bilimname XLY, 2010/2, KÖLELİGE YAKLAŞIMiı Mehmet Nadir ÖZDEMİR Dr., Başöğretmen, Konya/Selçuklu Anadolu ihl m nadir _ozdemir@hotmail.

Transkript

1 bilimname XLY, 2010/2, İNSAN HAKLARI BAGLAMINDA HZ. PEYGAMBER'İN KÖLELİGE YAKLAŞIMiı Özet Mehmet Nadir ÖZDEMİR Dr., Başöğretmen, Konya/Selçuklu Anadolu ihl m nadir _ozdemir@hotmail.com İsli'un öncesi dönemde kölelik babadan oğula geçiyordu. İlk Müslümanlar bütün dünyada yaygın olan bu ınüesseseyi hazır buldular. İslam köleler konusunda son derece geniş ve önemli sonuçlar doğuran bir ısiahat hareketi gerçekleştirıniştiı: İnsanların köle ve hür diye ikiye ayrılıp kölelere adaletsizlik yapılınasına karşı çıkan Hz. Peygamber her fırsatta kölelerin yaşam standartlarını ve sosyal seviyelerini yükselterek onları hür insanlarla eşit yapmaya çalişmıştır. Hz. Peygamber'in hayatında özellikle iki azatlı köleden söz edilir; Ümmü Eymen ve Zeyd b. Harise. Her ikisi de İslam öncesi dönemde köleleştirilmiş kişilerdi. Hz. Peygamber ikisini de azat etmişti. Hz. Peygamber'in azatlı cariyesi Mariye de burada zikredilebilir.. Hz. Peygamber Bedir savaşında izlediği yöntemle de amacının esirleri köleleştirmek olmadığını göstermiştir. Hicretin beşinci yılında Beni Mustalık Gazvesinde esir olarak ele geçirilen kadın ve çocuklar köle olarak Müslümanlara dağıtıldı. Hz. Peygamber bunların içinden Cüveyriye ile nikahlanınca sahabe de ellerindeki esirleri karşılıksız serbest bırakmıştır. Ardından Mustalıkoğulları Müslüman oldular. Hayberin fethinden sonra ise Hz. Peygamber Yahudi kabile reisinin kızı Safiye ile evlendi. Huneyn Gazvesinin ardından alınan ganimetler ve esirler Cirane'de toplandı. Esirlerin kurtuluşu için gelen bir heyetin isteği üzerine Hz. Peygamber tüm esirleri karşılıksız serbest bıraktı. Sahabe de payiarına düşen esirleri salıverdiler. Taif kuşatmasında Hz. Peygamber soğuk savaş yöntemini uygulayarak "Düşmanın elinde bulunan kölelerden kim gelir de İslaın'a girdiğini açıklarsa hürriyetlerine kavuşacak, onlar Allah'ın azatlılarıdıı " ı. Bu makale ıvıayıs 2009 tarihlerinde Çanakkale 18 Mart Üniversitesi ilahiyat FaklUtesi tarafından düzenlenen " İnsan Hakları ve Din Sempozyumu"na sunulan tebliğin gözden geçirilmiş şeklidir.

2 76 M. Nadir Özdemir buyurdu. Bu çağrıya 80 köle kulak verdi. Çağdaş dünyada insan haklarının güvenceye alındığı ilk hukuk metni 12 Haziran 1776 tarihli Virginia Anayasasının başındaki haklar bildirgesidir. Kölelik 1870'Ierde kaldırılıncaya kadar bütün dünyada devam etmiştir. 10 Aralık 1948 tarihinde insan hakları uluslararası boyuta taşınmıştır. Söz konusu tarihte yürürlüğe giren İnsan Hakları Bildirgesinin dördüncü maddesi şöyledir: "Hiç kimse kölelik veya kulluk altında bulundurulamaz, kölelik ve köle ticareti her türlü şekliyle yasaktır:' Kadın hakları da insan haklarının bir boyutunu oluşturmaktadır. Kadınların siyasal ve toplumsal mücadelesi esas olarak XVIII. yüzyılda başladı. Feminizmin ortaya çıkışı da bu döneme rastlar. Feminizmin doğuşu ile modernleşme, burjuva devrimi ve rasyonel insanı temel alan doğal ve evrensel insan hakları teorisinin gelişimi arasında yakın bir ilişki olduğu açıktır yılmda kadınlara karşı her türlü aynıncılığın önlenmesi sözleşmesi imzalandı yılında imzalanan Paris Şartı da insan hakları konusunda önemli sayılabilecek bir aşamadır. İnsan haldarı ihlallerinin en yoğun bir şekilde yaşandığı alanlardan biri de hiç şüphesiz savaşlardır. Yakınçağda ve günümüzde yaşanan savaş Iarda alınan esiriere çok kötü davranıldığı bilinen bir gerçektir. Oysa Hz. Peygamber'in uygulamasında esirler adeta bir misafir kabul edilmiştir. Giriş İslam dini geldiğinde köleliği hazır buldu. İnsarıların eşitliğini esas alan İslam yumuşalç bir geçişi ön gördti. İslam'ın eşitliği esas alan mesajını duyan ve efendilerinin zulmünden bunalan köleler İslfun'a yönelmekte gecikmediler. Hz. Peygamber, bir taraftan yürürlükte olan köleliği ıslah ederken öte yandan hem özel hayatındaki, hem de savaşlardaki uygulamalanyla kölelerin de toplumun bir parçası olduğunu eski ve yeni dünyaya gösterdi. Bu çalışmamızda insan haldan açısından Hz. Peygamber'in köleliğe bakışını incelemeye çalıştık Hz. Peygamber'in köle ve cadyelerinin olup olmadığı konustma temas ettik. Araştırmamızın kapsamına çağdaş dünyada köleliğin ne zaman kaldırıldığım, hangi uluslar arası arılaşma ve sözleşmelerde söz konusu edildiği ve feminizmin doğuşu konularını da dahil ettilç.

3 İnsan Hakları Bağlanıında Hz. Peygamber'in Köleliğe Yaklaşımı İslam Öncesi Dönemde Toplum Hayatında Kölelerin Durumuna Genel Bir Bakış İslam öncesi dönemde Arapların hayatında önem arz eden başlıca dört şey varclı: Bunlar; 1-Put, 2-Deve, 3-Silah, 4-Köle( ve cari ye). Bunlardan birincisi inançlarını, il<incisi hayatlarını kolaylaştıran binelderini, üçüncüsü savaşçı ve yağmacı ruhlarını temsil ediyordu. Dördüncüsü ise hayatlarını kolaylaştırıyordu. Meldce ve çevresi ticari ve dini bir merkez olması nedeniyle açık bir bölgeydi. Panayıdar düzenleniyor, çevre bölgelerden haccetmek üzere gelenler oluyordu. Bölgenin bu özelliği çeşitli ırk ve renklerde insanların buraya yönelmelerine neden oluyordu. 2 Meldce'de köle ticaretinin Meldce'nin fethedilip Kabe'nin putlardan temizlenmesine kadar devam ettiği söylenebilir. Nitel<İm Abdullah b. Cüd'an köle ticareti yapıyordu. Köleler genellilde Habeşistan'dan getirilmekteydi. Bu arada Meldce'nin değil de Yemen'in köle ticaretinde merkez olduğunu belirtmeliyiz. Örneğin Bilal-i Habeşi Meldce'ye Yemen pazarından getirilmişti. 3 Bu dönemde köleliğin başlıca ilci kaynağı vardı; Savaşlarda alınan esirler ve köle ticareti. Ticaret Araplardan veya insan kaynaldarı baleımından zengin olari Ceziratü'l Arab, Hind, Sind, Fars, Iralc, Şam, Mısır, Sudan ve Habeş'den çeşitli usullerle ithal edilen kölelerden oluşuyordu: Sık sık kabileler arasında savaşlar olduğundan ganimetler alınıyordu. Ganimetler arasında cariyel er de önemli bir yer tutuyordu. Merzuki'nin naldettiğine göre Halid b. Kays b.mudallel Beni Esed kabilesinden bir grupla savaştı. Galip gelen Halid bir cariyeyi ganimet olarale ele geçirdi. 5 Kölelik babadan oğula geçen bir kast sistemiydi. 6 Geniş ölçüde yayılmış olan kölelik, artık kurumsallaşmıştı. 7 Esirleri köleleştirdilderi gibi sattıldarı da oluyordu. Arapların senenin belli aylannda kurduldan pazarları varclı. Rebiulevvel ayının ilk gününde Dumetu1 Cendel'e gelirlerdi. 8 Kervanlarıyla köle ticareti yapan ve büyük bir servete kavuşan Abdullah b. Cüd'an bu dönemin en önemli tacirlerinden biriydi. 9 :!. Lombard, Maurice, İlk Zafer Yillamıda İslam, çev. Nezih Uzel, İstanbul, 1983,s İbn Sa'd, Muhammed, et-tabakatü'(kiibra, Beyrut, 1968, Ill, Mahmud Mikdad, el-lvlejiali Jle Nizamu'l- Ve/ii, Dımaşk, 1988, s. 53,54. 5 ısfahani, Ebu'! Ferec Ali b.hüseyin, el-egiinf, Kahire, 1974, XIY,146; Merzuki, Ebu Ali Ahmed b. Muhammed, Kitabu'l Ezmilıe Jle'l Emkilıe, Kahire, b.t.y, ı, Çağatay,Neşet, İslam Dönemine Dek Arap Tarihi, Ankara, 1989), s Derveze, İzzet, Kur'mı'a Göre Hz.J\.tuhaımııed'i11 Hayatı, çev. Mehmet Yolcu, İstanbul, 1995, I, Kalkaşendi, Ahmed b.ali, Subhu'!A'şa fi Smaati'!İnşa, şrh. Muhammed Hüseyin Şemsüddin, Beyrut, 1407/ 1987, ı, Mes'udi, Ebu'! Hasan Ali b.hüseyinmurucıız Zeheb Jle Meadini'l CeJiher, thk. Said Muhammed, Beyıut, 197, II, 293; Fayda, Mustafa,"Abdullah b.cüd'an~ DİA, İstanbul, 1988, I, 93,

4 78 M. Nadir Özdemir Söz konusu düzen öylesine hukuksuz bir biçimde hüküm sürüyordu ki örneğin bir erkek başkasının cariyesiyle ilişki kuruyor, çocuk dünyaya gelirse önce çocuğu sonra da annesini satın alıyordu. 10 Soy üstünlüğüne dayalı bir hayat anlayışları olan Araplar 11 kölelerine çobanlık 12 cariyelerine ise zenginlerin evlerinde sütannelik ve dadılık yaptırırlardı. 13 Köleler 1 ayrıca ticari hizmetlerde de kullanılırdı. 14 Cariyelerden def çalmayı bilenleri düğünlerde def çalıp oynarlar, evlenecek kızı eşinin yanına kadar götürürlerdi. 15 Müzik bilenleri şarkı söylerdi. 16 Cariyelerini fuhşa zorlayan Kelb kabilesi gibi kölelerini kötü yolda kullananlar da vardıy İslamiyet'in Doğuşuyla Kölelerin Hürriyetlerine Kavuşturulması Süı;eci Ortaçağın hemen bütün toplumlannda olduğu gibi Müslüman toplumda da köle sınıfı vardı ve toplumun en alt kesimini oluşturuyordu. 18 İslam, köleler konusunda son derece geniş ve önemli sonuçlar doğuran bir ıslahat hareketi gerçeldeştirdi. İslam'dan başka hiçbir medeniyet çevresinde azatlı kölelerin teşkil ettiği hükümdar hanedanlarının kurulduğu görülmemiştir. 19 İli< Müslümanlar bütün dünyada yaygın olan bu eski müesseseyi hazır bulmuşlar, bunu icat etmemişlerdir. İslam dini nezdinde kölelik ne bir cezalandırma ölçüsü, ne de ekonomil< amaçlarla yararlanılan basit bir askeri ganirnettir. Bilaids beşeri bir ıslah müessesesidir. 20 İslam köleliğin varlığını kabul etmelde birlikte 21 esasen bu konudalö cahiliye toplumunun ittifalmı da yerle bir etmişti. ıo. İbn Habib, Ebu Cafer Muhammed b.habib, Kitabu'l Mulıabber, Beynıt, b.t.y, s.34d; aynca bkz. Küçük Türk-İslanı Ansiklopedisi, "Abd~ İstanbul, 1974, I, 5. ı ı. Günaltay, Şemsedclin,"Selçuklularm Horasmıa İndikleri Zaman İslam Dünyasının Siyasa~ Sosya~ Ekonomik ve Dini Durumu; Belleten, Sayı:25, Ankara, 1943, VII, Zuhe}T b. Ebi S elma, Divan, Be}TUt, 1964, s.47; Ahmed Muhafaza, er-rakikji'llviiictemai'!arabiyyi'l İslami hatta Seınıti'z Zenc, '(Master Tezi), Amman, 14{) , s Mazaher~ Ali, Ortaçağda Miislünıaıılamı1Cışayışları, çev. Bahriye Üçok, İstanbul, b.t.y, s " Ahmed Muhafaza, s İbn İshal<, Muhammed,Sire, thk. Muhammed Hamidullalı, Konya, 1981/14{)1, s. 58; İbn Abclirabbih, Ahmed b. Muhammed, el-lkdu'l Ferid, b.y.y, 1954/1373, VI, 42; Isfahani, a..g.e., XI, 165. t6. Ahmed Muhafaza, er-rakikfi'l Miictemai'l Arabiyyi'l İslami hatta Sevrati'z Zenc, s İbn Habib, a.g.e., s "' Mez,Adam,"Ortazaman Türk-İslam DünyasmdaAdetler;çev.Cemal Köprülü, Ülkü, Sayı:7l,Ankara, 1939, xıı, Hamidullalı, Muhammed, İslam Peygamberi, çev. Salih Tuğ, İstanbul, 1991/1412, II, ıl. Hamidullah, İslam Peygamberi., Il, 28; Fendoğ!u, Hasan Tahsin, İslfinı ve Osmanlı Hukukunda Kölelik ve Cariyelik, İstanbul,l996, s ı. Lewis, Bernard, Ra ce And Slavery in the Middle East, New York: Oxford University, 1990, s. 5, 6.

5 İnsan Hakları Bağlanıında Hz. Peygamber'in Köleliğe Yak/aşlnıl 79 Köleler İslam'ın ilk yıllarında orantısız bir biçimde Müslüman toplumun geniş bir bölümünü teşkil ettiler. Rivayet edilen bir hadise göre, Müslüman olan ilk sekiz kişiden beşi köle kökenli idi. 22 Kölelerin durumu pek acıklıydı. Ağır işkencelere uğradılar. Bunlardan_ bir losını bu işkenceler karşısında hayatlarını kaybettiler. Hz. Ebubekir bunları himaye ediyordu. Erkek kölelerden Bilal ve Amir b. Füheyre'yi kadınlardan da Urırn Ubeys, Zinnire, Nehdiye ve Lubeyne'yi bedellerini ödeyip satın aldı ve derhal onları azat etti. Kendisi diğer köleleri de satın almak istemiş fakat efendileri, yüksek bir fiyat teldif edilmesirte rağmen onları satınayı reddetınişlerdi. 23 Bazı hukukçular, köleliği irıançsızlığın bir cezası olarak nitelemişler, inancı olmayan, cizye vergisini de benimseyen kişilere ceza' vermek gerek-tiği kanaatine varmışlardı. 24 Ancal<:, nasslarda "köle edinirı" şeklirıde tek bir emir bulunmadığı ve köle azadı emredildiğirıe göre bu, geçici bir cezadır. 25 Bu yönüyle köle ve cariye hukukundan İslamiaştırma siyaseti noktasında yararlanıldığı anlaşılıyor. 26 Aynca kölelikten, eşleri ölmüş, destekten yoksun kalmış insanlara, nafakaları olmayanlara fatihlerin yardım etmesi noktasında da yararlanılmıştırp Köleliği doğuran asıl sebep, savaş ve bunun doğurduğu sonuçlardır. Kur'an ayetleri, Resulullah'ın tatbileatı ve İslam hul<:ul<:çularının ittifakla belirttilderi görüşlere göre, İslam ordularının başkumandanı, milletlerarası karşılıldı il<:i üll<:e arası veya tüm dünya üllcelerini içine alan bir anlaşmanın yolduğu çerçevesirıde, hiçbir fidye almalcsızın; ı-serbest bıral<:ma, 2-Bir kurtuluş fidyesi alma yahut harp esirlerinin mübadelesi, 3-0nları köle konumuna sol<:ma şeklirıde savaş esirlerinin kaderini tayin etme yetlcisirıe sahiptir. 28 Kölelerin toplumda aşağılanıp horlanmasına karşı çıl<.an Hz. Peygamber, her fırsatta onların sosyal statülerini yükseltıneye çalışrnıştır. 29 Yani isianı'da hürriyet esas, kölelil<. ise geçici bir vasıftır. Köleler mal sahibi olamazlar, buna karşılık efendileri onlara; yediiderinden yedirmek ve giydilderinden de giydirmek zorundadırlar. n. Pipes, Daniel, Slave Soldiers And Islam, London, 1981, s Hamidullah, İslam Peygamberi, ı, Teftazani, Sa'duddin Mes'ud b. Ömer, Şerhü't-Telvih ala't-tavdi/ı li Metni't-Tenkih fi Usııli'l Fıklı, Beyrut, 1377/1957, II, 70 :s. Fendoğlu, a.g.e., s.l5l. :!6. Fendoğlu, a.g.e., s.152 Tl. Ebu Sade, Abdulhamid İbrahim Berekat, Nazariyyetü'l Muamele bi'l mis! fi'l Harb (Doktora Tezi), Kahire, b.t. y., s. 219; Hamidullah, İslam Peygamberi, II, Hamidullah, İslam Peygamberi, II, 693. :!9. Savaş, Rıza, Hz. Peygamber Devrinde Kadm, Bursa, 1991, s. 194.

6 so M. Nadir Özdemir Kölelerin hürriyetlerine kavuşmaları için zekat gelirlerinden pay ayrılır. 30 İslam, köleliği tanıdı ve Müslümanlar tarafından kölelik hukuku uygulandı. Hz. Peygamber'in uygulamalarında da görüyoruz ki İslam dininde kölelere iyi davranmak esastı. Müslümanlara kölelerini azat etmeleri hususunda teşvikte bulunulmuş, kölelere de hürriyetlerini kazanmaları konusunda kolaylıldar sağlanmıştır. İslam'da kölelerin azat edilmesi sadece hukuki ve insani bir anlaşma değil, ama aynı zamanda manevi bir görevdir. Kölelerini azat eden çok sayıda Müslüman bu görevi yerine getirmiştir. 3 ı Kölelil<, esasen azat yoluyla sona erse de İslfımiyet, köleliği azaltmal< ve niha. yet bertaraf etmek amacıyla birtalom sona eriş yolları daha kabul etmiştir. Bunlar; ı-gönüllü azat, 2-Kefaret borcu olaral<:azat, 3-Mükatebeyoluyla azat, 4-Mecburl veya kanuni azat, S-Ölüme bağlı azat, 6-Ümmü veled,?-devlet tarafından azat. 32 Kölenin azat edilmesi İslam hul<ul<:unda "ıtl<:, tahrir, fek" gibi kavramlarla ifade edilir. "M ev la~' kelimesi de hem "azat eden efendi" hem de "azat edilen köle" anlamına gelir. 33 Kölelerin alım-satım muamelesi ve azat edilmesi v.s ile ilgili konularda yazılı vesikalar düzenlenıniştir. 34 Ancak insanlık onurunu koruma adına kölelerin hul<:ul<ul1da yapılan düzenlemeler hiçbir zaman onları h ür insanlar konwnuna yükseltememiştir. Kölelerin köle olarak kaldıldarı sürece h ür kişilerle eşit olmayan, ikincilbir konumda bulundukları Kur'an'da 35 da ifadesini bulm~ş bir gerçektir. 36 İlk dönem İslam toplumunda esir olarak Müslümanların himayesinde bulunan köle ve cariye sayısı bir araştırmaya göre sadece 42l'dir sahabiden yalnızca lol'i köle konumunda olup bunlardan da bazıları zaman içerisinde hürriyetlerine kavuşmuştur. Bu sayı da %4,4 gibi bir yüzdeye tekabül etmektedir. Esir anlamındaki 30 Yeniçeri, Celal, İslam'da DeFlet Bütçesi, İstanbul, 1984, s ı. Yahya Oyewole Imam, "Emmıicipation ofslaves in tlıefirst Century oflslam; Thelslamic Quarterly,No:2, England, 1996, XL, Bkz. Zuhayli, Vehbe, İslam Fıkhı Ansiklopedisi, çev. Ahmet Efe, Beşir Eryarsoy, H.Fehmi Ulus, Abdurrahim Ural, Yunus Vehbi Yavuz, Nurettin Yıldız, İstanbul, 1994, c. III, s. 361; c. X,s. 329, Nur Suresi, 33; Aydın, M. Aldf, "Köle",DİA, Ankara, 2002, XXVI, 243; ayrıca bkz. Özdemir, Mehmet Nadir, İslam'm İlk Dö11eminde Kölelik Abbasilerin İlk Yüzyılı, İstanbul, 2006, s. 20,21. :H. Hamidullah, İslam Peygamberi, II, 711. :ıs. Rum 30/28: Bu ayet Kur'an Yolu isimli tefsirde bir örnek ile şöyle açıklanmaktadır: Mesela bir fabrikanın sahibi orada çalıştırdığı işçilerin emeğini satın aldığı ve bu emeğe sahip olduğu fikri ve duygusuyla hareket eder; sosyal ınülahazalarla işçi hakları konusunda ne kadar mesafe alınırsa alınsın, onların kendisine ait bütün ınal varlığı hatta sırf o fabrikanın mülkiyeti üzerinde eşit h aldara sal1ip olmasına razı olmaz. ( Kur'an Yolu Türkçe Meal ve Tefsir, DİB, Ankara, 2008, rv; 311) 36. Aktan, Hamza, Hz. Peygamber Döneminde Kölelik Olgusu ve İnsan Özgürlüğüne Kur'aııf Yaklaşım, Atatürk Üniversitesi, İlahiyat Fakiiltesi Dergisi, Erzurum, 2001, XVI, 1662, 63.

7 İnsan Hakları Bağlanıwda Hz. Peygamber'in Köleliğe Yaklaşımı 81 köle% 80.84'ü oluşturmaktadır. Toplam köle ve cariye sayısı ise %19.16'dır. 37 Hz. Peygamber Köle Edinmiş Midir? İslamın ilk vahyi ile ortaya çıkan tavır beraberliği sosyolojik ve psikolojik iki ayrı yorum ortaya çıkardı. Hz. Ebubekir zengindi, mevki ve itibar sahibiydi. Fakat buna karşın Zeyd köleydi, cemiyet içerisinde en aşağı sınıfa mensuptu. Hz. Hatice ise bir hanımdı. Halbuki o çağlarda kadınların toplumsal herhangi bir statüleri yoktu. İslam cemiyet içerisinde farldı sınıflara mensup olanları, bir iman etrafında birleştirmekte ve daha ilk günlerde sınıfsız ideal toplumun temellerini atmal<taydı. 38 Hz. Muhammed'e Meldçe'de "el-emin" lakabının verilmesi, kimsesiz, düşkün, yetim ve kölelerin kendisine sığınmasını sağlıyordu. 39 Hz. Peygamber, toplumdald birtalum bireysel, dünyevi konumları ve zenginlilderindeld farldılıldarına rağmen kişilerin özünde taşıdıldarı değerde eşitlik aramış, bu prensiplerle taldp edilen karşılıldı ilişkiler ve vazifeler Allah'a gösterilen ihlas ile belirlenerek derinleştirilrniştir. 40 Kaynaklarda Hz. Peygamber'in kölesi (rakik, gulam, abd) olarak tanıtılan bir kimse ile karşılaşmıyoruz. Çünkü o, kölelerini azat etmiştir. Kaynaldarda bu ldşiler Rasulullah'ın azatlısı olaralç isimlendirilmel<tedir. Hz. Peygamber'in hayatında özellilde ild köleden söz edilir. Birisi Ümmü Eymen, diğeri ise Zeyd b. Harise adındald bir delikanlı dır. Her ikisi de İslam öncesi dönemde köleleştirilmiş kişilerdir:ıı Ümmü Eymen, Hz. Peygamber'in babasının hizmetçisidir. O'na miras kaldı. O da asıl adı Bereke olan Ümmü Eymen'i azat etti. Ubeydullah el-hazred Mekke'de onunla evlendi. Eymen doğdu. Evlendil<ten sonra Hz. Hatice Hz. Peygamber'e Zeyd b. Harise'yi hediye etti. Rasulullah Zeyd'i azat etti.'n Hz. Peygamber Müslümanların kanlannın denliliğine ve eşitliğine, Arabın Aceme, Kureyşli'nin veya Haşimi'nin başka Müslümanlara, asli hürün azatlı köleye, bilginin ya da emirin cahil veya emir altındaiiliere üstün olamayacağını hükme bağlamıştır. 43 Kendisi vefat ettiğinde geriye bıral<tığı tek bir köle bile kalmamıştı Bireh-ul, Mehmet-Fatih Mehmet Yılmaz, Peygamber Gülllerinde Sosyal Hayat ve Aile, Konya, 2001, s. 94, Daryal, Ali Murat, İs!Cını'm Doğuş ve İlk Yayılışımn Psiko-SosyalAçıdmı Tahlili, İstanbul, 1999, s. los. 39 Daryal,a.g.e, s.71,72. -ıu. Hamilton, A.R. Gibb, İslcırn Medeniyeti Üzerine Araştırnıalaı; çev. K. Dw-al<, H. Yıicesoy, K Dönmez, İstanbul, 1991, s. 17. 'ı. Aktan, Hz. Peygamber Döneminde Kölelik Olgusu ve İnsan Özgürlüğüne Kurant Yaklaşım, s z. İbn Sa'd, Ebu Abdullah el-basri ez-zühri, et-tabakatü'l Kiibra, Beyrut, b.t.y, I, ı:ı. Ibn Teymiyye, es-siyasetii'ş Şer'iyye, çev. Vecdi Akyüz, İstanbtıl, 1999, s "' ibn Hacer el-askalani, Ahmed b. Ali, Biiluğıı'llvferam, çev.ve şrh. Ahmet Davudoğlu ISelarnet Yolları, İstanbul, 1972, IV, 2.

8 82 M. Nadir Özdemir Ayrıca çok sayıda köleye sahip kimseler nezdinde bunların azat edilmesi için telkinlerde bulunmuştur. Örneğin Hz. Peygamber, Cerir b.abduilah aracılığıyla Yemen hükümdan Zülkela el-himyeri'ye bir mektup göndermiş, o da bunun üzerine eli alhndaki 4000 köleyi azat etmişti. Ayrıca güneş ve ay tututmaları sırasında köle azat etmeyi tavsiye etmiştir. Köleleri~ hiçbir karşılık beldenmeksizin gönüllü olara!< azat ı edilmesi bu ilk örnelder doğrultusunda İslam tarihi boyunca devam etmiştir. 45 Hz. Peygamber'in azatlıları hald<ında kısaca bilgi verelim: I. Azatlı Köleleri l.zeyd b. Harise: Zeyd b. Harise ilk Müslümanlardan olup kendisine 46 "Hz. Peygamber'in habibi" de denmektedir.' 17 Temel kaynaldarımızda Mevla(azatlı köle) terimi ile karşılarran bir toplumsal konuma sahip olan Zeyd b. Harise 48 Arabistan'dalct bitip tükenmek bilmeyen baskınlardan birinde esir düşmüş ve köle pazarında satılmış, Hz. Hatice onu sahn alaral< Hz. Muhammed'e hediye etmiş, diğer bir rivayete göre ise Hz. Muhammed onu satın almıştı. Bir zaman sonra, kölenin ailesi oğullarının nerede olduğunu bulup öğrenmeleri üzerine yanlarında epey bir kurtuluş parası da olduğu halde Meld<e'ye çıkagelrnişlerdi. Zeyd'in babası ve amcası Hz. Muhammed' e gidip ziyaretlerinin sebebini açıldamaları üzerine o, onlara şöyle dedi: -"Size karşı bir yal<inlık hissediyorum, fakat sizin oğlunuz burada benim oğlumdan farksızdır. Bunu kendisinden sorurıuz, şayet sizinle gitmek isterse, sizden hiçbir fidye almadan onu götürmenize izin vereceğim. Durumu oğullarına sormaları üzerine Zeyd; -Ben efendimin şahsında öyle şeyler gördüm ki bunları her şeye ve herkese tercih ederim:' Zeyd'in bu sözlerinden son derece etlctlenen Hz. Muhammed, Kabe'ye gitti, örfe göre, herkesin önünde Zeyd'i kölelil<ten azat ettiğini ve onu evlat edindiğini ilan etti. Bunun üzerine Zeyd'in babası ve amcası üzgün bir halde, fal<at çocul<larının durumundan tamamen emin, huzur içinde kendi yurtlarına dönüp gittiler. 49 Zeyd 45 Aydın,'Köle", s '' 6 İbn Sa'd, a.g.e, III, 15; Yakubi,Ahmed b. Ebi Ya1mb b.ca'fer b.vehb, Tarihu Ya'kubt, Beyrut, 1960/ 1379, u, 23. ' 17 Mes'udi, a.g.e.. li, 280. '" İbn İshak, a.g.e., s. 244; İbn Hişam, Ebu Muhammed Abdülmelik, es-siretü'n Nebeviye, Mısır, 1936/1355, ı. 264, 265. '' 9 Süheyli, Abdurrahman, er-ravd11'l Ünüf, Kahire, 1332, ı, 164.

9 İnsan Hakları Bağlanıında Hz. Peygamber'in Köleliğe Yaklaşımı 83 azat edildiği halde, bazı Müslüman olmayan Araplar ona hala köle diyorlardı. 50 Yani Arapların azat edilen bir kölenin yeni statüsüne hemen alışamadıldarı anlaşılıyor. Hz. Peygamber, azatlı köleleri eziyet altına sokan her çeşit geleneksel hukuka dayalı kısıtlamaların ortadan kaldırılmasına karar vermiş btılunuyordu. Onun isteğiyle Zeyd'i halası Ümeyme'nin kızı Zeynep bnt. Cahş ile evlendiren Hz. Peygamber, böyle yaparal<: esasen asaletli bir aileye mensup Zeynep ile birazatlı kölenin evlenebileceğini göstermişti. An cal<: Zeynep bu evliliği hazmedemedi. Zeyd'i küçük görüyordu. Kendisinin ona denk olmadığını söylüyordu. Nihayet geçimsizlil<: sonucu boşandılar. Hatta bu konuda Ahzab suresinin 37.ayeti nazil oldu EbuRafi: Hz. Peygamber'in azatlısıdır. Aslen Mısır'ın yerlilerinden olup, Abbas b. Abdulmuttalib'in kölesiydi. Meld<:e'de Bedir gazvesinden önce Hz. Abbas'ın hanımı Ümmü'l Fadl Lübabe ile birlikte Müslüman olmalda birlikte köle olması sebebiyle hicret edememişti. Bedir'de esir alınan efendisi Abbas\n kurtuluş fidyesini Medine'ye götürdü. Daha sonra Abbas onu Hz. Peygamber'e bağışladı. Ebu Rafi, Bedir'den sonra yapılan gazvelerin hepsinde Rasulullah'ın yanında bulundu. Hz. Peygamber, amcası Abbas'ın Müslüman olduğu müjdesini alınca Ebu Rafi azat etti ve cariyesi Selma ile evlendirdi. Ebu Rafi Hayher seferine hanımı S elma ile birlikte gitti. S elma daha sonra Hz. Peygamber'in oğlu İbrahim'in doğumunda ebelik etti. Ebu Ratl Hz. Peygamber'e bir oğlu dünyaya geldiğini müjdeleyince Hz. Peygamber ona bir köle hediye etti. Ebu Ratl, Rasulullah'ın özel eşyalarını korumalda da görevli idi. Ebu Rafi Rasulullah'ın yanından ayrılmadığı için pek çok hadis rivayet etmiştir. Bu hadislerin bir kısmını doğrudan Hz. Peygamber'den, bir kısmını eşinden diğerlerini de Hz. Ebubekir, Abdullah b. Mes'ud ve Ebu Hureyre'den olmal<: üzere 68 hadis rivayet etmiştir Selman-ı Farisi Doğrudan Hz. Peygamber'in azatlısı olmamakla birlikte O'nun girişimleriyle azat edilen İran'lı bir köledir. Kendisi uzun maceralardan sonra bir Arap kabilesine esir düşmüş ve sonunda Medine'de Yahudilere köle olarak satılmıştı. Selman-ı 50 İbnü'l Esir, Muhammed b.abdillkeriın b.abdulvahid eş-şeybani, el-kamil.fi't Tarih, Beyrut, 1965, II, 193. sı. Hamidullah, İslam Peygamber4 II, 681; Şibli, Mevlana, Asr-ı Saadet, çev. Ömer Rıza Doğru!, İstanbul, 1977, I, 302. s2. Aydınlı, Abdullah "Ebu Rliji'; DİA, İstanbul, 1994, X, 211.

10 84 M. Nadir Özdemir Farisi H.4. yıla doğru Rasulullah'ın huzuruna vardı ve İslam'a girdiğini bildirdi ve kendisinden azat edilmesini istedi. Selman'ın efendisi sadece bir milctar altın para değil, aynı zamanda, dilctiği hurma ağaçlarından olması şartıyla bir milctar da hurma karşılığında azat etmeye rıza gösterdi. Selman'ın ücretirıirı ödenebilmesi için Beni Süleym kabilesinin altın madenierinden gelen zekat vergisi kullanılmış ve bir yılı geçmeden taze hurma fidanları istenen hurma milctarını vermişti. Selman hürriyetini elde ettilcten sonra Rasulullah'ın en yal(i.i1 sahabeleri arasına girdi. Hendek savaşında hendek kazılması fikri ondan geldi. Rasulullah, "Selman benim ailemdendir" buyurdu. 53 II. Azatlı Cariyeleri ı. Mariye: H. 6. yılda Mısır Mul<avkısı tarafından hediye edilrnişti. 54 Mariye Mısır'lı bir Hıristiyan kadındır. Bazı yazariara göre Kıbti'dir. Ama Acem veya Grek olması da muhtemeldir. Kıbtilerin reisi tarafından Hz. Peygambere cevap melctubu ile birlikte gönderilmiştir. 55 Hz. Peygamber hiçbir kadını cariye olaral< almamış, hepsini azat etmiş, bazıları ile de evlenmiştir. 56 Cariyeleriçin bir lütuf olaralç Mariye 57, ümmü veledin hulçuki durumuyla ilgili somut bir örnek olmuştur. 2. Reyhane 58 : Beni Kmeyza kabilesinin Hendek Gazvesi'nin ardından Medine'den s3. İbn İshak, a.g.e., s.68-70; Mahmud Mikdad, a.g.e., s ~'- İbnü'l Esir, a.g.e., ll, Taberl, İbn Cerir Ebu Cafer, Tarilıu'l Üm em ve'! hiüluk. Beyrut, 1408/ , ll, 216; İbn Abdilhakem, Ebu'! Kasım Abdurrahman, Fiitulrıı Mısır ve Ahbtiruha,Leiden, 1922, s Tab eri, Tarih, II, Hamidullah, İslam Peygamberi, II, Reyhiıne bnt. Şem'ım: Aslen Beni Nadir kabilesine mensup olup bazı kaynaklarda ismi ReyMne bnt. Zeyd diye geçer. Babası Ebu ReyMne Şem'un b. Zeyd ei-ezdi çeşitli hadis kitaplannda rivayetleri bulunan sahabilerdendir. Bir kısım eserlerde Hz. Peygamber'in ild cariyesinden biri olarak kaydedilen Reyhane, Beni Kureyzalı Hakem adında bir ldşiyle evliydi. Bu sebeple bazı kaynaldarda onun Beni Kureyza'ya mensup bulunduğu belirtilmiş, Beni Nadir'den olduğu görüşü zayıf sayılmıştır. Beşinci yılın sonlannda Hendek Gazvesi'nin ardından Resul-i Ekrem ileyaptıkları antlaşmayı bozan Beni Kureyza muhasara edilmiş, savaşabilecek yaşta olan erkekleri öldürülmüş, kadın ve çocuklarına esir muamelesi yapılmış, mallan Müslümanlar arasında paylaştınlmıştı. Bu olayda kocası öldürülen Reyhane de esirler arasında bulunuyordu. Reyhane'yi Hz. Peygamber "safi"(ganimette Hz. Peygamber'in payı)olaral< seçti ve Ümmü'l Münzir Selma bnt. Kays'ın evine götürülmesini emretti. Reyhane orada bir ay kadar kaldıktan sonra Resuluilah onunla görüşmeye gitti. Reyhane'nin utancından görünmek istememesi üzerine Hz. Peygamber onu çağırdı ve Müslüman olduğu takdirde kendisiyle evleneceğini söyledi. Reyhane bu teldifi kabul edince Hz. Peygamber onu azat etti ve diğer eşierine verdiği gibi ona da 12 ukıyye gümüş vererek beşinci yılın Zilhiccesinde kendisiyle evlendi. Hz. Peygamber'in ona mehir olarak hürriyetini bağışladığı da zikredilmiştir. Zayıf olduğu belirtilen bir başka rivayete göre ise Reyhane cariye olarak kalmış ve İslamiyet'i benimsemcmiştir. Reyhane h.10/m.632 yılda Hz. Peygamber Veda haccından

11 İnsan Hakları Bağlanıında Hz. Peygamber'in Köleliğe Yaklaşımı 85 çıkarılması sırasında bazı siret yazarları Hz. Peygamber'in Yahudi kadınlardan Reyhane adında birinin esirler arasından ayrılmasını emrederek ardından bu kadınla evlendiğini nakl ederler. Rasulullah'ın cariyelerinin bulunduğunu nakleden tarihçiler, Reyhane'nin Kıbti Mariye gibi olduğunu iddia ederler. Reyhane bir rivayete göre ise Nadiroğullarına mensuptu. Hz. Peygamber'in eşiydi. Rasulullah Reyhfıne'yi satın almış, ardından az at etmiş o da ailesine katılarale yaşamına devam etmiştir. 59 Ancak Müslüman olan Reyhfıne'nin Hz. Peygamber'in evlililc teldifuıi, "Beni eş olarak değil, cari ye olarale al; zira ben h ür Müslüman kadınlar gibi tesertüre girip yüzümü kapatmale istemiyorum" diyerek kabul etmediği rivayet edilir. 60 Aneale rivayetlerden Reyhfıne'rıin azatlı bir cariye olduğu ve Hz. Peygamber ile evlendiği anlaşılıyor. Hz. Peygamber'in Mariye ve Reyhfıne'nin yanı sıra Cemile ve Zeyneb bnt. Cahş'ın hediye ettiği bir cariyesi daha olduğu rivayet edilir. 61 Hz. Peygamber'in azatlı kölelerinin sayısı 39 olarak naldediliyor. 62 Yapılan bir başka araştırmaya göre ise Hz. Peygamber 63, Hz. Aişe ise 67 köle azat etmiştir. 63 Kanaatimizce ralcamlardaki farldılıldar Hz. Peygamber'in azat ettiği köleler ile Hz. Peygamber'in hizmetinde bulunan azatlı kölelerin sayıya dahil edilip edilmemesinden kaynaldanmalctadır. 64 Hz. Peygamber'in Gazvelerde Ele Geçirilen Esirlerle İlgili llygulamaları Savaşlarda alınan esirlerin durumu köleliği gündeme getirmektedir. Söz konusu esirlerin durumu, bunlar üzerinde nasıl bir tasarrufta bulunulacağı gibi hususlar elbette konumuz açısından önem arz etmektedir. Bu konuda Hz. Peygamber'in nasıl bir yaklaşım içinde olduğu hemen alda gelen bir sorudur. Biz de gazveterde Hz. Peygamber'in esirlerle ilgili tasarruflarına çalışmarnızın boyutları nispetinde yerverdik döndükten bir müddet sonra Medine'de vefat etmiş ve Baki mezarlığına defnedilmiştir. (Yılmaz, Hayati "Reyhiine bnt. Şem'un; DİA, İstanbul, 2008, XXXV.) 59 Şibli, a.g.e., I, 300, Taberi, Tarih, Il, 216; bkz. Hamidullah, İslam Peygamberi,II, ı. Taberi, a.g.e., II, 216; Amir, Abdullatif, Ahkamu'l Esra ves Sebaya fi'l Hurubi'l İslamiyye, Mısır, 1406/ 1986, s ı. İbn Asakir, Hafız Ebi'! Kasım Ali b. Hasen, Tarihu Medbıeti Dımaşk,thk. Muhibbüddin li Ebi Said Ömer, Beyrut, 1995, IV, ; Müberred, Ebu'! Abbas Muhammed b.yezid, el-kamiı nşr. Ebu'! Fadl İbrahim, Kahire, b.t.y, II, 93; İbnü'l İmrani, Muhammed b.ali b.muhammed, el-inbaıt fi Tarihi'! Hulefa, thk. Kasım es-samirai, Leiden, 1973, s. 47. <>3. Afzalurrahman, S iret Ansiklopedisi, çev. Komisyon, istanbul, 1996, III, 265. "' Ayrıntılı bilgi için bkz. Kettani, Muhammed Abdillhay, et-teratibu'l İdariyye, çev. Ahmet Özel, İstanbul, 1990, I, 106, 107.

12 86 Af. Nadir Özdemir Bir savaş sonunda devlet başkanı aldığı esirleri köle yapmayabilir. 65 Hz. Peygamber zamanında meydana gelen savaşlarda ele geçirilen esirlerin büyük kısmı karşılıksız geri verilmiş, bir kısmı fidye karşılığında bir kısmı mübadele yoluyla serbest bıni.kılmış ve özel bir durumu olan Kureyza'lılar yanında çok az sayıda esir de savaştan önce işledilderi suçlar ve aşırı düşmanlıldarı sebebiyle öldüıiilmüştür. 66 r İslam hukukuna göre savaş esirleri ya öldürülüı; ya köleleştiriliı; ya mal veya fidyesiz salıverilirler. Müslüman olurlarsa öldürülmezler, diğer üç muameleden birisi yapıhr. 67 Hz. Peygamber'in savaşlarda kölelerin öldürülmesini yasaldamasında askeri tehdit unsuru sayıimamaları yanında kendilerine ihtiyaç duyıılması da rol oynamış olmalıdır. 68 Hz. Peygamber'in ordusundalci köleler, Müslüman olduktan sonra muharip olmuşlardır. 69 Savaşçılar savaştan önce Müslüman olmuşlarsa, mallarını ve kanlarını korurlar, köle konumuna konulamazlar, hürdürler. Yanilcişinin Müslüman olması köleleştirmeye engeldir.' 0 İslam hukuku köle ticaretini savaşlar ile smırlamış bunun dışmda alınıp satılması ise eski bir uygulamadır? 1 Bu devirde esirleri barındıracal<. esir kampları bulunmadığı için ele geçirilen esirlerin askerlere dağıtıldığı düşünülebilir. 72 Esir olarale getirilen kadınlar Medine'de em niyetli bir yer olan Remle b nt. el-haris isimli bir kadının evinde korunur ve onlara iyi davranılırdı. 73 Hz,Peygamber esirlerden anne ile küçük çocuğunun birbirinden ayrılmasını yasaldadı?"ı Savaşlarda kadınları ve çoculdarı esir almayı sadece müşrilder için uygulamadı. Aynı zamanda Arap olmayanlara, Yahudilere ve Hııistiyanlara da uyguladı. Beni Kaynıılca ve Beni Nadir'in kadın ve çocuklarım esir aldı. Mallarını ganimet edindi.' 5 Esidere iyi davranılınasını sıkça vurgulayan Hz. Peygamber 76 ashabıyla birlikte bir yemekte esiriere öncelik tanımıştır. Bir esirin "açırn susuzuro demesi üzerine 65 Fendoğlu, a.g.e., s Özel, Ahmet, İslam Devletler Hukukunda Savaş Esirleri, Ankara, 1996, s Maverdi, Ebu1 Hasan Habib, el-ahkamu's Sultaniye, çev. Ali Şafak, İstanbul, 1994, s S. Cahşiyari, Ebu Abdullah Muhammed b. Abdüs, Kitabu'l Vüzera ve'l Küttab,Kahire, b.t.y, s. 13; bkz. Kallek, Cengiz, Asr-ı Saadet'te Yönetim-Piyasa İlişkis~ İstanbul, 1997, s. 141, Lewis, Bemard, Race And Slavery in the Middle East, New York,1990, s. 62; Pipes, Daniel, Slave Soldieı-s And Islam, London, 1981, s.l İbn Receb, el-kaııaidfi'l Fıklıi'l İslami, Beyrut, 1992, s ı. İbn Hişam,a.g.e., IV, 284; Mahmud Mikdad,s Vakıdi, Muhanuned b. Ömer, Kitabıı'llviegazi, thk. Marsden Jones, Beyrut, 1984/1404, Ill, Savaş, a.g.e., s.250. ' ' Vakıdi,a.g.e., II, Mahmud Mikdad, a.g.e., s İbn Hişam, a.g.e., Il, 299, 300.

13 İnsan Hakları Bağlamında Hz. Peygamber'in Köleliğe Yaklaşımı 87 "Elbette, bunlar senin ihtiyacın;' dedi ve su ve ekmek ihtiyaçlanru karşıladı. 77 İslam hukukuna göre devlet, savaş esirlerine m esk en, elbise ve yemek sağlamak zorundadır. Bu konuda devlet kendi askeri ile esirler arasında eşitlilc sağlamalıdır. Şayet esirler kuralları ihlal etmişse yargılanmalı, kendisini savunabilmelidir7 8 Bir hadis-i şerifte Hz. Peygamber esir konumundald cariyelerin eğitim ve öğretimleri hald<ında Hz. Peygamber'den rivayet edilen bir hadiste "Cariyesi olup ona ilim öğreten, terbiye eden sonra hürriyete kavuşturarak onunla evlenen kimseye ilci ecir vardır" buyuruyor? 9 Hz. Peygamber'in İlk Savaşlarında Alınan Esirlerle İlgili Bazı Tesbitler Bedir savaşında 70 kişi esir alındı. Malları miktarınca fidye verip kurtulmalc istiyorlardı. Meldce'li esirler okuma-yazma biliyorlardı. Medine'liler ise bilmiyorlarclı. Onlardan on köle, fidye olaralcmedine'lilerden on gence okurna-yazma öğreterek karşılığında serbest kaldılar. Zeyd b. Sabit bu şelcilde okuma-yazma öğrenerılerdendi. 80 Esirlerin bir losını da fidye karşılığında serbest bıralcldı. 81 Her bir esir için ortalama fidye parası olarale 4000 dirhem ödendi 82 Esiriere iyi davranılmasını emreden Hz. Peygamber arılardan sadece ilcisini, Ukbe b. Ebi Muayt ile Nadr b. Hfuis'i vaktiyle Müslürnarılara yaptıldarı işkenceye karşılıl< ölüme malıkurn etti. 83 Bedir gazvesinden sonra Hz. Peygamber'in köleleştirmeye gitmemesi, dönemin sosyal, kabilevi ve psilcolojile sebepleriyle açıldanabileceği gibi aynı zamanda köleleştirmenin İslamın gayr-i müslimlerle yaptığı ille savaşta gerçeldeşmemesi ve ta$vip görmemesi olarale da değerlendirilebilir. Uhud gazvesinde ise savaş meydanında şehitlereve ölülere rastlanır ama esiriere ve kölelere pek rastlanmaz. Zira bu bir intilcarn savaşıydı. Meldee müşrilderi Bedir'de kaybettiideri ileri gelenlere karşılıle, bu esir ve köleleri denlc kabul etmiyorlardı. 84 Hicretin beşinci yılına kadar Hz. Peygamber'in köle ve cariyesi olduğuna dair kaynaldarda herhangi bir bilgi yoktur. Hicretin beşinci yılında Beni Mustalılc 77 Şevkfuıi, Muhammed b..ali, Neylü'l Evtar Şerlıu Münteka'l Eıbfır min Elıadisi Seyyidt/ Ehyfır, b.y.y., b.ty; VII, s. Zuhayli, Vehbe, A.saru'l Harb fi'l FıkJıi'l İslami, Dımaşk, b.t. y, s Buhari, Ebu Abdiilah Muhammed b. İsmail b.ibrahim, el-camiu's Sahih İstanbul, 1315, I, 33; rv, 20; Nikah, İbn Sa'd, a.g.e., II, 16. Bı. İbnü'l Esir,a.g.e., II, ,145. ııı. Hamidullah, Muhammed, Hz. Peygamber'in Savaştan, çev. Nazire Erinç Yurter, İstanbul, b.t. y,s. 55. " 3 Fayda, Mustafa,"Bedir Gazvesi; DİA, İstanbul, 1992, V. 326, 327. ""' Daryal. a.g.e., s. 199, 200.

14 88 M. Nadir Özdemir Gazvesi'nde esir olarak ele geçirilen 600 kadar kadın ve çocuk, köle olarak Müslümanlara dağıtıldı. 85 Hz. Peygamber bunların içerisinden Cüveyriye ile nil<ahlanınca, sahabe de ellerindeki esirleri karşılıksız serbest bıraktılar. 86 Ardından Mustalıkoğulları Müslüman oldular. 87 Böylece Hz. Peygamber İslami davetiri metodlarından olmak üzere düşmanla uzlaşınak, anlaşmak, maddi-ınanevi acılarını hafifletmek, r yakınlaşma tesisinde bulunmak ve yaldaşınak yolunu gösterdi. 88 Hayher'in fethinden sonra Hz. Peygamber Yahudi kabile reisinin kızı olan Safiye ile evlendi. Safiye ailesinin dağılmasından sonra ya cariye olarak, ya galiplerden birinin zevcesi olarak yaşayacaktı. Rasulullah onu azat etti ve onunla evlendi. Bu hareket Safiye'yi memnun ettiği gibi siyasi ve dini faydalar da sağlamıştı. 89 Huneyn gazvesinin ardından alınan ganiınet ve esirler Cirane'de toplandı. Hz. Peygamber Cirane'ye geldi. Esirler ve ganimeti er hapsedilınişti. Esirlerin sayısı 6000 kadardı. Develerin sayısı 1024, koyunların sayısı ise kadardı. Hz. Peygamber esirleri sahabe arasında dağıttı. Ganimetieri paylaştırdı. 90 Kendisi huınustan başka bir şey almadı. Onu da etrafındal<i bedevilere dağıttı. 91 Esirlerin kurtuluşu için bir heyet Hz. Peygaınber'e başvurdu. Heyet, sütanrıesi Halime'nin mensup olduğu kabileden di. Heyetiri başkanı Züheyr Ebu Surad Peygamberimizden esirlerin serbest bırakılınasını isteyince Abdulınuttalib'in ailesine düşen tüm esirleri serbest bıralayoruın, bütün esirlerin affı için de namaz val<ti geliniz ve cemaate başvurun:' dedi. Namaz valcti geldiler ve durumu anlattılar. Ensar ve Muhacirler de "Biz de esirleri azat ediyoruz" dediler. Böylece 6000 esir bir dal<ikada serbest bıralaldı. 92 Taifkuşatınasında Hz. Peygamber, soğul< savaş yöntemini uygulay aral< "Düşmanın elinde bulunan kölelerden kim gelir de İslam'a girdiğini açıldarsa hürriyetirie kavuşacak" buyurdu. Bu çağrıya uyan kölelerin sayısı sekseni buluyordu. 93 Taif'te Hz. Peygamber, çağrısına uyanları "Onlar Allah'ın azatlılarıdır. Onları köleleştirınem" buyurmuştur. 94 Ardından kaleden inip teslim olanlarıngeçim ve 85 Taberi,a.g.e., II, İbn İshak, a.g.e., s.245; İbnü'l Esir, a.g.e., II, 192. Hamidullah, İslam Peygamberi, I Daryal, a.g.e., s. 199,200. s. İbn İshak.. a.g.e., s Vakıdi" a.g.e., III, 943, 944; Halife b. Hayyat, Ebu Ömer el-leysi el-asferi, Tarihu Halife b.hayyat, Beyrut, H. 1397, ı, Maverdi, a.g.e., s ; el-buti, Ramazan, Fıkhu's Sire, çev. Atil< Aydın, İstanbul, 2006, s Şibll, a.g.e., ı, 359, Belazuri, Ebu'! Abbas Ahmed b.yahya, Ensabu'l Eşraf, nşr. Muhammed Hamidullah, Kahire, 1959, I, No: 989..,.,_İbn Hişam, a.g.e., IY, 128; İbnü'l Esir,II, 267; Halife b.hayyat"a.g.e., ı, 89.

15 İnsan Hakları Bağlanıında Hz. Peygamber'in Köleliğe Yaklaşımı 89 diğer ihtiyaçlan Müslüman aileler tarafından karşılandı. 95 Kölelik ve cariyelik siyasi boyutu da olan bir konudur. Esirleri karşılıksız veya karşılıklı serbest bırakmak veya cariyelik konumuna koymak maslahata göre verilecek bir karardır. Herhangi birisini uygulamakkonusunda kesinnass yoktur. 96 Sosyal Hayatta Kölelerin!(onumu İslam hiçbir haldeı olmayan köleleri belli haldarı olan bireyler durumuna getirmiştir. Meldee döneminde köle azadı bir fazilet davranışı olarale değerlendirilmiştir. Medine dönemindeyse köle azadı, katil fidyesi mukabili sayılmış, yemin kefareti olarale görülmüş ve sonunda devlet gelirlerinin sarf yerlerinden birisi, yani bir devlet vazifesi olarak kabul edilmek suretiyle bu sınıfa son verilmekistenmiştir. 97 Köle azadı her vesile ile teşvik edilmiştir. 98 Köle ve cariyeler ailenin bir parçası sayılıyordu. Hz. Peygamber, Hz. Fatıma'ya verdiği esir bir kadını dövmemesini öğütlemiş ve 99 kölesini dövenleri ayıplaınıştır. 100 Kölelerin ihtiyaçları karşılanmalı, örfe göre güçlerinin üstünde onlardan iş istenmemelidir. 101 Köleler ahiret ve ibadet konularında hürdür. 102 Hz. Peygamber, oğlu İbrahim'in ölümünün ardından bir köle ve cariye topluluğunu az at etmişti. 103 Kendisi "Sizden biriniz kölem, cariyem" demesin. Hepiniz Allah'ın kullarısınız. Kadınlarınız da Allah'ın kulu dur. Aneale kölelere, "Oğlum, kızım, delikanlırn'' deyin diyerek köle ve cariyeler için insani bir anlayış getirmiştir. 104 Hz. Peygamber bir hadisinde "Başınızda saçı kuru üzüm gibi olan Habeş'li bir köle de olsa Allah'ın kitabıru egemen kıldığı sürece itaat ediniz:' buyurmuştur. 105 Nitekim azat edilmiş kölelerin toplumda sultan bile olabildiiderine dair tarihimizde örnelder vardır. 95 Vakıdi, a.g.e., III, Fendoğlu, a.g.e.,,s '17. Hatipoğlu, M. Said, "Hil!ıfetbı Kureyşliliği; AÜİFD, Ankara, b.t.y, XXlli, Makrizi, Takıyyüddin Ahmed b.ali, İmt!ıü'l Esma bi m!ı li'n N eb iyi mine'l Ah vali ve'! Emvali ve'l Hedefeti l'e'l Metai, Kahire, 1941, I, Muhammed el-bakır, Muhammed b.ali b.hüseyin, Tezvicu Fatıma bnt. Rasıdillah li Ali b. Ebi Talib, Beyrut, b.t.y, s Müberred, a.g.e., I, 63. ıoı. Afzalurrahman, Econonıic Doctrines ofis/am, Pakistan, b.t.y, II, oı. İbn Melek, Şerhu'l Menarfi İlmi'l Usulli'n Nesefi, Dersaadet, 1315, s Yakubi, a.g.e., ll, 87. H». Zebidi, Zeydüddin Ahmed, Tecrid-i Sarih tre. ve şrh. Kamil Miras, Ankara, 1970, VII, Ebu Davud, Süleyman b.eş'as es-sicistani, Siinen, nşr. Ubeyd ed-deas, Suriye, / ,5; İbn Mace, Ebu Abdiilah Muhammed b.yezid el-kazvi.ni, Sünen, nşr. M.Fuad Abdillbaki, Kahire,1372/ 1952, Cihad, 39.

16 90 M. Nadir Özdemir Çağdaş Dünyada İnsan HaklarıKavramı Ve Geçmişi İnsan haldarının güvenceye alındığı ilk pozitifhukuk metni 12 Haziran 1776 tarihli Virginia Anayasası'nın başındaki haldar bildirgesidir. Bu bildiride yaşam hakkı, mülkiyet hald<ı, mutluluk ve güvenlik arama ve bunlara erişebilme haldandır. 4 Temmuz 1776 tarihli Amerikan Bağımsızlık Bildirisinde de aynı ilkeler vurgu~ lanmıştır. Daha sonra Fransız ihtilalinin ilk beyarınarnesi olan 1789 tarihli İnsan ve Yurttaş Haldan Bildirisi gelmektedir. Kölelil< kurumu, 1870'lerde kaldırılıncaya kadar bütün dünyada yürürlükte kalmıştır. 106 Memnuniyetle ifade etmek gerel<ir ld kölelil<kururnu bugün yeryüzünün her tara:finda varlığını kaybetmiş durumdadır. İlk Müslümanlar, esld devirlerden kalma ve bütün dünyaya yayılmış bu kurumu devralmışlardı. 107 Batı dünyasında, İslam dünyasının aksine köleler ağır işlerde çalıştırılmışlar, kendilerine kötü davranılımştır. Zirai işlerde zorla çalıştırılınışlardır. Oysa İslam dünyasında köleler zirai işlerde zaman zaman çalıştırılmış olsalar bile daha çok ev işlerinde istihdam edilmiş, saraylarda, ordu ve bürokraside de kendilerine görevler verilmiştir Kölelik kurumsal olarak varlığırtı yitirse bile, çağdaş dünyada halen devam etmektedir. Hala Ameril<a ve bazı Afrika ülkelerinde ırk ayrımı yapılmal<tadır. 109 Yakın tarihe kadar Güney Afrika Cumhuriyeti'nde siyahlara uygulanan ırk ayrımı sadece bir ömel<tir. Günümüz dünyasında insan haldan kavramını açıklamaya geçmeden önce, üzerinde durulması gerel<en bazı temel kavramlar vardır. Bunlar özgürlül<, hal< ve eşitlik kavrainlandır. Bu konuda Türkiye Cumhuriyeti'nin 1924 Anayasasının 68.maddesinde özgürlük, "Hürriyet başkasına zarar vermeyecek her şeyi yapabilmel<tir.. : şeldinde bir ifade yer alınaltta dır. İnsan haldan ülkelerin mevcut kamu özgüdülderi rejimlerinin üstünde, tarihsel gelişim sonucu siyasal meşruluğun en temel ölçütü haline gelmiş, tüm insanların salt insan olma vasfıyla sahip olduldan, vazgeçilmez temel hal< ve özgürlülderdir. 110 Bu tanımda şunlar göze çarprnaltta dır. Birincisi, insan haldarı, doğal hu1<ulmn etkisiyle geliştiği ve onun bir parçası olduğu için yüiürlül<teld hu1<ul(u aşmış ve uluslar üstü bir nitelik k-azanmıştır. Devletler bir bakıma il<tidarlarını insan haldan 1 oo. Özet a.g.e., s. 88. ıll7. Harnidullah, İslam Peygamberi, ll, Özel, a.g.e., s Muhammed Galal Abbas, "Slavery Betweerı Islam And Western Civilization;Mecelletü1 Ezlıer, Sayı: 9; Kahire, 1971,43, ll. "' ııo. İnsan Hakları Nedir? Temel Bilgiler ve Türkiye'de İnsan H aklanalanında Yaşanan Gelişmeler, Ed. Uzak, Ahmet -Mehmet Altuntaş, Turkiye Cumhuriyeti Başbakanlık,Ankara, 2007, s. 12

17 İnsan Hakları Bağlammda Hz. Peygamber'in Köleliğe Yaklaşımı 91 ile sınırlamak zorunda kalmışlardır. İnsan haldan bir iç mesele olmalttan çıkmış, tüm insanlığa ınal olmuştur. ikincisi, insan haklannın siyasal meşruluğun temel ölçütü olması du: 10 Aralık 1948 tarihinde İnsan Haldan uluslararası boyuta taşınmıştır. Bu tarihte ilan edilen İnsan Haldan Evrensel Bildirgesi'nin dördüncü maddesi şöyledir: "Hiç kimse kölelik veya kulluk altında bıılundurulaınaz; köleille ve köle ticareti her türlü şeldiyle yasahi:ır:' Ardından Avrupa İnsan Haldan Sözleşmesi hazırlanmıştır. Söz konusu sözleşmenin dördüncü maddesi ise şöyledir: "Hiç kimse köle ve kul olarale tutulaınaz. Hiç kimse zorla çalıştınlamaz ya da zorunlu çalışmaya bağlı tutulamaz:' İnsan haldarının uluslararası alana geçmesi ise XIX. yüzyılda köle ticaretinin kaldırılması ve savaş hukukunun insancıl bir hale getirilmesi için yapılan uluslararası antlaşmalada başlamış ve esas gelişme XX. yüzyılda kaydedilmiştir. ııı Diğer bir açıdan bal<tığırnızda insan haldarını, zaman içinde birbirini tamarnlayan üç oluşum dönemine koşut olarale üç ana başlık ya da yaygın bir deyimle kuşale adı altında şu şekilde sınıflandırabiliz. Kişi hürriyetleri ve siyasal haldar, sosyal ve ekonomik haklardır. 112 Kişi hürriyetleri ve siyasal haldar büyük ölçüde aristokrasi-burjuvazi çatışması. nın sonucunda ortaya çıkmış olup 113 bireyci-liberal bir dünya görüşünün yarısıması olara!<, kişileri devlete, topluma ve diğer bireylere karşı ko rumale için ona bir tür dokunulmaz alan meydana getirmiş ve kişinin,-yaşama haldo, kişi dokunulmazlığı, özgürlüğü ve güvenliği haldo gibi devlet, toplum ve bireyler tarafından aşılamaya cak/ müdahale edilemeyecek özel sahasııun sınırlarııu çizrniştir. 114 Günümüz dünyasında Avrupa İnsan Haldan Mahkemesi'nin kararlan bir devletin insan h aldarı ve özgürlüklerini gerçeldeştirme ve dolayısıyla insan h aldarına dayalı ve saygılı bir devlet olına nol<tasında hangi aşamada olduğunun önemli bir göstergesi sayılmal<tadır. Her sözleşmed devlet, taraf olduğu davalarda, mahkemenirı kesinleşmiş kararianna uymalda yükümlüdür. Mahkemenirı ulusal yargı kararlarını geçersiz sayma gibi bir yetkisi ise bulunmamalctadıry 5 Konunun bir de kadınlar boyutu vardır. Kadınların siyasal ve toplumsal mücadelesi esas olara!<, XVIII. yüzyılda başladı. Niteklın kadııun, sahip olduğu haldarırı bilincine vanp bunun değiştirilmesi için mücadele etmesi anlamına gelen feminizmin doğuşu da bu döneme rastlar. Feminist bilinç, kadınların ezilen bir gruba mensup 111 Yürük, Ayşe Tlilin -Sel man Karakul, "Çağdaş Yaşam Çağdaş İnsan; Eskişehir, 1998, s ı :ı. Sur, Me! da :1nsan Hakları Kavrammda/d Gelişmeler; İzmir Barosu Dergis4 Sayı: 3, 1993, s Çağdaş Yaşamı Destekleme Derneği, "Çağdaş Toplum Değerleri~Yayın No:ll,İstanbul, 1997, s. 16, 17. ıı. B ama, Murat, "Sosyal Devlet ve Eşitlik; İzmir Barosu Dergisi", Sayı: 3; 2001, s ııs. Kapani, Münci, İnsan Haklarımn Uluslararası Boyut/an, Anl<ara, 1991, s. 62.

18 92 M. Nadir Özdemir olduldarmın ve dolayısıyla haksızlığa uğramış ol duldarının farkına varmalarını ve bu haksızlığın doğal değil de toplumsal/kültürel bir olgu olduğunu kavramalarını içerir. Ama burada kalmaz; bu hal<sızlığın düzeltilmesi için mücadele edilmesine, mücadelenin bağımsız bir biçimde yürütülerek örgütlenmesine ve aynı zamanda da alternatifbir gelecek vizyonu oluşturulmasına kadar uzarur. 116 Kadınların ezilmesi ve onlara karşı ayrımcıhl< uygulanması bilinen tarih boyunca hep vardır, ama gene bilinen tarih boyunca bu ezilmeye karşı sistemli bir karşı çıkışı her zaman göremiyoruz. Çünkü gelişmiş bir feminist bilirıcin ortaya çıkması, kadınların evlilik dışında bir ekonomi!< alternatife sahip olmalarına ve kendi ekmeğini kazanan kayda değer bir kadın grubunun varlığına bağlıdır. An cal< bu tür ön koşulların var olması durumunda kadınlar, ataerkil sisteme karşı düşünsel ve toplumsal alternatifler oluşturabilirler. Batıda bu önkoşulların ipuçları XVII. yüzyıldan itibaren kendini göstermeye başlar ve daha öncesi feminist yapıtların ötesine geçen sistenili bir feminist teorinin doğuşu da XVIII. ve XIX. yüzyıllara tarihlenir. Feminizmin doğuşu ile modernleşme, burjuva devrimi ve rasyonel insanı temel alan doğal ve evrensel insan haldan teorisinin gelişimi arasında yal<ın bir ilişki olduğu açıl<tır. Ne var ki, "Eşitli!<, özgürlük, kardeşlil<" bayrağını yükselten burjuvazinin "insan" soyutlaması da yüzlerce yıllık geleneği sürdürerek kadınları dışlayan bir nitelik taşıyordu ve yeni oluşmalcra olan ulus-devletin kardeşliği, kadınları oy hakkının dışında bırakmasının açıl<ça ortaya koyduğu gibi, "erkek kardeşlik"ti. Yine de kadınlar, bu teorinin ve pratiğin içerdiği tutarsızhldarı fark edip eleştirmel<te ve kendileri için de "doğal haldarı" talep etmel<te gecil<mediler. Daha XVII. yüzyılda Mary As teli, liberal burjuva düşüncesinin öncüsü John Locke ile tartışmaya giriyor ve "Eğer mutlak hükümranlıl< devlet için gerekli değilse, nasıl oluyor da aile içinde gereldi sayılıyor? Eğer bütün insanlar doğuştan özgürse, nasıl oluyor da kadınlar köle doğuyor?" diye soruyordu. 117 Kadınlar daha en başından Fransız devriminin "İnsan ve Yurttaş Haldarı Evrensel Bildirgesi"nde sözü edilen "insan ve yurttaş" kavramının kendilerini kapsamadığının farl<ına vardılar. Devrime etl<in olaral< katılan kadınlardan Olympe de Gouges işte bu yüzden 179l'de "Kadın ve Yurttaş Haldarı Bildirgesi"ni ilan etti ve yine o nedenle;' Kadın cinsine yaloşmayacal< biçimde politika yapmaya kalloştığı için "Devrimci mahkeme" tarafından giyotinıı 8 e gönderildi. "" Berktay, Fatmagül, "Kadınların İnsan Haklarmm Gelişimi Fe Tı"il*iye;'Si\~l Toplum ve Demokrasi/ Konferans Yazıları, No:?, İstanbul, 2004, s. 4. m. Mary Astell, Rejlections Upon Marriage, Akt.Juliett Mitchell, '1(adın ve Eşitlik~der. ].Mitchell, A. Oakley, İstanbul, 1998,s. 32. ııs. Giyotin: Fransa'da ölümle cezalandırılanların başını kesrnek için kullanılan :i.let.(örnelderiyle Tıirkçe Sözlük, İstanbul, 2000, Il, 1014) -~

19 İnsan Hakları Bağlamında Hz. Peygamber'in Köleliğe Yaklaşımı 93 Eşitlerden oluşan bir tophun vaadi gerçeldeşmedi. XX. yüzyılın ilk yarısında, birçok uluslararası bildirge ve belge cinsiyet bakımından kör olmaya devam etti ve kadınların özgül haklarının genel bir insan haldan paleeti içinde ele alınıp tanındığı varsayıldı yılında kadınlara karşı her türlü ayruncılığın önlenmesi sözleşmesi imzalandı. Böylece kadınların insan haldan kavramı, uluslararası hulcule belgelerinde giderek daha fazla yer almaya başladı yılında imzalanan Paris Şartında da insan haldan geniş ve ayrıntılı bir biçiınde yer almıştır. Paris Şartında insan haldarı ile ilgili esaslardan birkaçı şöyledir: - İnsan haldan ve temel özgüdüldere tüm insanlar doğuştan sahiptirler; bu haldar vazgeçilmez, devredhem ez olup yasanın güvencesi altındadır. - Halkın iradesine dayalı demokratik yönetim esasıdır. - Düşünce ve vicdan, kanaat özgürlüğü. 120 Karşılaştırmalı Bir Değerlendirme İslam öncesi dönemden itibaren dünyanın pek çok yerinde baş gösteren insan haldan ihla.ileri, ezilen toplum katmanlarının yönelişinden anlaşılacağı üzere İslam dininin ortaya çıkışıyla ortadan kalkmıştır. İnsanların vicdamnı eğiten İslam dini, Hz. Peygamber(a.s)'in şahsında hürriyete verilen değeri de ortaya koymuştur. Hz. Peygamber bizzat kendisi, rızası dışında hiçbir insanı yanında zorla tutmarnıştır. Hizmetinde bulunanlar ise gönüllü kirnselerdi. Zeyd b. Harise örneğinde olduğu gibi kendisine hediye edilen köleyi önce azat etmiş, ardından evlat edinmiştir. İnsan haklarından söz edilen yerde elbette haksızlığın olmaması gerekir. Çünkü eşyanın tabiatı gereği zıtlar biı arada bulunamaz. Aneale Hz. Peygamber'in vefatından sonra Raşid Halifeleri de talctp eden dönemde insana saygının azaldığını köleleştirmenin hukuka aykırı olarale hız kazandığını görüyoruz. Günümüz dünyasında da durum farldı değildir. Çağdaş norrnlar itibariyle son derece hassasiyetle üzeıinde durulan bir konu olmasına rağmen, uygulamada kabul edilemez ihla.ilerin olduğu bir gerçektir. Sosyal devlet anlayışını istenen düzeyde topluma yansıtamayan günümüz devletleri, birbirleriı1in insan haldarına ne kadar uyduldarına dair raporlar verebilmektedirler. işkence, iltica, zorla çalıştırma, çalışma halekının elinden alınması gibi haksızlıldar, Çin, Afrika, Ortadoğu ve Amerilea'da sıleça görülen örnelderdiı: 119 Berktay, "Kadmları11 İnsan Haklarının Gelişimi ve Türkiye; No: 7,s. 8,9 ""-Basın-Yayın ve Enformasyon Genel Müdürlüğü, Ye11i Bir Avnıpa İçi11 Paris Şartı, Ankara, 1990.

20 94 Af. Nadir Özdemir Toplumsal hayatta sınıf farkınıolabildiğince ortadan kaldırmayı hedefleyen İslam dini, bunu uygulamaya geçirirken köleliği ortadan kaldırmamış, ıslah etme yoluna gitmiştir. Kölelil< bir insan haldan ihlalidir. Bununla birlil<te Ortaçağ dünyasında kölelik bir sosyal kazanım işlevi de görebilmel<teydi. Örneğin savaşlar v.b durumlarda kaçınlan insanlar yeni memleketlerinde toplumda kendilerine zaman içerisinde bir statü bulabiliyorlardı. Hatta devlet katında yükselebiliyordu. Bunlar arasında vezir, komutan v.s görevlere getirilenlervardı. 121 Tarihimizde bunun pek çok örneği vardır. Yani bir anlamda yitil< çoculdar kazanım oluyordu. İslam dini kölelerin hürriyetlerine kavuşmalan için çeşitli yollar ortaya koymuş, çözümler üretmiştir. Köle sahiplerine sahip olduldarı köle ve cariyelerini azat etmeleri konusunda teşvilderde bulunmuştur. Bu hususta sahabeden Selman-ı Farisi'nin azat olması bir örnek olara!< verilebilir. İnsan haldan içinde önemli bir yer tutan kadın haldarı da Hz. Peygamber'in uygulamalarıyla saygın bir konuma yükselmiştir. Kendisi cariye edinmemiş, yaptığı bazı eviiliideri kaybeden tarafla iletişim vasıtası ol aral<.: değerlendirmiş, istemeden hiçbir kadınla evlenmemiş, yanında tutmarnış, kadınları soyları nedeniyle ayıplamamıştır. Bilindiği gibi kenclisirıi yetiştirenlerden Ümmü Eymen de bir cariye idi. Annesinin cariyesi olan bu hanımı Peygamberimiz azat etmişti. Hz. Peygamber, kadınları yasal olmasına rağmen cariye olarak almayı değil, eş olaral< almayı tercih etmiştir. Onun bu tercihi, evliliğin esas, cariyeliğin geçici bir sosyal statü olduğunu da dild<atlere sunar. Günümüzde ise evlilik dışı beraberlikler sıkça görillebilrnel<te ve kadın bir reldam figürü olara!< kullanılabilrnel<tedir. İnsan haldarı ihlajlerinin alabileliğine yaşandığı en önemli alanların biri de hiç şüphesiz savaşlardır. Yalonçağda yaşanan savaşlarda alınan esidere çok kötü davraruldığı bilinen bir gerçel<tir. Oysa Hz. Peygamber'in uygulamasında esirler adeta bir misafir olara!< algılanmıştır. Sonuç olarak hul<uken köleliğin ve işkencenin yasaldanması yeterli değildir. Günümüz dünyasında insan haldarı ihlallerinin önüne geçmekiçin aile, okul, sosyal çevre, iletişim araçlarının insana saygıyı öneelemesi gerekmektedir. m bkz. Özdemir, a.g.e., s