TÜRK HİJYEN VE DENEYSEL BİYOLOJİ D E R G İ S İ

Transkript

1 T.C. SAĞLIK BAKANLIĞI REFİK SAYDAM HIFZISSIHHA MERKEZİ BAŞKANLIĞI TÜRK HİJYEN VE DENEYSEL BİYOLOJİ D E R G İ S İ ISSN RESAMENS YAYIN ORGANI CİLT V O L U M S A Y I 1 1 N U M B E R YIL Y E A R TURKISH BULLETIN OF HYGIENE AND EXPERIMENTAL BIOLOGY

2 T.C. SAĞLIK BAKANLIĞI REFİK SAYDAM HIFZISSIHHA MERKEZİ BAŞKANLIĞI TÜRK HİJYEN VE DENEYSEL BİYOLOJİ DERGİSİ Y ıl : 2001 Cilt : 58 N o : 1 ISSN TURKISH BULLETIN OF HYGIENE AND EXPERIMENTAL BIOLOGY Year : 2001 Vol : 58 N o : 1

3 TÜRK HİJYEN V E DENEYSEL BİYOLOJİ DERGİSİ Sahibi : Refik Saydam Hıfzıssıhha Merkezi Başkanlığı adına Başkan Prof. Dr. Halil KURT YAYIN KURULU Uzm.Dr.Efsun AKBAŞ ( Yayın Kurulu Başkanı ) Dr.Demet KURTOĞLU ( Yayın Kurulu Başkan Yrd. ) Zir.Yük.Müh.Dr.Fügen DURLU-ÖZKAYA ( Yayın Kurulu Sekreteri ) Uzm.Dr.Tülay YALÇINKAYA ( Üye ) Uzm.Dr.Süreyya BARUN ( Üye ) Kim.Müh.Bil.Uzm.Canan YEŞİLYURT ( Üye ) Kim.Yük.Müh.Dr.Meral YENİOVA ( Üye ) Uzm.Dr.Mesude YILMAZ ( Üye ) Bio.Bil.Uzm.İsmail KUTLU ( Üye ) Teknik Yönetmen : Nevzat IŞIK İngilizce Düzeltmen: Dr.Alper AKÇALI Bilgisayar Dizgi : Murat DUMAN REFİK SAYDAM HIFZISSIHHA MERKEZİ BAŞKANLIĞI Yayın ve Dokümantasyon Müdürlüğü Ankara -TÜRKİYE Senede üç defa çıkar The bulletin is issued three times a year

4 TÜRK HİJYEN VE DENEYSEL BİYOLOJİ DERGİSİ Yazı İnceleme Kurulu TURKISH BULLETIN OF HYGIENE AND EXPERIMENTAL BIOLOGY Editorial Board ACAR Nilgün, Uzm.Dr.Kl.Şefi, Ankara Hastanesi, Mikrobiyoloji ve Kl.Mik. AKIN Levent, Doç.Dr., HÜTF, Halk Sağlığı ABD ALAEDDINOĞLU Gürdal, Prof.Dr., ODTÜ, Fen Fak., Biyoloji Bölümü ALTAY Gültekin, Prof.Dr., AÜTF, Enfeksiyon Hastalıkları ABD ALTINTAŞ Kürşat, Prof.Dr., AÜTF, Mikrobiyoloji ve Kl. Mik. ABD BAŞUSTAOĞLU Ahmet C., Doç.Dr., GATA, Mikrobiyoloji ve Kl. Mik. ABD BİLGEHAN Ayşe, Doç.Dr., GÜTF, Biyokimya ve Kl.Biyokimya ABD BODRUMLU Selçuk, Mik Uzm., RSHMB, Gıda Güvenliği ve Beslenme Arş. Md.lüğü BURGU Ayşe, Prof.Dr., AÜVF, Parazitoloji ABD ÇAKMAK Ayşe, Prof.Dr., AÜVF, Parazitoloji ABD, Tıbbi Entomoloji ÇELİK Haluk, Doç.Dr., AÜVF, Besin Hijyeni ve Teknolojisi ABD ÇETİNKAYA Salih, Uzm.Dr., RSHMB, Aşı-Serum Üretim ve Arş. Md.lüğü ÇEVİK Cemal, Prof., GÜTF, Biyokimya ve Kl.Biyokimya ABD ÇOLAK Hasan, Prof.Dr., GÜTF, Enfeksiyon Hastalıkları ABD ÇÖL Meltem, Doç.Dr., AÜTF, Halk Sağlığı ABD DİKER Serdar, Prof.Dr., AÜVF, Mikrobiyoloji ABD DOĞANAY Ahmet, Prof.Dr., AÜVF, Parazitoloji ABD, Helmintoloji EROL İrfan, Prof.Dr., AÜVF, Besin Hijyeni ve Teknolojisi ABD GÜR Oğuz M., Doç.Dr, HÜTF, Farmakoloji ABD KALENDER Yusuf, Doç.Dr., GÜ, Fen Ed. Fak., Biyoloji Bölümü KARAER Zafer, Prof.Dr., AÜVF, Parazitoloji ABD, Tıbbi Entomoloji KARAKOÇ Esra, Uzm.Dr., Kl. Şef Muav., Ankara Hastanesi, Mikrobiyoloji ve Kl.Mik. KART Ahmet, Prof.Dr., HÜTF, Tıbbi Biyoloji ABD KAYA Sezai, Prof.Dr., AÜVF, Farmakoloji ve Toksikoloji ABD KILIÇ Banu, Doç.Dr., ÇÜTF, Balcalı Hastanesi KIYAK Suat, Doç.Dr., GÜ, Fen Ed. Fak., Biyoloji Bölümü KOCAGÖZ Tanıl, Doç.Dr., HÜTF, Mikrobiyoloji ve Kl. Mik. ABD KOÇOGLU Gülay, Prof.Dr., CÜTF, Halk Sağlığı ABD LEVENT Belkıs, Uzm.Dr., RSHMB, Salgın Hastalıklar Arş.Md.lüğü MERT Ali, Uzm.Dr., SSK, Mikrobiyoloji ve Kl.Mik. OLCAY H.Ekmel, Uzm.Dr., RSHMB, Zehir Araştırma Müdürlüğü OTO GEÇİM Nilgün, Uzm.Dr., RSHMB, Zehir Araştırma Müdürlüğü ÖZSAN Murat, Prof..Dr., AÜTF, Mikrobiyoloji ve Kl.Mik. ABD, Viroloji ÖZTEK Zafer, Prof.Dr., HÜTF, Halk Sağlığı ÖZTÜRK Serdar, Doç.Dr., AÜTF, Biyokimya ve Kl. Biyokimya ABD SULTAN Nedim, Prof.Dr., GÜTF, Mikrobiyoloji ve Kl. Mik. ABD SUNGUROĞLU Kadirhan, Prof.Dr., AÜTF, Biyokimya ve Kl. Biyokimya ABD TANYÜKSEL Mehmet, Doç.Dr., GATA, Mikrobiyoloji ve Kl. Mik. ABD US Dürdal, Doç.Dr., HÜTF, Mikrobiyoloji ve Kl.Mik. ABD USTAÇELEBİ Şemsettin, Prof.Dr., HÜTF, Mikrobiyoloji ve Kl. Mik. ABD, Viroloji YEL Mustafa, Doç.Dr., GÜ, Fen Ed. Fak., Biyoloji Bölümü YENİOVA Meral, Dr., RSHMB, Zehir Araştırma Müdürlüğü YILDIZ Ayşe, Y.Doç.Dr., AÜ, Sağlık Bilimleri Ens., Halk Sağlığı YILMAZ Işık, Mik.Uzm.Dr., RSHMB, Gıda Güvenliği ve Beslenme Arş. Md.lüğü YILMAZ Neziha, Doç.Dr., RSHMB, Viroloji Laboratuvar Şefliği ZARAKOLU Pınar, Uzm.Dr., HÜTF, Enfeksiyon Hastalıkları ABD * Yazı İnceleme Kurulu listesi, son bir yıl içinde yazı gönderilen danışmanların adlarını içermektedir.

5 EDİTÖRDEN... Türk Hijyen ve Deneysel Biyoloji Dergisi yeni bir yayın yılına girerken ülkemizin en uzun soluklu tıp dergilerinden biri olmanın da haklı gururunu taşımaktadır. Refik Saydam Hıfzısıhha Merkezi Başkanlığı, T.C. nin 27 Mayıs 1928 tarihi ve 1267 sayılı kanunu ile kurulduğu ve görevlerinin düzenlendiği günden bu yana toplumumuzun temel sağlık sorunlarının aşılmasında ihtiyaç duyduğu araştırmaların yapılmasına büyük önem vermiştir. Kuruluş yıllarındaki adı ile Merkez Hıfzısıhha Müessesesi nin Birinci Direktörü Prof.Dr.E.Gotschlich, bu görevi...prof.dr.refik Saydam, sıhhi organizasyonun kurumu yanında, bir de ilmi mesaiyi bir kaynakta toplamak üzere Ankara da T.C.Merkez Hıfzısıhha Müessesesini meydana getirerek kendine ve Türkiye Sıhhat Teşkilatına ebedi bir abide dikti.. sözleriyle ifade etmektedir yılında yayın hayatına başlayan Dergimizin bu zorlu koşuda üstlendiği görev ise; ilk sayının önsözünde belirtilmiş olduğu gibi...müessese şef ve mütehassıslarının orijinal mesai ve yazılarını da ihtiva etmesi dolayısı ile arz-ı ulusal ilim dünyasında, Türkiye Cumhuriyeti nin de bir hissesi olduğunu anlatmış olacaktır... sözleriyle anlam bulmaktadır. Günümüzde, bilim ve teknolojide dünyadaki gelişimi yakalamak geçmişe nazaran çok daha büyük bir çabayı gerektirmektedir. Amaç yalnızca, hızla katlanarak çoğalan bilginin temin edilmesi yada üretilmesi değil, toplumun yararına kullanıma girmesini de sağlamaktır. Araştırmalardan elde edilen bulguların önemi burada kendisini gösterir. Elinize ulaşan bu sayıda verdiğimiz Ek ile, halen Kurumumuzda yürütülmekte olan kapsamlı bir Projenin; Türkiye de Enfeksiyon Hastalıklarının Kontrolü Projesi nin duyurusunu da yapmış oluyoruz. Refik Saydam Hıfzısıhha Merkezi Başkanlığı nın Japon Uluslararası İşbirliği Ajansı (JICA) ve Sağlık Bakanlığı Temel Sağlık Hizmetleri Genel Müdürlüğü ile 1997 yılından bu yana ortaklaşa yürütmekte olduğu bu Proje, yukarıda sözü edilen misyonu ve kaygıları temel alan belki de en iyi örneklerden biri. Bilindiği üzere, aşılama programları, toplumun enfeksiyon hastalıklarına karşı korunmasını amaçlar. Çok büyük bir organizasyonu ve aşıların soğuk zincirde taşınmasından hedef populasyonun tamamına ulaşılmasına kadar her aşamada kontrol edilmesini gerektirir. Ancak bütün bunlar eksiksiz yapıldığında bile pek çok faktörün programı etkileyebileceği ve toplumun söz konusu enfeksiyonlara karşı yeterince korunup korunmadığı, üzerinde durulması gereken bir sorudur larda komşumuz Sovyet Cumhuriyetleri nin Yeni Bağımsız Devletler Topluluğu nda başlayıp Avrupa ülkelerinde de yeniden önem kazanan ve önlemler için hızla bazı organizasyonlara (Avrupa Difteri Laboratuvarları Çalışma Grubu -ELWGD- 1994) götüren süreçte; difteri hastalığı karşısındaki savunmamız yeterli midir? Halen neden her yıl binlerce çocuğumuz kızamık ve boğmaca hastalıklarından etkilenmekte ve neden neonatal tetanoz insidensinde Avrupa ülkeleri arasında ilk sıradaki yerimizi korumaktayız? Kuşkusuz akıl yürütmekle bulunacak yanıtları olsa da, bu soruların irdelenmesinde bilimin yol göstericiliğinde hareket etmek; bilimsel metodolojileri kullanmak ve elde edilen verilerin ışığında süre giden çalışmalara yön vermek en doğrusu olacaktır. Bahsi geçen Proje nin pilot illerden biri olan Samsun da gerçekleştirilen ilk aşamasının raporunu sizlere sunduğumuz Ek-1 de, böylesi bir örneği sergilediğimiz inancı içersindeyiz. Proje nin amaçladığı aşı ile önlenebilir hastalıkların laboratuvar verilerine dayalı ulusal epidemiyolojik sürveyansı hakkındaki gelişmeleri, izleyen süreçte de Dergimiz aracılığı ile sizlere ulaştırmak umudundayız. Sizlerin katkılarından da aldığımız güç ile, yeni sayılarımızda daha da zenginleşerek buluşmak dileğiyle saygılar sunuyorum...

6 T Ü R K H İ J Y E N V E D E N E Y S E L B İ Y O L O J İ D E R G İ S İ Y A Z I M K U R A L L A R I 1. Türk Hijyen ve Deneysel Biyoloji Dergisi, Refik Saydam Hıfzısıhha Merkezi Başkanlığı yayın organıdır. 2. Dergide mikrobiyoloji, farmakoloji, toksikoloji, biyokimya, gıda güvenliği, çevre sağlığı ve halk sağlığı ile ilgili alanlardaki özgün araştırma, olgu sunumu ve derleme niteliğinde bilimsel yazılar yayımlanır. 3. Derginin dili Türkçe dir. 4. Dergi dört ayda bir çıkar ve üç sayıda bir cilt tamamlanır. 5. Gönderilen yazılar Dergi Yayın Kurulu nca değerlendirildikten sonra ve konu ile ilgili üç Yazı İnceleme Kurulu üyesinden ikisinin olumlu görüşünü aldığında yayımlanmaya hak kazanır. Bu Kurulların, yazının mesajını değiştirmeyen her türlü düzeltme ve kısaltmaları yapma yetkileri vardır. 6. Yazılar daha önce başka bir yerde yayımlanmamış olmalıdır. 7. Dergi de yayımlanan yazıların yayın hakkı Türk Hijyen ve Deneysel Biyoloji Dergisi ne aittir. Yazarlara telif ücreti ödenmez. Yazıların bilimsel ve hukuki sorumluluğu yazarlarına aittir. 8. Dergi; Uluslararası Tıbbi Dergi Editörleri Kurulu nun Biyomedikal Dergilere Teslim Edilecek Metinlerde Aranan Ortak Özellikler başlıklı bildirisinde (Br Med J 1988; 296: 401-4) metinlerin yazılma şeklini belirleyen kuralları temel alır ve Madde 9 da verilen bu kurallara uygun olmayan metinler değerlendirmeye kabul edilmez. 9. Metinler; A4 kağıtların yalnız bir yüzüne, tamamı iki satır aralıkla, 12 pt, Arial veya Times New Roman yazı karakteri kullanılarak ve kenarlardan en az 3 er cm boşluk bırakılarak, bilgisayarda yazılmalıdır. Araştırma ve olgu sunumu şeklindeki yazılar mutlaka aşağıda belirtilen düzene uygun olmalıdır: Başlık Sayfası: Başlık (Türkçe), Yazarlar, Kurum, Yazışma Adresi şeklinde düzenlenmelidir. Yazar ad ve soyadları açık yazılmalı, kurum(lar) belirtilmeli, yazışmalardan sorumlu yazarın adı ve adresi, telefon, faks ve varsa adresi ayrıca verilmelidir. Yazı bir bilimsel toplantıda tebliğ edilmişse bu sayfada belirtilmelidir. Özet sayfası: Metin başlıklarıyla birlikte Türkçe ve İngilizce özetleri içermelidir. Özetler 150 kelimeyi aşmamalıdır. Anahtar sözcükler, 3-10 sözcük arasında olmalı ve Index Medicus un Medical Subject Headings de (MeSH) yer alan terimler kullanılmalıdır. Ana Metin: Özgün araştırmalarda sırasıyla Giriş, Gereç ve Yöntem, Bulgular, Tartışma, olgu sunumlarında ise Giriş, Olgu(lar), Tartışma kısımlarını içermelidir. Metin içinde geçen Latince mikroorganizma isimleri ilk kullanımda tam ve açık yazılmalı, italik basılmalarını sağlamak amacıyla altı çizilmeli, daha sonraki kullanımlarında kısaltılarak yazılmalıdır (örn; Pseudomonas aeruginosa... P.aeruginosa..). Yanında birim gösterilmeyen ondan küçük sayılar yazı ile yazılmalı, rakam ile yazılan sayılara takılar kesme işareti ile eklenmelidir (örn; beş olgu..., olguların 36 sı..). Boyama yöntemi Gram büyük harfle yazılmalı, Gram (-) yerine Gram negatif, basil yerine bakteri veya çomak sözcükleri kullanılmalıdır. Antibiyotik isimleri dil bütünlüğü açısından Türkçe okunduğu gibi yazılmalıdır. Derleme yazılarda özet ve anahtar kelimelere gerek yoktur. Kaynak sayısı 40 ı aşmamalıdır. Olgu sunumlarında kaynak sayısı sınırlı tutulmalı, giriş ve tartışma kısımları kısa ve öz olmalıdır. Metinde yalnız standart kısaltmalar (MIC, MBC, DNA, RNA, CDC, WHO, cfu, mm, iv., ml., gibi..) kullanılmalıdır. Başlık ve özette kısaltma yapılmamalıdır. Yazılar bir zorunluluk olmadıkça -mişli geçmiş zaman edilgen kip ile yazılmalıdır. Kaynaklar: Kaynaklar geçiş sırasına göre numaralandırılmalı ve numaralar parantez içinde cümle sonlarında verilmelidir. Metinde yazar adı k u l l a n ı l ı y o r s a kaynak numarası parantez içinde yazar adının yanına yazılmalıdır. Özetlerin kaynak olarak kullanılmasından kaçınılmalıdır. Kaynakların yazılışında aşağıdaki örneklere uyulmalıdır. Kaynak bir dergi ise; I-Standart Dergi Makalesi: Altı veya daha az yazar varsa hepsi yazılmalıdır; yazar sayısı yedi veya daha çoksa yalnız ilk üçünü yazıp et al. [ve ark.] eklenmelidir. Derginin isim kısaltması Index Medicus a uygun olmalıdır. You CH, Lee KY, Chey RY, Menguy R. Electrogastrographic study of patients with unexplained nausea, bloating and vomiting. Gastroenterology 1980; 79: II-Yazarı verilmemiş makale Anonymous. Coffee drinking and cancer of the pancreas [Editorial]. Br Med J 1981; 283: 628. III-Dergi eki Frumin AM, Nussbaum J, Esposito M. Functional asplenia: demonstration of splenic activity by bone marrow scan [Abstract]. Blood 1979; 54 (Suppl 1): 26a. Kaynak bir kitap ise; Eisen HN. Immunology: an introduction to molecular and cellular principles of the immun response. 5th ed. New York: Harper and Row, 1974: 406 Kaynak kitabın bir bölümü ise; Weinstein L, Swartz MN. Pathogenic properties of invading microorganisms. In: Sodeman WA Jr, Sodeman WA, eds. Pathologic physiology: mechanism of disease. Philadelphia: WB Saunders, 1974: Tablo, şekil ve grafikler: Her tablo, şekil, grafik ayrı bir sayfaya basılmalıdır. Tablolar yalnızca alt ve üst çizgiler içermeli; gerekmedikce ara sütun çizgileri çizilmemelidir. Tablo başlığı tablo üst çizgisinin üstüne yazılmalı, açıklayıcı bilgiye dipnotta yer verilmeli, uygun simgeler (*,,,..gibi) kullanılmalıdır. Şekil, grafik ve kimyasal formüler Şekil 1:..., şeklinde alt kısımda numaralandırılmalıdır. Fotoğraflar maksimum 127x173mm. boyutlarında, kaliteli, parlak kağıda basılmış olmalı; arkasına yumuşak bir kurşun kalemle makale başlığı ve şekil numarası yazılıp ayrı bir zarf içinde yazıya eklenmelidir. 11.Metinlerin tamamı 3.5 bir diskete kopyalanmış olarak ve basılmış üç nüsha ile bir zarf içinde gönderilmelidir. İlişikte, Yayın Kurulu Başkanlığı na bir üst yazı yazılmalı; metnin tüm yazarlarca okunduğu ve onaylandığı, yazının kabul edilmesi halinde telif hakkının Dergiye devredileceği belirtilmelidir. 12.Yayımlanmış gereçleri yeniden basmak veya deney konusu olan insanların fotoğraflarını kullanmak için alınan izinler, insanlar üzerinde ilaç kullanarak yapılan klinik araştırmalarda ilgili etik kurullarının onayları ve gönüllülerden yazılı bilgilendirme ile olur alındığına dair belgeler birlikte gönderilmelidir. Y A Z A R L A R İ Ç İ N Y A Z I D E Ğ E R L E N D İ R M E L İ S T E S İ Makalenizi göndermeden önce lütfen bu bölümdeki maddeleri inceleyiniz ve eksiklerinizi gideriniz! 1. Eksiksiz doldurulmuş ve bütün yazarlarca imzalanmış telif hakkı devir formu hazırlandı, 2. Makale üç kopya olacak şekilde hazırlandı, 3. Özetler, tablolar, kaynaklar, vb... dahil olmak üzere metnin tamamı çift aralıklı yazıldı, 4. Yazı karakteri 12 pt yada 3mm boyutunda Arial veya Times New Roman ile yazıldı, 5. Metin sayfanın yalnız bir yüzüne yazılarak her bir kenardan 3 er cm boşluk bırakıldı, 6. Yazar isimleri açık olarak yazıldı, 7. Her yazarın bağlı bulunduğu Kurum adı, yazar adının yanına numara verilerek başlık sayfasında belirtildi, 8. Yazışmalardan sorumlu yazarın adı, adresi, telefon-faks numaraları ile (varsa) adresi verildi, 9. Türkçe ve İngilizce başlıklar yazıldı, 10. Türkçe ve İngilizce özetlerin kelime sayısı (<150) kontrol edildi. 11. Türkçe ve İngilizce anahtar kelimeler (MeSH e uygun) verildi, 12. Tüm kısaltmalar gözden geçirildi ve standart olmayan kısaltmalar düzeltildi, 13. Metin içinde geçen orijinal Latince mikroorganizma isimlerinin altları çizildi, 14. Tablolar yazım kurallarına uygun olarak ve her biri ayrı bir sayfada verildi, 15. Kimyasal formüller ve grafikler (siyah-beyaz/pattern) yazım kurallarına uygun olarak ve her biri ayrı bir sayfada olacak şekilde hazırlandı, 16. Fotoğraf boyutları maksimum 127x173mm olup arkasına makale başlığı ve şekil numarası yazıldı ve ayrı bir zarfa kondu, 17. Kaynaklar cümle sonlarında parantez içinde verildi, 18. Metin içinde yazar adı kullanılan yerlerde kaynak numarası yazar adının yanına yazıldı, 19. Kaynaklar metin içinde kullanım sırasına göre ardışık sıralandı, 20. Kaynaklar metin sonunda metin içinde verildiği sırada listelendi, 21. Kaynaklar gözden geçirildi ve tüm yazar adları, ifade ve noktalamalar yazım kurallarına uygun hale getirildi. Türk Hijyen ve Deneysel Biyoloji Dergisi Refik Saydam Hıfzıssıhha Merkezi Başkanlığı Yayın ve Dokümantasyon Müdürlüğü Sıhhiye - ANKARA Tel: (0 312) Fax: (0 312) saglik.gov.tr

7 İÇİNDEKİLER ARAŞTIRMALAR 1. Meryem ŞAKAR, Ahmet MENGİ Ratlarda linear alkil benzen sülfonatın serum ve karaciğerdeki enzim aktiviteleri üzerine kronik etkilerinin araştırılması İsmihan GÖZE, İzzet YELKOVAN, Sevtap BAKIR, Ziynet ÇINAR Daminozit in tavşan karaciğer Glutatyon-S-Transferaz aktivitesine etkisinin araştırılması Çiğdem KUZUCU, Eda BAKTIR, Nilgün ACAR yılları arasında izole edilen Salmonella ve Shigella suşlarının antibiyotik duyarlılıkları Mustafa ALTINDİŞ, H.Mete TANIR Vajinal akıntısı olan kadınlarda Mycoplasma hominis ve Ureaplasma urealytıcum sıklığının ve antimikrobiyallere direnç durumlarının saptanması Faruk YORULMAZ arası Edirne Bölge Hıfzıssıhha Müdürlüğü içme kullanma suyu inceleme sonuçlarının değerlendirilmesi DERLEMELER 6. Berrin GENÇER Tüberkülinin pürifiye protein derivesi Sibel ÖZKÖK Ehrlichia ve atların monositik Ehrlichiosis i 33-38

8 CONTENTS RESEARCH ARTICLES 1. Meryem ŞAKAR, Ahmet MENGİ Chronic effects of linear alkyl benzene sulphonate on serum and liver activites in rats İsmihan GÖZE, İzzet YELKOVAN, Sevtap BAKIR, Ziynet ÇINAR An investigation on effect of daminozide to the Glutation-S-Transferase activity in rabbit liver Çiğdem KUZUCU, Eda BAKTIR, Nilgün ACAR Antibiotic susceptibilities of Salmonella and Shigella strains isolated between Mustafa ALTINDİŞ, H.Mete TANIR Determination of the frequency and antimicrobial resistance of Mycoplasma hominis and Ureaplasma Urealyticum among women with vaginal discharge Faruk YORULMAZ Evaluation of reports on drinking water quality examinet by Edirne regional hygiene laboratory, between REVIEWS 6. Berrin GENÇER Purified protein derivative of tuberculin Sibel ÖZKÖK Ehrlichia and monocytic ehrlichiosis of the horse 33-38

9 ARAŞTIRMA Cilt 58, No 1, S : 1-6 Türk Hij Den Biyol Derg 2001 RATLARDA LİNEAR ALKİL BENZEN SÜLFONATIN SERUM VE KARACİĞERDEKİ ENZİM AKTİVİTELERİ ÜZERİNE KRONİK ETKİLERİNİN ARAŞTIRILMASI Meryem ŞAKAR 1 Ahmet MENGİ 2 ÖZET Bu araştırmada ratlara oral olarak verilen Linear Alkil Benzen Sülfonat ın (LAS) serum ve karaciğerdeki alanin transferaz ve aspartat transferaz aktiviteleri düzeyleri üzerine kronik etkileri incelenmiştir. Elde edilen bulgulara göre, LAS ın %0.002 lik (0.14mg/kg) ve %0.005 lik (0.35mg/kg) dozlarının ratlarda kronik olarak herhangi bir toksisiteye neden olmayacağı ve ratlar için LAS ın kronik etkilerinin %0.01 (0.7mg/kg) ile %0.03 (2.1mg/kg) dozlarında ve 120. günden itibaren gerçekleştiği sonucuna varılmıştır. Anahtar kelimeler: Linear Alkilbenzen Sülfonat, Alanin Transferaz, Aspartat Transferaz CHRONIC EFFECTS OF LINEAR ALKYL BENZENE SULPHONATE ON SERUM AND LIVER ENZYME ACTIVITES IN RATS SUMMARY In this study, the chronic effects of Linear Alkyl Benzene Sulphonate (LAS) given by oral route, were examined on alanin transpherase and aspartate transpherase enzyme activities in serum and liver of rats. It was concluded that LAS in doses of 0.002% (0.14 mg/kg) and 0.005% (0.35 mg/kg) may not create toxic effects in rats and chronic toxic effects of LAS for rats occur in doses of 0.01% (0.7 mg/kg) and 0.03% (2.1 mg/kg) and in 120 th days following the application. Key words: Linear Alkylbenzene Sulphonate, Alanin Transpherase, Aspartate Transpherase GİRİŞ Gelişmiş toplumların günlük hayatını etkileyen maddelerin başında temizleyici ve yıkayıcı maddeler gelmekte ve bu maddelerin tüketimi toplumların medeniyet ölçülerinden birini belirlemektedir. Son yıllarda endüstride ve evlerde çeşitli amaçlarla kullanılan deterjanların tüketiminde hızlı bir artış olmuştur. İyi durulanmayan mutfak eşyaları aracılığıyla deterjan kalıntıları insan bünyesine alınmaktadır. Deterjanların vücuda ve çevreye olan olumsuz etkileri ancak 1945'li yıllarda fark edilmiştir. Bu yıllarda deterjanlar üzerinde yapılan çalışmalar sonucunda ''aktif madde'' olarak kullanılan maddelerin doğada kolaylıkla parçalanamadığı ortaya çıkmıştır. Bu türden deterjanların üretimine devam edilirken öte yandan da çevreye olan zararlı etkileri daha az 1 Refik Saydam Hıfzıssıhha Merkezi Bşk.lığı, Aşı-Serum Üretim ve Araştırma Müdürlüğü, ANKARA 2 İ.Ü Veterinerlik Fakültesi, Biyokimya Ana Bilim Dalı, İSTANBUL Geliş tarihi: Kabul ediliş tarihi: Yazışma Adresi: Meryem ŞAKAR, R.S.Hıfzıssıhha Merkezi Başkanlığı, Aşı - Serum Üretim ve Araş. Müd.,Ankara VOL 58, NO 1,

10 ŞAKAR, MENGİ. RATLARDA LİNEAR ALKİL BENZEN SÜLFONATIN SERUM VE KARACİĞERDEKİ ENZİM AKTİVİTELERİ olan maddeler üzerinde çalışılmaya başlanmıştır (1-4). Ülkemizde 1986 yılına kadar tamamıyla Sodyum Dodesil Benzen Sülfonat (DDB) kullanılmıştır. Bu yıldan itibaren deterjanların toplam aktif madde miktarının en az %50'si parçalanabilir olacaktır hükmü getirilmiştir (2,5). Sulardaki deterjan konsantrasyonunun birikimini önlemek amacıyla 1965 yıllarında Linear Alkilbenzen Sülfonatlar (LAS) geliştirilmiştir. Bu moleküller düz zincir şeklinde olduğundan biyolojik olarak daha kolay parçalanabilmektedirler (6). Halkın en çok kullandığı temizlik aracı olan deterjanların yakın bir gelecekte çıkaracağı sorunlar ve biyolojik sistemler üzerine etkileri son zamanlarda merak konusu olmuştur. Günlük yaşantımızda vazgeçilmeyen bu tür kimyasal maddelerin daha bilinçli kullanılması amacıyla bu çalışmada, kronik toksisitelerinin ortaya konulması gerekliliği sonucuna varılmıştır. Bu nedenle iyi durulanmayan mutfak eşyaları ve içme suları gibi çeşitli yollarla insan bünyesine alınan deterjan kalıntılarının neden olabileceği kronik etkiler üzerine yürütülen çalışmalara katkı vermek amacıyla ratlarda oral LAS uygulamasının etkilerinin araştırılması amaçlanmıştır. Bunun için deterjan formülasyonunda sıklıkla kullanılan anyonik aktif bir madde olan Linear Alkilbenzen Sülfonat (LAS) kullanılmıştır. Bu çalışmada, LAS farklı dozlarda ratlara verilerek serum ve karaciğer dokusunda AST ve ALT aktiviteleri üzerine kronik olarak toksik etkilerinin neler olabileceği tartışılmıştır. GEREÇ VE YÖNTEM Bu çalışmada deney hayvanı olarak Wistar grubu albino erkek ratlar kullanılmıştır. Beş haftalık, 109±5 g. canlı ağırlığında olan 50 adet rat temin edilmiştir. Ratlar, 14 haftalık oluncaya kadar 10'arlı gruplar halinde beş ayrı kafeste beslenmiş ve ortama adaptasyonları sağlanmıştır. Deneme süresince her hayvandan altı kez kan alınmış ve toplam 300 kan örneği ile 50 doku örneğinden 1800 analiz yapılmıştır. Ratlar oda ısısı ve neminin sırasıyla 22±2 C ve %60±10 olduğu mekanlarda ticari rat yemi ile ad libitum olarak beslenmişlerdir. Özel bir deterjan firmasından temin edilen Linear Alkilbenzen Sülfonat (LAS), içme suyu ile altı ay boyunca, Deney-I grubuna % (2ppm), Deney-II grubuna % (5ppm), Deney-III grubuna %0.001 (10ppm), Deney-IV grubuna %0.003 (30ppm) oranında olmak üzere verilirken, Kontrol grubuna sadece içme suyu verilmiştir. LAS verilmeye başlandıktan sonraki 30., 60., 90., 120. ve 150. günlerde kuyruk kesme yöntemiyle santrifüj tüplerine kan örnekleri alınmıştır. Kanlar ağzı kapalı tüplerde etüvde (37 C)'de bir saat bekletildikten sonra 3000 rpm' de 10 dakika santrifüj edilerek serum örnekleri elde edilmiştir. Serumlar kapaklı plastik ependorf tüplerine alınarak numaralandırılıp -20 C 'deki derin dondurucuya yerleştirilmişlerdir. 180'nci günde hayvanlar kloral hidrat anastezisi ile uyutularak otopsiye alınmıştır. 180'inci günde kan numuneleri otopsi sırasında kalbin sağ ventrikülünden steril enjektörlerle alınmış ve ağzı kapalı tüplerde etüvde (37 C)'de bir saat bekletildikten sonra 3000 rpm'de 10 dakika santrifüj edilerek serum örnekleri elde edilmiştir. Serumlar 20 C lik derin dondurucuya kaldırılmıştır. Daha sonra karaciğer dokuları alınarak yaş ağırlıkları ölçülmüş ve serum fizyolojikle yıkanmıştır. 1g. karaciğer dokusu 2ml serum fizyolojikle karıştırılarak hücreler homojenizatörde parçalanmıştır. Homojenatlar önce devirde 10 dakika, daha sonra 5000 devirde 15 dakika santrifüj edilmiştir (7-9). Hazırlanan süpernatanlar kapaklı tüplere alınarak -20 C'lik derin dondurucuya yerleştirilmişlerdir. Örnekler toplandıktan sonra serum ve karaciğerde AST ve ALT aktiviteleri tayin edilmiştir (SYS3 BM/Hitachi 747 Sistem Oto-analizörü; Boehringer Mannheim/AST-ALT kitleri). Karaciğer dokusunda katalitik enzim aktivitesi ve total protein düzeyleri ölçüldükten sonra spesifik enzim aktivitesi; katalitik enzim aktivitesinin total protein değerlerine bölünmesiyle elde edilmiştir (7,9). Elde edilen verilerin istatistiki analizleri, kontrol ve deney grupları arasında t-testi ile yapılmıştır (10). 2 TÜRK HİJ DEN BİYOL DERGİSİ

11 ŞAKAR, MENGİ. RATLARDA LİNEAR ALKİL BENZEN SÜLFONATIN SERUM VE KARACİĞERDEKİ ENZİM AKTİVİTELERİ BULGULAR Kontrol ve Deney gruplarındaki hayvanların 30., 60., 90., 120., 150. ve 180. günlerdeki serum AST aktiviteleri Tablo 1 ve Grafik 1 de gösterilmiştir. Tablo 1: Ratlarda Serumda AST Aktivitesi (IU/L) Kontrol ve Deney gruplarındaki hayvanların 30., 60., 90., 120., 150. ve 180. günlerdeki serum ALT aktiviteleri Tablo 2 ve Grafik 2 de gösterilmiştir. Serum ALT aktiviteleri Deney-I ve Deney- Günler Kontrol Deneme-1 Deneme-2 Deneme-3 Deneme-4 X Sx n X Sx n X Sx n X Sx n X Sx n 30.gün gün gün gün gün * * gün * * *p0.05 Tablo 2: Ratlarda Serum ALT Aktivitesi (IU/L) Günler Kontrol Deneme-1 Deneme-2 Deneme-3 Deneme-4 X Sx n X Sx n X Sx n X Sx n X Sx n 30.gün 60.gün gün gün gün * * gün * * *p , 60., 90., 120., 150. ve 180. günlerde Deney-I ve Deney-II gruplarında kontrol grubuna göre AST aktivitesi artmış, ancak bu artış istatistiki açıdan anlamlı bulunamazken Deney-III ve Deney-IV gruplarının 150. ve 180. günlerdeki AST aktivitesindeki artışlar anlamlı bulunmuştur (p<0.05). Tablo 3 : Karaciğer AST ve ALT Aktiviteleri II gruplarında 120., 150. ve 180. günlerde kontrol grubuna göre artış göstermekle birlikte bu artış istatistiki açıdan anlamlı bulunmamıştır. Deney-III ve Deney-IV gruplarındaki artışlar ise anlamlı bulunmuştur (p<0.01). Karaciğer AST ve ALT aktiviteleri Tablo 3 ve Grafik 3 de gösterilmiştir. Karaciğerde AST aktivitesi, kontrol grubuna Karaciğer Kontrol Deneme-1 Deneme-2 Deneme-3 Deneme-4 X Sx n X Sx n X Sx n X Sx n X Sx n AST IU/g protein * * ALT IU/gprotein * *** *p<0.01, **p<0.05, ***p<0.001 VOL 58, NO 1,

12 ŞAKAR, MENGİ. RATLARDA LİNEAR ALKİL BENZEN SÜLFONATIN SERUM VE KARACİĞERDEKİ ENZİM AKTİVİTELERİ göre tüm Deneme gruplarında azalmış ancak Deneme III ve Deneme IV gruplarındaki AST aktivitesindeki düşüş, p<0.01 düzeyinde anlamlı bulunmuştur Karaciğerde ALT aktivitesi kontrol grubuna göre tüm Deneme gruplarında azalmış, ancak enzim aktivite kaybı Deneme III te p<0.05 ve Deneme IV te p<0.001 düzeyinde anlamlı bulunmuştur. TARTIŞMA VE SONUÇ Dünyada gittikçe artan bir şekilde üretilip tüketilen deterjanların sularda yarattığı kirlenme, suların canlılar aleminde ortaya çıkardığı olumsuz değişmelerle dolaylı yoldan da olsa kendisini hissettirecek boyutlara ulaşmış bulunmaktadır (11-15). Anyonik aktif maddelerden Linear Alkilbenzen Sülfonat (LAS) biyolojik olarak oldukça iyi parçalanabildiği için gelişmiş ülkelerde 1965 yılında dallanmış Alkil benzen Sülfonatların (ABS) yerine kullanılmaya başlanmıştır. Türkiye' de ise bu geçiş ancak 1987 yılında gerçekleşmiştir. Biyolojik parçalanması daha kolay olmasına rağmen, yapılan bilimsel çalışmalarda çevrede, sularda ve canlılar üzerinde toksik etkilerinin varlığı bildirilmiştir (2,6). Bu çalışmada, altı ay boyunca farklı dozlarda LAS verilen ratların serum ve karaciğerdeki çeşitli enzim aktiviteleri ölçülerek LAS'ın kronik etkileri konusunda temel bilgiler elde edilmesi, LAS ın kronik toksisitesi hakkında daha sonra yürütülecek çalışmalara yardımcı olacak bilgilere çalışılması hedeflenmiştir. Bunun için çalışmada; 50 adet Wistar grubu albino erkek rat kullanılmış ve değişik dozlardaki LAS, içme sularına katılarak verilmiştir. 30., 60., 90., 120., 150. ve 180. günlerde kan alınarak serumda, deneme sonunda ise karaciğerde AST, ALT aktiviteleri ölçülerek metabolik değişiklikler incelenmiştir. Bu çalışmada da; sütten yeni kesilen bir aylık ratlar alınarak üç aylıktan itibaren altı ay boyunca LAS verilmiştir. Çalışmada, kontrol grubu ratların serum AST aktivitesi, 30. gün IU/L, 60. gün IU/L, 90. gün IU/L, 120. gün IU/L, 150. gün IU/L, 180. gün IU/L olarak bulunmuştur. LAS verilen ratlarda ise doz ve zamana bağlı olarak serum AST aktivitesi artış göstermiştir. Bunlardan Deneme III grubunda 150. günde IU/L, 180. günde IU/L Deneme IV grubunda 150. günde IU/L, 180. günde ise IU/L olarak ölçülmüş ve kontrol grubuna göre bu artışlar p<0.05 düzeyinde anlamlı bulunmuştur (Tablo 1, Grafik 1). Karaciğer AST spesifik aktivitesi kontrol grubunda 3.77 IU/g protein, Deneme I'de 3.68 IU/g protein, Deneme II'de 3.65 IU/g protein, Deneme III'te 2.35 IU/g protein, Deneme IV'te ise 2.09 IU/g protein olarak saptanmıştır (Tablo 3, Grafik 3) Kontrol grubuna göre tüm Deneme gruplarında aktivite kaybı saptadık. Ancak bunlardan Deneme III ve Deneme IV gruplarındaki aktivite kaybı p<0.01 düzeyinde anlamlı bulunmuştur (Tablo 3, Grafik 3). Serum ALT aktivitesi kontrol grubunda 30. gün IU/L, 60. gün IU/L, 90. gün IU/L, 120. gün IU/L, 150. gün IU/L, 180. gün IU/L olarak bulunmuştur. Deneme gruplarında ise doz ve zamana bağlı olarak ALT aktivitesi artmıştır. Bunlardan Deneme III ve Deneme IV gruplarında 180. günde sırasıyla IU/L ve IU/L olarak saptanmış olup kontrol grubuna göre bu ALT aktivite artışları p<0.01 düzeyinde anlamlı bulunmuştur (Tablo 2, Grafik 2). Karaciğerde kontrol grubunun ALT spesifik aktivitesi 3.74 IU/g protein, Deneme I'in 3.66 IU/g protein Deneme II'nin 3.59 IU/g protein, Deneme III'ün 2.43 IU/g protein, Deneme IV'ün ise 1.99 IU/g protein olarak saptanmıştır (Tablo 3, Grafik 3). Kontrol grubu ile karşılaştırıldığında Deneme gruplarının tümünde ALT spesifik aktivitesinde azalma olduğu saptanmıştır. Ancak bu aktivite kayıpları Deneme III'te p<0.05 düzeyinde ve Deneme IV'te ise p<0.001 düzeyinde anlamlı bulunmuştur. Froebe ve ark. (16) LAS içeren deterjanların 4 TÜRK HİJ DEN BİYOL DERGİSİ

13 ŞAKAR, MENGİ. RATLARDA LİNEAR ALKİL BENZEN SÜLFONATIN SERUM VE KARACİĞERDEKİ ENZİM AKTİVİTELERİ hücre membranında bulunan lipidleri çözdüğünü, proteinleri denatüre ettiğini ve enzim aktivitelerinde inhibisyona neden olduğunu rapor etmiştir. Putnam (17), sentetik deterjanların proteinleri yüksek düzeylerde denatüre etme özelliğine sahip olduklarını, belirli miktardaki protein moleküllerini denatüre edebilmek için bir sentetik deterjanın belirli düzeylerde bulunması gerektiğini, 10 ml deterjan solüsyonunun ancak 10 mg methemoglobini denatüre etmeye yeterli olabileceğini, artan protein miktarı için daha fazla deterjan solüsyonunun gerektiğini rapor etmiştir. Moriyama ve ark. (18) tarafından deterjanların enzimleri denatüre ettikleri, hücre membranı ve mitokondrial membranların geçirgenliğini değiştirdikleri bildirilmiştir. Zaccone ve ark (19) LAS'ın hücre permeabilitesini etkilediğini bunun da hücre içeriklerinin, hücreler arası boşluk ve seruma salgılanmasında etkili olduğunu rapor etmişlerdir. Bu çalışmada da hücre içi enzimleri olan ALT ve %40 ile %60'ı mitokondrilerde bulunan AST'nin mitokondri membranının bozulmasıyla stoplazmaya ve oradan da hücre dışına çıkarak kana geçmesiyle serum enzim aktiviteleri yükselmiştir. Elde edilen sonuç Zaccone, Froebe ve Putnam'ın çalışmalarıyla uyumludur ( 16,17,19). Karaciğerde ALT ve AST enzimlerinin spesifik aktivitelerinin azalması, karaciğere portal yolla gelen LAS'ın hücre zarlarının permeabilitesini bozarak (17,19,20) hücre içindeki enzimlerin hücre dışına çıkarak kana geçmesi ve karaciğer hücrelerindeki enzim aktivitelerinin bu şekilde kayıpları ile ifade edilebilir. Başka bir açıklama ise; enzimlerin LAS tarafından inhibe edilmesidir (21). Anyonik deterjanların enzim ve hormonları denatüre ettiği bunun deterjanın proteinin amino grupları ile kombinasyonundan kaynaklandığı rapor edilmiştir (17). Misra ve ark. (19), Cirrhina mrigala türü balıkları, ppm konsantrasyonunda LAS'a maruz bırakarak meydana gelen uyuşukluk, düzensiz yüzme, denge kaybı gibi davranış bozuklukları, atmosferik havayı yutmada güçlük, solunumdaki fonksiyon bozukluğuna bağlı olarak fazla mukus salgısı, ciltte koyu renkli pigmentasyonlar, 0.03 ppm konsantrasyonunda LAS uygulamasına maruz kalan balıklarda mukoza hücrelerinin irrite, membran proteinlerinin ise denatüre olduğunu rapor etmişlerdir. LAS'ın ratlarda metabolik enzimler üzerinde kronik etkilerini gösteren araştırmalar çok sınırlı sayıda olmakla beraber Lewis (4) suda yaşayan canlılarda LAS'ın 0.1mg/L nin konsantrasyonun üzerinde kronik toksisite oluşturduğunu rapor etmiştir. Bu çalışmada % oranında LAS alan Deneme I grubunun günlük olarak aldığı LAS miktarı 0.14 mg/kg, % oranında LAS alan Deneme II grubunun 0.35 mg/kg, % oranında LAS alan Deneme III grubunun 0.70 mg/kg, % oranında LAS alan Deneme IV grubunun ise 2.1 mg/kg'dır. Deneme I ve Deneme II grubu ratlarda kontrol grubu ile karşılaştırdığımızda altı ay boyunca serum ve karaciğer enzim aktiviteleri istatistiki açıdan önemli bir değişiklik meydana gelmemesi, 70 kg ağırlığındaki bir insanın günde yaklaşık 0.18 mg/kg oranında LAS aldığı düşünüldüğünde bu miktarın vücutta kronik olarak toksik bir etki oluşturmadığı saptanmıştır. Bu çalışmada LAS'ın ratlar için kronik olarak toksikolojik etkisi, Deneme III grubunda ve 120. günden sonra başlamış ve 0.70 mg/kg, 2.1mg/kg dozlarında 150. gün ile 180. günlerde de görülmüştür. Bu sonuç Fıtzhugh ve ark. (22)'nın LAS'ın kronik toksisitesinin 0.63 mg/kg dozunda başladığını belirttikleri çalışmaları ile de uyumludur. Sonuç olarak günde 0.14 mg/kg oranındaki LAS (%0.0002) ve 0.35 mg/kg oranındaki LAS (%0.0005) ratlar için kronik toksisite yönünden güvenilir bulunmuştur. İçme suları, iyi durulanmayan kaplardaki yemeklerle ve birçok nedenlerle insanların alabileceği 0.14 mg/kg ve 0.35 mg/kg 'lık LAS oranlarının (22) serum ve karaciğerdeki ALT, AST aktiviteleri üzerine kronik olarak toksik etki göstermeyeceği ve günlük olarak alınan bu miktarların insan sağlığı için kronik olarak toksikolojik bir etkisi olmadığı sonucuna VOL 58, NO 1,

14 ŞAKAR, MENGİ. RATLARDA LİNEAR ALKİL BENZEN SÜLFONATIN SERUM VE KARACİĞERDEKİ ENZİM AKTİVİTELERİ varılmıştır. Dolayısı ile deterjan formülasyonundaki temel yüzey aktif maddesi olan LAS'ın belirtilen miktarlarında halk sağlığı yönünden bir tehlikesi yoktur. KAYNAKLAR 1. Anonim. TUBİTAK Tıp Araştırma Grubu. Deterjanların İnsan Sağlığı Üzerine Etkileri İhtisas Komisyonu Toplantı Raporu 1987; Anonim: The panel for negative effects of detergents to environmental water resources and the health of human. Erler Matb İstanbul 1986; Kumbur H. Sentetik deterjanlar ve yarattıkları çevre sorunları. G Ü Müh Mim Fak 1988; Lewis MA. Chronic and sublethal toxicities of surfactants to aquatic animals: a review and risk assesment. Wat Res 1991; 25 (1): Field AJ, Miller DJ, Field TM, Hawthorne S B, Giger W. Quantitative determination of sulfonated aliphatic surfactants in sewage sludge by ion pair/supercritical fluid extraction and derivatization gas chromatography/mass spectrometry. Anal Chem 1992; 64: Sigoillot JC, Nguyen MH. Complete oxidation of linear alkylbenzene sulfonate by bacterial communities selected from coastal seawater. Appl Environ Microbiol 1992; 10: Özcan A, Mengi A. Ratlarda oral olarak verilen alkolün serum, karaciğer ve böbrekteki gama- GT, ALT ve AST düzeyleri ile karaciğer yağlanması üzerine etkileri. J Vet Animal Sci 1998; 20: Perk M, Mengi A. Sığırlarda karaciğer hücreleri ile serumda GOT, GPT enzimlerinin saptanması. İstanbul Üniv Vet Fak Derg 1993; 19 (2): Şener S. Etanolün kobayda karaciğer ve serum gamma glutamil transferaz (GGT) aktivitesi üzerine etkisi. İstanbul Üniv. Vet. Fak. Derg. 1988; (14) 2: Sümbüloğlu K V. Biyoistatistik. Hacettepe Ü Tıp Fak 1989; ISBN ; Agarwal C, Mathur AK, Gupta BN, Singh A, Shanker R. Synthetic detergents induced biochemical and histological changes in skin of guinea pigs. İndusexperimental Toxicol Res Centre 1990; 36: Bielinska T. Dielectric, haematological and biochemical studies of detergent toxicity in fish blood. Phys Med Biol 1987; 32 (5): Buehler EV, Newmann EA, King R. Two year feeding and reproduction study in rats with linear alkylbenzene sulfonate (LAS). Toxicol Appl Pharmacol 1971; 18: Daily LW, Schroeder RE. A teratology study of topically applied linear alkylbenzene sulfonate in rats. Fd Cosmet Toxicol 1980; 18: Hwang D E, Chen M Y, Yoshida T, Jeng S S. Toxic effects of linear alkylbenzene sulfonate on the tiger prawn penaeus monodon. Ecotoxicol Environ 1993; 26: Froebe C L, Simon F A, Rhein L D, Cagan R H, Kligman A. Stratum corneum lipid removal by surfactants: relation to in vivo irritation Dermatol 1990; 181: Putnam F W. The İnteractions of proteins and synthetic detergents. Adv Protein Chem 1948; 4: Moriyama R, Malino S. Effect of detergent on protein structure. Action of detergents on secondary and oligomeric structures of band 3 from bovine erythrocyte membrans. Biochem Bioph A 1985; 832: Misra V, Lal M, Chawla G, Viswanathan PN. Pathomorphological changes in gills of fish fingerlings (cirrhinamrigalaj by linear alkyl benzene sulfonate. Ecotoxicol Environ 1985; 10: Adachi K, Matsuhashi T, Nishizawa Y, Usukura J, Popinigis J, Wakabayashi T. Studies on urea synthesis in the liver of rats treated chronically with ethanol using perfused livers, isolated hepatocytes, and mitochondria. Biochem Pharmacol 1997; 50 (9): Almdal TP, Vilstrup H. Strict insulin therapy normalues organ nitrogen contents and the capacity of urea nitrogen synthesis in experimental diabetes in rats. Diabetol 1988; 1 (31): Fitzhugh G, Nelson A. Chronic oral toxicities of surface active agents. J Am Pharm Assoc 1987; 37: TÜRK HİJ DEN BİYOL DERGİSİ

15 ARAŞTIRMA Cilt 58, No 1, S : 7-10 Türk Hij Den Biyol Derg 2001 DAMINOZIT'İN TAVŞAN KARACİĞER GLUTATYON-S-TRANSFERAZ AKTİVİTESİNE ETKİSİNİN ARAŞTIRILMASI İsmihan GÖZE 1 İzzet YELKOVAN 2 Sevtap BAKIR 3 Ziynet ÇINAR 4 ÖZET Çalışmada tavşan karaciğerinden izole edilen Glutatyon-S-Transferaz'ın etkili bir pestisit olan daminozit ile etkileşimi incelenmiştir. Glutatyon -S-Transferaz enzimi in vitro şartlarda değişik dozlarda daminozit ile muamele edilerek, reaksiyonları gözlenmiştir. Bulgular 1-kloro 2,4 dinitro benzen (CDNB) substrat olarak kullanıldığında elde edilen aktivite ile karşılaştırılmıştır. Regresyon ve korelasyon analizi yapılmış ve sonuçlar spesifik aktivite olarak verilmiştir. Anahtar kelimeler: Daminozit, Glutatyon -S-transferaz AN INVESTIGATION ON EFFECT OF DAMINOZIDE TO THE GLUTATION-S-TRANSFERASE ACTIVITY IN RABBIT LIVER SUMMARY We analyzed the interaction between glutation-s-transferase, which is isolated from the liver of rabbits, and daminozide which is an effective pesticide. Glutation-S-transferase enzymes were treated with daminozide in vitro conditions at various doses, and the reactions were recorded. The observed activities were compared with the activity of 1-chloro 2, 4 dinitrobenzen substrate and a regression analaysis was performed to investigate the correlation. The result were expressed as spesific activites. Key words: Daminoside, Glutation S-Transferase GİRİŞ Çalışmada kullanılan daminozit (Süksinik asit 2-2 dimetil hidrazid) pestisitlerin bitki büyüme hormonu grubuna dahildir, verimliliği artırmak için tarımda kullanılır (1). Yapraktan absorbe edildiği için bitki ve meyvelerde kalıntı bırakabilir (2,3). Daminozitin hidrolizi ile oluşan metaboliti UDMH'nın (1.1 dimetil hidrazin) karsinojen olduğu ve DNA'yı metillediği bildirilmiştir (4-6). Glutatyon- S-transferaz (GST) detoksifikasyonda görevli bir enzimdir. İnsan dokularında farklı substrat özgüllüğü gösteren GST tipleri mevcuttur. Potansiyel olarak zehirli bazı elektrofilik ksenobiyotikler ile glutatyonun (GSH) sulfidril (SH) gruplarının konjuge olmasını sağlar. Bunlar çok işlevli enzim gruplarıdır, sadece GSH konjugasyonu katalizlemez; steroid yapılı hormonlarla tiroid 1 C.Ü. S.H.M.Y.Okulu 2 C.Ü. Tıp Fak. Tıbbi Biyoloji ABD 3 C.Ü. Tıp Fak. Biyokimya ABD 4 C.Ü. Tıp Fak. Biyoistatistik ABD Geliş tarihi: Kabul ediliş tarihi: Yazışma Adresi: Dr. İsmihan GÖZE, C.Ü.Sağlık Hizmetleri M.Y.Okulu Öğretim üyesi, SIVAS VOL 58, NO 1,

16 GÖZE, YELKOVAN, BAKIR, ÇINAR. DAMINOZIT'İN TAVŞAN KARACİĞER GLUTATYON-S-TRANSFERAZ AKTİVİTESİNE hormonlarını ve bazı ksenobiyotikleri bağlar ve yığılımını azaltarak sitotoksik etkilerini engeller (7-9). Bu çalışmada, besin zinciri yoluyla insanları etkileyen daminozit ile tavşan karaciğerinden izole edilen GST enzimi arasında in vitro şartlardaki etkileşimin araştırılması amaçlandı. GEREÇ VE YÖNTEM Ketamin anestezisi ile tavşanların karaciğerleri çıkarıldı. Tartılıp ağırlıklarının üç katı izotonik sıvı (0.15 M KCl) ilave edilip homojenize edildi (B.Braun Tip ). Homojenat 1.5 saat 1000 g'de santrifüj edilip (Beckman Model J2, JA21 rotor) süpernatan DEAE-selüloz kolondan geçirildi. Aktivitenin görüldüğü kısma amonyum sülfat çöktürmesi yapıldı. Presipitat potasyum fosfat tamponunuda çözülüp diyalizlendi. Dialize edilen materyal CM-selüloz kolondan geçirildi (10). Kolondan çıkan ve aktivite gözlenen kısım GST enzim kaynağı olarak kullanıldı ve aktivite saptandı (11). GST enziminin tepkime karışımı-substrat glutatyon, recipient 1 kloro 2,4 dinitro benzen (CDNB)-varlığında 12.5mM'dan, 300mM'a kadar bir skala içerisinde, her bir tepkime karışımına inhibitör olarak 0.1mM ve 0.01 mm hazırlanmış daminozit çözeltisi eklenerek, aktiviteler spektrofotometre de (Shimadzu UV-1201, UV-Vis, Nüve BM101 benmari ataşman) kinetik olarak ölçüldü. Bulunan enzim aktivite değerleri, kontrol (daminozit içermeyen tepkime karışımı) CDNB'nin normal aktivitesi ile karşılaştırıldı. Protein tayini Lowry yöntemi ile yapıldı (12). Araştırmanın verilerinin değerlendirilmesinde regresyon, korelasyon analizleri ve Kruskal Wallis waryans analizi kullanıldı (13). BULGULAR Araştırmamızda saptanan spesifik aktivite değerleri ve regresyon analizi sonuçları tablo 1'de verilmiştir. Verilere logaritmik dönüşüm yapılarak regresyon yöntemi uygulandığında CDNB doz miktarları ile 0.1M ve 0.01 M daminozit çözeltisi verilen gruplar ile daminozit uygulanmayan kontrol grubunun GST aktiviteleri arasında aşağıda regresyon denklemleri verilen doğrusal bağıntı bulunmuştur. Tablo 1: Tavşan karaciğer GST ile CDBN (1kloro 2,4 dinitrobenzen) ve daminozit'in spesifik aktivite değerleri (lineer regresyon analizi) CDNB mm r Daminozit 0.1M M Kontrol ygst= x CDNB (Kontrol-daminozitsiz) ygst= X CDNB (0.01M daminozit) ygst= x CDNB (0.1M daminozit) Aynı şekilde CDNB doz miktarı ile 0.1 M daminozit uygulanan grup arasında Aynı yönlü korelasyon vardır. CDNB doz miktari arttığında GST aktivite değerleri yükselmektedir (r=0.97). Aynı yönlü korelasyon 0.01 M daminozit çözeltisi için (r=0.95) ve kontrol grubu için de saptanmıştır (r=0 96). Bu üç korelasyon da istatistiksel olarak önemlidir. 0.1M. ve 0.01M daminozit çözeltisi uygulanan gruplar ile daminozit verilmeyen kontrol grubuna ait GST aktivite değerleri Kruskal Wallis varyans analizi ile karşılaştırıldığında gruplar arası farklılık önemsiz bulunmuştur (p>0.05). Tablo 2. Tablo 2: Daminozit verilen gruplar ile kontrol arasındaki GST Aktivite değerleri (Kruskal Wallis varyans analizi) GST aktivite değişimi x±se 0.1M-daminozit-GST 0.464± M daminozit-gst 0.390±0.006 Kontrol GST 0.407±0.006 Sonuç KW=1.3 p>0.05 TARTIŞMA Özellikle elmada verim artırıcı olarak kullanılan daminozit ile yapılan bazı çalışmalarda, yaprakta 0.02 mg/kg, meyvede mg/kg kalıntı bıraktığı bildirilmiştir (3,14). Daminozitin hidrolizi sonucu oluşan (1-1 dimetil hidrazid) 8 TÜRK HİJ DEN BİYOL DERGİSİ

17 GÖZE, YELKOVAN, BAKIR, ÇINAR. DAMINOZIT'İN TAVŞAN KARACİĞER GLUTATYON-S-TRANSFERAZ AKTİVİTESİNE UDMH'nin DNA yı metillediği (5,6), ayrıca mikronukleus artışına neden olduğu bildirilmiştir (15). Ancak bazı çalışmalarda ise karsinojenik etkisinin olmadığı belirtilmiştir (16,17) Daminozit verilen civcivlerde AST, ALP ve GGT değerlerinde anlamlı değişimler izlenmiş ve tümöre benzer yapılara neden olduğu belirlenmiştir (18). Kosharian ve ark. hidrazit türevleri LD50 dozlarının rat karaciğerlerinde etkisi üzerine yaptığı araştırmada bu dozun mikrozomal oksidasyonu inhibe ettiği, SOD aktivitesini azalttığı, lipid peroksidasyonunu aktive ettiğini göstermiştir (19). GST ksenobiyotiklerin etkisiz hale getirilmesinde görevli enzimlerden biridir Vessey ve Boyer (2-4 dikloro fenoksiasetik asit) 2-4 D, (2-4-5 trikloro fenoksiasetik asit) T herbisitleri ile yaptıkları araştırmada, bu maddelerin GST'nin bazı izoenzim formlarında inhibisyona neden olduğunu bildirmişlerdir (20). Ancak Cabral ve ark (21) GST aktivasyonunda değişime neden olmadığı bildirilmiştir. Bir diğer araştırmada daminozit uygulanan civcivlerde in vivo GST aktivasyonu incelenmiş, ince barsaklarda doza bağlı artış izlenirken, karaciğerde LD10'da artış, LD30'da ise inhibisyon bildirilmiştir (22). Araştırmamızda da in vitro şartlarda denediğimiz daminozid dozları, CDNB doz miktarına bağlı olarak GST aktivitesinde artışa neden olmuştur. Bulgularımız in vivo şartlarda daminozit kullanılarak yapılan araştırmada bulunan sonuçla paralellik taşımaktadır. Bu sonuca göre in vitro şartlarda daminozitin GST ile etkileştiği ve aktivitesinde değişime neden olduğu ileri sürülebilir. Ancak bu bulgunun daha hassas metotlarla ve ileri araştırmalarla desteklenmesi gerektiği kanısındayız. KAYNAKLAR 1.Nickell LG. Plant growth regulating Chemicals Vol 2. CRC Pres. Inc Boca Ratr ISBN (6) Florida USA Kvien C.S, De Palma R A, Raczynski A R; Effect of soil and foliar daminozide application on residüe levels in peanut J Agric Food Chem 1989; 37: Mol HG, Van Dam RC, Vreeken RJ, Steijger OM. Determination of daminozide in apple leaves by liquid chromatography-mass spectrometry. J Chromatogr A 1999; 12: 833(1): Mott L. Alar again: science, the media, and the public's right to know. Int J Occup Environ Health 2000; 6 (1): Mott L. Alar the aftermath. Science 1992; 7: 25 (5045) Sagelsdorff P, Lutz W.K, Schlatter; DNA methylation in rat liver by daminozide, 1.1 dimethylhydrazine and dimethylnitrosamine. Fundem Appl Toxic 1988; 11: Murray KR, Mayes P. A, Granner D. K, Rodwell WV. Harper'ın Biyokimyası I.Böl. 1993; 60: Zubay G. Biochemistry. 3rd Ed. Addisson Wesley CoUSA 1983; Boyer TD, Vessey D.A, Holcomb C, Soly N; Studies of the relationship between the catalitic activitiy and binding of nonsubstrate ligands by GST. Biochem J 1984; 217: Habig W, Jacoby W. Methods in Enzymology 1981; 77: Habig W, Pabst M, Jacoby W. GlutatIon-S-transferases. J Biol Chem 1974; 249 (25): Kaleti G, Leder WH. Protein-Lowry handbook of micromethods for the biological sciences. New York,Van Nostrand Reinhold Co. 1974; Sümbüloğlu K, Sümbüloğlu V. Biyoistatistik. 4. Baskı Özdemir Yayın. Ankara Papdopoulou-Mourkidou E. Postharvest- applied agrochemicals and their residues in fresh fruits and vegetables. J Assoc Anal Chem 1991; 74 (5): Korkmaz M, Çolak A, Sezgin I. Fare kemik iliği hücrelerinde in vivo olarak mikronukleus testi ile daminozitin etkisinin incelenmesi. Tr J Biology Cabral R, Hakoi K, Hoshiya T, Hasegewa R, Ito N. Lack of carcinogenicity of daminozide, alone or in combination with its contaminant 1,1 dimethylhydrazine,in medium-term bioassay.terat Carcinog Mutagen ;15 (6): VOL 58, NO 1,

18 GÖZE, YELKOVAN, BAKIR, ÇINAR. DAMINOZIT'İN TAVŞAN KARACİĞER GLUTATYON-S-TRANSFERAZ AKTİVİTESİNE 17.Hasegewa R, Cabral R,Hoshiya T, Hakoi K. Carcinogenic potential of some pesticides in a medium- term multi organ bioassay in rats. Int J Cancer. 1993; 28; 54 (3): Göze İ, Yelkovan I, Çınar Z; Daminozitin civcivlerdeki enzimatik etkileri ve histopatolojisi. Tr J Biology 1995; 19: Koshkarian AO, Kocharian ES, Aloian GA, Avakian AKh. Effect of plant growth regulators, hydrazine derivates, on the state of the microzomal systems of the liver. Biull Eksp Biol Med ; 106 (7): Vessey DA, Boyer TD. Differential activation and inhibition of diferent forms of rat liver GST by the herbicides 2-4 D and 2-5 D. Toxic Appl Pharm 1984; 73: Cabral R, Hoshiya T, Hakoi K, Hasegawa R,Fukushima S, Ito N. A rapid in vivo bioassay for the carcinogenicity of pesticides. Tumor 1991; 77 (3): Siliğ Y, Çelik VK, Atalay A. Daminozit uygulanmasından sonra elde edilen civcivlerde karaciğer sitoplazmik GST ve mikrozomal nitrozo dimetilamin demetilaz aktivitesindeki değişiklikler. Tr J Biology 2000; 24; TÜRK HİJ DEN BİYOL DERGİSİ

19 ARAŞTIRMA Cilt 58, No 1, S : Türk Hij Den Biyol Derg YILLARI ARASINDA İZOLE EDİLEN SALMONELLA VE SHIGELLA SUŞLARININ ANTİBİYOTİK DUYARLILIKLARI Çiğdem KUZUCU 1 Eda BAKTIR 1 Nilgün ACAR 1 ÖZET Bu çalışmada yılları arasında izole edilen 37 Salmonella ve 103 Shigella suşunun disk difüzyon yöntemi ile antibiyotik duyarlılıkları araştırılmıştır. Salmonella türlerinin 25 i gaita, 11 i kan ve biri safradan izole edilmiştir. Gaita izolatlarında ampisilin, siprofloksasin ve trimetoprim-sulfametoksazol test edilmiştir. Barsak dışı izolatlarda ilave olarak kloramfenikol ve sefotaksim kullanılmıştır. Salmonella typhi suşlarının tümü antibiyotiklerin hepsine duyarlı bulunmuştur. Diğer Salmonella türlerinde ve Shigella larda ampisilin direnci sırasıyla %10.8, %47.5 ve trimetoprim-sulfametoksazol direnci %8.1, %49.5 olarak bulunmuştur. Siprofloksasin, sefotaksim ve kloramfenikole direnç görülmemiştir. Anahtar kelimeler: Salmonella, Shigella ANTIBIOTIC SUSCEPTIBILITIES OF SALMONELLA AND SHIGELLA STRAINS ISOLATED BETWEEN SUMMARY In this study, in vitro antimicrobial susceptibilities by disk diffusion method were investigated on 37 of Salmonella sp and 103 of Shigella sp isolated between Twenty-five of Salmonella strains were isolated from stool, 11 from blood and one from bile. Ampicillin, ciprofloxacin and trimethoprim-sulfamethoxazole were tested in stool isolates. Cefotaxime and chloramphenicol were used in extraintestinal isolates additionally. All of Salmonella typhi strains (17 of isolates) have been found to be susceptible to all antibiotics. In other Salmonella strains and S h i g e l l a sp antimicrobial resistance to ampicillin was found 10.8%, 47.5% and trimethoprimsulfamethoxazole 8.1%, 49.5% respectively. All strains were susceptible to ciprofloxacin, cefotaxime and chloramphenicol. Key words: Salmonella, Shigella GİRİŞ Salmonella ve S h i g e l l a i n f e k s i y o n l a r ı dünyada yaygın olarak görülmektedir. Shigella infeksiyonlarında hastalığın süresini kısaltmak ve mortaliteyi azaltmak için etkili antimikrobiyal ajanların kullanılması gerekmektedir. Başlıca problem organizmanın duyarlı olduğu antimikrobiyal ajanların seçilmesidir, çoğul direnç önemli bir problemdir. S a l m o n e l l a gastroenteriti hariç diğer S a l m o n e l l a infeksiyonlarında tedavi gereklidir (1). Tifo halen önemli bir sağlık problemi olmaya devam etmektedir. Gelişmekte olan ülkelerde antibiyotik direnci nedeniyle hastalık mortalite ve morbiditesi yüksek olabilir. Dünyanın belli coğrafik 1 S.B.Ankara Eğitim ve Araştırma Hastanesi, Mikrobiyoloji ve Klinik Mikrobiyoloji Bölümü, Ankara. Geliş tarihi: Kabul ediliş tarihi: Yazışma Adresi: Dr. Çiğdem Kuzucu, İnönü Üniversitesi, Turgut Özal Tıp Merkezi, Mikrobiyoloji ve Klinik Mikrobiyoloji Bölümü, MALATYA VOL 58, NO 1,

20 KUZUCU, BAKTIR, ACAR YILLARI ARASINDA İZOLE EDİLEN SALMONELLA VE SHIGELLA SUŞLARININ bölgelerinde tifo dışı Salmonella serotiplerinde de yüksek düzeyde antibiyotik direnci bildirilmiştir (2). Bu çalışmada laboratuvarımızda yılları arasında izole edilen S a l m o n e l l a ve S h i g e l l a suşlarının bazı antibiyotiklere karşı duyarlılıkları araştırılmıştır. GEREÇ ve YÖNTEM Çalışmaya yılları arasında laboratuvarımızda izole edilen 37 Salmonella ve 103 Shigella suşu dahil edildi. Salmonella suşlarının 25 i gaitadan, 11 i kandan, biri safradan izole edildi. Gaita örnekleri Gram negatif sıvı (GN) besiye-rine alındıktan dört-altı saat sonra kanlı, eosin- methylene blue (EMB) ve xylose lysine deoxycholate (XLD) besiyerlerine pasaj yapıldı. EMB ve XLD besiyerlerindeki şüpheli kolonilerden biyokimyasal testler çalışıldı. Bakteriler Salmonel - la ve Shigella antiserumları (Difco) kullanılarak tiplendirildi. Antibiyotik duyarlılıkları disk difüzyon yöntemi ile NCCLS standartlarına uygun olarak yapıldı (3). Gaitadan izole edilen Salmonella ve S h i g e l l a suşları için ampisilin, siprofloksasin, trimethoprim-sülfametoksazol (TMP-SMX); barsak dışı kaynaklardan izole edilen Salmonella suşları için bu antibiyotiklere ilave olarak kloramfenikol ve sefotaksim test edildi. BULGULAR İzole edilen S a l m o n e l l a suşlarının 17 si S.typhi, 17 si S.typhimurium, üçü S.paratyphi B olarak identifiye edilmiştir. S. t y p h i s u ş l a r ı n d a çalışılan antibiyotiklere karşı direnç görülmemiştir. S a l m o n e l l a türlerinde antibiyotik direnci Tablo 1 de gösterilmiştir Ampisilin direnci S.typhimurium suslarında (2/17) %11.8 ve S.paratyphi B suslarında (2/3) %66.7 ve trimethoprim-sülfametoksazol direnci S.typhimurium için (3/17) %17.6 olarak bulunmuştur. Siprofloksasin, kloramfenikol ve sefotaksime direnç görülmemiştir. Bir S. t y p h i m u r i u m suşu hem ampisilin hem de trimethoprim-sülfametoksazole karşı dirençli bulunmuştur. İzole edilen S h i g e l l a suşlarının 59 u S.flexneri, 36 sı S.sonnei, 6 sı S. dysenteriae, 2 si S.boydii olarak identifiye edilmiştir. Shigella türlerinde ampisilin direnci %47.5, trimethoprim-sülfametoksazol direnci %49.5 olarak bulunmuş; siprofloksasine ise direnç görülmemiştir. Shigella türlerinde antibiyotik direnci Tablo 2 de gösterilmiştir. 17 S.flexneri ve bir S.dysenteriae suşunda hem ampisilin hem de trimethoprim sülfametoksazol direnci birlikte görülmüştür. Tablo 1: Salmonella türlerinde antiyotik direnç durumu İZOLAT Ampisilin Trimethoprimsülfametoksazol Dirençli suş % Dirençli suş % (n) (n) S.typhi (n=17) S.typhimurium (n=17) S.paratyphi B (n=3) Toplam (n=37) Tablo 2: Shigella türlerinde antiyotik direnç durumu İZOLAT Ampisilin Trimethoprimsülfametoksazol Dirençli suş % Dirençli suş % (n) (n) S.flexneri (n=59) S.sonnei (n=36) S.dysenteriae (n=6) S.boydii (n=2) Toplam (n=103) TARTIŞMA Salmonella ve Shigella infeksiyonları özellikle temiz su sistemine yönelik alt yapının yetersiz olduğu; insan dışkısının su ve gıdaya bulaştığı, kişisel hijyenin önemli olmadığı ülkelerde önemli bir halk sağlığı problemidir (4,5). S a l m o n e l l a gastroenteriti olan hastalarda ve geçici barsak taşıyıcılarında antibiyotik tedavisi gerekmemekle birlikte bakteriyemi veya enterik ateşli hastalarda kinolon, kloramfenikol, trimetoprim-sülfametoksazol veya beta-laktamlar kullanılmalıdır. Birinci ve ikinci kuşak sefalosporinler ve aminoglikozidler in vitro etkili 12 TÜRK HİJ DEN BİYOL DERGİSİ