Askad Muhtar (Fergana, 1920)

Transkript

1 Askad Muhtar (Fergana, 1920) Özbek Sovyet edebiyatının tanınmış temsilcilerinden biri olan Askad Muhtar, 1920 yılında Fergana'da doğmuştur. O, yetiştirme yurdunda büyümüştür. Orta öğrenimini bitirip, Semerkant Devlet Üniversitesinde okumuş sonra Endican'daki Pedagoji Enstitüsünde çalışmıştır ( ). Daha sonra Taşkent'e gelmiştir. "Yaş Leninçi", "Kızıl Özbekistan" gazetelerinde sorumlu kâtip olarak çalışmıştır. Özbekisatn Yazarlar Birliğinde kâtip olarak çalışmıştır. "Şark Yulduzi" ( ) ve "Gülistan" (1969'dan itibaren) dergilerinde baş redaktör olarak çalışmıştır. Bu yıllarda edebiyata yeni giren yazar ve şairlerin ilk eserleri, bu dergilerde yayımlanmaktaydı. Sonra, Özbekistan Edebiyatı ve Sen'eti gazetesinde çalışmıştır. Kısaca o, ömrü boyunca Özbek Sovyet edebiyatının yaratıcılarının beşiği sayılan gazete ve dergilerde çalışarak yaratıcıların yetişmesine, halkın kültürel gelişmesine büyük bir katkıda bulunmuştur. Üstat bir şair olan Askad Muhtar, 1996 yılında vefat etmiştir.

2 Askad Muhtar'ın ilk şiirleri, 1938 yılında yayımlanmaya başlamıştır. "Bizning Evladler "Bizim Kuşaklar"" adlı destanı 1939'da yayımlanmıştır. İkinci Dünya Savaşı yıllarında Sovyet vatanperverleri hakkında şiirler yazmıştır. Sonra şairin çeliğe su verenler hakkındaki destanı "Polat Kuyuvçi "Çeliğe Su Verenler" (1947), "Şeralining Dosti Berhayat "Şirali'nin Dostu.." gibi destanları, "Hemşeherlerim" (1949), "Mehnetge Şan-Şeref "Emeğe Şan Şeref", "Kette Yolde "Büyük Yolda", "Polat Şehri (1950), "İstikbal" (1951), "Rehmet Meh-ribanim "Teşekkür Ederim Mihribanım" (1954), "Hayatge Çaqırıq "Hayata Davet" (1956) gibi birçok kitapları yayımlanmıştır. Bu eserlerde Askad Muhtar, savaştan sonra Özbekistan'da canlanma dönemi, ziraat ve sanayiyi geliştirmeye aktif olarak katılanların hayatı ve arzularını ele almıştır. 1958'de onun "Tenlengen Eserler "Seçme Eserler"i çıkmıştır. Bu eseriyle bile Askad Muhtar, halka şair olarak tanınmıştı. Bu dönemde Askad Muhtar, "Merdlik Çoqqısi "Mertlik Zirvesi" (1948), "Yahşilikke Yahşilik "İyiliğe İyilik" (1949) gibi dramlar da kaleme almıştır yılmda onun "Deryaler Tutaşgen Cayde "Deryaların Birleştiği Yerde" adlı ilk mensur eseri olan uzun hikâyesi basılmıştır. Bu eserde yazar, Özbek işçilerinin, çelikçi ve demircilerinin hayatını işlemiştir. "Ape Singiller "Ablalar ve Kız Kardeşler" (1955) adlı romanı ise onun adını bütün Sovyetler Birliği'ne ve dünyaya tanıtmıştır. Eser, Sovyet hayat tarzının edebiyattaki görünüşünü, kadınların dokuma sanatına katılmalarını, çalışmalarını, hayatlarını, arzu ve ümitlerini ele almasıyla ayrılmaktadır. Bu roman, İngiliz, Hint, Urdu, Çin ve Romanya diline tercüme edilmiştir. Askad Muhtar'ın "Karakalpak Kıssasi" (1958) adlı eserinde, Sirderya boylarında yaşayan Ka-rakalpakların hayatı hikâye edilmiştir. "Tugıliş "Doğuş" (1961) adlı romanında da yazar, kendinin iyi incelediği Özbek Sovyet işçilerinin hayatını tasvir etmiştir. Burada özellikle Özbek Sovyet işçisi dememin sebebi, Özbekistan'daki bütün işletmelerde başka devletten getirilen yüz yirmiden fazla milletin temsilcisi çalışmış, Özbekler ise köylerde pamuk yetiştirmiştir. Aynı zamanda eserde halkların dostluğu, işçiler arasındaki dostluk, yani bir devlet için sadakatle çalışma gösterilmiştir. Askad Muhtar'ın edebiyatta yıllarca edindiği tecrübe ve yeteneği "Çinar" (1969) adlı romanında hissedilir. Sovyet hükümeti, 1925 yılından başlayarak 1955'e kadar olan hapsetme, öldürme ve terör ile korkutup yok ettiği millî benlik, bana göre bu romanda aydınlatılmaya başlamıştı. Milli benliği ben bu romada birkaç noktada görüyorum. İlk olarak kendi döneminde Fitret'in zararlı diye hüküm çıkardığı Yesevî'nin yaratıcılığına bakış olumlu olmuş, hikmetlerden parçalar verilmiş ve bu romana sindiriliştir; ikinci olarak Türkistan'ın geleceği için mücadele eden "Türkistan" gazetesinin redaktörü olarak Türkistan ceditçilik ülküsünün yaratılmasında ve Hokand Millî Muhtariyet hükümetinde büyük bir görevde bulunan, sonra teröre kurban giden EseduUahoca oğlu tipinin olması yazarın cesaretinin göstergesidir. Ancak yazarın "Buharaning Cin Köçeleri" Buhara'nın Dar Sokakları" adlı uzun hikâyesi, 80' li yıllarda yazılmış olsa da tarihe yine Sovyetlerin bakış açısıyla bakışın üstün olması sebebiyle millîlik açısından Çinar romanına göre nispeten geriye gidiş olmuştur diye düşünüyorum. Buna rağmen, diğer yazarların bu dönemi karaladıkları bir zamanda böyle bir hikâye yazmak da övgüye değerdir. Askad Muhtar, Özbek Sovyet şiirinde kendine özgü bir ekol yaratan şairdir. Bununla birlikte onun tercümeleri de dünyanın en güçlü şairlerinin eserlerini Özbekçeye etkili tercüme etmesiyle tercümanlara bir ekol olarak hizmet etmiştir. Özellikle onun Tagor, T. Şevçenko, Puşkin, Lermontov, Blok'tan yaptığı şiir tercümeleri, okuyucuları tarafından iyi bilinmektedir. Askad Muhtar'ın şiirleri, uzun hikâyeleri ve romanları Rus, Çin, Hint, Urdu, İngiliz, Bulgar, Roman ve başka dillere tercüme edilmiştir. Askad Muhtar'ın "Tenlengen Eserler'! birkaç defa yayımlanmıştır. O, "Hemze Devlet Ödülü "nü almıştır. "Özbekistan Halk Yazarı" unvanına sahiptir. Aşağıda şairin "Sizge Eyter Sözlerim "Size Söyleyecek Sözlerim" (Taşkent, 1978) adlı şiir kitabından seçilen şiirler verilmektedir. ŞİİRLER KÖNGİL Nimedir yetmeydi insange hemişe, Azge qaruqmeydi, köpge intiler. Cesareti çeksiz, daima teşne, Yerge sıgmegendey, kökke intiler. GÖNÜL Birşeyler yetmez insana daima, Aza kanaat etmez, çoğu ister. Cesareti sınırsızdır, daima istekli, Yere sığmamış gibi göğü ister.

3 Şu insan balesi Cindek rencise-çi, Ya sözde yetmese nefis melahet, Biran nahaqlikden, Biran savuqlikden Yüregige tüşse cerahet, Biran sebeb bilen caniden toyib, Ümidsizlik sal gende saye, Bundey peytde köp kerek emes, Bir şirin söz unge kifaye. ÜMRNEGE ŞİRİN Havatirli, şaşilinç, şirin ilk bose, Barligimni titretgen lehze! Keyin undeyin tapalmedim, emma Henüz yüreğimde yaşer şu lerze. Qayta köralmedim yetim hayatimde, Sire unutmedim bir anni lekin: Ustazimnin qattıq közleride Ate mehrin körib yıgledim sekin... Bir quşçe çurq etib alem uygangende Şebnem qatreside kördim yüzinni. Sofi bir ümr kütdim, qaytib kelmedi, Bir ümr izledim şu zümni. Şundey nayab, al tin lehzelernifi Qadrin bilmes eken ademler. Ötib keter eken, tekrarlenmes eken Ümrde yegane bebeha demler. Ötib ketmese-çi? Birden tohtab beri Muzleb qatib qalse nime bölerdi? Yog-e, kimge kerek muzleb qalgen hisler! Arzuyu puşeyman-beri ölerdi... Esli şundeyligi cüde aqılane, Belki hayat siri şunçe yeşirin, Belki tekrarlenmes bölgeni üçün Ümr hem şunaqa şirin. Bu insanoğlu Azıcık incinirse ya, Veya söze yetmezse nefis melahat, Bir haksızlıktan, Bir soğukluktan Yüreği yaralanırsa, Bir sebeple canından bıkıp, Ümitsizlik gölge ettiğinde, Böyle zamanda çok şey gerekmez, Bir tatlı söz yeter ona. ÖMÜR NİÇİN TATLI Endişeli, acele, tatlı ilk buse, Vücudumu titreten lâhza! Sonra, öylesini bulamadım ama Hâlâ yüreğimde yaşar bu titreme. Tekrar göremedim, yetim hayatımda, Asla unutmadım biranı ancak: Üstadımın sert bakışlarında Baba sevgisini görüp ağladım yavaşça... Bir kuşçuk cik edip, âlem uyandığında Şebnem damlasında gördüm yüzünü. 16 Sonra, ömür boyu bekledim, dönüp gelmedi, Öm ür boyu aradım o anı. Böyle nadir, altın lâhzaların Kıymetini bilmezmiş adam lar. Geçip gidermiş, tekrarlanmazmış Ömürde tek, eşsiz anlar. Geçip gitmese ya Birden durup hepsi ~ Donup kalsa ne olurdu? Yok canım, kime gerek donana hisler! Arzu ve pişman hepsi ölürdü... Aslında böyle olması çok akıllıca, Belki hayatın sırrı bunda gizlidir. Belki tekrarlanamadığı için Ömür da böyle eşsiz ve tatlıdır. Hayat şundey mö'cizeki, Çançe cebrin tartsen az. Ölim ese unin üçün Erzimes bacdir, halas. ULERÜLGÜRDİLER Ne-ne sevab tapib ne günah etdi Toqsanide tetik hayat bolgenler. Heç nersege ülgüralmey ketdi Yigirme yaşide helak bolgenler. Hayat öylesine mucize ki, Ne kadar cezasını çeksen de az. Ölüm ise onun için Önemsiz bir vergidir sadece. ONLAR YETİŞTİLER Nice sevap alıp, ne günah işledi Doksanında çevik ve hayatta olanlar. Hiçbir şeye yetişemediler Yirmi yaşı nda ölenler.

4 Yoq, yoq ülgürdiler yaş bolseler hem, İnsan qadir bölgen en büyük işge: Uler ülgürdiler en muqaddes dem Özni Ane yurtge qurban qılişge. Hayır, hayır, yetiştiler genç olsalar da, insanın kadir olduğu en büyük işe: Onlar yetiştiler en kutsal ana Kendini Ana vatana kurban etmeye. CİMLİK SURANİ Yeylav aqşaminin epkini ildem, Yulgun keregeler este gırçiller, Kün boyi eğerden tüşmey talse hem, Tün yene bezavte yaş yılqıçiler. Alande aq, qızil kiygen qız-cuvan Şav-şav şapiredi biye sütini. Aqşam tinç, basilmes dildegi şuran, Nelerni esleter tezek tütüni? Baqırleb göşt qayner qare qazande, Otav etrafide itler sanqıgen. Qızler şivirlegen öşe alande Yengi qımiz hidi anqıgen..., Aqşam körinişde asude, solim, Lekin bir alem oy, sir saqleydi. İngiçke kişnese uzaqde qulun, Biyenin közide yulduz çaqneydi.. SESSİZLİK GÜRÜLTÜSÜ Yayla akşamının esintisi hızlı, Ilgın otağ duvarı yavaşça gıcırdar, Gün boyu eyerden inmeyip yorulsalar da, Gece yine tedirgindir genç yılkıcılar. Alanda beyaz, kırmızı giyen kadınlar kızlar Şipir şipir koyar kısrak sütünü. Akşam sakin, gitmez gönüldeki gürültü Neleri hatırlatır tezek tütünü? Fokurdayıp et kaynar kara tencerede, Otağ etrafında itler gezermiş. Kızların fısıldadığı o alanda Yenikımızkokusuyayılmış... Akşam görünüşte asude, güzel, Ama o, bir dünya düşünce, sır saklar. Yavaşça kişnerse uzakta tay, Kısrağın gözünde yıldız parlar. Arzulernin mengüligin oyleb, Yüregimge guluv tüşedi. Kün bagriden çıqıb biznifi ekipajler, Zim-ziya kainat seri uçedi. Yerde ese heman qadimgiçe Ertekler küyleydi gıratlerini. Qarangı bürçekden çıqıb pervane Semde küydiredi qanatlerini... Arzuların ebedîliğini düşünüp, Yüreğime sıkıntı düşer. Günün bağrından çıkan bizim ekipler, Apaydınlık kâinata doğru uçar. Yerde ise hâlâ eskisi gibi Masallar söyler uçan atlarım Karanlık köşeden çıkıp pervane Mumda yakar kanatlarını... Biznifi bagde tün çokken mehel Qalbni uviştirer ükki nalesi. Birav der, u çarler bedbaht qısmetini, Birav der, qargarmiş ögey balesin. Musibetdey savuq, uzaq, gah yaqın. Belki geda falbin, belki cinnidir. U özi begane közden yeşirin, Lekin çaqıredi heman kimnidir. Betinim senneydi, nezerimde tünni Qare böleklerge bölib çıqadi. Nimege ohşatseft, nime desen hem Bir gamgin efsane bolib çıcjadi. Bizim bahçede gece olduğu zaman Kalbi uyuşturur guguk kuşunun feryadı. Birisi der, o çağırır kötü kısmetini, Birisi der, beddua edermiş üvey oğluna. Musubet gibi soğuk, uzak, gah yakın, Belki dilenci falcı, belki delidir. O, kendi yabana gözden gizli, Ama çağırır hâlâ birisini. Sürekli ötüyor, bence geceyi Kara parçalara bölüyor. Neye benzetsen, ne desen de Bir gamlı efsane olup çıkıyor.

5 Aqlalmegen emiş ane sütini, Aq süt tiler emiş, değen gep... Bu hem-ertek. Şundey solim tünde Ertek roperenden çıqse ne eceb! Hayat şu eken-de: yagdu ve zulmet, Qışu yaz, ongu tüş, tirik ve ölik... Şusiz bolmes eken tügellik sire, Hetta quş ne'mesi: gözel ve hunük. Annesine evlâtlık borcunu ödememiş Sütünü helâl ettiriyormuş dedikleri Bu da masal. Böyle güzel bir gecede Masal karşına çıkarsa ne garip! Hayat buymuş: aydınlık ve karanlık Kış ve yaz, rüya ve gerçek, canlı ve ölü.., Bunsuz olmazmış sürerklilik asla, Hatta kuş sesi hem güzel hem çirkindir. Bizniiî bagde şifabahş ot bar, Halq unifi atini bergizüb demiş. Çünki öşe otni tünleri bedar Yulduzler nur bilen sugarer emiş. Siz bilesiz menin yanişlerim, Setrlerge köçgen qalb çogımni, A, yulduzler, tüngi tanişlerim, Nur bilen sugarin şu qoşıgımni. Ehtimal, şunde u biran kimsenin Yürek yeresige melhem bölerdi. Güldek açilerdi zemin insannifi Etigi bir zümge erişe derdi. Bizim bahçede şifalı bitki var, Halk, ona bergizüb demiş. Çünkü o otu, geceleri uyanık Yıldızlar nur ile sularmış. Siz bilirsiniz benim yanmalarımı, Satırlara geçen yürek korumu, A, yıldızlar geceki tanışlarım, Nur ile sulayın bu şarkımı. Belki, o zaman o, bir kimsenin Yürek yarasına merhem olurdu. Çiçek gibi açılırdı yer, insanın En azından bir an eksilse derdi. YÜREK Qalb çide! Sendegi bu yengi tuygu Otdey havfli, bemevrid ve yaş... Sir bolib qalsin u qa'rinde mengü, Gamu şadliklerge bergensen berdaş. Tesevvur qıl, ahır, hemmege hemme Sözlese derdini, şikayetini, Eytib bereverse her bir qademde Ezgü muhebbetin hikayesini, Eytib bereverse berçege berin- Amedü cüdalik ve yangenini, Reşk, ümid, elemi ve efsuslerini, Eldegeni, quvangenini, Yürek sirlerini yayse alemge, Gusse ummanide garq böler edik. Baht quvançde süzgen berg böler edik, Cay hem qalmes edi belki ademge... Hayriyet, bu-her kimnin öz işi, Her kim öz içige yutib yubaredi. İşqılib, merd bolsin bu işde kişi, Deryadey kefi bolsin insan yüreği! YÜREK Kalp dayan! Sendeki bu yeni duygu Ateş gibi tehlikeli, vakitsiz ve genç... Sır olarak kalsın o, içinde ebedî, Gam ve mutluluklara dayandın sen. Tasavvur et, herkes herkese Söylerse derdini, şikâyetini, Söyleyiverirse her bir adımda Güzel muhabbetinin hikâyesini, Söyleyiverirse herkese her şeyi Şansını ayrılık ve yandığını, Kıskançlık, ümit, elem ve pişmanlığını, Aldattığını, sevindiğini. Yürek sırlarını dağıtırsa âleme, Gam ummanında boğulur idik. Baht ve mutlulukta yüzen yaprak olur idik, Yer de kalmaz idi belki âlemde... İyi ki, bu, herkesin kendi işi, Herkes kendi içine atıp yaşar. Böylece mert olsun bu işte kişi, Deryadan geniş olsun insan yüreği! Latin Harflerine ve Türkiye Türkçesi'ne aktaran : Dr. Aynur Öz

6