Editörler: Prof. Dr. Mehmet ŞİSMAN - Prof. Dr. Selahattin TURAN SINIF YÖNETİMİ ISBN

Transkript

1 HASAN ARSLAN NİYAZİ CAN BURHANETTİN DÖNMEZ HAKAN GÜLVEREN HALİL IŞIK MEHMET DURDU KARSLI KEZBAN KURAN SALİH PAŞA MEMİŞOĞLU NİLÜFER ÖZABACI MUSTAFA SARITAŞ BİROL YİĞİT CEMİL YÜCEL 10. BASKI

2 Editörler: Prof. Dr. Mehmet ŞİSMAN - Prof. Dr. Selahattin TURAN SINIF YÖNETİMİ ISBN Kitap içeriğinin tüm sorumluluğu yazarlarına aittir. 2014, Pegem Akademi Bu kitabın basım, yayın ve satış hakları Pegem Akademi Yay. Eğt. Dan. Hizm. Tic. Ltd. Şti.ne aittir. Anılan kuruluşun izni alınmadan kitabın tümü ya da bölümleri, kapak tasarımı; mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik, kayıt ya da başka yöntemlerle çoğaltılamaz, basılamaz, dağıtılamaz. Bu kitap T.C. Kültür Bakanlığı bandrolü ile satılmaktadır. Okuyucularımızın bandrolü olmayan kitaplar hakkında yayınevimize bilgi vermesini ve bandrolsüz yayınları satın almamasını diliyoruz. 1. Baskı: Ocak 2008, Ankara 10. Baskı: Mart 2014, Ankara Yayın-Proje Yönetmeni: Ayşegül Eroğlu Dizgi-Grafik Tasarım: Cemal İnceoğlu Kapak Tasarımı: Gürsel Avcı Baskı: Yorum Basın Yayın San. Ltd.Şti. İvedik Organize Sanayi Bölgesi Matbaacılar Sitesi 35. Cadde No : Yenimahalle /ANKARA ( ) Yayıncı Sertifika No: Matbaa Sertifika No :13651 İletişim Karanfil 2 Sokak No: 45 Kızılay / ANKARA Yayınevi Yayınevi Belgeç: Dağıtım: Dağıtım Belgeç: Hazırlık Kursları: İnternet: E-ileti: pegem@pegem.net

3 ÖN SÖZ Okullardaki eğitim, öğretim ve öğrenme etkinlikleri, büyük ölçüde sınıf denilen ortamlarda gerçekleşir. Sınıf, özel olarak düzenlenmiş, öğrencilerin topluca öğrenme etkinliklerine katıldıkları mekânları ifade eder. Her öğretmen, görevlerinin önemli bir kısmını, diğer öğretmenlerden soyutlanmış olarak tek başına sınıf denilen ortamlarda icra etmeye çalışır. Öğretmen açısından sınıf, bir çalışma ortamı; öğrenci açısından ise, bir öğrenme ve yaşama alanıdır. Sınıf yönetimi, sınıfta etkili bir eğitim ve öğrenme ortamının sağlanması ve sürdürülmesi olarak görülebilir. Türkiye de eğitim fakülteleri nde 1990 lı yılların sonlarından itibaren sınıf yönetimi adı altında bir ders yer almıştır. Her ne kadar bu kitabın içeriğinde yer alan bazı konular, eğitimle ilgili diğer bazı derslerin içeriğiyle örtüşmekte ise de söz konusu konular, bu derste daha ayrıntılı ele alınmıştır. Okulların ikliminin, kültürünün, öğretmen ve öğrencilerin özelliklerinin birbirinden farklı olması, her türlü okul ve sınıf ortamında geçerli, sınıf yönetimiyle ilgili genel ilke ve kurallar belirlemeyi güçleştirmektedir. Bu kitabın amacı, öğretmen adaylarına etkili bir öğrenme için gerekli sınıf ortamının düzenlenmesinde ve sürdürülmesinde hazır reçeteler üretmekten çok üzerinde durulması gereken bazı konu ve değişkenlere dikkati çekmektir. Ayrıca, öğretmenlerin görev yapacakları bölgeler, okul tür ve kademeleri de birbirinden farklı olabileceğinden, bu kitapta söz konusu edilen konuların da bu çerçevede düşünülmesi ve yorumlanması gerekir. Kitapta, sınıf yönetimi dersinin tanımında yer alan konular, disiplinler arası bir yaklaşımla ele alınarak açıklanmaya çalışılmıştır. Sınıf yönetiminde, eğitim bilimleriyle ilgili gelişmelerde gözlendiği gibi öğretmenin yöneticilik rolünden çok liderlik rolüne vurgu yapılmıştır. Geleneksel öğretmen ve öğrenci rollerinin hızla değiştiği günümüzde, okulların ve sınıfların, öğretmen ve öğrenciler için daha çekici, yaşanabilir ortamlara, öğrenmenin de zevkli bir uğraşa dönüştürülmesinde, yönet ve öğretmenlerin öğrenmeye liderlik etmesi gereklidir. Bu kitabın yazarları, öğretmen yetiştiren kurumlardaki mesleki deneyimlerini, alandaki kuramsal bilgileriyle bütünleştirerek, konuları teorik tartışmalardan uzak bir biçimde olabildiğince basit ve yalın bir dille, daha çok uygulama merkezli olarak sunmaya çalışmışlardır. Kitapta yer alan konuları, geleneksel sınıf yönetimi yaklaşımlarının dışında farklı bir yaklaşımla sunan değerli yazarlara teşekkür ediyoruz. Kitabın, başta öğretmen adayları olmak üzere, görevi eğitim ve öğreticilik olan her düzeydeki uygulamacıya yararlı olmasını diliyoruz. Bu baskıdaki katkılarından dolayı fakültemiz araştırma görevlileri; N. Oyman, A. Dönmez, E. Karadeniz, K. Çiftçi, M. Seçkin, T. Mutlu ve Ö. İzmirli ile kitabın dizgi ve basımını gerçekleştiren Pegem Akademi çalışanlarına teşekkür ediyor, başta öğretmen ve öğrenciler olmak üzere okuyuculardan gelecek katkılarla kusurlarının en aza indirilebileceğini umuyoruz. Editörler Prof. Dr. Mehmet ŞİŞMAN Prof. Dr. Selahattin TURAN Eskişehir Osmangazi Üniversitesi iii

4 Bu kitap, daha güçlü bir Türkiye nin ve daha insani bir dünyanın liderleri olacağını ümit ettiğimiz öğretmen adaylarına ithaf olunmuştur. iv

5 BÖLÜMLER ve YAZARLARI 1. Bölüm: Sınıf Yönetiminin Temelleri Prof. Dr. Selahattin Turan, Eskişehir Osmangazi Üniversitesi 2. Bölüm: Sınıf Yönetimi ve Disiplin Modelleri Prof. Dr. Mehmet Şişman, Eskişehir Osmangazi Üniversitesi 3. Bölüm: Sosyal Bir Sistem Olarak Sınıf Prof. Dr. Burhanettin Dönmez, İnönü Üniversitesi 4. Bölüm: Öğrenme Ortamlarının Fiziksel Düzeni Prof. Dr. Halil Işık, Yüzüncü Yıl Üniversitesi 5. Bölüm: Sınıfta Disiplin ve Öğrenci Davranışının Yönetimi Yrd. Doç. Dr. Birol Yiğit, Trakya Üniversitesi 6. Bölüm: Sınıf Kurallarının Oluşturulması Doç. Dr. Hasan Arslan, Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi 7. Bölüm: Sınıfta Öğrencilerin Motivasyonu Prof. Dr. Cemil Yücel Eskişehir Osmangazi Üniversitesi Yrd. Doç. Dr. Hakan Gülveren, Uşak Üniversitesi 8. Bölüm: Sınıfta İletişim Süreci Doç. Dr. Salih P. Memişoğlu, Abant İzzet Baysal Üniversitesi 9. Bölüm: Sınıfta Öğrenme Zamanının Yönetimi Prof. Dr. Mehmet D. Karslı, Doğu Akdeniz Üniversitesi 10. Bölüm: Sınıfta Öğrenme-Öğretme Sürecinin Yönetimi Yrd. Doç. Dr. Kezban Kuran, Mustafa Kemal Üniversitesi 11. Bölüm: Sınıfta Sorunlu ve Özel Öğrencilerin Yönetimi Prof. Dr. Nilüfer Özabacı, Eskişehir Osmangazi Üniversitesi 12. Bölüm: Öğretmen-Veli Görüşmelerinin Yönetimi Yrd. Doç. Dr. Mustafa Sarıtaş, Uludağ Üniversitesi 13. Bölüm: Sınıfta Bir Lider Olarak Öğretmen Prof. Dr. Niyazi Can, Kahramanmaraş Sütçü İmam Üniversitesi v

6 vi

7 İÇİNDEKİLER Önsöz...iii İçindekiler...vii 1. BÖLÜM SINIF YÖNETİMİNİN TEMELLERİ (ss. 1-19) Sınıf Yönetimi... 2 Okul ve Sınıf Yönetiminin Teorik Temelleri... 5 Okul Yönetimine İlişkin Bakış Açıları... 6 İnsana İlişkin Bakış Açıları ve Sınıf Yönetimi...10 Hümanist Açıdan İnsan...10 Davranışçı Açıdan İnsan...11 Psikanalitik Açıdan İnsan...12 Etkileşimci Açıdan İnsan...12 Bilişsel Açıdan İnsan...13 Bölümün Özeti...15 Değerlendirme Soruları BÖLÜM SINIF YÖNETİMİ VE DİSİPLİN MODELLERİ (ss ) Rudolf Dreikurs Modeli (Sosyal Disiplin Modeli)...22 William Glasser Modeli (Gerçeklik Terapisi Teorisi)...24 Jacob S. Kounin Modeli (Dalga Etkisi)...26 Frederic Skinner Modeli (Davranış Değiştirme Modeli)...28 Marlene Canter Modeli (Kendine Güvene Dayalı Disiplin)...29 Hiam Ginnot Modeli (Etkili İletişim Odaklı Model)...31 Lee Jones & Fred Jones Modeli (Sınıf Yönetimi Modeli)...33 Fritz Redl ve William Wattenberg Modeli...35 Thomas Gordon Modeli (Öğretmen Merkezli Model)...36 Sınıf Yönetiminde Öğretmen Davranışı...37 Sınıfta Etkili Öğretmen Davranışları...38 Bölümün Özeti...41 Değerlendirme Soruları...42 vii

8 3. BÖLÜM SOSYAL BİR SİSTEM OLARAK SINIF (ss ) Sosyal Sistem Kavramı...46 Sosyal Sistem Olarak Okul...46 Sosyal Sistem Olarak Sınıf...47 Sınıfta Ekolojik Bir Yaklaşım...48 Sınıf Kültürü...50 Sınıf İklimi...50 Sınıfın Kültür ve İklimini Etkileyen Değişkenler...51 Öğretmen...51 Öğrenci...51 Arkadaş Grupları...52 Okul Müdürleri...52 Aile...52 Teknoloji...53 Olumlu Sınıf İkliminin Sonuçları...53 Demokratik Bir Sınıf Ortamı...53 Öğrenci Merkezli Öğrenme...53 Eleştirel Düşünme...53 Sorumluluk...54 Özgüven...54 Bağlılık...54 Bireyin Çok Yönlü Gelişimi...55 Bölümün Özeti...55 Değerlendirme Soruları BÖLÜM ÖĞRENME ORTAMLARININ FİZİKSEL DÜZENİ (ss ) Okulun Fiziksel Düzeni...62 Okulun Yeri...63 Okulun Büyüklüğü...64 Küçük Okulların Yararları...64 Küçük Okulların Sınırlılıkları...64 Büyük Okulların Yararları...65 Büyük Okulların Sınırlılıkları...65 Okul Binasının Eğitimsel Özellikleri...65 Sınıfın Fiziksel Düzeni...65 Sınıfın Fiziksel Değişkenleri...66 Sınıfın Büyüklüğü...66 Sınıfta Mobilya Kullanımı...67 Sınıfta Işık ve Renk...67 viii

9 Sınıfın Isıtılması...67 Akustik ve Gürültü...68 Sınıfta Yerleşim Düzenleri...68 Geleneksel Sınıf Yerleşim Düzeni...68 Bireyselleştirilmiş Sınıf Yerleşim Düzeni...69 Tek Gruplu Yerleşim Düzeni...69 Çok Gruplu Yerleşim Düzeni...69 Bölümün Özeti...69 Ek 1 Geleneksel Sınıf Yerleşim Düzeni...70 Ek 2 Bireysel Sınıf Yerleşim Düzeni...71 Ek 3 Tek Grup Yerleşim Düzeni...72 Ek 4 Çoklu Grup Yerleşim Düzeni...73 Değerlendirme Soruları BÖLÜM SINIFTA DİSİPLİN VE ÖĞRENCİ DAVRANIŞININ YÖNETİMİ (ss ) Sınıfta Disiplin ve Önemi...78 Öğrenci Davranışlarını Etkileyen Etmenler...78 Sınıfta Öğrencilerin İstenmedik Davranışları...79 Bireysel Davranışlar...79 Arkadaşlarına Dönük Davranışlar...81 Öğretmene Dönük Davranışlar...83 Sınıf İçinde İstenmeyen Davranışların Nedenleri...83 Müfredat ve Öğretme Stratejileri...84 Öğrencilerin Dersi Anlamada Güçlük Çekmeleri...84 Öğretmen-Öğrenci İlişkilerinin Niteliği...85 Öğrencinin Kendisi...85 Sınıfta Disiplin Sorunlarının Önlenmesi...85 Önleyici Disiplin Uygulamaları...86 İstenmeyen Davranışların Değiştirilmesi...86 Öğrencilere Kendini Kontrol Etme Alışkanlığının Kazandırılması...87 Davranış Değiştirmede Ödül ve Cezanın Kullanımı...87 Disiplin Sorunlarına Karşı Öğretmenin Tutumu...87 Sınıfta Disiplin Sağlamada Etkili Yaklaşımlar...88 Sınıfın Örgütlenmesi...88 Sınıfta İletişim...89 Derse Odaklaşmak...89 Davranışların Planlanması...89 Model Olmak...90 Sözel Olmayan Mesajlar...90 Denetleme...90 Düşük Seviyeli Müdahale...91 ix

10 Etkisiz Disiplin Uygulamaları...91 Bölümün Özeti...91 Değerlendirme Soruları BÖLÜM SINIF KURALLARININ OLUŞTURULMASI (ss ) Öğrenciler ve Kurallar...98 Kural İhlalinde Öğretmenin Göstereceği Davranışlar...98 Öğrencilerin Sınıf Kurallarına Uyması İçin Gerekenler...99 Kuralların Pekiştirilmesi ve Öğrenci Davranışına Etkisi Kuralların Öğrenciler Tarafından Kabul Edilmesi Sınıf Kuralları ve Demokrasi Sınıf Kurallarında Bütünlük Sınıf Kurallarının Etkili Uygulanması Sınıf Kurallarının Değerlendirilmesi Öğrenciler Arası Sosyal İlişkilerin Geliştirilmesi Sınıfta Takım Çalışmasının Oluşturulması Bölümün Özeti Değerlendirme Soruları BÖLÜM SINIFTA ÖĞRENCİLERİN MOTİVASYONU (ss ) Motivasyon Kavramı Hazcılık İçgüdü ve Bilinç Altı Dürtü ve Pekiştireç İçerik Teorileri Maslow un İhtiyaçlar Hiyerarşisi Teorisi Alderfer in ERG Teorisi Herzberg in İki Faktör Teorisi McClelland ın Öğrenilmiş İhtiyaçlar Teorisi Süreç Teorileri Vroom un Beklenti Teorisi Adam ın Eşitlik veya Adillik Teorisi Locke nin Hedef Belirleme Teorisi Öğretimde Motivasyon Dışsal ve İçsel Motivasyon Bölümün Özeti Değerlendirme Soruları x

11 8. BÖLÜM SINIFTA İLETİŞİM SÜRECİ (ss ) İletişim Türleri İletişim Öğeleri Sınıfta İletişim İletişim Engelleri Teknik Engeller Dil Güçlükleri Psikolojik Engeller Örgütsel Engeller Sınıfta İletişim Engelleri Grup Etkileşimi Sınıfta Grup Etkileşimi Öğretmen-Öğrenci Etkileşimi Öğrenci-Öğrenci Etkileşimi Bölümün Özeti Değerlendirme Soruları BÖLÜM SINIFTA ÖĞRENME ZAMANININ YÖNETİMİ (ss ) Zaman Kavramı Zaman Yönetimi Zaman Yönetimine İlişkin Tanımlar Zamanı Etkili Yönetme Yolları Sınıfta Zamanın Yönetimi Zamanla Yarışan Öğretmen ve Öğrenciler Sınıfta Zaman Yönetiminde Öncelikler Sınıfta Zaman Kazandırıcı Yollar Sınıfta Zaman Hırsızları Etkili Okullarda Zaman Kullanımı Bölümün Özeti Değerlendirme Soruları BÖLÜM SINIFTA ÖĞRENME-ÖĞRETME SÜRECİNİN YÖNETİMİ (ss ) Öğrenme Sürecinde Öğretmenin Sorumluluğu Öğrenme-Öğretme Sürecinin Aşamaları Öğretimin Planlanması Öğretimi Uygulama xi

12 Öğretimin Değerlendirilmesi Sınıfta Etkili Öğrenme-Öğretme Ortamının Oluşturulması Öğrenme-Öğretme Sürecine İlişkin Yeni Yaklaşımlar İşbirliğine Dayalı Öğrenme Bireyselleştirilmiş Öğrenme Yapısalcı Öğrenme Çoklu Zekâ Teorisi Bölümün Özeti Değerlendirme Soruları BÖLÜM SINIFTA SORUNLU VE ÖZEL ÖĞRENCİLERİN YÖNETİMİ (ss ) Okul Başarısızlığı Olan Çocuklar Okul Başarısızlığının Nedenleri Başarısız Öğrencilerin Kişisel Özellikleri Okul Başarısızlığıyla Başa Çıkma Yolları Dikkat Eksikliği ve Hiperaktif Olan Çocuklar Hiperaktivite ve Dikkat Eksikliğinin Ortaya Çıkma Nedenleri Dikkat Eksikliği ve Hiperaktivite Bozukluğu Olan Çocukların Özellikleri Sınıfta Dikkat Eksikliği ve Hiperaktivite Bozukluğu Olan Öğrencilerin Yönetimi Özel Öğrenme Güçlüğü Olan Çocuklar Özel Öğrenme Güçlüğü Probleminin Ortaya Çıkma Nedenleri Özel Öğrenme Güçlüğü Olan Çocukların Özellikleri Sınıfta Öğrenme Güçlüğü Çeken Öğrencilerin Yönetimi İşitme Yetersizliği Olan Çocuklar İşitme Yetersizliğinin Nedenleri İşitme Yetersizliği Olan Öğrencilerin Özellikleri Sınıfta İşitme Yetersizliği Olan Öğrencilerin Yönetilmesi Görme Yetersizliği Olan Çocuklar Görme Yetersizliğinin Nedenleri Görme Yetersizliği Olan Bireylerin Özellikleri Sınıfta Görme Yetersizliği Olan Öğrencilerin Yönetimi Uyum ve Davranış Bozukluğu Olan Çocuklar Uyum ve Davranış Bozukluğunun Nedenleri Uyum ve Davranış Bozukluğu Olan Çocukların Özellikleri Sınıfta Uyum Bozukluğu Olan Çocukların Yönetimi Üstün Nitelikli Olan Çocuklar Üstün Yetenekli Öğrencilerin Özellikleri Sınıftaki Üstün Yeteneklilerin Yönetimi Bölümün Özeti Değerlendirme Soruları xii

13 12. BÖLÜM ÖĞRETMEN-VELİ GÖRÜŞMELERİNİN YÖNETİMİ (ss ) Okul ve Çevre İlişkileri Okul-Çevre İlişkilerinin Yasal Dayanağı Okul-Aile İşbirliği Okul-Aile İşbirliğinde Aileye Düşen Sorumluluklar Okul-Aile İşbirliğinin Yararları Okul-Aile İşbirliğinde Uyulacak İlkeler Okul-Aile İşbirliğini Geliştirme Ailenin Okul ve Eğitime Katılımını Sağlama Velilerle İletişim Kurma Yolları Bölümün Özeti Değerlendirme Soruları BÖLÜM SINIFTA BİR LİDER OLARAK ÖĞRETMEN (ss ) Liderlik Kavramı Eğitimde Liderlik Öğretmenin Rolleri Yönetici Olarak Öğretmen Arabulucu Olarak Öğretmen Lider Olarak Öğretmen Öğretmenin Liderliği Gruba Güven Vermek Vizyon Geliştirmek Soğukkanlı Olmak Risk Almak Uzman Olmak Farklılıklara Önem Vermek Basitleştirmek Öğretmen Liderliği Beceri Alanları Grup Liderliği Becerileri Kişisel Beceriler Problem Çözme Becerileri Öğretmen Liderliğinin Diğer Yönleri Bölümün Özeti Değerlendirme Soruları Kaynaklar xiii

14 TABLOLAR LİSTESİ Tablo 6.1: Dışsal ve İçsel Motivasyon Arttırmaya Yönelik Etkinlikler Tablo 6.2: Motivasyona Duyulan İhtiyacın Temelleri ŞEKİLLER LİSTESİ Şekil 1.1: Okul Yönetimine İlişkin Paradigmalar ve Yaklaşımlar... 9 Şekil 2.1: Sosyal Sistem Olarak Sınıf...47 Şekil 2.2: Sınıfa Ekolojik Bir Bakış...49 Şekil 7.1: İletişim Süreci Şekil 7.2: Eğitimde İletişim Süreci Şekil 7.3: Sınıf İçinde Öğretmen-Öğrenci Etkileşimi Şekil 8.1: Temel İnsan İhtiyaçları Arasındaki İlişki ve Sonuçları Şekil 9.1: Örnek Ders Planı xiv

15 1. BÖLÜM SINIF YÖNETİMİNİN TEMELLERİ Selahattin TURAN Eskişehir Osmangazi Üniversitesi Bölümün Amacı Bu bölümün amacı; insan ve insan doğası ile ilgili bazı bakış açılarının sınıf yönetimi uygulamalarını nasıl etkileyebileceğini ana çizgileriyle açıklamak ve öğretmen veya öğretmen adaylarının sınıf yönetimine ilişkin bazı temel ilkeler geliştirebilmelerine yardımcı olmaktır. Öğrenme Hedefleri Sınıf yönetimi kavramını tanımlayabilme, İnsan doğasına ilişkin temel yaklaşımları anlayabilme, Sınıf yönetiminin teorik temellerini kavrayabilme, Sınıf yönetimiyle ilgili sorunları tanımlayabilme, Sınıf yönetimine ilişkin bakış açılarını çözümleyebilme.

16 2 Sınıf Yönetimi Sınıf Yönetimi Sınıf, öğretmen ve öğrencilerin zamanlarının büyük bir kısmını geçirdikleri, bir yaşama ve öğrenme alanı veya sahasıdır. Okul yöneticileri, öğretmen ve öğrenciler okul zamanının büyük bir kısmını okul ve sınıf diye adlandırılan bir mekânda geçirirler. Bir mekân ve alan olarak sınıfın ne anlama gelmektedir? Bu soru üzerinde durulması ve bu konuda öğretmenin öğrencilerle bir uzlaşıya varması gerekiyor. Kavramsal açıdan sınıf; açık bir yer, bir meydan, ortalık veya avlu anlamına gelir. Sınıf veya sahanın sınırlarının belirlenmesi zor olmasına rağmen bütün öğrencilerin sınıfın ne olduğuna dair ortak bir bakış açıları vardır. Bu açıdan sınıf yönetimi, anlamı ortak hale getirme ve bir anlam oluşturma sürecidir. Bu sürecin niteliği öğretmenin sahip olduğu iletişim becerileriyle yakından ilişkilidir. Bu sebeple, sınıf yönetiminin temelini ise iletişim oluşturur. Sınıf yönetiminin temel amacı; sınıf içi öğrenmelerin iyileştirilmesi ve öğrenci yaşantılarının keyifli hale getirilmesidir. Sınıftaki yaşamın niteliği hiç kuşkusuz birçok değişken tarafından belirlenmekte veya etkilenmektedir. Geleneksel olarak sınıf yönetimi denince, öğretmenin sınıfı kontrol etmesi ve sınıfta disiplini sağlaması anlaşılır. Bu stratejiyi birçok öğretmen tercih eder ve sınıf yönetiminde kullanır. Bu anlamda sınıf yönetimi, öğretmenin sınıf üzerinde egemenlik kurmasından başka bir şey değildir. Öğretmenler tarafından tercih edilen bu kolay yöntem, sınıf içi öğrenmelerin iyileştirilmesi ve öğrenci yaşantılarının keyifli hale getirilmesine pek katkı sağlamaz. Aksine, bu strateji, öğrencilerin öğrenme keyiflerini bozar. Böyle bir yaklaşımda öğretmenin en büyük kaygısı, sınıf üzerindeki kontrolü kaybetmektir. Bu anlayış, geçen yüzyılın başlarında geliştirilen ve insan davranışının dışardan kontrolünü öngören yaklaşımlara dayanmaktadır. Daha sonraları gelişen ve insan ilişkileri merkezli yaklaşımlar insanı merkeze alarak grup içi kontrol anlayışını öne çıkarmıştır. Bu akımı da yönetimde insan merkezli başka yaklaşım ve teoriler izlemiştir. Okullarda insan davranışı üzerine çalışanlar, insan doğasına ilişkin varsayımları iki boyutta toplamış; bunları X teorisi ve Y teorisi olarak adlandırmıştır. Sınıf yönetimi açısından yorumlandığında X teorisi, öğrencinin doğasına ilişkin kötümser bakış açısını yansıtmakta olup daha çok dıştan kontrol üzerinde yoğunlaşır. Y teorisi ise, öğrencinin doğasına ilişkin iyimser bakış açısını yansıtmakta olup içsel kontrol

17 Sınıf Yönetiminin Temelleri 3 mekanizmalarına önem verir. Y teorisine göre öğretmene düşen, öğrenciyi kontrol etmekten çok kendi kendini kontrol etmesini öğrenmesini sağlamak; kendi kendine öğrenmeye ilişkin engelleri ortadan kaldırmak, öğrenmeye uygun koşullar hazırlamaktır. Y teorisi açısından yaklaşıldığında öğrencinin öğrenmeye ihtiyaç duyması, kendi kendini motive ve kontrol etmesi beklenir. Bu klasik bakış açısı, bir insan olarak öğrenci ve sınıf yönetimi açısından büyük önem arz eder. Başarılı sınıf yönetimi uygulamalarında öğretmenin iyi bir iletişimci ve insan uzmanı olduğunu görüyoruz. İyi öğretmen, bir insan olarak öğrencilerini tanıyarak işe başlamalıdır. Bu etkili sınıf yönetiminin başlangıcını oluşturur. İnsanı tanımak kolay bir iş değildir. Bu konuda temel insani ve iletişim becerilerine sahip olmak kaçınılmazdır. Öğretmeninin bütün mesleki yaşamı boyunca üzerinde çalıştığı öznenin insan olduğu gerçeğini hiçbir zaman unutmaması gerekir. Her çocuğun veya öğrencinin kendine özgü biricik olduğu düşünülürse, sınıf denen dinamik bir ortam veya yapıyı yönetmenin ne denli zor olduğu düşünülebilir. Birçok öğretmen bu gerçeği göz ardı ederek, sınıfı otorite kurarak, yönetmeye meyillidir. Bu meyil, öğretmenin etkili sınıf yönetimi becerilerinden yoksun olduğunun bir göstergesidir. Sınıf yönetimi ve sınıfta öğrenci davranışının kontrol edilmesiyle ilgili bazı yaklaşım ve teoriler geliştirilmiştir. Burada bunların ayrıntısına girilmemiştir. Biraz önce de ifade edildiği gibi sınıf, öğrencilerin birlikte oldukları, bireysel ya da grupla öğrenme yaşantılarının gerçekleştiği bir yaşama ve öğrenme yeridir. Sınıftaki her öğrenci, eşsiz, kendine özgü ve biriciktir. Ancak sınıfta uzun süreli birlikteliğe, etkileşime ve sosyalleşme sürecine bağlı olarak öğrencilerin ortak bir sınıf atmosferi ve kültürü geliştirmeleri beklenir. Böylelikle öğrencilerin ortak alışkanlıklar kazanmaları söz konusu olabilir. Her öğrencinin farklılığına bağlı olarak sınıf yönetimi, sınıfın bir orkestra gibi yönetilmesini zorunlu kılar. Öğretmen burada sahip olduğu etkili iletişim becerilerini işe koşmalıdır. İletişim becerileri zayıf bir öğretmenin sınıfı etkin yönetmesi mümkün gözükmemektedir. Sınıf yönetimi, bir başka açıdan, öğrencilerin öğrenme ve iletişim becerilerinin iyileştirilmesi ile ilgilidir. Bu ilke, öğretmenin sınıf yönetimine ilişkin bakış açısının temelini oluşturması gerekir. Sınıf yönetimi, sınıf içi etkinlikleri öğrenme odaklı olarak etkili bir biçimde düzenleyip sürdürme ve öğrenci davranışlarına rehberlik etme sürecidir. Başka bir ifade ile sınıf yönetimi, sınıfta pozitif bir öğrenme iklimi oluşturma, öğrencilerin kendilerini özgürce ifade edebilmelerine ve potansiyellerini ortaya koyabilmelerine fırsat sağlama sürecidir. Eğitim, bir bilgilenme süreci olmaktan çok bir karakter oluşumu sürecidir. Bu açıdan sınıf yönetimine bakıldığında sınıf içi dinamik ve etkileşimin ne kadar karmaşık olduğu bilinmelidir. Aileden sonra çocuğun birçok

18 4 Sınıf Yönetimi yönlerden özellikle karakterin şekillendiği en önemli yer sınıftır. Öğretmen, sınıfın bu önemli rolü konusunda kendi iç dünyasında ve vicdanında bir hesap yapmalıdır. Derse beş dakika geç girmenin dersten beş dakika önce çıkmanın öğrenci talep ve beklentilerinin göz ardı etmenin öğrencilere ne denli zarar verdiği hususunda hassas davranmalıdır. Sınıf yönetiminin, sınıf içi süreçlerle ilgili olarak öğrencilerin akademik başarısı, öğretmen yeterlilikleri, öğretmen ve öğrenci davranışını etkileyen sınıf içi değişkenlerle doğrudan ilişkilidir. Bu şu anlama gelmektedir: Olumlu bir sınıf ve öğrenme ikliminin oluşturulmasında birçok değişken rol oynar. Bunlar arasında öğretmen ve öğrencilerin geçmiş yaşantıları, sosyal çevre, aile ortamı, eğitim politikaları, eğitim programları, öğrenme-öğretme sürecinde kullanılan yöntem ve teknikler, öğrenci ve öğretmenlerin güdü, istek düzeyleri gibi bir dizi etmenden söz edilebilir. Her öğrenci derse veya sınıfa öğrenme heyecan ve motivasyonu ile gelir. Öğrencilerin bu öğrenme heyecanını öğretmen ve diğer yetişkinler yok eder. Öğretme heyecanını kaybetmiş bir öğretmen ve öğrenme heyecanını kaybetmiş bir öğrencinin olduğu sınıfta nitelikli öğrenme ve sınıf içi yaşantıdan söz etmemiz mümkün değildir. Olumlu bir sınıf ikliminin oluşturulmasında rol oynayan en önemli öğe, kuşkusuz öğretmenin insani ve mesleki yönden sahip olduğu özelliklerdir. Öğretmenlik mesleğinin gerektirdiği nitelikleri taşımayan bir öğretmenin etkili sınıf yönetimi davranışları göstermesi beklenemez. Öğretmen, konu alanı ve mesleğiyle ilgili gerekli yeterliliğe sahip olduğuna önce kendisi inanmalıdır. Öğretmenin kendisi hakkında sahip olduğu yeterlilik duygusuyla sınıf içi süreçlere ilişkin olarak sahip olduğu bilgi ve becerilerin, öğrencilerin sınıf içi öğrenmelerinin başarısında en önemli etmen olduğu söylenebilir. Öğretmen, her öğrencinin öğrenebileceğine, her öğrencinin kendine özgü farklı öğrenme süreci ve derecesi olduğuna inanmalıdır. Sınıf içi öğrenme dinamiğini destekleyen en önemli husus; sınıf içi öğrenmelerin bir süreç olduğu ve her zaman öğrenci öğrenmelerinin iyiye doğru iyileştirilmesine ilişkin stratejilerin varlığıdır. Sınıf içi öğrenmelerin iyileştirilebileceğine dair sistematik plan ve stratejisi olmayan öğretmenlerin sınıf yönetiminde başarısız olacağı hatırdan çıkarılmaması gereken önemli bir husustur. Sınıf yönetimi, okulun içinde yer aldığı bağlamdan ve okul yönetiminden ayrı düşünülemez. Eğitim politikaları, hukuki düzenlemeler, sosyal yapıdaki değişmeler, okul toplumunu oluşturan üyelerin beklentileri ve öğrencinin aile yapısı okul ve sınıf yönetimini etkiler. Bireyin sosyalleşmesinde rol oynayan aile, okul, arkadaş grupları ve kitle

19 Sınıf Yönetiminin Temelleri 5 iletişim araçlarıyla bireyin içinde bulunduğu koşullar, onun sınıf içi ve sınıf dışı davranışlarını etkiler. Farklı sosyal tabaka ve çevrelerden gelen öğrenciler, söz konusu çevreden edindikleri bütün özellikleri sınıfa taşır. Sınıfta edindikleri beceri ve davranışları da çevrelerine taşırlar. Farklı sosyal çevrelerden gelen bireyler için önceden belirlenmiş ortak sınıf kuralları oluşturmak hem zor hem de önem taşır. Bu bağlamda her öğretmenin, içinde yaşadığı toplumu tanıması, eğitim ve davranış bilimlerinin temel kavramlarını bilmesi, sınıf yönetiminin etkililiği bakımından önemlidir. Çağcıl öğretmen, kendini çok yönlü yetiştirmek zorundadır. Etkili bir sınıf yönetimi için öğretmenlerin içinde yaşadıkları topluma yön veren siyasi, sosyal, ekonomik ve kültürel değişkenleri çözümleyebilen entelektüel bir kişilik örüntüsüne sahip olması gerekir. Kendini ve içinde yaşadığı toplum ve dünyayı tanıma çabası göstermeyen bir öğretmenin karmaşık bir varlık olan çocuğu tanıması, sınıfı etkin bir biçimde yönetmesi mümkün olamaz. Bu bağlamda öğretmen ve okul yöneticilerine düşen en önemli görev öğrencilerin öğrenme heyecanlarını yok etmemektir. Öğretmenin kendisinin de öğretme ve yaşama heyecanını kaybetmemesi gerekir. İstanbul Lisesi nin kurucusu okul müdürü ve öğretmen Mehmet Nadir ( ) Terbiye ve Talimi Etfal adlı eserinde; okumayı bırakan ve öğrenme heyecanını kaybeden bir öğretmeninin mesleğini bırakması gerektiğini söyler. Okul ve Sınıf Yönetiminin Teorik Temelleri Okul, herkes için bir yaşama ve öğrenme yeri olup eğitim etkinliklerinin merkezinde ise insan vardır. İnsan, farklı felsefi açılardan, değişik şekillerde tanımlanmasına karşılık akıl ve duygu sahibi, doğanın hizmetine sunulduğu üstün ve onurlu bir varlıktır. İnsan üzerine çok söz söylenmesine rağmen henüz son söz söylenmemiştir. Öğretmenin her şeyden önce öğrencisini tanıyarak işe başlamasını gerektiğini daha önce söylemiştik. Öğretmenin her bir öğrencisini tanıması ve onun anlam dünyasını çözümleyerek işe başlaması kolay bir iş değildir. Bu yüzden öğretmenlik bir insanı anlama sanatıdır ve bu yönüyle diğer mesleklerden ayrılır. Siyaset bilim açısından insan, güce sığınma ve egemen olma eğiliminde olan; ekonomik açıdan üreten, tüketen ve fazla kazanma arzusunda olan; sosyolojik ve antropolojik açıdan kültürel; teolojik açıdan inanan; psikolojik açıdan ruhi bir varlıktır. Kısaca insan karmaşık ve fenomen bir varlıktır.

20 6 Sınıf Yönetimi Dünyaya ilişkin sahip olduğumuz bakış açısı ve kendimizi içinde bulduğumuz bağlam, insana ilişkin bakış açılarımızı ve bu bağlamda sınıf yönetimine ilişkin uygulamalarımızı da belirlemektedir. İçinde yaşadığımız toplum ve dünya hakkında sahip olduğumuz temel varsayımlar, bizim insan ve çevreye karşı olan tavrımızı belirler; düşünce ve davranışlarımızı yönlendirir. İnsan, tarihselliği olan bir varlıktır. Öğretmenin sahip olduğu değerler ve inançlar, içinde bulunduğu bağlam ve tarihten gelen kültürel birikimin bir ürünüdür. Bireysel inanç ve düşüncelerimiz, insanlarla olan iletişim ve etkileşimimizi belirler. Bu yüzden iyi bir öğretmen önce kendisin farkında olmalıdır. Kendisini tanımayan ve farkında olmayan bir öğretmenin öğrencilerini tanıması ve onlarla etkili iletişim kurması mümkün gözükmemektedir. Farklı kültürlerde insana ilişkin farklı varsayım ve bakış açıları geliştirilmiştir. Bunların her biri, toplumdan topluma ve kültürden kültüre değişir. Türk toplumunda insana bakış açısı, Osmanlı Devleti nin manevi liderlerinden Şeyh Edebali nin insanı yaşat ki devlet yaşasın. sözünde saklıdır. İnsan, Doğu toplumlarında ve bu bağlamda Türk kültüründe kutsal bir varlık, -Allah ın yeryüzündeki halifesi- olarak görülür. Söz konusu bakış açısı, modern zamanlarda kısmen zayıflamasına rağmen, öğretmene duyulan saygı ve hürmet, tarihi süreç içinde gelişen bu bakış açısından beslenir. Bu bakımdan bizim toplumumuzda öğretmenin iyi bir insan ve rol model olması beklenir. İnsan, tek bir bakış açısıyla görülemeyecek ve anlaşılamayacak kadar çok boyutlu ve karmaşık bir varlıktır. Hem Doğu da hem Batı da insana ilişkin birçok şey söylenmiş ve yazılmıştır. Felsefe ve sosyal bilimler açısından bakıldığında insan, sadece bilen bir varlık değildir. İnsan, hisseden, diğer insanlarla iletişim kuran sosyal bir varlıktır. Batı toplumlarında insana ilişkin birçok teori geliştirilmiştir. Bunların bazıları birbiriyle çelişmesine karşın, okul ve sınıf yönetimini derinden etkilemiştir. Söz konusu bakış açıları, aşağıda ana hatlarıyla özetlenmeye çalışılmıştır (Froyen ve Iverson, 1999; Lemlech, 1991). Okul Yönetimine İlişkin Bakış Açıları Sınıf, sosyal bir sistem olan okulun alt sistemidir. Dolaysıyla sınıfı okulun bütününden bağımsız ele alıp çözümlemek mümkün değildir. Okul yönetiminde egemen olan anlayış ve uygulamalar, sınıf yönetimine de yansır. Bu bakımdan öncelikle okula ilişkin bakış açılarının ve okul yönetiminin anlaşılması gerekir. Önceki sayfalarda da sözü edildiği gibi her öğrenci okula öğrenme heyecanı ile gelir. Bu açıdan okulun temel görevi öğrencilerin öğrenme heyecanlarının korunması ve