olan ve Kıpçak Türkleriyle karışan Mangıt vd. Moğol kabilelerine dayanmaktadır. Bu karışma sürecinde Kıpçak dili baskın gelmiş ve yeni Nogay etnik oluşumunun dili olmuştur. Nogay obası Altınorda dan 14. yüzyılın sonlarında ayrılmıştır. 16. yüzyılda da Volga nın doğusunda yaşayanlar Büyük Nogay, batısında yaşayanlar Küçük Nogay olarak ayrılmıştır. 17. yüzyılda, Volga boyuna yerleşen Kalmukların baskısıyla Büyük Orda Nogayları batıya ve güneye doğru göç etmişler, bir kısmı da Kuzey Kafkasya steplerine gelmiştir. Göçebe yaşayan ve hayvancılık yapan Nogaylar bugünkü Karaçay-Çerkes topraklarına 17. yüzyılda yerleşmeye başlamışlardır. Ancak buraya nihai olarak, komşuları Çerkeslerin ve Abazaların etkisiyle tarıma ve yerleşik hayata geçtikleri 18. yüzyılın ikinci yarısında yerleşmişlerdir yılında kurulan Çerkes Özerk Bölgesi içinde Nogaylar, Çerkesler ve Abazalarla birlikte Abaza-Nogay rayonunu oluşturmuşlardır yılında Karaçay-Çerkes Özerk Bölgesi yeniden kurulurken Abaza-Nogay rayonu lağvedilmiş, topraklarının bir bölümü Adıge-Habl, bir bölümü de Prikuban rayonları içinde kalmıştır Perşits, A.Đ. (Red.), Abazinı - Đstoriko-Etnografiçeski Oçerk ( Abazalar - Tarih-Etnografya Denemesi ), Karaçay-Çerkes Bilimsel Araştırma Enstitüsü, Çerkessk Denisova, R.; Sotsialnıy status maloçislenngo naroda v polikulturnoy respubliki Severnogo Kavkaza (na primere nogayskogo etnosa). ( Çokkültürlü Kuzey Kafkasya Cumhuriyeti nde Az Nüfuslu Bir Halkın Sosyal Statüsü (Nogay Etnisitesi Örneğinde) ), (Erişim: ). 105

128 Etnografların görüşüne göre, Karaçay-Çerkes bölgesinde yaşayan Nogaylarda, Abazalarda olduğu gibi, Çerkes sosyal yapısının ve geleneklerinin etkisi görülmektedir. 77 Nogaylar Sünni Müslümandır. Geleneksel olarak Nogaylar sürü hayvancılığı (koyun, keçi ve sığır), at yetiştiriciliği yaparlar. Hayvancılığın yanında küçük ölçekte tarımla (buğday, yulaf, darı), bahçecilik ve meyvecilikle de uğraşırlar. 19. yüzyıl sonlarına kadar geleneksel Nogay yerleşimleri baharlık-yazlık, yazlıksonbaharlık (yaylak ve yazlav) ve kışlık (kıslav) olarak ayrılan göçer köyleriydi. Kışlık yerleşimleri zamanla sürekli yaşadıklara yerlere dönüşmüştür. Kibitka veya yurt denilen çadırlar ve uy denilen ahşap evler geleneksel Nogay konutlarıdır. 78 Nogaylar Karanogay, Açikulak ve Aknogay olmak üzere üç boya ayrılırlar. Karaçay-Çerkes Cumhuriyeti ndekiler Aknogay grubundandır, Kuban Nogayları olarak da adlandırılırlar. 79 Nogaylar Karaçay-Çerkes Cumhuriyeti nde 6 büyük köyün halkıdır. KÇC dışında Stavropol Krayı nda ( kişi), Astrahan Oblastı nda (4570 kişi), Çeçenistan (3572 kişi) ve Dağıstan ( kişi) cumhuriyetlerinde de Nogaylar yaşamaktadır. (2002 sayımı RF de toplam kişi). Yaşadıkları bütün bölgelerde nüfus olarak azınlıktadırlar. 19. yüzyılda Osmanlı topraklarına yerleşen Nogayların torunları bugün Türkiye de daha çok Tatar olarak bilinmektedir. 3. Karaçay-Çerkes Cumhuriyeti ni Oluşturan Etnik Grupların Nüfusu Karaçay-Çerkes Cumhuriyeti nde yaşayan halkların 18. yüzyılın sonu ve 19. yüzyıldaki tahmini nüfusları hakkında Kabuzan ın aşağıdaki tablosu fikir vermektedir. (Tablo 54). Hatırlatmak gerekir ki bugünkü KÇC sınırları esas alındığında bu tablodaki veriler sadece Karaçay nüfusu için karşılaştırmaya uygundur. Çünkü o dönemde Karaçaylar dışında diğer halkların asıl nüfusu bu sınırlar dışındadır. 77 Oçerki istorii Karaçayevo-Çerkesii (Karaçay-Çerkes Tarihi - Deneme). Stavropol, 1967 ve C.1, s Tişkov V.A. (Baş Redaktör), Narodı Rossii Entsiklopediya ( Rusya Halkları Ansiklopedisi ), Moskova, Kuznetsov V.A., Vvedeniye 106

129 18. yüzyıl sonunda Kafkasya nın yerli halkları arasında en büyük nüfusa sahip olan Çerkeslerdir te 512 bin kişi ile toplam nüfus içindeki oranları % 40,7 iken, yaşanan savaş ve sürgün sonucunda yüz yıl sonra nüfusları 140 bine, oranları da % 3,3 e düşmüştür. Aynı dönemde Rus ve Ukraynalı nüfusu 19 kat artmıştır. Kabuzan ın tablosunda Abazalarla ilgili veri yoktur; başka kaynaklara göre onların da nüfusu büyük ölçüde azalmıştır (1897 de kişi). Yerli halklar içinde sadece Karaçayların nüfusu önemli ölçüde (7,5 kat) artmıştır, fakat toplam nüfus içindeki oranlarını ancak koruyabilmişlerdir. Nogayların nüfusundaki iniş çıkışlar ve düşüş ise Osmanlı topraklarına göçten ve kısmen de göçebelikten kaynaklanmaktadır. Tablo Yüzyıllarda Kuzey Kafkasya Nüfusunun Etnik Yapısı (kişi) Yıl/Milliyet Nüfus % Nüfus % Nüfus % Nüfus % Nüfus % Rus Ukraynalı Nogay Karaçay Çerkes Diğer Toplam Kaynak: Kabuzan, Tablo15, s Kabuzan ın aşağıdaki tablosu da yılları arasında Kuzey Kafkasya nın etnik gruplara göre nüfusunu göstermektedir. (Tablo 55). Birinci Dünya Savaşı nın ve iç savaşın yaşandığı, Çarlık Rusyası nın yıkıldığı bu dönemde nüfus verilerinin ne kadar sağlıklı olduğu tartışılabilir. Ancak 1897 sayımı ile ilk Sovyetler Birliği sayımının (1926) sonuçları karşılaştırıldığında sayılar oldukça isabetli görünmektedir. Karaçay nüfusu 1897 sayımında kişiyken lerde büyük bir artışla 56 bine çıkmıştır (1926 sayımında 55 bin). Çerkeslerde ise, bugünkü KÇC nüfusu için esas alınması gereken, Kuban Oblastı nın Adıgeyliler ve Kabardeyler dışındaki Çerkes nüfusudur (58,6 bin). Ancak bugünkü (2002 sayımı) nüfuslarının 50 bin olduğu göz önüne alınırsa o dönemde nüfusa sahip olmaları mümkün değildir. Burada sorun yine Çerkes adının kullanımından kaynaklanıyor olmalıdır. 107

130 Toplam Nüfus Tablo Verilerine Göre Kuzey Kafkasya Nüfusunun Etnik Yapısı (kişi, %) Rus Ukraynalı Nogay Çerkes Adıgeyli Çerkes Kabardey Karaçay Nüfus % Nüfus % Nüfus % Nüfus % Nüfus % Nüfus % Nüfus % Kuban Oblastı Terek Oblastı Stavropol Eyaleti Karadeniz Eyaleti Dağıstan Oblastı TOPLAM Kaynak: Kabuzan, Tablo 67; RGĐA, f. 1284, op. 154, d. 46, l. 5 ob. - 6 ob., 11-14; 1284, op. 194, d. 242, l. 3-4; f. 1276, op. 17, d. 457, l. 5; Terkski Kalendar na 1915 god. Vladikavkaz, 1915, s ; Obzor Dagestanskoy Oblasti za 1915 god. Temir-Han-Şura, 1916, s. 3-5 (svedeniya o gorskih narodah vzyatı za 1926 g.) Sovyetler Birliği dönemi boyunca Karaçay-Çerkes ÖB halklarının Rusya dışındaki Sovyet cumhuriyetlerinde nüfusu çok fazla olmamıştır. (Tablo 56) sayımında Karaçayların sadece % 1,7 si (1263 kişi) Rusya dışındaki Sovyet cumhuriyetlerinde yaşamaktadır. Bunlardan 701 kişilik büyük çoğunluk Özbekistan da, 281 kişi Ukrayna da, 154 kişi de Kazakistan dadır. Diğer cumhuriyetlerde Karaçay nüfusu 60 kişinin üzerine çıkmamaktadır. Baltık devletleri 1939 yılında Sovyetler Birliği ne dâhil olmadığı için nüfus hakkında veri yoktur sayımında Karaçay nüfusunun % 13,3 ü ( kişi) Rusya dışındadır yılında Orta Asya ya sürgüne giden ve yıllarında geri dönen Karaçaylardan 5574 kişi Kazakistan da, 4575 kişi de Kırgızistan da kalmıştır sayımında bu iki ülkedeki Karaçay nüfusu yarı yarıya azalmış, fakat bundan sonraki iki sayımda (1979 ve 1989) sabit kalmıştır. Sürgüne gidenlerin yarısının sonraki yıllarda ülkelerine döndüğü, yarısının ise yerlerinde kalmaya devam ettiği görülmektedir. Sovyetler dönemi boyunca diğer Sovyet cumhuriyetlerinde sadece Özbekistan da ve Ukrayna da nispeten büyük bir Karaçay nüfusu olmuştur. SSCB nin ilk yıllarına göre Karaçay nüfusu 1989 da genel olarak cumhuriyetlerin çoğunda artmış, sadece Özbekistan da yarı yarıya azalmıştır. Sovyetler Birliği nde ve Rusya da yaşayan Nogay nüfusuyla ilgili veriler, Nogayların nüfusunun çoğu Karaçay-Çerkes ÖB/Cumhuriyeti dışında yaşadığı için bu 108

131 çalışma için esas alınamamaktadır. Bu tür genel tablolarda Nogay nüfusunun ne kadarının Karaçay-Çerkes ten olduğu belli değildir yılı genel nüfus sayımı sonuçlarında Nogaylar hakkında veri yoktur. Genel olarak, Rusya dışındaki Sovyet cumhuriyetlerinde çok az nüfusları vardır. Sadece Kazakistan da, Sovyetler dönemi boyunca nüfusları belirgin şekilde artmıştır. Ukrayna da da nispeten büyük nüfusları vardır. (Tablo 56) 1939 sayımında Çerkes teriminin kullanılışı farklıdır ve Kabardey-Balkar Cumhuriyeti ndekiler dışında bütün Çerkesleri kapsamaktadır. Bu nedenle yorumda bulunmak sağlıklı değildir. Ukrayna, Kazakistan ve Gürcistan da nispeten büyük bir nüfus olduğu görülmektedir. Diğer sayımlarda Çerkesler ve Abazalar için benzer durum söz konusudur; hiçbir SSCB sayımında Rusya dışındaki cumhuriyetlerde nüfuslarının % 5 inden fazlası bulunmamıştır. 100 kişinin üzerinde Çerkes nüfusunun bulunduğu cumhuriyetler Azerbaycan, Gürcistan, Kazakistan, Özbekistan ve Ukrayna dır. Fakat önceki sayımlara göre 1989 sayımında genelde bu nüfus da azalma eğilimindedir. Rusya dışında, 100 kişi civarında Abaza nüfusunun bulunduğu cumhuriyetler sadece Gürcistan, Ukrayna ve Kazakistan dır. (Tablo 56) Sonuç olarak, SSCB nüfus sayımlarına göre, Karaçayların sürgünden kaynaklanan özel durumu dışında KÇC halklarının sayısı yüzleri geçmeyen küçük bir nüfusu, başta Ukrayna olmak üzere daha çok ekonomik olarak gelişmiş yakın cumhuriyetlerde yaşamıştır. Bunların içinde önemli bir kısmı da görevli asker ve memurlar olmalıdır. Bu sonuçlar, tüm Sovyetler Birliği dönemi boyunca dört halkın nüfusunun % 95 e varan oranda Rusya da, çoğunlukla da Karaçay-Çerkes Özerk Bölgesi nde yaşadığını göstermektedir. Sovyetler Birliği dağıldıktan sonra, bu cumhuriyetlerde kalan nüfus hakkında bilgi yoktur. 109

132 Tablo 56 Nüfus Sayımlarına Göre Karaçay-Çerkes Cumhuriyeti Halklarının Sovyet Cumhuriyetlerindeki Nüfusu (kişi) Milliyet Karaçay Nogay Çerkes Abaza Sayım Yılı/ Cumhuriyet * Azerbaycan Belorus Ermenistan Estonya Gürcistan Kazakistan Kırgızistan Letonya Litvanya Moldavya Özbekistan Rusya Tacikistan Türkmenistan Ukrayna SSCB Toplam Kaynak: RGAE RF (Eski TSGANH SSSR), fond 1562, opis 336, ed.hr (Đşlenmiş tablo f. 15A. Nüfusun SSCB ye, Cumhuriyetlere, Oblastlara ve Rayonlara Göre Etnik Yapısı)// Rusya Devlet Đst. Kom.1989 Çalışma Arşivi. Tablo 9s. Nüfusun Milliyetlere ve Anadline Göre Dağılımı * 1939 sayımında, Çerkes Özerk Bölgesi dışındaki Çerkesler de bu sayıya dâhildir. Kabardeyler dışında bütün Çerkesler tek bir etnik grup olarak kabul edilmiştir ve Adıgeyli olarak gösterilmiştir. 110

133 SSCB döneminde yapılan altı ve Rusya Federasyonu döneminde yapılan bir genel nüfus sayımına göre, Karaçay-Çerkes ÖB/Cumhuriyeti nde mensubu yaşayan milliyetler ve nüfusları Tablo 57 de görülmektedir. Her nüfus sayımında etnik grupların adlandırılmasında ve sınıflandırılmasında farklılıklar vardır. Nüfus sayımlarına göre KÇÖB/Cumhuriyeti nde yaşayan etnik grup sayısı oldukça fazladır, ancak her birinin toplam sayısı genellikle çok azdır sayımı için yerleşimi olan halklar dışında etnik dağılımı gösteren veri yoktur. Kurucu halklar olan Karaçaylar, Çerkesler, Nogaylar, Abazalar ve Ruslar dışında KÇC de sadece Osetlerin ve Rumların yerleşimi vardır. Orconikidzevski ve Kosta-Hetagurov yerleşimlerinde yaşayan Osetlerin nüfusu SSCB döneminde çok az artmış, 2002 sayımına göre ise düşmüştür (3333 kişi). Osetlerin son dönemde Kuzey Osetya ya yerleştiği bilinmektedir. (Bölüm V/F-1, Göçmenlerin Etnik Yapısı). Zelençuk rayonuna bağlı Hasaut-Greçeskoye de yaşayan Rumlar ise 1349 kişi kalmıştır. Göçmen olarak KÇC ye gelenler arasında en büyük grubu, 2002 sayımına göre Ermeniler oluşturmaktadır (3197 kişi). Ancak büyük çoğunluğu kayıtlı olmayan Çeçenlerin KÇC deki nüfusunun kişiden fazla olduğu belirtilmektedir. (Bölüm V/F-1) sayımına göre nüfusu 1000 kişiden fazla olan diğer iki topluluk Azeriler ve Tatarlardır. Ukraynalılar genellikle Rus nüfuna dâhil edilse de, kendini ayrı tanımlayan 3331 Ukraynalı vardır. KÇC de Almanların, Balkarların, Belorusların, Dağıstan halklarından Lezgilerin, Gürcülerin ve Çingenelerin 500 ile 1000 kişi civarlarında nüfusları vardır. Adıgey Cumhuriyeti nden 309, Kabardey-Balkar Cumhuriyeti nden de 915 Çerkes KÇC de yaşamaktadır. Önceki sayımlara göre 2002 de nüfusu büyük ölçüde artmış görünen Türkler ise, Karaçaylarla aynı dönemde Abhazya dan, Batum civarından ve Ahıska dan Sibirya ya sürgün edilen ve son yıllarda Kuzey Kafkasya nın değişik bölgelerine yerleşmeye başlayan Türklerdir. KÇC de mensubu yaşayan etnik grupların nüfuslarının azlığı veya çokluğu, bu grupların vatanlarının uzak veya yakın olmasıyla doğru orantılıdır. Kafkas halkları toplamda en büyük oranı oluşturmaktadır. Sibirya halkları veya kuzey halkları olarak bilinen etnik gruplardan ise (Eskimo, Even, Evenk, Dungan, Nenets) birkaç kişi vardır. 111

134 Bazı nüfus sayımlarında rastlanan, muhtemelen iş veya görev gereği orada bulunan Avrupalılar da dikkat çekmektedir. (Tablo 57) Tablo 57 Sayım Yıllarına Göre Karaçay-Çerkes ÖB/Cumhuriyeti nin Etnik Yapısı Nüfus (kişi) Milliyet 1939 Karaçay ÖB Çerkes ÖB Abaza Abhaz Adıgeyli (Çerkes) Alman Altaylı Amerikalı Arap Arnavut Asuri Avusturyalı Azeri Balkar Bask Başkır Belorus Bulgar Buryat Çeçen Çek Çerkes* Çingene Çinli Çuvaş Dağ Yahudisi Dağıstan halkları Agul Avar Dargi Kumuk Lak Lezgi Rutul Tabasaran Udi Dolgan Dungan Ermeni Eskimo Eston Even Evenk Finli Fransız

135 Nüfus (kişi) Milliyet 1939 Karaçay ÖB Çerkes ÖB Gagavuz Gürcü Gürcü Yahudisi Hakas Hantı Hırvat Hindistan ve Pakistan halkları Hollandalı Đjor Đngiliz Đnguş Đranlı** Đspanyol Đsveçli Đtalyan Japon Kabardey (Çerkes) Kalmuk Karaçay Karakalpak Karelyalı Kazak Kırgız Kırım Tatarı Kırımçak Komi Komi-Permyak Koreli Koryak Kübalı Kürt Latgal Leh Letonyalı Litvanyalı Macar Mansı Mari Moğol Moldovyalı Mordva Nagaybak Nanay Negidal Nenets Nganasan Nogay Orta Asya Yahudisi Oset

136 Nüfus (kişi) Milliyet 1939 Karaçay ÖB Çerkes ÖB Özbek Peştun Rum Rumen Rus Sami Sırp Slovak Şor Tacik Talış Tat Tatar *** Tofalar Tuvalı Türk Türkmen Udegey Udmurt Ukraynalı Uygur Veps Vietnamlı Yahudi Yakut Yezidi Yukagir Diğer Milliyet belirtmeyen Toplam Kaynak: RGAE RF, fond 1562, opis 336, ed.hr (Tablo 9 s., Nüfusun Milliyetlere ve Anadiline Göre Dağılımı) * 1939 sayımında Adıgeyli olarak gösteriliyor. ** 1970, 1979 ve 2002 sayımlarında Fars olarak gösteriliyor. *** 1959 sayımında Tatarlar ve Kırım Tatarları olarak birlikte gösteriliyor. Arşiv belgelerine göre 1860 tan itibaren Lehler de (Polonyalılar) bölge sakini olarak kayıtlarda yer almaktadır. 19. yüzyıl sonunda Kuban da kaydadeğer bir Leh topluluğu oluşmuştur sayımına göre Kuban Oblastı nda Leh nüfus 2700 kişidir. (% 0,14). 80 Ancak sonraki nüfus sayımlarında nüfusları çok azalmıştır. 80 Selitski, Aleksandr, Krasnodar, Leh Ulusal Kültür Derneği Yednost, (Erişim: ). 114

137 KÇC yerli halklarının sayım yıllarına göre Rusya nın bölgelerindeki nüfusları Tablo 7, 8, 9, 10, 11 ve 12 de görülmektedir. Genel olarak Karaçayların, Çerkeslerin ve Abazaların hiçbir sayımda Rusya nın diğer bölgelerinde binleri bulan nüfusları olmamıştır. Yüzlerle sayılan nispeten büyük nüfus da Kafkasya nın yakın komşu bölgelerindedir. Bu sayım verilerini değerlendirirken KÇÖB nin Sovyetler döneminde Stavropol Krayı içinde yer aldığını, Çerkeslerin Krasnodar Krayı nda, Nogayların da Stavropol, Dağıstan, Çeçenistan ve Astrahan bölgelerinde yerleşimleri olduğunu göz önünde bulundurmak gerekir ve 2002 sayımlarında özellikle Nogaylarda görülen Ural bölgesindeki yoğunlaşma, burada yürütülen ekonomik projelerle ilgili olarak açılan iş alanlarından kaynaklanmaktadır. (Tablo 58) 1989 yılında Karaçayların Rusya daki nüfusunun % 86,1 i, Çerkeslerin % 79,3 ü, Abazaların % 83,3 ü kendi idari biriminde yaşamaktadır. Nogaylar için bu oranı belirlemek mümkün değildir; sadece tüm Rusya daki Nogay nüfusunun yaklaşık % 18 inin KÇÖB de yaşadığı söylenebilir. 90 lı yıllarda yaşanan dış göçe rağmen, 2002 yılında bu oranlar Karaçaylarda % 88 e, Çerkeslerde % 81,9 e, Abazalarda 85,3 e çıkmıştır ve 2004 yıllarının göstergelerine göre Çerkeslerin, Abazaların ve Karaçayların net göçü pozitiftir. Dolayısıyla bu oranın biraz artarak korunduğu söylenebilir. Eski Sovyet cumhuriyetlerinde kalan nüfus hakkında veri yoktur. Tablo ve 2002 Sayımlarında KÇC Etnik Gruplarının SSCB, Rusya ve KÇC deki Nüfusları SSCB Rusya KÇÖB Rusya KÇC Karaçaylar Nogaylar Çerkesler Abazalar Kaynak: Sayım yıllarına göre Karaçay-Çerkes ÖB/Cum. yerli halklarının Rusya daki toplam nüfusları Tablo 59 da görülmektedir. 1926, 1939, 1959 ve 1970 yıllarına ait veriler hazır nüfusu, 1979, 1989 ve 2002 yıllarına ait veriler sürekli nüfusu göstermektedir. Karaçayların nüfusu, 1926 dan 2002 ye kadar, sürgüne rağmen % 249,4 artmıştır. Nogayların çoğu KÇÖB/KÇC dışında yaşadığı için Rusya daki toplam 115

138 nüfusları çalışmamız için esas değildir. Yine de aynı dönemde Rusya daki nüfuslarının % 151,8 arttığını söyleyebiliriz. Çerkes nüfusu için ilk olarak 1959 sayımını esas aldığımızda, 2002 yılında nüfus artışı % 108,7 olmuştur yılları arasında Abazaların nüfusu ise % 171 artmıştır. Tablo 59 Genel Nüfus Sayımlarına Göre Karaçay-Çerkes ÖB/Cum. Halklarının Rusya daki Nüfusu (kişi) Milliyet/ Yıl Karaçay Nogay Çerkes* Abaza Kaynak: Natsionalnıy Sostav Naseleniya 1959, 1970, 1979, (Nüfusun Etnik Yapısı , 1970, 1979, 1989). //Demoskop, , 21 Şubat - 7 Mart 2005// Naseleniye Rossii za 100 let ( ) (100 Yılda Rusya Nüfusu): Statistiçeskiy sbornik. Goskomstat Rossii. Moskva, Goskomstat RF, * 1926 ve 1939 sayımlarında Çerkeslere Adıgey ve Krasnodar bölgesindekiler de dâhildir. a. Etnik Grupların Karaçay-Çerkes Cumhuriyeti ndeki Nüfusu 1939 sayımında Karaçay ve Çerkes özerk bölgeleri ayrı idari birimlerdir. Bu dönemde Çerkes terimi Kuban bölgesinde yaşayan bütün Çerkesleri (Adığeleri) kapsamaktadır. Dolayısıyla en sağlıklı veriler 1959 ve sonraki sayımların verileridir yılında KÇÖB nüfusu 163 bin kişi olarak verilmektedir. Etnik dağılım ise şöyledir: kişi Rus, kişi Karaçay, kişi Abaza, kişi Çerkes, kişi Nogay. Sovyetler Birliği döneminde yapılan nüfus sayımlarına göre KÇÖB de en kalabalık halk Ruslardır. Sonra sırasıyla Karaçaylar, Çerkesler, Abazalar ve Nogaylar gelmektedir. En büyük nüfusa ve orana sahip olsalar da Rusların artış hızı yerli halklara göre düşüktür. Ruslar 1959 da toplam nüfusun % 51 ini oluştururken, son Sovyetler Birliği sayımında (1989) oranları % 42,4 e düşmüştür. En yüksek nüfus artış hızına sahip olanlar Karaçaylardır. Çerkeslerin, Abazaların ve Nogayların nüfus artış hızı düşüktür ve SSCB dönemi boyunca toplam nüfus içindeki oranları hemen hiç değişmemiştir. 116

139 1990 ların sonuna doğru Rusya Federasyonu nda genel olarak nüfus azalırken KÇC nin yerli halklarında farklı derecelerde artış görülmektedir yılları arasında üç yerli halkın Rusya genelinde nüfus artışı Tablo 60 ta görülmektedir de Karaçaylarda ve Nogaylarda 1989 yılına göre artış hemen hemen aynıyken (% 12,4 ve 12,6) Çerkeslerde düşük kalmıştır. Tablo Yılları Arasında KÇC de Etnik Grupların Nüfus Artışı 1989 Yılında Yılları Artış, Düşüş (kişi) 1989 Yılına Göre Artış, Düşüş (%) Nüfus (kişi) Genel Doğal Göç Genel Doğal Göç Rusya ,200 Karaçay Nogay Çerkes nüfus sayımı KÇC nin etnik yapısının büyük ölçüde değiştiğini göstermiştir. En başta, en büyük nüfusa sahip iki etnik grubun, Rusların ve Karaçayların oranı değişmiştir. Rus nüfus 1989 da kişiyle % 42,4 orana sahipken, 2002 de 28 bin kişi (% 15,9) azalarak kişiye (% 33,6 ya) düşmüştür. KÇC de Rus nüfusun azalmasına yol açan etkenler arasında uzmanlar, 1992 yılından itibaren gözlenen göçü ve doğal artış hızındaki düşüşü saymaktadır. Yerli halklarda, kriz dönemlerinde daha iyi direnme ve ayakta kalma imkânı veren ataerkil klan dayanışması geleneği vardır. Böyle bir geleneği olmayan Rus nüfus cumhuriyetteki sosyo-ekonomik ve siyasi istikrarsızlık ortamında pazar ilişkilerine uyum sağlamakta güçlük çekmektedir. KÇC de en büyük etnik grup, nüfusun % 38,5 ini oluşturan Karaçaylardır. Önceki sayıma göre nüfusları kişi veya % 30,7 artarak 2002 yılında kişi olmuştur. Karaçayların nüfusunun artması, büyük ölçüde oldukça yüksek doğurganlık hızından kaynaklanmıştır. KÇC de 1000 kişi başına 11,5 doğum düşmektedir (Yine de 1989 yılına göre % 38 daha azdır). Üçüncü sırada yer alan Çerkesler KÇC nüfusunun % 11,3 ünü oluşturmaktadır ( kişi). Önceki sayıma göre nüfusları 9350 kişi veya % 23,24 artmıştır. Çerkesleri kişi veya % 7,4 nüfus oranıyla Abazalar izlemektedir sayımına göre nüfusları 4871 kişi veya % 17,73 artmıştır. Nogayların nüfus artışı ise 1877 kişi veya % 117

140 14,45 olmuştur. Tablo 61 de sayım yıllarına göre temel etnik grupların nüfusları ve toplam nüfus içindeki oranları görülmektedir. Tablo 61 Sayım Yıllarına Göre Karaçay-Çerkes ÖB/Cum. Halklarının Nüfusları (kişi) ve Oranları (%) 1939 Karaçay ÖB Çerkes ÖB Nüfus % Nüfus % Nüfus % Nüfus % Nüfus % Nüfus % Nüfus % Rus , , , , , , ,6 Karaçay , , , , , , ,5 Çerkes 505 0, , , , , , ,3 Abaza , , , , , , ,4 Nogay 713 0, , , , , , ,4 Diğer , , , , , , ,8 TOPLAM sayımı için Volkova,bölge belirtmeden şu sayıları vermektedir: Karaçaylar , Çerkesler , Abazalar , Nogaylar kişi sayımı verilerine göre KÇC de diğer etnik grupların toplam nüfusu kişidir. (Tablo 62) sayımına göre 3385 kişi azalmıştır. Milliyetini belirtmeyen 88 kişi vardır. Açıklanan bu verilerin doğruluğu kuşkulu bulunmaktadır, çünkü son on yıl içinde Çeçenistan dan ve BDT ülkelerinden çok sayıda göçmen geldiği bilinmektedir. Çeçen sığınmacıların sayısının en az 10 bin kişi olduğu tahmin edilmektedir bin rakamını veren uzmanlar da vardır. Ayrıca KÇC de Orta Asya ülkelerinden, Güney Kafkasya dan (özellikle Azerbaycan dan) gelen çok sayıda göçmen yaşamaktadır sayımında KÇC de yaşayan etnik grupların nüfusları, önceki sayımlarla birlikte Tablo 57 de incelenmişti. Tablo 62 de ise etnik gruplar nüfus ve oranlarının büyüklüğüne göre sıralanmıştır. Yerli halklar dışındaki etnik grupların sayısı çok fazla olmasına rağmen, nüfusları ve oranları çok azdır. 81 Botaşev, Murat, Đtogi vserossiyskoy perepisi naseleniya 2002 g. Karaçayevo-Çerkesiya ( 2002 Rusya Genel Nüfus Sayımı Sonuçları. Karaçay-Çerkes ), Bülten No 56, Temmuz-Ağustos 2004, ĐEA RAN (Rusya Bilimler Akademisi), (Erişim: ) 118

141 Tablo Nüfus Sayımında Karaçay-Çerkes Cumhuriyeti Nüfusunun Etnik Yapısı Milliyet Nüfus (kişi) Oran (%) Karaçay ,50 Rus ,65 Çerkes ,28 Abaza ,36 Nogay ,38 Oset ,76 Ukraynalı ,76 Ermeni ,73 Tatar ,46 Çeçen ,40 Rum ,31 Azeri ,23 Kabardey (Çerkes) 915 0,21 Çingene 804 0,18 Belorus 733 0,17 Türk 683 0,16 Gürcü 556 0,13 Alman 486 0,11 Balkar 476 0,11 Lezgi 444 0,10 Abhaz 364 0,08 Lak 349 0,08 Adıgeyli (Çerkes) 309 0,07 Dargi 290 0,07 Kazak 248 0,06 Kumuk 244 0,06 Avar 207 0,05 Özbek 193 0,04 Tacik 178 0,04 Đnguş 173 0,04 Türkmen 155 0,04 Başkır 134 0,03 Moldovalı 116 0,03 Mordvin 102 0,02 Kürt 89 0,02 Bulgar 82 0,02 Çuvaş 81 0,02 Yahudi 81 0,02 Udmurt 67 0,02 Eston 65 0,01 Leh 64 0,01 Mari 62 0,01 Asuri 59 0,01 Tabasaran 58 0,01 Fars 51 0,01 Koreli 51 0,01 Komi-Permyak 39 0,0089 Litvan 32 0,0073 Leton 29 0,0066 Agul 28 0,

142 Milliyet Nüfus (kişi) Oran (%) Komi 24 0,0055 Kalmuk 23 0,0052 Rutul 21 0,0048 Arap 20 0,0046 Kırgız 18 0,0041 Peştun 17 0,0039 Karel 16 0,0036 Gagavuz 15 0,0034 Hakas 12 0,0027 Yezidi 9 0,0020 Finli 8 0,0018 Talış 8 0,0018 Çek 7 0,0016 Çinli 6 0,0014 Rumen 6 0,0014 Uygur 6 0,0014 Tat 5 0,0011 Dağ Yahudisi 4 0,0009 Kırım Tatarı 4 0,0009 Macar 4 0,0009 Nenets 4 0,0009 Yakut 4 0,0009 Buryat 3 0,0007 Dungan 2 0,0005 Karakalpak 2 0,0005 Tuva 2 0,0005 Even 1 0,0002 Evenk 1 0,0002 Fransız 1 0,0002 Hantı 1 0,0002 Kübalı 1 0,0002 Mansı 1 0,0002 Nagaybak 1 0,0002 Şor 1 0,0002 Udi 1 0,0002 Veps 1 0,0002 Milliyet belirtmeyen 88 0,02 Diğer 127 0,03 Kaynak: Vsemirnaya WGEO Gografiya, Son yılların demografik göstergelerine göre KÇC de Karaçayların doğurganlık hızı oldukça yüksektir. Çerkeslerde, Abazalarda ve Ruslarda ise nüfus artışında düşüş görülmektedir. Ruslar cumhuriyeti terk etmekte, Karaçay nüfus da diğer rayonlara yerleşmektedir Zolotuhin V.V., Etnopolitiçeskaya konfrontatsiya v Karaçayevo-Çerkesskoy respublike na rubeje vekov ( Yüzyılın Sınırında Karaçay-Çerkes Cumhuriyeti nde Etno-Politik Cepheleşme ), 120

143 2002 de KÇC toplam nüfusu içinde Karaçayların oranı yüzde 7,3 artmıştır. Her sayım arasındaki dönemde, her yıl doğal artış kaydedilmiştir. En yüksek doğurganlık hızına sahip olan Karaçayların, diğer milliyetlerle karşılaştırıldığında nüfuslarının daha hızlı arttığı eskiden beri gözlenmektedir sayımları arasında nüfusları 68 binden 129 bine yükselmiş, yani hemen hemen iki kat artmıştır. Buna karşılık toplam nüfus içinde Çerkeslerin oranı % 1,6, Abazaların % 0,8 ve Nogayların % 0,3 artmıştır nüfus sayımına göre KÇC den en büyük etnik grup % 38,5 oran ile Karaçaylardır. Rusların dışarıya göçü sayesinde Karaçaylar, KÇÖB/KÇC nin kuruluşundan beri ilk kez oran olarak çoğunluğu ele geçirmişlerdir. (Şekil 7). Karaçayları % 33,6 ile Ruslar, % 11,3 ile Çerkesler, % 7,4 ile Abazalar izlemektedir. KÇC de en küçük nüfus oranı ise Nogaylara aittir (% 3,4). Nogay % 3,4 Abaza % 7,4 Çerkes % 11,3 Karaçay % 38,5 Rus % 33,6 Şekil Nüfus Sayımına Göre KÇC de Başlıca Etnik Grupların Oranı (1). Etnik Grupların Bölgelere Göre Dağılımı ve Nüfusları Şehirleşme ve iç göçler sonucu bugün nüfus oldukça karışmış olsa da KÇC de etnik grupların asıl yerleşim bölgeleri ve yoğun yaşadıkları yerler belirgindir. Karaçayların tarihi olarak yaşadıkları bölge Kuban nehrinin üst kesimlerinde, Elbrus Yujnorossiyskoye Obozreniye, (Erişim: ) 83 Demografiçeskiye dannıye KÇR ( KÇC nin Demografik Verileri ), KÇC Đnternet Resmi Sitesi, (Erişim: ) 121

144 dağına 3 km. mesafede bulunan iki vadidir. 19. yüzyıl başında bütün Karaçay nüfusu burada bulunan 5 köyde (Kartcurt, Uçkulan, Hurzuk, Cazlık ve Duvut) yaşıyordu. Daha sonra nüfus arttıkça yeni köyler kurulmuştur. 20. yüzyılın başında durum geçen yüzyıla göre büyük ölçüde değişmiştir. Köylerin nüfusu hızla artmıştır. Etnik grupların, özellikle Karaçayların nüfus dağılımı nispeten yoğundur yılına ait aşağıdaki tabloda Karaçay köylerinin nüfusu görülmektedir. Köylerin toplam nüfusu kişi etmesine rağmen Karaçay nüfusu kişi olarak verilmektedir. Aradaki fark Karaçay köylerinde yaşayan diğer etnik grupların nüfusu olmalıdır. Tablo 63 te görüldüğü gibi, bu tarihte Karaçayların esas kitlesi hala Eski Karaçay olarak adlandırılan bölgedeki üç köyde yaşamaktadır. 84 Tablo Yılında Karaçay Köylerinin Nüfusu Köy Nüfus (kişi) Uçkulan 8734 Hurzuk 8002 Kartcurt 7834 Duvut 846 Cazlık 1304 Kamennomost 1107 Mara 1997 Teberda-Sıntı 838 Ceguta 960 Toplam yılında Hurzuk tan ayrılanlar tarafından Teberda nehrinin Kuban a karıştığı yerin biraz aşağısında, eski Humara istihkâmının yanında Vorontsovo- Karaçayevskoye adında bir köy daha kurulmuştur. Daha sonra buraya Kartcurt, Uçkulan ve Teberda dan gelenler de yerleşmiştir. Halk arasında Ak-Kala olarak bilinen bu köyün karşısında, nehrin karşı yakasında, yüzyılın başında Osetya dan gelen 84 Şukin Đ.S., Material dlya izuçeniya karaçayevtsev ( Karaçayların Araştırılmasına Dair Belgeler ), Russki Antropologiçeski Jurnal (Rus Antropoloji Dergisi), Moskova, 1913, s

145 Ortodoks Osetlerin kurduğu Georgiyevo-Osetinskoye adlı köy bulunmaktadır (2800 kişi). 85 Yeni kurulan köylere rağmen, 20. yüzyıl başına kadar Karaçayların esas yerleşim bölgesi, eski Karaçay köylerinin bulunduğu Kuban nehrinin kaynakları (Büyük Karaçay) ile Teberda ve Sıntı köylerinin bulunduğu Teberda nehri ve kollarının vadileri (Küçük Karaçay) ile sınırlı kalmıştır. Karaçaylar Kumbaşı dağının doğusuna ve Podkumok nehri boyuna, Büyük Zelençuk nehrinin üst kesimlerine Sovyetler Birliği döneminde yerleşmişlerdir yılında Arhız köyü kurulmuş ve diğer köylerden gelen 150 kadar aile yerleşmiştir. Dağlarda toprak azlığı ve nüfus artışı Karaçayları, Podkumok nehri boyunca aşağı ilerleyerek dağ önü bölgesine yerleşmeye zorlamıştır. Karaçaylar Kazak stanitsaları (köy) Zelençukskaya, Kardonikskaya, Storojevaya, Pregradnaya ya da yerleşmişlerdir lerde Karaçaylar arasında büyük ölçekli bir göç hareketi olmuştur lara doğru dağönü ve düzlük bölgelerde çok sayıda Karaçay köyü kurulmuş ve Karaçayların yerleşim alanı genişlemiştir. Bu dönemde Karaçay nüfusunun % 64 ü dağlık bölgeden ovalara yerleşmiştir. 87 Çerkes nüfusu Kafkas-Rus Savaşı nedeniyle 1700 lerin sonlarından itibaren oldukça hareketlidir. Topluluklar ve köyler sık sık yer değiştirmektedir. Bu nüfus hareketleri ve büyük bir nüfusun Osmanlı topraklarına göç etmesi uzun ve karmaşık bir tarihi süreçtir. Bu çalışmanın sınırları gereği sadece bugünkü KÇC topraklarında kalan Çerkes nüfusunu konu alınmıştır. Osmanlı topraklarına göç etmeyen Çerkes nüfusun, 1835 ten 1850 lerin sonlarına kadar Urup tan ve diğer bölgelerden Büyük ve Küçük Zelençuk ile Kuban nehirleri boylarına yerleşmesi sonucunda sekiz köy kurulmuştur: Küçük Zelençuk un batı kıyısında Hahandukovskoye (şimdiki Aliberdukovski), Atleskirovskoye (ilk adı Kubatovskoye, şimdi Jako), Kasayevskoye (Habez), Atajukinskoye (Zeyuko) ve 85 Sısoyev V.M., Karaçay v geografiçeskom, bıtovom i istoriçeskom otnoşenii ( Coğrafya, Yaşantı ve Tarih Bakımından Karaçay ), s Kuznetsov, V.A., Vvedeniye 87 Volkova, N.G., Etniçeski sostav, s

146 Bataşevskoye (Küçük Zelençuk). Büyük Zelençuk kıyılarında da Bereslanovski (Đnjiçişho) ve Abatovski (Ersakon) adlarında iki köy daha kurulmuştur. (Bu ikisi daha önce Küçük Zelençuk un batı kıyısında, Atajukinskoye nin kuzeyinde bulunuyordu) de Kuban ın doğu kıyısında, Ust-Ceguta istihkâmının güneyinde Humara köyü kurulmuştur. Çerkeslerin, bu köyleri kuran Kabardey boyundan başka, 1850 yılında Zelençuk bölgesine, o zamana kadar Büyük ve Küçük Laba, Hodz ve Psefara nehirlerinde yaşayan Besleneyler de Tazartukovski (bugünkü Besleney) ve Dokşukinski (bugünkü Vako-Jile) adlarında iki köy kurarak yerleşmiştir. 88 Çerkes köylerinin hemen hepsi cumhuriyetin kuzeyindeki düzlük bölgede, Adıge-Habl ve Habez rayonları içinde bulunmaktadır (Sadece Humara Karaçay rayonunda) larda Tapanta Abazalarının köyleri esas olarak üç bölgede bulunuyordu: 1. Kuma ve Podkumok nehirlerinin boylarında; 2. Büyük ve Küçük Zelençuk nehirlerinin boylarında; 3. Kuban nehri boylarında. Aynı yıllarda Şkaravuaların köyleri Büyük ve Küçük Laba, Urup, Andrük, Hodz ve Gubs nehirlerinin üst kesimlerinde bulunuyordu yılları arasında Kuzey Kafkasya daki Abaza nüfusun çoğunluğu Osmanlı topraklarına yerleşmiştir. Kalan Abazaların yaşadığı, dağlardaki bütün köyler li yıllarda aşağılara, düzlük bölgelere indirilmiş ve küçük köyler birleştirilerek en az 200 aileden oluşacak şekilde yeni köyler kurulmuştur. Gumlookıt ve Tramkıt köyleri Kuma-Abazinski ; Lookıt, Cegutan-habl, Kamard-habl ve üç mahalleden (Cic-habl, Kuc-habl ve Tseykua-habl) oluşan Tabak-aul köyleri Loo- Zelençuk ; Cic-habl ve Kuc-habl köyleri Dudarukovski ; Kuva ve Kızılbakt köyleri Kuvinski adlarıyla birleştirilerek Urup, iki Zelençuk ve Kuban nehirlerinin düzlüklerine yerleştirilmiştir ilkbaharında Abhazya dan, Bzıp nehrinin yukarılarındaki Pshu bölgesinden Osmanlı ya göç etmek istemeyen 736 nüfuslu 105 aile bir köy olarak Kuva vadisine yerleştirilmiştir (Kuvinsk köyü) Venyukov, M. Đ., Oçerki prostranstva mejdu Kubanyu i Beloy. Zapiski imperatorskogo russkogo geografiçeskogo obşçestva (Kuban ve Belaya Arasının Tasviri. Đmparatorluk Rus Coğrafya Derneğinin Notları ), kn. II, SPb., 1863, s Lavrov L.Đ.; Abazinı. Đstoriko-etnografiçeski oçerk ( Abazalar. Tarih-Etnografya Denemesi ), KES , Cilt I, s. 9; Abazinı. Đstoriko-etnografiçeski oçerk (Abazalar. Tarih-Etnografya Denemesi), Karaçay-Çerkes Bilimsel Araştırma Enstitüsü Yayını, Çerkessk

147 1926 yılında, uygulanan toprak reformu sonucu mevcut köylerin nüfusunun bir kısmı ayrılarak yeni köyler kurulmuştur. Loo-Zelençuk ve Biberd köylerinden 1700 den fazla kişi kuzeydeki boş topraklara yerleştirilmiştir. 90 Bu uygulama sonucunda Kuvinski den ayrılanlar Novo-Kuvinski, Đnjik-Çukun dan ayrılanlar Malo-Abazinskoye, Elburgan dan ayrılanlar Tapanta, Abaza-Habl ve Loo-Kubanski den ayrılanlar Karapago, Loo-Kumski den ayrılanlar da Koydan köylerini kurmuştur lerin ortasında, soylu ailelerin adlarından gelen köy adları da bugün kullanılan adlarıyla değiştirilmiştir yüzyıl başında Nogayların kısmen yerleşik hayata geçen Navruz boyu Laba nehrinin düzlüklerinde göçebe geziyordu. Zelençuk ve Urup nehirlerinin boylarında, Kuban ın aşağısında, Belomeçetsk karakolundan St. Nikola istihkâmına kadar Mangıtlar, Kıpçaklar ve Kaspulatlar; Büyük ve Küçük Tegen nehirleri ağızlarına yakın yerlerde de Mansurlar yaşıyordu de Kuzey Kafkasya daki Nogaylar dört komiserlik (pristavstvo) içinde birleştirilmiştir. Bu komiserliklerden biri olan Kuban Nogayları (Tohtamış, Mansur, Kıpçak, Karamirza, Navruz) Tohtamış nehrinde ve Kuban ın batı kıyısında, Ceguta nehri ağzından Proçnı Okop a kadar olan bölgede yaşıyorlardı yılında Kuzeybatı Kafkasya da yaşayan 12 bin Nogay Çarlık yönetimi tarafından Kuban ın batı kıyısına, Batalpaşinskaya stanitsasından Laba nehri ağzına kadar olan bölgeye yerleştirilmiştir. 94 Sürekli kıtlık ve hastalıklar Nogay nüfusunun sürekli olarak azalmasına yol açmıştır larda kolera salgınında bazı köylerin nüfusu tamamen yok olmuştur. 95 Kırım Savaşı ndan ( ) sonra Nogaylar yoğun şekilde Osmanlı Đmparatorluğu na göç etmeye başlamıştır. Sadece yılları arasında Kuzey 90 Volkova N.G., Pereseleniye s gor na ravninu na Severnom Kavkaze ( Kuzey Kafkasya da Dağlardan Düzlüklere Yerleşme ), SE, 1971, No 2, s. 44; Abazinı, s Lavrov L.Đ., A.g.e., s. 45; Abazinı, a.g.e., s Kafkasya Arkeoloji Komisyonu Belgeleri (AKAK), mikrofilm, C. IV, s Volkova, Etniçeski, s Tornau F.F., Vospominaniya kavkazskogo ofitsera ( Bir Rus Subayının Kafkasya Anıları ), Russki Vestnik, 1864, No 9, s Kuznetsov V.A., Vvedeniye 125

148 Kafkasya dan Nogayın göç ettiği tahmin edilmektedir. 96 Gidenlerin çoğu esas olarak Kalaus-Sablinsk ve Beştav-Kumuk bölgesindendir, ancak Kuban bölgesinden de önemli sayıda Nogay nüfusunun göç ettiği bilinmektedir..97 Nogaylar en yoğun olarak KÇC nin Adıge-Habl, Habez ve Prikuban rayonlarında yaşamaktadır. KÇC nin diğer halklarına nazaran Nogay nüfusunun düşük şehirleşme seviyesi, şehir nüfusunun düşük artış hızı, mesleki yapısı ve eğitim seviyesi nedeniyle Nogaylar geleneksel tarım toplumu olarak tanımlanmaktadır yüzyılın ikinci yarısında Karaçay-Çerkes Özerk Bölgesi nin etnik haritası fazlasıyla karışık hale gelmiştir lerin sonundan itibaren ikinci büyük nüfus hareketi başlamıştır. Bu, bir yandan sürgün edilen Karaçayların Orta Asya dan dönüşüyle, diğer yandan bölgenin yeni merkezi ekonomik yapılanmasıyla ilgilidir de sürgünden döndükten sonra Karaçay nüfusunun büyük bir bölümü, dağlarda eski yaşadıkları yerlere değil, düzlükteki Kazak, Abaza vd. etnik grupların köylerine veya yeni köyler kurarak onlara komşu topraklara yerleşmişlerdir. Böylece Zelençuk, Urup, Prikuban rayonlarında hem tek etnikli, hem çok etnikli yerleşimler ortaya çıkmıştır. Böylece Kazaklar da dâhil olmak üzere Rusların ve diğer grupların yerleşimlerinin ve rayonların etnik türdeşliği bozulmuştur. Bu şekilde, Karaçayların nüfusu ve yerleşim alanı Sovyetler Birliği nin ilk döneminde büyük değişim geçirerek büyümüştür genel nüfus sayımına göre etnik grupların nüfuslarının oran olarak rayonlara göre dağılımı Tablo 64 te görülmektedir. 96 Nikolay G. Valter, Nogaytsı, Brokgauz Ansiklopedik Sözlük, (Erişim: ) 97 Nogaytsı ( Nogaylar ), Nogay Şolim Đnternet Sitesi, (Erişim: ) 98 Denisova, R., Sotsialnıy status 126

149 RAYONLAR Tablo Yılında Karaçay-Çerkes ÖB Nüfusunun Bölgelere Göre Etnik Dağılımı (Rayon (il) toplamına göre, %) Rus Karaçay Çerkes Ukraynalı Abaza Nogay Oset Diğer Çerkessk 58,8 19,4 2,8 3,7 2,3 0,9 5,1 7 Adıge-Habl 22,9 0,4 19,3 0, ,3-7,7 Habez 4,8 3,1 73,6 1,3 14,1 2,6-0,5 Karaçay , , ,5 10,4 2,5 Malo-Karaçay 16,4 60,8-0,9 16,4 0,9-4,6 Pregradni* 83,2 12,9 0,6 1,5 0,3 0,3-1,2 Prikuban 45,9 32,2 0,8 1,7 14,5 1,2-3,7 Ust-Ceguta 41,6 47,1 0, ,5 0,3-2,2 Zelençuk 75,3 20,1 0,3 1, ,3 2,7 Toplam ,4 8,7 1,4 6,5 3,2 1,3 3,5 Kaynak: Kabuzan, Tablo 77 * Pregradni bugünkü Urup rayonunun eski adıdır. En yüksek Karaçay nüfusu oranı Karaçay bölgesinde (Karaçay ve Malo-Karaçay rayonları) olmasına rağmen, sürgünden döndükten sonra büyük bir Karaçay nüfusunun da başkent Çerkessk e ve diğer rayonlara, özellikle Prikuban ve Ust-Ceguta ya yerleştiği görülmektedir. Zelençuk ve Pregradni (şimdiki Urup) rayonları Rus nüfusun yoğun yaşadığı bölgelerdir. Çerkesler sadece Habez de çoğunluğu oluşturmakta, Adıge- Habl rayonunda ise nispeten yoğun bulunmaktadırlar. Abaza nüfusu Zelençuk rayonu dışında bütün rayonlara dağılmıştır. Nogaylar en yoğun olarak Adıge-Habl, Habez ve Prikuban rayonlarında yaşamaktadır. Son elli yıl boyunca cumhuriyet içindeki nüfus hareketinin istatistiki analizi, sayıca üstün unvan sahibi halkların daha hareketli olduğunu göstermektedir. Esas olarak köylerden şehirlere göç gözlenmektedir. Cumhuriyette sayıca üstün olan Karaçaylarda aynı anda iki eğilim gözlenmektedir; dağlardan düzlükteki kırsal alanlara ve oradan da şehirlere göç etmektedirler. Veriler iki şehirde ve kendi geleneksel yerleşim yerleri dışındaki kırsal bölgelerde Karaçayların göçe bağlı nüfus artışını açıkça göstermektedir. Geleneksel yerleşim yerlerinde de (Karaçay, Malo-Karaçay ve Ust-Ceguta rayonları) nüfus artışı kaydedilmektedir, fakat bunu doğal artış olarak değerlendirmek gerekir. Karaçay nüfusunun belirgin artışının kaydedildiği bölgelerde, bunun Rus nüfusun azalmasıyla paralel gerçekleştiği görülmektedir. (Tablo 65 ve 66) 127

150 RAYONLAR Tablo 65 Sayım Yıllarına ve Bölgelere Göre Karaçayların Nüfusu (kişi) ve Nüfus Artışı (%) Bölge Nüfus % Nüfus % Nüfus % Nüfus % Çerkessk şehri 659 1, , , ,8 Karaçayevsk şehri , , , ,9 Adıge-Habl 144 0, , , ,3 Habez 717 3, , , ,5 Karaçay , , , ,9 Malo-Karaçay , , , ,2 Prikuban , , , ,7 Urup , , , ,9 Ust-Ceguta , , , ,8 Zelençuk , , , ,9 Kaynak: Etnosotsialnıye I etnopolitiçeskiye protsessı na yuge Rossii, Razdel 4 (Rusya nın Güneyinde Etno-Sosyal ve Etno-Politik Süreçler, Bölüm 4), Son dört SSCB sayımına göre Adıge-Habl, Habez ve Prikuban rayonlarında etnik grupların nüfusu ve oranı Tablo 66 da görülmektedir. Adıge-Habl de dört sayımda da en büyük nüfusa ve orana sahip olan halk Nogaylardır; 1959 dan 1989 a oranları sürekli artmıştır. Đkinci sırada yer alan Rusların oranı aynı dönemde % 24,1 den % 18,9 a düşmüş ve 1989 sayımında az farkla Çerkeslerin gerisinde kalmışlardır. Çerkesleri % 17,2 den % 12,9 a düşen oranlarıyla Abazalar izlemektedir. Karaçaylar 1959 da % 0,6 olan ve 1989 da % 3,3 e çıkan oranlarıyla Adıge-Habl rayonundaki en az nüfuslu halktır. Habez rayonunda ise oranlar büyük ölçüde değişmektedir. Burada en büyük topluluk Çerkeslerdir sayımında % 73,8 olan nüfus oranları 1989 sayımında % 78,3 e çıkmıştır. Đkinci sırayı, aynı dönemde nüfusları ve oranları çok artmayan Abazalar almaktadır. Daha sonra, azalan oranlarıyla Nogaylar, Ruslar ve Karaçaylar gelmektedir dan 1989 a Rusların Habez deki oranı yarı yarıya, Karaçayların ise dörtte birden fazla azalmıştır da Rusların çoğunlukta olduğu Prikuban rayonunda 1970 sayımından itibaren Karaçaylar çoğunluğa geçmiştir. Karaçayların oranı 40 yılda % 30,6 dan % 49,7 ye çıkarken, Rusların oranı % 47,8 den % 24,7 ye inmiştir. Prikuban rayonunda hiç Çerkes nüfusu yoktur. Abazalar diğer iki rayondaki kadar nüfus oranına sahipken, Nogay oranı en düşük seviyede kalmaktadır. (Tablo 66). Başkent Çerkessk bu rayonda bulunmasına rağmen, rayon yönetimine bağlı olmadığı için nüfusu da rayon nüfusuna dâhil değildir. 128

151 Tablo 66 Sayım Yıllarına Göre Karaçay-Çerkes ÖB nin Bazı Rayonlarında Etnik Grupların Nüfusu (kişi) ve Oranı (%) Milliyet Nüfus % Nüfus % Nüfus % Nüfus % Adıge-Habl Rus , , , ,9 Karaçay 144 0, , , ,3 Çerkes , , , ,1 Abaza , , , ,9 Nogay , , , ,8 Habez Rus , , , ,3 Karaçay 717 3, , , ,5 Çerkes , , , ,3 Abaza , , , ,3 Nogay 578 2, , , ,4 Prikuban Rus , , , ,7 Karaçay , , , ,7 Abaza , , , ,2 Nogay 273 0, , , ,9 Kaynak: Denisova, R.; Sotsialnıy status, Sovyetler birliği dönemi boyunca KÇÖB nin en büyük nüfusunu oluşturan Rusları iki grupta ele almak gerekir. 19. yüzyılda bölgeye yerleştirilen Kazaklar çoğunlukla Urup ve Zelençuk rayonlarında yaşamaktadır. Sonradan, özellikle Sovyetler Birliği döneminde gelen göçmen Ruslar ise çoğunlukla şehirlerde yaşamaktadır. Sayım yıllarına göre Rusların KÇC rayonlarındaki nüfusu Tablo 67 de görülmektedir. 1959, 1970, 1979 ve 1989 nüfus sayımlarında Rus nüfusun her zaman çoğunlukta olduğu iki rayon Urup ve Zelençuk tur. (Tablo 67). Ancak, buralarda 1959 da sahip oldukları oranı koruyamamışlar, Urup rayonunda % 80,7 den 1989 da % 76,6 ya, Zelençuk ta da % 76,5 ten % 66,5 e düşmüşlerdir. Karaçay rayonu hariç diğer bütün rayonlarda da aynı durum söz konusudur. Rusların toplam nüfusa oranı, arasında özellikle Prikuban, Malo-Karaçay ve Habez rayonlarında yarı yarıya düşmüştür. Adıge-Habl de aynı derecede olmasa da düşüş vardır. Rus nüfusun oranının arttığı tek bölge Karaçay rayonudur. Bu, çoğunlukla Rusların yaşadığı kasabaların burada olmasıyla açıklanabilir. Ust-Ceguta rayonunun 1970 lerde diğer rayonların topraklarından parçalar alınarak oluşturulduğunu, nüfusunun çoğunu Rusların oluşturduğu başkent Çerkessk in Prikuban rayonunda bulunmasına rağmen rayon nüfusuna dâhil olmadığını tekrar hatırlamak gerekir. Bunlar göz önünde 129

152 bulundurulduğunda, rayonların gerçek nüfusları ve oranları biraz değişecektir nüfus sayımında rayonların etnik yapısına dair verilere ulaşılamamıştır. Tablo 67 Sayım Yıllarına Göre Karaçay-Çerkes Özerk Bölgesi Rayonlarında Rus Nüfusu (kişi) ve Oranı (%) Yıllar/ Nüfus Nüfus Nüfus Nüfus Rayonlar % % % % (kişi) (kişi) (kişi) (kişi) Adıge-Habl , , , ,9 Habez , , , ,3 Karaçay , , , ,5 M.-Karaçay , , , ,3 Prikuban , , , ,7 Urup , , , ,6 Zelençuk , , , ,5 Toplam , , , ,4 Kaynak: G.S.Denisova, Russkoye naseleniye Severnogo Kavkaza: dinamika statusnıh pozitsiy i sotsialnoye samoçustviye (Kuzey Kafkasya nın Rus Nüfusu: Statü Pozisyonlarının ve Sosyal Durumlarının Dinamiği). Veriler: Naseleniye Karaçayevo-Çerkesskoy avtonomnoy oblasti (KÇÖB Nüfusu), Çerkessk Sovyetler Birliği nin son nüfus sayımında (1989) Karaçay-Çerkes ÖB nüfusunun yerleşim yerlerine göre etnik dağılımı Tablo 68 de yer almaktadır. Rus nüfus 38 yerleşim yerinde çoğunluktadır ve ayrıca 5 yerde nüfusun yarısını oluşturmaktadır. Özellikle Kazak bölgeleri olarak bilinen Zelençuk ve Urup rayonlarında, Ust-Ceguta rayonunun ve Çerkessk şehrinin içinde bulunduğu Prikuban rayonunun bir kısmında Rus yerleşimleri çoğunluktadır. (Tablo 68) 144 yerleşim yerinden 64 ünde tamamen ya da çoğunlukla Karaçaylar yaşamaktadır. 45 Karaçay köyü üç rayonda (Karaçay, Malo-Karaçay ve kısmen Prikuban) toplanmıştır. Karaçaylar buralarda sırasıyla toplam nüfusun % 73,9 unu, % 75,2 sini ve % 49,7 ünü oluşturmaktadır. Kalan 19 Karaçay köyü dört rayona (Ust- Ceguta, Zelençuk, Urup ve Adıge-Habl) dağılmıştır. Karaçaylar en fazla ilk üçünde, en az da sonuncusundadır. Smirnova nın bu tablosunda Abaza yerleşimlerinin sayısı 12 olarak verilmektedir. (Tablo 68). Başka kaynaklara göre KÇC de, Çerkeslerle karışık olan Psavuçe-Dahe ve Abazakt dışında 13 Abaza köyü vardır. Ust-Ceguta rayonunda 1 değil 2 Abaza köyü olmalıdır yılında toplam yerleşim sayısı 139 a düşmüştür. 130

153 Rayonlar Tablo Yılında Rayonlara ve Etnik Grupların Nüfus Çoğunluğuna Göre Yerleşim Yerleri Bağlı Yerleşim Yerlerinin Sayısı (Şehirler Hariç) Çoğunlukta Oldukları Yerleşim Yerlerinin Sayısı Ruslar Karaçaylar Çerkesler Abazalar Nogaylar Osetler Rumlar Adıge- Habl Habez Karaçay Malo- Karaçay Prikuban Urup Ust- Ceguta Zelençuk Toplam Kaynak: Y.S. Smirnova. Karaçayevo-Çerkesiya: etnopolitiçeskaya i etnokulturnaya situatsiya//đssledovaniya po prikladnoy i neotlojnoy etnologii. Moskova, Tablo 2, Ruslar ve diğerleri aynı sayıda 1989 yılı sayımına göre etnik grupların rayonlara (illere) göre nüfusları ve oranları şöyledir. (Tablo 69). Bütün cumhuriyette nüfusun % 42,4 ünü oluşturan Ruslar, başkent Çerkessk in nüfusunun % 67,8 ini, Karaçayevsk in ise (bağlı yerleşimleriyle birlikte) % 38,5 ini oluşturmaktadır. Rusların nüfusun yarısından fazlasını oluşturduğu iki rayon (il) vardır (Ust-Ceguta da % 76,5, Zelençuk ta % 66,5). Urup ve Prikuban rayonlarında da büyük sayılabilecek Rus nüfus yaşamaktadır. (Şekil 8) Toplam KÇÖB nüfusunun % 31,2 sini oluşturan Karaçayların Çerkessk teki nüfusu azdır (% 7,8). En büyük Karaçay yerleşimlerinden biri olan Karaçayevsk şehrinde ve bağlı yerleşimlerinde nüfusun % 44,9 u Karaçaydır. Tarihi Karaçay bölgesi olan rayonlarda nüfusun çoğunluğunu Karaçaylar oluşturmaktadır (Karaçay rayonu % 73,9 ve Malo-Karaçay rayonu % 75,2). Adıge-Habl ve Habez rayonlarında ise Karaçay nüfus çok azdır. Çerkeslerin nüfusun yarısından fazlasını oluşturduğu tek rayon Habez dir (% 78,3). Adıge-Habl rayonundaki % 19,1 oranındaki nüfustan başka, hiçbir rayonda Çerkes nüfusu % 5 i geçmemektedir. Çerkessk te ise oranları % 9 dur. Abazalar üç rayonda hemen hemen eşit olarak dağılmışlardır; Adıge-Habl de % 12,9, Habez de % 131

154 15,3 ve Prikuban da % 16,2. Başkentteki ve Urup rayonundaki nüfus oranları ise KÇÖB toplam nüfusu içindeki oranlarına yakındır (% 6,5-% 6,8). Nogay nüfusu büyük ölçüde Adıge-Habl rayonunda toplanmıştır. % 37,8 nüfus oranıyla rayondaki en büyük grubu da oluştururlar. Diğer rayonlarda ise nüfusları ve oranları çok azdır. Yerli halklar dışında KÇÖB de yerleşimi olan iki gruptan Rumların en fazla Prikuban (% 1,9) ve Adıge-Habl (% 1,3) rayonlarında, Osetlerin de Karaçay rayonunda (% 7,1) ve Karaçayevsk şehrinde (% 3,2) nüfus oranları vardır. (Tablo 69) 2002 sayımında rayonların ve şehirlerin etnik yapısına dair elimizde veri yoktur. Tablo Sayımında KÇÖB Nüfusunun Şehirlere ve Rayonlara (Đllere) Göre Etnik Yapısı (kişi, %) Karaçayevsk RAYONLAR (ĐLLER) Toplam Çerkessk (Bağlı Yerl. Adıge- Malo- Ust- Habez Karaçay Prikuban Urup Birlikte) Habl Karaçay Ceguta Zelençuk Rus % , , , , , , , , , , ,5 Karaçay % , , , , , , , , , ,8 Çerkes % , , , , , , , , , , ,4 Abaza % , , , , , , , , ,8 28 0,1 64 0,1 Nogay % , , , , ,4 44 0, , , ,3 22 0,1 47 0,1 Oset % , , ,2 25 0,1 15 0, ,1 29 0,1 34 0,1 86 0,2 53 0,2 86 0,2 Rum % 0,4 0,5 0,3 1,3 0,1 0,1 1,9 0,1 0,1 0,8 Diğer % , , , , , , , , , , ,1 TOPLAM Karaçay-Çerkes Cumhuriyeti 1991 de kurulduktan hemen sonra ciddi dağılma tehlikesi geçirmiştir. Çerkesler, Abazalar ve Nogaylar kendi cumhuriyetlerini, Rus Kazakları Zelençuk-Urup ve Batalpaşa cumhuriyetlerini ilan etmişlerdir. Ancak, yerli halkların nüfusu büyük ölçüde dağınık olduğundan ve iddia ettikleri sınırları birbirlerinin topraklarından geçtiğinden pratikte böyle bir şey mümkün olmamıştır. Yapılan referandumda ilginç şekilde en çok ayrılmak isteyenler Ruslar (Kazaklar) çıkmıştır. Zelençuk ve Urup rayonlarında çoğunluğu oluşturan Kazaklar KÇC den ayrılıp Krasnodar Krayı na bağlanmayı, bir kısmı da kendi Kazak bölgelerinin 132

155 kurulmasını istemişlerdir. Diğer bölgelerde farklı sonuçlar çıkmasına rağmen çoğunluk cumhuriyetin olduğu gibi korunmasından yana oy kullanmıştır. 99 Yüzde Adıge Habl Habez Karaçay Malo Karaçay Prikuban Urup Ust Ceguta Zelençuk Rus Karaçay Çerkes Abaza Nogay Şekil Sayımına Göre KÇÖB de Etnik Grupların Bölgelere Dağılımı 2002 yılında yapılan son genel nüfus sayımı sonuçlarına göre, Karaçay-Çerkes Cumhuriyeti nde etnik dağılım fazla değişmemiştir. Karaçaylar cumhuriyetin yoğun olarak Karaçay, Malo-Karaçay, Ust-Ceguta, kısmen de Zelençuk ve Prikuban rayonlarında; Çerkesler ve Abazalar en yoğun Habez ve Adıge-Habl rayonlarında, dağınık olarak bütün rayonlarda yaşamaktadır. Abaza nüfus Ust-Ceguta rayonunda yoğunlaşmıştır. Abazalar ayrıca Malo-Karaçay rayonunun Krasnovostoçnıy ve Karaçay rayonunun Humara köylerinde yaşamaktadır. Nogaylar yoğun olarak Adıge-Habl rayonunda, Ruslar dağınık olarak cumhuriyetin bütün rayonlarında yerleşmiştir. Ruslar daha önce olduğu gibi Zelençuk (% 66,5), Urup (% 76,6) rayonlarında ve Çerkessk şehrinde (% 67,8) çoğunluğu oluşturmaktadır. Rus nüfus içinde en büyük oran, özellikle kırsal kesimde Kuban Kazaklarına aittir. (1989) Tablo 70 te unvan sahibi halkların ve Rusların nüfus hareketleri son iki nüfus sayımı sonuçlarına göre karşılaştırılmaktadır. KÇC de nüfusun azalmasının başlıca nedeninin Rusların dışarıya göçü olduğu anlaşılmaktadır. (Sürekli nüfus esas alınmıştır). 99 Zolotuhin V.V., Etnopolitiçeskaya konfrontatsiya 133

156 Tablo Yıllarında Karaçay-Çerkes Cumhuriyeti nde Milliyetlere Göre Nüfus Hareketleri (kişi) 1989 Sayımı (kişi) Genel Artış Nüfusun Yıllarındaki Artışı Bundan: Doğal Artış Göç Artışı 2002 Sayımı (kişi) 1989 Yılına Göre 2002 Yılı, % Toplam Nüfusa Oranı, % Karaçaylar ve Çerkesler ,6 57,0 Ruslar ,4 35,8 Diğer milliyetler ,0 7,2 KÇC Toplam Kaynak: (2). Etnik Grupların Şehir ve Kır Nüfusları KÇC de şehir oldukça yeni bir kavramdır. Bugün var olan dört şehirden Karaçayevsk 1929 da, başkent Çerkessk 1931 de, Teberda 1971 de ve Ust-Ceguta 1975 te şehir statüsü almıştır. Köy veya kasaba olarak kuruldukları ilk yıllardan Sovyetler Birliği dönemine kadar buralarda nüfusun hemen hemen tamamını Ruslar oluşturmuştur. Bu ilk dönemlerde yerli halklardan ancak zengin soylular şehirde oturuyorlardı. Sovyet döneminin ilk yıllarında Kislovodsk ta 1500 Karaçay yaşıyordu. Tamamen Karaçayların yaşadığı Karaçayevsk in 1934 yılında nüfusu 4 bin kişiydi. Etnik grupların 1926, 1959, 1970 ve 1979 sayımlarına göre şehirleşme oranını gösteren Tablo 71 e göre, 1926 yılında 54 Çerkes dışında yerli halklardan şehirde yaşayan yoktur yılında Karaçayevsk te ve Çerkessk te yaşayan Karaçay nüfusu civarındadır. 100 Halklar Toplam Nüfus Tablo 71 KÇÖB de Etnik Grupların Sayım Yıllarına Göre Şehir ve Kır Nüfusları Şehir Nüf. (kişi) Şehir Nüf. Đçinde Oranı, % Toplam Nüfus Şehir Nüf. (kişi) Şehir Nüf. Đçinde Oranı, % Toplam Nüfus Şehir Nüf. (kişi) Şehir Nüf. Đçinde Oranı, % Toplam Nüfus Şehir Nüf. (kişi) Şehir Nüf. Đçinde Oranı, % Rus , ,6 Karaçay , ,8 Çerkes , ,9 Abaza , ,5 Nogay , ,7 100 Volkova, N.G. Changes in the ethnic composition of the urban population of the North Caucasus during the Soviet period. Sociology in the USSR, New York:

157 KÇC nin unvan sahibi halkları Karaçayların ve Çerkeslerin şehirleşme oranı 1959 dan sonra büyük ölçüde artmıştır da bütün Rusya daki Karaçayların % 10 u, Çerkeslerin de % 14 ü şehirlerde yaşamaktadır. Sonraki yıllarda Karaçayların şehirleşme hızı diğerlerine göre oldukça yüksek olmuştur yılında şehirli Karaçay nüfusu kişiye ulaşmıştır sayımına göre de Karaçayların % 23 ü, Çerkeslerin % 20 si, Abazaların % 22 si ve Nogayların % % 21 i şehirlerde yaşamaktadır. 101 Şehirlerde Karaçay nüfusunun artmasında önemli bir etken sosyal statü değişikliğidir. Bu, eğitim seviyesinin yükselmesi ve bölgesel hareketliliğin artmasıyla bağlantılıdır. Geleneksel örgütlenme yapısının korunduğu ve ekonomik kaynak sıkıntısı yaşandığı koşullarda bu sosyal hareketlilik kaynaklar üzerinde sahiplik ve tasarruf hakkı konusunda rekabeti artırmaktadır. Bu rekabet, nüfusları fazla olmasına rağmen, dışarıdan gelme göçmen konumları dolayısıyla dezavantajlı Ruslarla Karaçaylar arasında değil, benzer konumlardaki Karaçaylar ve Çerkesler arasında yaşanmaktadır yılında şehir nüfusu içinde Karaçayların ve Çerkeslerin ağırlığı hemen hemen aynıyken (% 1,2 ve % 1,5), 1989 yılında Çerkesler şehirlerde nüfusun % 2,9 unu, Karaçaylar ise % 9,4 ünü oluşturuyordu yılında şehirleşme büyük oranda artmasına rağmen iki halkın da nüfusunun çoğu hala köylerde yaşıyordu. (Tablo 72) yılında, bir önceki sayıma göre şehirleşme hızı yavaşlamıştır. 13 yılda şehir nüfusu Karaçaylarda % 32,6 dan % 38 e, Çerkeslerde % 36 dan % 37,3 e çıkmıştır da şehirleşme oranı Çerkeslerde daha fazlayken, 2002 de Karaçayların az farkla öne geçtiği görülmektedir. Tablo 72 Sayım Sonuçlarına Göre Karaçayların ve Çerkeslerin Şehir ve Kır Nüfusları (kişi) ve Oranları (%) (Tüm Rusya) Toplam Şehir, Kır, Toplam Şehir, Kır, Toplam Şehir, Kır, Toplam Şehir, Nüfus % % Nüfus % % Nüfus % % Nüfus % Karaçaylar ,6 90, , Çerkesler ,1 85, , Kır, % 101 Volkova, N.G. Changes in the ethnic composition of the urban population of the North Caucasus during the Soviet period. Sociology in the USSR, New York: 1969, s V Karaçayevo-Çerkesii mogut vnov obostritsya natsionalnıye problemı ( Karaçay-Çerkes te Etnik Problemler Yeniden Artabilir ), Regnum Haber Ajansı, (Erişim: ) 135

158 1989 yılında yerli halkların nüfusu kırsal alanda daha fazladır ( kişiden sı). Rus nüfus şehirlerde, şehir tipi yerleşimlerde ve sanayi yerleşimlerinde toplanmıştır; buralarda Ruslar kırsal alana göre iki kat daha fazladır. % 48,6 lık şehir nüfusu oranı içinde Ruslar % 29 ile büyük çoğunluğu oluşturmaktadır. Dört yerli halkın şehirlerdeki toplam nüfusu Rusların ancak yarısı kadardır. Kır nüfusu içinde ise ağırlığı Karaçaylar oluşturmaktadır; % 13,4 oranındaki Rus nüfus da esas olarak Kazaklardır. 103 Şehirlerde Rus nüfusun toplam nüfusa oranı şöyledir: Çerkessk te % 67,8, Ust- Ceguta da % 49, Teberda da % 46 ve Karaçayevsk te % 47,1. Şehir tipi yerleşimlerde (kasabalarda) ise Rusların oranı daha yüksektir: Tsementnıy da % 100, Udarnıy da % 82,9, Orconikidzevski de % 62,5, Pravokubanski de % 54,5 ve Belaya Gora da % 47. Tablo ve 2002 Sayımlarında Karaçay-Çerkes ÖB/Cumhuriyeti nin Şehir ve Kır Nüfuslarına Göre Etnik Yapısı Şehir Kır Toplam Nüfus (kişi) % Nüfus (kişi) % Nüfus (kişi) % KÇÖB/KÇC Rus Karaçay ,50 Çerkes Abaza Nogay Ukraynalı Oset Rum Diğer Kaynak: Y.S. Smirnova. Karaçayevo-Çerkesiya: etnopolitiçeskaya i etnokulturnaya situatsiya//đssledovaniya po prikladnoy i neotlojnoy etnologii. Moskova, (Tablolar) Naseleniye Karaçayevo - Çerkesskoy avtonomnoy oblasti (statistiçeskiy sbornik po materialam Vsesoyuznıh perepisey). Çerkessk, 1990, s sayımına göre KÇC yerli halklarının tüm Rusya daki şehir ve kır/erkek ve kadın nüfusları Tablo 74 te görülmektedir. Cinsiyet oranları her halkta hemen hemen aynıdır. Toplam nüfusta erkek nüfusun oranı Karaçaylarda % 48,6, Çerkeslerde ve Abazalarda % 48,7, Nogaylarda ise % 48,4 tür. Şehir ve kır nüfuslarına göre de oranlar fazla değişmemektedir. Şehir nüfusunda erkeklerin toplam nüfusa oranı Karaçaylarda % 103 Natsionalnıy sostav naseleniye SSSR. Po dannım Vsesoyuznoy perepisi naseleniya 1989 goda. ( SSCB Nüfusunun Etnik Yapısı Sovyetler Birliği Genel Nüfus Sayımı Verilerine Göre ). Moskova, 1991, s. 5-77, 142,

159 48,4, Çerkeslerde % 47,9, Abazalarda % 47,7, Nogaylarda da % 48,6 dır. Kır nüfusunda ise aynı sırayla % 48,8, % 49,2, % 49,4 ve % 48,4 tür. (Tablo 74) Tablo 74 Karaçay-Çerkes Cumhuriyeti Halklarının Şehir ve Kır/ Erkek ve Kadın Nüfusu (2002) (kişi) (Tüm Rusya) Şehir Nüfusu Kır Nüfusu Toplam Nüfus Erkek Kadın Toplam Erkek Kadın Toplam Erkek Kadın Toplam Karaçaylar Çerkesler Abazalar Nogaylar

160 B. NÜFUSUN DĐL DURUMU 2002 nüfus sayımı verilerine göre Rusya Federasyonu nda 120 dil konuşulmaktadır ve bunlardan 80 i okullarda öğretilmektedir (1985 yılında sadece 44 dilin öğretimi yapılıyordu) yılında kabul edilen Karaçay-Çerkes Cumhuriyeti Halklarının Dilleri yasasıyla kurucu beş halkın dili (Rusça, Abazaca, Karaçayca, Çerkesçe ve Nogayca) devlet dili olarak tanınmıştır. Pratikte ortak ve geçerli dil Rusça olsa da diğer dört dilde okullarda sınırlı eğitim, basılı yayın, radyo ve televizyon yayını yapılabilmektedir. Resmi tabelalar genellikle beş dilde yazılmaktadır. KÇC de kayıtlı 45 farklı basılı yayın organı vardır. Düzenli olarak 23 gazete yayınlanmaktadır. Bunlardan beşi devlete aittir ve beş dilde yayınlanmaktadır: "Den Respubliki" (Rusça), "Karaçay" (Karaçayca), "Çerkes Heku" (Çerkesçe), "Abazaşta" (Abazaca), "Nogay Davısı" (Nogayca). 1 Aralık 1929 tarihinde kurulan Radyo Komitesi, 27 Mart 1992 de Karaçay- Çerkes Devlet Radyo ve Televizyon Kuruluşu na dönüştürülmüştür. Bu kuruluşun haftalık televizyon yayınlarının % 66 sı Rusça (300 dk.), % 9,8 i (45 dk.) Karaçayca, % 8,8 i (40 dk.) Çerkesçe, % 8,8 i (40 dk.) Abazaca ve % 6,5 i (30 dk.) Nogaycadır. Haftalık radyo yayınlarının oranı ve süresi biraz daha fazladır: Rusça % 25,3 (4 saat), Karaçayca % 23,3 (3 s. 41 dk.), Çerkesçe % 22,7 (3 s. 35 dk.), Abazaca % 17,1 (2 s. 42 dk.), Nogayca % 11,6 (1 s. 50 dk.) Karaçay-Çerkes Cumhuriyeti nde Konuşulan Diller Yerli halkların dillerinden Karaçayca ve Nogayca Türkçenin Kıpçak lehçesine aittir. Çerkesçe ve Abazaca ise Kafkas Dilleri grubundandır ve akraba dillerdir. Bu dillerin özellikleri kısaca şöyledir: a. Karaçayca Karaçayca Türkçenin Kıpçak veya Kuzeybatı grubuna ait bir dildir. Karaçaylar ve komşu Kabardey-Balkar Cumhuriyeti nde yaşayan Balkarlar aynı dili konuşurlar; bu 104 Groman, Şlomo, V Rossii nasçitali 160 narodov ( Rusya da 160 Halk Sayıldı ), 16 Kasım- 22 Aralık 2003, Demografiya na sayte Şlomo Gromana, (Erişim: ) 105 Respublikanskoye televideniye i radioveşçaniye ( Cumhuriyet Televizyonu ve Radyosu ), (Erişim: ) 138

161 nedenle bu dil tek bir Karaçay-Balkar dili olarak adlandırılır. Karaçayca KÇC dışında Orta Asya da, Türkiye de ve Karaçayların yaşadığı Ortadoğu ülkelerinde (Suriye, Ürdün) konuşulur. Baksan ve Çegem olmak üzere iki lehçesi vardır. Karaçaycayı diğer Türk lehçelerinden ayıran başlıca özellikler şunlardır: Bazı kelimelerde baştaki «y» düşer (yahşi (iyi) yerine ahşi); tekil birinci ve ikinci şahıs takılarının ve iyelik hali takılarının son ünsüzü düşer (-man/-men yerine -ma/-me; san/- sen yerine -sa/-se; -nın/-nin yerine -nı/-ni); sayılarda yirmili sistemin izleri görülür; Çerkesçeden ve Osetçeden alınmış kelimeler vardır. Karaçay yazı ve edebiyat dili Sovyetler Birliği döneminde oluşturulmuştur yıllarında Arap alfabesi, yıllarında Latin alfabesi kullanılmıştır yılından itibaren bugün de kullanılan, Rus harflerini esas alan alfabeye geçilmiştir. 106 b. Nogayca Türkçenin Kıpçak veya Kuzeybatı koluna aittir. Nogayca üç lehçeye ayrılmaktadır: 1. Dağıstan ın Nogay bölgesinde konuşulan Kara Nogay lehçesi; 2. Stavropol Krayı nın Açikulak ve Neftekumsk bölgelerinde konuşulan asıl Nogay (Bu iki lehçenin konuşanları Step Nogayları diye adlandırılan grubu oluştururlar); 3. Karaçay-Çerkes Cumhuriyeti nde ve ayrıca Stavropol Krayı içindeki Mineralnıye Vodı ya bağlı Kanglı köyünde ( kişi) konuşulan Kuban Nogay veya Aknogay lehçesi. Kara Nogay ve asıl Nogay lehçeleri nispeten birbirlerine daha yakındır, Aknogay ise biraz daha farklıdır. Lehçe farklılıkları uzun coğrafi ayrılığın bir sonucudur. Kara Nogaylar sürekli Ruslarla ve Ermenilerle, Kuban Nogayları (Aknogaylar) Ruslar, Çerkesler, Abazalar ve Karaçaylarla etkileşim içinde olmuştur. Bu etkileşim özellikle Kuban Nogaylarının dil ve kültürü üzerinde derin etkiler bırakmıştır. Đlk önceleri Arap alfabesine dayanan Nogay yazı dili için 1928 yılında Latin alfabesi kabul edilmiştir. Dağıstan da konuşulan Kara Nogay lehçesi yazı ve edebiyat dilinin temeli olmuştur den itibaren Rus alfabesi esas alınmıştır Anikanov M.V., Stepanov V.V., Susokolov A.A., Titulnıye etnosı Rossiyskoy Federatsii 139

162 c. Çerkesçe Çerkesçe Kafkas Dilleri nin Kuzeybatı Kafkas veya Abhaz-Adıge dilleri grubuna ait bir dildir. En belirgin özelliği ünsüzlerin zenginliği ve ünlülerin çok az olmasıdır. Batı ve Doğu (veya Kabardey) olmak üzere iki lehçesi vardır. Batı lehçesi Abzeh, Bjeduğ, Çemguy ve Şapsığ ağızlarından; Doğu (Kabardey) lehçesi de Büyük Kabardey, Besleney, Mozdok ve Kuban ağızlarından oluşur. Bu iki lehçe Sovyet ve Rusya dilbiliminde akraba fakat ayrı iki dil kabul edilir. Batı lehçesi Adıgey dili, Doğu lehçesi de Kabardey-Çerkes dili olarak adlandırılır. Batı lehçesi Adıgey Cumhuriyeti nde, Doğu (Kabardey) lehçesi de Kabardey-Balkar ve Karaçay-Çerkes cumhuriyetlerinde konuşulur. Yazı ve edebiyat dili Batı Çerkesçesinde Çemguy, Doğu Çerkesçesinde Büyük Kabardey ağzı üzerine kurulmuştur. Bu ayrımdan dolayı küçük farklılıkları olan iki ayrı alfabe vardır. Karaçay-Çerkes Cumhuriyeti nde 1936 dan beri kullanılan ve 59 harften oluşan alfabe Rus-Kiril harflerini esas almaktadır. 108 Kabardey-Balkar ve Karaçay-Çerkes Cumhuriyeti nde yaşayan Çerkesler aynı lehçeyi konuştuğundan Rusça litaratürde bu dil Kabardey-Çerkes dili olarak adlandırılır. Bu nedenle Çerkesçeyle ilgili bilgilerde bütün Rusya ya ait veriler KÇC için gösterge değildir. d. Abazaca Abazaca Kafkas Dilleri grubunun Abhaz-Adıge koluna aittir. Abazaca için de dilbilimsel sınıflandırma ile Rusçadaki sınıflandırma farklıdır. Abazaca, Abhazya da konuşulan Apsuva ile KÇC de konuşulan Tapanta ve Şkaravua (Aşharuva) lehçeleri olarak üçe ayrılır. Rusça litaratürde ise Abhazya da konuşulan Abhazca ile KÇC de konuşulan Abazince ayrı diller kabul edilmektedir. 107 Gaciyeva N.Z., Nogayski yazık ( Nogay Dili ), Malopismennıye yazıki narodov SSSR (SSCB Halklarının Genç Yazılı Dilleri), Moskova- Leningrad, 1959; Kalmıkov Đ.H., Kereytov R.H., Sikaliyev A.Đ., Nogaytsı ( Nogaylar ), Çerkessk, Hewitt, George, Encyclopedia of the Languages of Europe (edited by Glanville Price)//Turçaninov G.- Tsagov M., Grammatika Kabardinskogo Yazıka ( Kabardey Dili Grameri ), SSCB Bilimler Akademisi, Moskova-Leningrad 1940; Yazıki Narodov SSSR (SSCB Halklarının Dilleri), IV. Cilt, Akademiya Nauk SSSR. 140

163 KÇC de Abazaca için kabul edilen ilk alfabe 1933 yılında Kubina-Elburgan ağzı esas alınarak Latin temelli olarak hazırlanmıştır de bugün kullanılan Kiril temelli alfabeyle değiştirilmiştir. Alfabede üçü işaret olmak üzere 68 harf vardır. Çerkesçe ve Abazaca önden ve sondan eklemeli dillerdir. Đsim çekim sistemi yoktur, buna karşılık fiil sistemi çok karmaşıktır. Fiillerin önüne ve sonuna şahıs, durum, yön, zaman v.d. bildiren takılar eklenir. Çerkesçede cins yokken, Abazacada şahıs zamirleri ve şahıs öntakıları erkek, kadın ve nesne olarak üçe ayrılır Karaçayca, Çerkesçe, Abazaca ve Nogayca Konuşanların Nüfusu Kişilere SSCB de konuşulan dillerden birini bilip bilmediği ilk kez 1970 sayımında sorulmuştur. KÇC de hemen bütün sayımlarda anadilini kendi milliyetinin dili olarak bildirenler o milliyetin toplam nüfusuna yakındır. Aynı şekilde Rusçaya hâkimiyet oranı da yüksektir. Bu da her milliyetin büyük oranda kendi anadilini koruduğunu, aynı zamanda iki dilliliğin geniş ölçüde yaygın olduğunu göstermektedir ve 1970 sayımlarının verileri karşılaştırıldığında, iki sayım arasında SSCB genelinde anadilini konuşma oranının % 94,3 ten 93,9 a gerilediği görülmektedir. (Tablo 75). Bu süreç genellikle Rusçanın anadili yerine geçmesi şeklinde işlemektedir. Ancak aynı dönemde Karaçay-Çerkes ÖB nin üç yerli halkında anadilini konuşma oranı artmıştır. Bu halkların büyük oranda kendi bölgelerinde yaşamaları, geleneksel yaşam tarzlarını sürdürmeleri ve belli kültürel haklara sahip olmaları anadillerini korumalarını sağlamıştır. Tablo ve 1970 Nüfus Sayımlarına Göre Anadilini Bilme Oranı Milliyetinin Dilini Nüfus (kişi) Milliyet Anadili Sayanlar (%) SSCB Toplam Nüfusu ,3 93,9 Karaçay ,8 98,1 Çerkes ,7 92,0 Abaza ,8 96,1 Kaynak: Genko A.N., Abazinski yazık ( Abaza Dili ), Moskova 1955; Chirikba, Viacheslav, Distribution of Abkhaz Dialects in Turkey, Proceeding of the Conference on Northwest Caucasian Linguistics, October 1994, Đstanbul (edited by A.Sumru Özsoy), Novus forlag, Oslo

164 1979 sayımında SSCB nüfusunun % 93,1 i kendi milliyetinin dilini anadili olarak göstermiştir. 101 milliyetten 77 sinde SSCB halklarının dillerinden birini ikinci dil olarak serbestçe konuşan kişi sayısı % 50 den fazladır sayımı sonuçlarına göre Karaçaylarda ve Çerkeslerde anadilini konuşma oranı çok az da olsa düşmüştür. SSCB deki kişilik Karaçay nüfusunun u (% 96,8) Karaçaycayı anadili saymaktadır. (Tablo 76) kişi Rusçayı (% 2,7), 697 kişi de (0,45) başka dilleri anadili saymaktadır. Karaçaycayı anadili saymayan ama serbestçe konuşabilen 620 kişi vardır. Karaçayların % 79,2 si ( kişi) Rusçayı serbestçe konuşabildiğini, % 19,8 i de ( kişi) Rusçaya hâkim olmadığını belirtmiştir. Nüfus (kişi) Tablo Sayımına Göre Karaçay-Çerkes ÖB Halklarının Dil Durumu Anadilini... Kabul Edenler (kişi) Kendi Milliyetinin Dili Rusça Diğer bir dil SSCB Dillerinden Birini Serbestçe Konuşabilenler (kişi) Kendi Diğer Milliyetinin Rusça bir dil Dili Rusçaya Hâkim Olmayan SSCB Karaçay Nogay Çerkes Abaza Rusya SFSC Karaçay Nogay Çerkes Abaza Kaynak: lardan itibaren şehirleşmenin artması, geleneksel yaşam tarzından çıkılması, radyo televizyonun ve yüksek öğretimin yaygınlaşması yavaş yavaş Rusçayı baskın dil haline getirmeye başlamıştır. Bununla birlikte yükselen milliyetçilik, etnik gruplar arasında yaşanan gerginlik, kimliğe ve dile verilen önemi artırmıştır nüfus sayımı sonuçları Karaçay-Çerkes Cumhuriyeti nde konuşulan diller ve KÇC halklarının tüm Rusya daki dil durumu hakkında daha ayrıntılı veriler 110 Sovetskiy narod v 1979 (1979 da Sovyet Halkı ), Nauka i Jizn (Bilim ve Yaşam), 4, 1980, (Erişim: ) 142

165 sunmaktadır. Daha önce belirtildiği gibi, tüm Rusya için geçerli verilerde şöyle bir durum söz konusudur. Karaçay-Çerkes Cumhuriyet inde yaşayan Çerkeslerle Kabardey-Balkar Cumhuriyeti nde ve bu iki bölge dışındaki bazı köylerde yaşayan Çerkesler aynı dili ve lehçeyi konuşmaktadır. Dolayısıyla Rusya Federasyonu nda Kabardey-Çerkes dili olarak belirtilen dili konuşanların sayısı sadece KÇC li Çerkesleri göstermemektedir. 111 Kabardey-Balkar Cumhuriyeti nde yaşayan Balkarlarla Karaçaylar da Karaçay-Balkarca olarak kaydedilen aynı dili konuşmaktadır. Dolayısıyla dil konusunda Karaçaylar ve Balkarlar birlikte ele alınmaktadır. Nogayca bilenlere, nüfus verilerinde olduğu gibi Dağıstan, Çeçenistan ve Stavropol de yaşayan Nogaylar da dâhildir. Sadece Abazaca konuşanlar tümüyle Karaçay-Çerkes Cumhuriyeti ndendir. (Tablo 77) Tablo Sayımına Göre Dil Bilenlerin Nüfusu Dil Bilenlerin Sayısı (kişi) Abazaca Karaçay-Balkarca Nogayca Kabardey-Çerkesçe * Tüm Rusya da dil durumunu belirtmeyen kişidir. KÇC dilleri arasında varlığını sürdürme konusunda en zor durumda olan Abazacadır sayımı verilerine göre tüm Rusya da Abazaların % 94 ü Abazacayı anadili saymaktadır. Ancak bu iyimser tabloya rağmen nüfuslarının azlığı nedeniye Abazaların dilleri ve kültürleri yok olma tehdidi altına girmiştir. Orta yaşın altındakilerde iletişim dili Rusça olmuştur. 112 Karaçay, Nogay, Çerkes ve Abazalarda şehir ve kır nüfuslarına göre Rusça bilenlerin sayısını ve oranı şöyledir: Dört halkın da Rusçaya hâkimiyet oranı % 90 ın üzerindedir. En yüksek oran az farkla Abazalarda, en düşük oran da Nogaylardadır. Köylerde her halk için Rusça bilmeyenlerin sayısı artmaktadır. Rusça bilmeyenlerin 111 Çerkesçenin diğer lehçesi Adıgey dili olarak Adıgey Cumhuriyeti nin resmi dilidir. 112 Tlisova, Fatima, Medlennoye isçeznovaniye abazin (Abazaların Yavaş Yok Oluşu ), (Erişim: ). 143

166 çoğunluğunu muhtemelen yaşlılar oluşturmaktadır. Önceki yıllara göre Rusçaya hâkimiyetin arttığı da gözlenmektedir. (Tablo 78) Tablo Sayımına Göre KÇC Halklarının Rusçaya Hâkimiyeti (Tüm Rusya) Toplam Nüfus Şehir Nüfusu Kır Nüfusu Toplam Nüfus Đçinde Oranı, % Rusça Bilenlerin Oranı, % Nüfus Rusça Rusça Rusça Nüfus Nüfus Bilenler Bilenler Bilenler Abaza ,0 96,3 Çerkes ,1 94,5 Karaçay ,1 94,7 Nogay ,1 93,7 KÇC dışında yaşayan Karaçay, Nogay, Çerkes ve Abazaların Rusçaya hâkimiyet oranı doğal olarak artmaktadır. Rusya nın diğer bölgelerinde yaşayan nüfusun sayısıyla Rusçaya hâkim olanların sayısı hemen hemen aynıdır. Moskova da, Ural Federal Bölgesi nin bazı birimlerinde ve komşu Kafkas bölgelerinde toplanan nüfus içinde Rusçaya hâkim olmadığını belirten çok az sayıda kişi vardır. Bunların, çocuklarının yanında yaşayan yaşlılar olduğu düşünülebilir. (Tablo 79) Tablo Nüfus Sayımına göre Karaçay-Çerkes Cumhuriyeti Halklarının Rusya Federasyonu Bölgelerindeki Nüfusu ve Rusçaya Hâkimiyeti Karaçay Nogay Çerkes Abaza Nüfus (kişi) Rusçaya Hâkim Nüfus (kişi) Rusçaya Hâkim Nüfus (kişi) Rusçaya Hâkim Nüfus (kişi) Rusçaya Hâkim Merkez Federal Bölgesi (Tsentralnıy Federalnıy Okrug) Belgorod Oblastı Bryan Oblastı Đvanov Oblastı Kaluga Oblastı Kostroma Oblastı Kura Oblastı Lipetskaya Oblastı Moskova Oblastı Moskova şehri Orlov Oblastı Ryazan Oblastı Smolensk Oblastı Tambov Oblastı

167 Karaçay Nogay Çerkes Abaza Nüfus (kişi) Rusçaya Hâkim Nüfus (kişi) Rusçaya Hâkim Nüfus (kişi) Rusçaya Hâkim Nüfus (kişi) Rusçaya Hâkim Tula Oblastı Tver Oblastı Vladimir Oblastı Voronej Oblastı Yaroslav Oblastı Kuzeybatı Federal Bölgesi (Severo-Zapadnıy Federalnıy Okrug) Arhangel Oblastı Nenets Özerk Bölgesi Kaliningrad Oblastı Karelya Cumhuriyeti Komi Cumhuriyeti Leningrad Oblastı Murman Oblastı Novgorod Oblastı Pskov Oblastı St. Petersburg şehri Vologod Oblastı Güney Federal Bölgesi (Yujnıy Federalnıy Okrug) Adıgey Cumhuriyeti Astrahan Oblastı Çeçenistan Cumhuriyeti Dağıstan Cumhuriyeti Đnguşetya Cumhuriyeti Kabardey-Balkar Cumhuriyeti Kalmuk Cumhuriyeti Karaçay-Çerkes Cumhuriyeti Krasnodar Krayı Kuzey Osetya Alanya Cumhuriyeti Rostov Oblastı Stavropol Krayı Volgograd Oblastı Volga Federal Bölgesi (Privoljskiy Federalnıy Okrug) Başkurdistan Cumhuriyeti Çuvaş Cumhuriyeti Kirov Oblastı Mari El Cumhuriyeti Mordovya Cumhuriyeti Nijegorod Oblastı Orenburg Oblastı Penzen Oblastı Perm Oblastı

168 Karaçay Nogay Çerkes Abaza Nüfus (kişi) Rusçaya Hâkim Nüfus (kişi) Rusçaya Hâkim Nüfus (kişi) Rusçaya Hâkim Nüfus (kişi) Rusçaya Hâkim Samara Oblastı Saratov Oblastı Tataristan Cumhuriyeti Udmurt Cumhuriyeti Ulyanov Oblastı Ural Federal Bölgesi (Uralskiy Federalnıy Okrug) Çelyabin Oblastı Kurgan Oblastı Sverdlov Oblastı Tümen Oblastı Hantı Özerk Bölgesi Yugra Yamal-Nenets Özerk Bölgesi Sibirya Federal Bölgesi (Sibirskiy Federalnıy Okrug) Altay Cumhuriyeti Altay Krayı Buryat Cumhuriyeti Çitin Oblastı Agin Buryat Özerk Bölgesi Hakas Cumhuriyeti Đrkut Oblastı Ust-Ordın Buryat Özerk Bölgesi Kemerovo Oblastı Krasnoyar Krayı Taymır (Dolgan-Nenets) Özerk Bölgesi Evenk Özerk Bölgesi Novosibirsk Oblastı Omsk Oblastı Tıva Cumhuriyeti Tomsk Oblastı Uzakdoğu Federal Bölgesi (Dalnevostoçnıy Federalnıy Okrug) Amur Oblastı Çukça Özerk Bölgesi Habarov Krayı Kamçatka Oblastı Koryak Özerk Bölgesi Magadan Oblastı Primorski Krayı Saha Cumhuriyeti (Yakutistan) Sahalin Oblastı Yahudi Özerk Oblastı Kaynak: 2002 Rusya Genel Nüfus Sayımı verileri, 146

169 Karaçay-Çerkes Cumhuriyeti nde yaşayan diğer etnik gruplardan, uzun süredir burada yaşamaktan veya evlilik ilişkilerinden dolayı yerel dilleri öğrenenler olmaktadır. Bu dillerden birini bilenlerin sayısının fazlalığı, mensup olunan etnik grubun KÇC deki nüfusunun büyüklüğüyle, bu dilleri konuşan nüfusun büyüklüğüyle, yaşadıkları bölgede daha çok hangi dilin konuşulduğuyla ve öğrendikleri dilin kendi anadilleriyle yakınlığıyla ilgilidir. Örneğin Azeriler, Başkırlar, Kumuklar ve Tatarlar daha fazla sayıda Karaçayca ve Nogayca bilmektedir. Bazı sayılar da etnik gruplar arasındaki ilişkilerin göstergesidir. Ermeniler, Osetler ve Ruslar daha çok Çerkesçe bilmektedir. Tabloda Abazacaya yer verilmemiştir. Ancak Abazaların bir kısmının anadili olarak Çerkesçeyi benimsedikleri, anadili Abazaca olanların da çoğunlukla Çerkesçeyi bildikleri bilinmektedir sayımı verilerine göre Çerkesçe, Karaçayca ve Nogayca bilen diğer etnik grupların nüfusu şöyledir: (Tablo 80) Tablo 80 Diğer Etnik Gruplardan KÇC Halklarının Dillerini Bilen Nüfus (2002 sayımı) (kişi) (Rusça Dışında) Milliyet/Dil Çerkesçe Karaçayca Nogayca Alman Avar Azeri Başkır Belorus Buryat Çeçen Çuvaş Dargi Ermeni Đnguş Kabardey * Kazak Kumuk Lezgi Mari Mordvin Oset Rus Tatar Ukraynalı Udmurt * KÇC deki Çerkesler ile Kabardey-Balkar Cumhuriyeti ndeki Çerkesler birlikte alınmıştır. 147

170 C. OTURDUĞU YER ĐTĐBARIYLA NÜFUS Rusya nın hem Çarlık ve Sovyetler döneminde hem de günümüzde idari yapısı, yerleşim yerlerinin sınıflandırılması ve adlandırılması Türkiye ile karşılaştırıldığında oldukça farklıdır. KÇC nüfusunun oturduğu yer itibarıyla incelenmesine geçmeden önce bu yapıyı tanımak faydalı olacaktır. 1. Yerleşim Yerlerinin Đdari Yapısı ve Gruplandırılması Tüm Rusya Federasyonu nda olduğu gibi Karaçay-Çerkes Cumhuriyeti nde de temel idari birim rayondur. Rayon, federal cumhuriyetler için Türkiye de ilin karşılığıdır, ancak büyüklük olarak ilçeyle karşılaştırılabilir. KÇC de sekiz rayon bulunmaktadır: Adıge-Habl, Habez, Karaçay, Malo-Karaçay, Prikuban, Urup, Ust- Ceguta ve Zelençuk. (Şekil 9) Şekil 9. Karaçay-Çerkes Cumhuriyeti nin Đdari Bölgeleri ve Yönetim Merkezleri KÇC nin sekiz rayonu içinde sadece Zelençuk ve Ust-Ceguta nın nüfusu 50 binin üzerindedir. Üç rayon ise (Malo-Karaçay, Prikuban ve Habez) bin arası nüfus grubuna girmektedir. Adıge-Habl ve Karaçay rayonları bin arası 148