T.C. ANADOLU ÜNİVERSİTESİ YAYINI NO: 2559 AÇIKÖĞRETİM FAKÜLTESİ YAYINI NO: 1529 ŞEHİRCİLİK

Transkript

1 T.C. ANADOLU ÜNİVERSİTESİ YAYINI NO: 2559 AÇIKÖĞRETİM FAKÜLTESİ YAYINI NO: 1529 ŞEHİRCİLİK Yazarlar Yrd.Doç.Dr. Mehmet İNCEOĞLU ( Ünite 1, 2, 3, 5, 6,7 ) Prof.Dr. Leyla Y. TOKMAN ( Ünite 4, 8 ) Editör Doç.Dr. Bülent AÇMA ANADOLU ÜNİVERSİTESİ i

2 Bu kitabın basım, yayım ve satış hakları Anadolu Üniversitesine aittir. Uzaktan Öğretim tekniğine uygun olarak hazırlanan bu kitabın bütün hakları saklıdır. İlgili kuruluştan izin almadan kitabın tümü ya da bölümleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kayıt veya başka şekillerde çoğaltılamaz, basılamaz ve dağıtılamaz. Copyright 2012 by Anadolu University All rights reserved No part of this book may be reproduced or stored in a retrieval system, or transmitted in any form or by any means mechanical, electronic, photocopy, magnetic, tape or otherwise, without permission in writing from the University. UZAKTAN ÖĞRETİM TASARIM BİRİMİ Genel Koordinatör Doç.Dr. Müjgan Bozkaya Genel Koordinatör Yardımcısı Doç.Dr. Hasan Çalışkan Öğretim Tasarımcıları Yrd.Doç.Dr. Seçil Banar Öğr.Gör.Dr. Mediha Tezcan Grafik Tasarım Yönetmenleri Prof. Tevfik Fikret Uçar Öğr.Gör. Cemalettin Yıldız Öğr.Gör. Nilgün Salur Kitap Koordinasyon Birimi Uzm. Nermin Özgür Kapak Düzeni Prof. Tevfik Fikret Uçar Öğr.Gör. Cemalettin Yıldız Dizgi Açıköğretim Fakültesi Dizgi Ekibi Şehircilik ISBN Baskı Bu kitap ANADOLU ÜNİVERSİTESİ Web-Ofset Tesislerinde adet basılmıştır. ESKİŞEHİR, Temmuz 2013 ii

3 İçindekiler Önsöz... iv 1. Şehir ve Şehirleşme Şehirleşmenin Nedenleri Şehir Planlaması Mesken Politikası Gecekondu Büyükşehir (Metropolitan Alan) Büyükşehir Planlaması ve Yönetimi Çevre Sorunları ve Çevrenin Korunması iii

4 Önsöz Efsanelerde, destanlarda ya da ütopik olarak da ele alınan şehirler, aynı zamanda insanlığın geldiği bugünkü medeniyet seviyesinde, yaşamın gizemli anlam yerleri olarak insanlığa yeni, farklı yaşam tarzları sunmaktadırlar. Şehir insanların bir arada yaşamaya başladıkları uzun zamandan bu yana insanlık tarihi içinde doğaya karşı verilen amansız mücadelenin en önemli sembolüdür. İnsan ilişkileri ve gereksinmelerinin karşılandığı yer olarak şehirler medeniyetin en önemli göstergelerinden biri olmuştur. Özellikle 20.yüzyılda dünyadaki teknolojik, bilimsel gelişmeler paralelinde şehirleşme kavramının yeniden sorgulamasıyla (Ekonomi, Sağlık, Eğitim, Güvenlik, Şehir hayatı, Kültür sanat vb kavramlarla) birlikte; şehirlerdeki yaşanabilirlik, insanların yaşam kalitesi ve bunun paralelinde şehirlerin kalitesinin geliştirilmesine yönelik, bu konu üzerinde ciddi araştırmalar yapılmakta, bunların sonuçları araştırma raporları olarak sunulmaktadır. Hatta bazı ülkeler bunu devlet araştırmaları olarak desteklemekte ve programlı bir şekilde bu konunun iyice araştırılması için, konu üzerinde ciddiyetle durmaktadırlar. Bu anlamlandırma ya da küreselleşme ile şehirler kendi ataletlerinden kurtulup eski yaratıcılıkları, bilgelikleri, insan gücü ve vizyonlarıyla birbirleriyle yarışa başlamışlardır. Bu durum aynı zamanda büyük modern şehirleri, fırsat yeri veya tehlikeli, güçlü ya da çaresiz, sürekli canlı ya da çöküş yerleri haline getirmektedir. Dünyadaki insan nüfusunun, gerekli temel gereksinim, ihtiyaç, arzu ve isteklerini karşılayabilme doğrultusunda şehirlerde yaşamak istemesi, karşımıza göç olgusu ve nüfus yığılması, şehirlerdeki yapı yoğunluğunun artması gibi, şehirlerin var olan problemlerine yenilerini eklenmesine yol açmaktadır. Dünya nüfus yoğunluğunu büyük bit bölümünü barındıran Çin, Afrika ve Hindistan gibi ülkelerde şehirleşme oranı düşük olmasaydı, dünyanın şehirleşme oranı %50 nin üzerine çıkmış olacağı günümüz istatistik verileri göstermektedir. Buna göre 21.yy.da şehirlerin varoluşunda en önemli bilim dallarından, mimarlık ya da planlama gibi disiplinler, yaptıkları tasarımlarında toplumsal çevreyi, fiziksel çevreyi ve kentsel gereklilikleri de bir mesleki yükümlülük olarak ele almaları gerekmektedir. Tüm bu düşünsel değişimler geleneksel şehir planlama anlayışını da farklı bir noktaya doğru çekmektedir. Bu noktada planlama ve tasarım arasındaki dil birliğini temel alan bir mekân anlayışı giderek güçlenmektedir. Bu ortak dil, ne salt planlamadan gelen kuralcı ve toplumcu bir anlayış, ne de geleneksel mimari tasarımdan gelen birey odaklı anlayışın izlerini taşımaktadır. Geleceğin şehirleri, gerek ekonomik, sosyal ve yönetimsel gerekse politik olarak bu durumu çoktan kabullenmiş gözükmektedir. Bugünkü büyük modern şehirlerin ana problemini yerel ya da ulusal yönetimlerin belirlediği trafik/ulaşım, mesken politikaları ve buna benzer birçok konudaki, bilgi ya da zamanında müdahale yetersizliği; şehirlerin ve şehir mekânlarının verimli kullanımını azaltmaktadır. Bunun sonucunda şehirlerin ve yaşayanlarının; ulaşım, barınma, altyapı, gerekli servis ve hizmet alımında da kısıtlamaların oluşmasına neden olmaktadır. Bu kitabımız da, şehir ve şehirleşme ana kavramın irdelenmesi eşliğinde, Şehir Planlaması, Mesken Politikası, Gecekondu, Büyükşehir, Büyükşehir Planlaması ve Yönetimi, Çevre Sorunları ve Çevrenin Korunması gibi konularda, teorik ve örneklerle, konu ve kavramın güncel bilgilerini vermektedir. Kitabımız, uzaktan öğrenim tekniğine uygun formata dönüştürülmüş ve sizlerin konuları kavrayabilmeniz için gerekli görsel yada istatistiki bilgilerle desteklenerek, kitaptaki her bir ünitenin daha kolay anlaşılabilir olması hedeflenmektedir. Ünitelerimiz kavramı açıklayan ya da tarihi bilgi birikimi ile başlamakta, metin içerisinde sıra sizde soruları ve sizlere yardımcı kaynak kitap ve metinlerin açıklayıcı tanımları yer almaktadır. Ünite sonlarında ise, kendimizi sınayalım soruları ve cevapları; özet metinleri ve sıra sizde cevap anahtarları da yer almaktadır. Bu kitabın, oluşturulmasında katkısı olan tüm öğretim üyelerine, basımında, grafik düzenlemesinde çalışanlara teşekkürlerimi sunarım. Editör Doç.Dr. Bülent AÇMA iv

5

6 1 Amaçlarımız Bu üniteyi tamamladıktan sonra; Şehir ve şehirleşme kavramını açıklayabilecek, Şehir tanımını ifade edebilecek, Şehirleşmenin özelliklerini açıklayabilecek, Şehrin sınıflandırılması ve özelliklerini açıklayabilecek, bilgi ve becerilere sahip olabilirsiniz. Anahtar Kavramlar Şehir Şehirleşme Polis Civitas Mekansal Yapı Üretim Şehir Devleti Yer Tipo-Morfoloji Ekoloji Ekonomi İstek ve Gereksinim İçindekiler Giriş Şehirleşme Şehirleşme ve Gelişimi Şehirleşmenin Gelişimi 2

7 Şehir ve Şehirleşme GİRİŞ Polis (Yunanca), kelimesinin kök anlamı, Yunanistan'da bir şehir, veya şehir devleti olarak kabul edilmektedir. Polis kelimesinin bir diğer anlamı ise bir şehrin vatandaşlar topluluğu olmakla birlikte, Klasik Atina ve aynı dönemdeki şehirler için bu terim çoğu zaman literatürde "şehir devleti" olarak da çevrilmektedir. Latincede ise civitas olarak kullanılmaktadır. (Detaylı bilgi için bakınız Owens, E. J., 2000, syf. 1,2,58) Mackenney, R., (2004, 9) batı şehir medeniyetinin dayandığı orijin olarak polis kavramını : Özerk siyasal konuma sahip şehirler Batı medeniyetinin en dinamik güçlerindendir. Bu cümlenin ana fikri, bizim siyaset ve tarih üzerine düşünürken ve bunlardan bahsederken izlediğimiz yolda, şehir devlet kavramının ne büyük bir etkiye sahip olduğunu gösterir. Ayrıca şehir devlet kavramı olmadan gerçek maksadımızı tanımlamayı başarmamız da mümkün olmayacaktır. "Siyasal olgunun eski Yunan şehir devletindeki (polis) yaşam ve düşünce tarzından kaynaklanan bir kavram olarak aktarmaktadır. Mackenney, "Medeniyet" kavramını da Roma da bir şehir veya civitas gibi daha büyük bir topluluk içinde yaşayan ve vatandaş (civis) olarak tanımlanan insanlardan kaynaklandığnı vurgulamaktadır. Aristo, çoğunlukla asıl bağlamı dışında kullanılan bir ifadede, "insan doğası gereği bir poliste yaşama ya eğilimli bir hayvandır" demektedir. Lonis, R. (2004), tarafından Polis kavramının üç farklı boyutunun bulunduğunu: Sosyal anlamda belli hakları olan vatandaşlar topluluğu. Mekansal olarak, şehir ve onun toprakları, onu besleyen bir ekosistem. Egemen, başka devletlerle ilişkileri olan bir devlet, olarak belirtilmektedir. Antik dünyada, Şehirlerin genelde bir tepenin üzerinde bulunan bir kale ile birlikte (akropol) ve bir agoranın (ticaret meydanı) var olduğunu, yönetimininde şehirin merkezinde, ama vatandaşların şehrin içinde veya ona ait civar topraklarda yaşadığı tarihten günümüze arkeolojik bilgi ve bulgularla aktarılmıştır. Sosyal anlamıyla polisin, yönetime katılan bir vatandaşlar kurulu olduğunu, ama idarenin çeşitli biçimler alabildiği: tarihte görülme sırasına göre bunların oligarşi, tiranlık ve demokrasi biçimiyle sıralandığı; Yönetim, vatandaşlar meclisi, bir konsey ve hakimlerden oluştuğu belirtilmektedir. Lonis, R. ( 2004), bazı polislerde farklı seviyelerde vatandaşlık tanımının varlığından bahsetmektedir. Bu tanımda en üstte siyasî hakları olan vatandaşların, ardından siyasî hakları olmayan vatandaşlar, en sonda da vatandaş olmayanların geldiği belirtilmektedir. Kadınlar, çocuklar, yabancılar ve esirlerin vatandaş sayılmadığını ve vatandaşlık genelde doğumla aktarılan, farklı şehirlerin bu konuda farklı kuralları olduğu belirtilmiştir. Örneğin bazı polislerde hem anne hem babanın vatandaş olmasını şart koştuğu bilinmektedir. Bazı şehirlerin de anne babasından dolayı vatandaş olamayacak kişileri özel kararla vatandaş yapmayı seçebildiğini belirtmektedir. Bilim adamlarından bazıları şehirlerin uzun zaman içinde, köylerin ortak bir merkez etrafında toplanmasıyla, ayrıca şehirlerin genelde coğrafi, etnik ve dinsel olarak birbirinden ayrı düşmüş insanlardan oluşmuş olabileceği vurgulamıştır. Jacobs, J., (1969) de Polislerin Bronz Çağında mevcut olduklarını iddia etmiştir. (Şehirleşme bölümüne kadar olan metin Mackenney, R., (2004) Şehir Devletler kitabının 9-40 sayfaları arasından özetlenerek alınmıştır.) 3

8 Resim 1.1: Priene Antik Kenti ve Agora Planı Kaynak: James Whitley The Archaeology of Ancient Greece. Cambridge: Cambridge University Press: fig , Polis idare tarzı Büyük İskender'in Anadolu'yu fethinde önemli bir araç olmuştur. Daha evvel şehir hayatının olmadığı yerlerde kendisinin 70'i aşkın şehir kurduğu söylenir, bu yeni şehirler Yunan nüfuzunun merkezleri olduğunu ve Büyük İskender in bu politikası onun halefleri tarafından da sürdürülmüştür. Mackenney, R., (2004) MÖ 8.yy'da ilk Yunan şehirleri oluşmasına rağmen, vatandaşların hak ve görevlerinin tanımlı olduğu biçimiyle polislerin M.Ö. 6. yy'da belirmeye başladığını belirtmektedir. Roma döneminde imparatorlar, polis sistemini teşvik etmişlerdir. Uzak bölgelerin bu şekilde kendi kendilerini yönetmeleri sayesinde imparatorluğun idaresi kolaylaşıyordu. Yunan tarzı şehirler iç politikalarını kendileri düzenliyorlar ama dış politikaları Roma imparatorunun elinde oluyordu. Aristo ' ya göre ideal yönetim birimi, duvarlarla çevrili, birbiriyle yakın ilişkili bir topluluk ve boyutları bir halk toplantısı için yapılan çağrıda herhangi başka yardımcı araçlar kullanılmadan sadece bir kişinin sesinin ulaşabileceği insan sayısıyla sınırlı olmalıdır. Polis, egemen bir güç kabul etmez ve yetişkin erkek vatandaşların kamusal yaşama katılımına izin verir ve bunu destekler. Aynı zamanda özgürlüğün getirdiği çelişkiler de şehir devletinde kendini gösterir. Mackenney, R., (2004) şehir devletini anlamaya yönelik şu sorularla yanıt aramaya çalışmaktadır: Bir vatandaş her istediğini yapabilir mi ya da çoğunluğun iradesi tek kişinin özgürlüğünden önce mi gelir? Bir polisin diğer topluluklarla ilişkileri nasıl olmalıdır? Bir şehir devleti yiyecek ihtiyacını karşılamak için kırsal bir bölgeyi ele geçirirse yine de şehir devleti olarak kalabilir mi? Elbette ki bu tür bazı yönetim birimlerinin kırsal alanlar üzerinde denetim kurmuş olduklarını belirtmektedir. Şehir devletlerin kurduğu federasyonlar en güçlü üyenin liderliğini kabul ettiğini, bazı şehir devletleri de imparatorluklara dönüşüp kendi tiranlıklarını uyguladıklarını vurgulamaktadır. Onun yerine, içinde yaşadıkları çağın ve toplumun ekonomik, toplumsal, kültürel ve tarihsel sınırları içinde hareket eden ve kendi menfaatleriyle toplumun geri kalanının ve diğer devletlerin menfaatleri arasında bir denge kurmaya çalışan insanlan düşünmek zorunda olduğumuzu, böylece, Mackenney, R., (2004) Aristo nun siyaset teorisinin tarihsel önemini daha iyi kavrayabileceğimizi vurgulamaktadır. Menfaatlerin dengelenmesi, çoğunlukla cumhuriyetin mükemmel olmayan özgürlüğü adına, bir prensin iyi ya da kötü tiranlığına karşı durmayı gerektirdiğini belirtmektedir. 4

9 Böylece l000'li yıllardan sonra ortaya çıkmaya başlayan yeni şehir modelinin siyasal yaşamına da temel oluşturmuş olan polis dilini muhafaza ettiğini, Mackenney, R., (2004), bu yeni türün, farklı şekilde bir özgürlükle besleniyor olduğunu; ekonomisi kölelere değil de, vatandaşlara bağlı olduğunu vurgulamıştır. Şehirlerin inşa edildiği materyaller, Perikles'in zamanından Sanayi Devrimi ne kadar temelde değişmeden kaldığını söyleyebiliriz. Onları yok edebilecek şey ise 16. ve 17. yüzyıllarda belirgin şekilde değişti. Monarşilerin ortaya çıkışı, şehirlerin siyasal alandaki önemlerinin tamamen ortadan kalktığı anlamına gelmez. Merkezi devlet, şehirlerin hakimiydi, fakat sahip olduğu kurumlar ve düşünce tarzıyla onları yönetebilmekten çok uzaktı. 16. ve 17. yüzyıllarda galip konumdaki devlet, mağlup konumdaki şehirleri kendine göre yeniden şekillendirmiştir. Devlet, şehirlerin fiziki görünümünü kendince değiştirmeye başladı. Devletin askeri etkisi mimaride de bazı temel değişikliklerin yapılacağı anlamına geliyordu. 17. yüzyıla gelindiğinde, kışlalar ve geçit törenleri için gereken yer çoktan aynlmıştı. Şehir tasarımında birliklerin rahatça hareket edebilmesi için geniş caddelere ağırlık verildi. Bazen geniş bulvarlar, merkezinde top bulunan bir alanla kesişecek şekilde düzenlendi. Her iki eşleştirme de (ilericitutucu, ortaçağ-modem) yeterince tatminkâr değildir. Çünkü bu terimler ne şehir halkını ne de hükümdarları tam olarak açıklayabilir. Anlaşılması gereken şey, erken modem dönemde hem şehir hem de devletin dinamik güçler olduklarıdır. Fakat bu iki birimin bir arada barış içinde yaşayamadığı da açıktır. Bu arada Rönesans ın geçici ışıltısına rağmen, İtalyan şehir devletleri çökmüştür. Modern Avrupa dilleri polis kelimesinin türevlerini yaygın olarak kullamıştır. Bu Helenistik dünyanın görüş etkisinin göstergesidir. Polis kelimesinden ayrıca; politika, siyaset, kelimeleri de türetilmiştir. Yunan çağından bugüne, türeyen kelimeler polis dahil; Polites ve politismos olan tam benzeri de, Latin, ve diğer Avrupa dillerine, sırasıyla Civis (vatandaşı), civilisatio (uygarlık) vb benzer şekilde türetilmiştir. Kelime "-polis" sözcük sonuna eklenerek çoğu şehir ve / veya devlete özel bir anlam katmıştır. Bazı örnekleri şunlardır: Astropolis - yıldız ölçekli şehir / sanayi bölgesi; karmaşık bölge, Cosmopolis - birçok farklı kültürlerden bir nüfusa sahip büyük bir kent merkezi; Ecumenopolis - bütün bir şehri kapsayan bir evren, Megapolis- çeşitli kentler ve banliyöler tarafından birleştirilerek oluşturulmuş şehir. Metropolis- bir koloni şehir, metropol büyük alanda bir Büyükşehir kentsel nüfus merkezi -. Nekropol- 'ölü şehir' - bir mezarlık. Diğer bir deyişle şehir ya da şehirlerde, bir grubun parçası olarak: Akropolis- 'yüksek şehir' - Bir polisin üst kısmı, genellikle kale ve / veya büyük tapınak (lar) yerleşkesi. Decapolis,-on kenttin bir araya gelerek oluşturtuğu bir grup, Dodecapolis,- oniki kenttin bir araya gelerek oluşturtuğu bir grup, Pentapolis,- beş kenttin bir araya gelerek oluşturtuğu bir grup, olarak da kullanılmıştır. 5

10 Resim 1.2: Atina Akropolünün görünüşü Kaynak: Şehir sözü karşılığında İslamiyetin Türkler tarafından kabulünden önce Balık sözcüğü kullanılmaktaydı. Kend sözcüğünün, şehir karşılığı olarak eski tarihlerde Türkler tarafından kullanıldığını Kaşgarlı Mahmud un eserlerinden anlamaktayız. Diğer taraftan Şar Şeher ve Medine sözlerinin şehir için kullandıkları Bahaeddin Ögel, Türk Kültür Tarihine Giriş Cilt:1., Ankara 1978, 175; İşpir, E., G., (2000, 4). Türk Dil Kurumu Tarama Sözlüğü 1969, Kend, (kent) :Kasaba, şehir anlamlarına gelmektedir. Güncel Türkçe Sözlükte Nüfusunun çoğu ticaret, sanayi, hizmet veya yönetimle ilgili işlerle uğraşan, genellikle tarımsal etkinliklerin olmadığı yerleşim alanı, kent, site: anlamında kullanılmaktadır. Metin içerisinde şehir ve kent kelimeleri birliktede kullanılmıştır. ŞEHİRLEŞME Broadbent e göre (1990, 79) Eski Yunan çağından beri şehrin ya da şehir mekânlarının tasarım felsefesini belirleyen üç ana yaklaşım olagelmiştir: a. Kusursuz bir planla başlanmalı ve bitirilmeli ki bu rasyonalist bir yaklaşımdır. b. İnsan duyularının anlayabileceği bir olguyla başlanmalı ki bu da deneyci bir yaklaşımdır. c. Deneme yanılma yoluyla şehirde nelerin ayakta durabileceği belirlenmeli ki bu da pragmatik bir yaklaşımdır. Yunan medeniyetinde, kentsel mekân, agorayı ve onun etrafında şekillenen odeon, hamam vb. gibi o kentin kutsal tanrısı/tanrıçası için yapılan tapınağın arasında kurulan yol bağıyla tanımlanmaktadır. Roma medeniyetindeyse, bu kurgu; forum ve diğerleriyle olan ilişkileri, örneğin stadyum, ana cadde veya tören mekanları ile kurulan askeri ve politik ilişkiyle sınırlı diğer bina gruplarını da içine mekan bütünüdür. Yunan medeniyetinde sosyal ve politik ilişkiler ana kentsel mekânları oluştururken, Roma medeniyetindeki mekânlarda ise düzen ve gücün bir arada denetlendiği, askeri politik görüşlerin birbirleriyle rekabet halinde olduğu, devamlı gerilimin değişimin olduğu görülmektedir. Romalılar, uzun ömürlü olarak tarihte var olabilen, sürekliliğiyle de en güçlü karakteristik kentlerini ve kent mekânlarını meydana getirebilen dünya üzerindeki nadir medeniyetlerden biridir. Bu nedenle kentsel mekânları inceleyen birçok çalışmada; Roma kent dokusu ve mekân biçimleri, temel veri olarak kullanılmaktadır. 6

11 Yunan medeniyetinde sosyal ve politik ilişkiler ana kentsel mekânları oluştururken, Roma medeniyetindeki mekânlarda ise düzen ve gücün bir arada denetlendiği, askeri politik görüşlerin birbirleriyle rekabet halinde olduğu, devamlı gerilimin değişimin olduğu görülmektedir. Romalılar, uzun ömürlü olarak tarihte var olabilen, sürekliliğiyle de en güçlü karakteristik kentlerini ve kent mekânlarını meydana getirebilen dünya üzerindeki nadir medeniyetlerden biridir. Bu nedenle kentsel mekânları inceleyen birçok çalışmada; Roma kent dokusu ve mekân biçimleri, temel veri olarak kullanılmaktadır. Resim 1.3: Roma Antik Kentinin Tiber nehriyle görünüşü Kaynak: Mısır da ise bu olgu dini ve tekil güç etrafında şekillenmiştir. Anıtsal olan ve gelecekte yaşanacak yaşam için inşa edilmiş piramitler, tapınaklarla kentsel mekân kurgulanmıştır. Mimari ürünlerinin kalıcılığı, anıtsal tapınak ve saray binaları ile sınırlı kalmıştır. Alberti bir şehre girildiğinde şehrin caddelerinin şöyle olması gerektiğini tavsiye eder: eğer şehir asil ve kudretli ise yolların da azametli ve görkemli bir havaya bürünebilmesi için geniş ve düz olmaları gerekir. Sitte, kamu mekânlarının estetik kalitesini kentsel planlamanın bir amacı olarak ortaya koyar. Kentsel planlamanın amacı insanları mutlu etmek ve güvende hissettirmektir. O nun zamanında endüstrileşmedeki artış kentsel problemleri olan şehirleri tehdit etmiş ve sonunda da kent mekânlarını yok etmiştir. Sitte halkı eğitecek binalar ve güzel kent mekanları inşa etmeyi önermiştir. Sitte, (1983, 149) kentsel mekânlar için şu önerilerde bulunmaktadır. Şehir yapısının doğal gelişme süreci şehrin canlılığına katkıda bulunur. Antik şehir yapısının estetiği sadece şekil demek değildir, aynı zamanda fonksiyon ve duyularla da bağlantılıdır. Eski şehirlerin güzel yapısı olduğu gibi kopyalanmamalı, aksine, sadece modern bağlamda uygulanmış ve şehrin güzelliğine katkıda bulunan unsurlar kullanılmalıdır. Caddeler ve meydanlar kapalı birer sanatsal bütünlük olarak algılanmamalıdır: şekillerinden gelen etki planlamanın temelinde kullanılmalıdır. Bina parsellerini temel unsurlar olarak ayırmak yerine, cadde ve meydanlar kentsel tasarımın giriş noktası olarak kullanılmalıdır. Bazı ana caddeler ve açık mekanlar yüksek sanatçılık seviyesiyle tasarlanırken, geri kalanı maddi gereksinimleri karşılamak için feda edilir. Şehir devlet ve polis kavramlarını irdeleyiniz. Kentlerin oluşumunda tarihsel sürekliliğin kabulü soyut olmamakla birlikte insan yaşamının oluşturduğu medeniyet ve onun devamlılığı ile birlikte bu süreçte kentlerin biçimsel olarak değişimi ve gelişimi de, toplumlarıyla birlikte var olmuş ya da zamanla dünya üzerinden yok olmuştur. 7

12 Cullen a, (1976) göre şehir iki dünyanın birleşimidir: İlki insanların maddi ihtiyaçlarını karşılayan dünya (sağlık, konfor, özel yaşam) ve maddi dünyayı bizzat tecrübe eden kişisel değerler, ikincisi kentin kişiliğini belirleyen duyuşsal seviyedir ve aşağıda belirtilen özelliklere sahiptir: Kent ve insan arasında yakın bir ilişki oluşmasını sağlar. Çok etkileyici ve dramatiktir. Kentsel mekanda teşvik edici ve heyecan verici aktiviteler içerir. Cullen açıklamasını teorik olarak ortaya koymaz; aksine, bunu, bir özyapıya sahip, mekân oluşumlarının çok sayıda taslak ve fotoğraf örnekleriyle açıklar. Mekânsal tecrübeye dayanarak insanların sadece kentlerdeki günlük hayatı incelemeye ve anlamaya ihtiyaç duyduklarını ve kentsel mekânın tasarım ilkelerinin, gözlem yapanların duygusal tepkileri ve görsel tecrübeleriyle ilişkili olduğunu belirtmektedir. Şehir Tanımı Çeşitli bilim dalları tarafından şehir farklı yöntemlerle ve ilgi alanları dahilinde tanımlanmıştır. İşpir, E., G., (2000, 2) tarafından şehircilik biliminin birçok bilim dalıyla yakından ilişkili olduğunu disiplinler arası özelliğini vurgulamış, ve şehirciliğin kamu yönetimi, ekonomi, coğrafya, mimarlık, mühendislik, sosyoloji, sosyal psikoloji, tarih ve sanat tarihi, kriminoloji ile ilgili olduğunu belirtmiştir. Avcı, S. (2004,10) tarafından da şehirciliğin çeşitli bilim dallarıyla ilişkisi şehir ile ilgilenen her bilim kendi amacına uygun olarak bir şehir tanımı yapmıştır. Bu tanımlamalar yapılırken de belli kriterler kullanılmıştır. Bu kriterler; idari merkez oluş, nüfus büyüklüğü, ekonomik veya toplumsal özellikler olabilmektedir şeklinde yorumlanmaktadır. Marx & Engels (2004; Avcı, S. 2004, 10 ) şehiri, "nüfusun, üretim aletlerinin, sermayenin, zevklerin ve gereksinimlerin bir merkezde toplanması" olarak tanımlanmaktadır. Şehir, 442/3367 SAYILI KÖY KANUNU: Madde 1 de Nüfusu iki binden aşağı yurtlara (köy) ve nüfusu iki bin ile yirmi bin arasında olanlara (kasaba) ve yirmi binden çok nüfusu olanlara (şehir) denir. Nüfusu iki binden aşağı olsa dahi belediye teşkilatı mevcut olan nahiye, kaza ve vilayet merkezleri kasaba itibar olunur. Ve Belediye Kanununa tabidir olarak tanımlanmaktadır Simmel, G. (2000, 180; Avcı, S. 2004, 10) şehri "herşeyden önce en yüksek düzeyde ekonomik işbölümünün gerçekleştiği mekânlar" olarak tanımlamaktadır. Avcı, S. (2004, 13-14) bir yerleşmenin şehir olarak tanımlanabilmesi için bazı kriterler kullanılmaktadır. Bu kriterlere zaman içinde yenileri eklenmekte veya bazıları eski önemlerini kaybetmekte olduğunu, Frey & Zimmer in (2001, 25-26) yerleşmelerin kırsal veya şehirsel karakterlerinin belirlenmesinde kullanılan unsurları: Ekolojik, Ekonomik, Sosyal nitelikler olduğunu belirtmektedir. Avcı, ekolojik unsurların, nüfus büyüklüğünü ve yoğunluğunu içerdiğini, Ekonomik unsurlar sahada yer alan fonksiyonlara ve faaliyetlere, sosyal niteliklerin ise şehirleşmenin derecesine işaret etmekte olduğunu günümüzde bir yerleşmenin şehir olup olmadığının belirlenmesinde en fazla kabul gören kriterler arasında: Nüfus büyüklüğü, Nüfus yoğunluğu, Mekansal olarak kapladığı alan, Ekonomik ve sosyal organizasyon, Ekonomik fonksiyonlar, 8

13 İşgücü talebi ve arzı, İdari merkez oluşunun sayılabileceğini belirtmektedir. O'Flaherty, Brendan (2005). City Economics. Cambridge Massachusetts: Harvard University Press. ISBN Şehirler, şehirdeki mekânlardan oluşur. Rob Krier (1979) tarafından şehir; Şehrin özelliklerine uygun, şehirdeki diğer mekânları içeren ya da onunla birlikte yapılandırılan yerleşme olarak tanımlanır. Bir şehir, gözlemcinin o şehir içinde yürümesi veya bir taşıma aracı kullanarak gezmesi sonucu görülür ve yaşanır. Gözlemcinin deneyiminin, kalitesi bu geziyi yaparken yol aldığı hız ile orantılıdır. Birçok araştırmacı yürüme hızında hem etraftaki binaları hem de içinden geçilen mekânları çok daha fazla detaylı olarak inceleme imkânı olur görüşünde hemfikirdirler. Genelde araştırmacılar çevreyi görsel açıdan ele alırlar. Gordon Cullen bu işleyişin nasıl olduğunu algılamada ve çevreyi anlamada üç yol önermektedir. Görsellik, mekân ve içerik açısından çevreyi anlamak: Görsellik: Biz bir başka ortama taşınsak da, daha önce yaşadığımız ortam hala hatırımızda olduğundan Ardıl Görünüm işe karışır. Bunun önemi şudur: bir yaya şehrin içinden geçerek sabit bir hızla yürüse de, şehrin görünümü pek çok sarsıntı ve ani açığa çıkmalarla hatırımıza gelir. İşte buna Ardıl Görünüm denir.(cullen, 1976:9) Mekân: İnsanın, ortamdaki konumuna tepkisidir. Cullen Burada ve Orada olmak arasındaki farkı vurgular. Bu fark, kişinin bir mekânın içinde veya dışında olması veya o mekâna girip çıkmasıyla ortaya çıkar. Bu seviyede, açığa çıkma ve kuşatılma duygularından kaynaklanan bir dizi tecrübe devreye girer. İnsanlar yüksek bir uçurumun kenarındayken canlı bir konum hissi duyarlar. Ama derin bir mağaranın içinde, kuşatılma gerçeğine tepkide bulunurlar. İnsan vücudu, kendisini sürekli olarak çevreyle ilişkilendirdiği bir içgüdüye sahiptir. Bu konumlandırma hissi, çevrede faydmekanılması gereken bir faktör haline gelmiştir. (Cullen, 1976, 10) Resim 1.4: Roma Antik Kentinin Tiber nehriyle görünüşü Kaynak: İçerik: Bu nokta şehirlerin dokusuyla ilgilidir; şehrin rengi, dokusu, ölçüsü, sitili, karakteri, kişiliği, benzersizliği vb. Şehrin dokusu, mimari stilleri ve planın çeşitli rastlantıları açısından birbirinden farklı dönemlerin bir kanıtıdır, çünkü pek çok şehir eski temellere dayalıdır. Pek çok 9

14 şehir stillerin, materyallerin ve ölçülerin bu karışımını sergiler. Buna rağmen insanlar simetrisi, dengesi, mükemmelliği ve uyumu olan şehirler tasarlamaya eğilimlilerdir. Ancak, uyum sıkıcıdır ve planları yapanlar açısından kaçınılmazdır. Yine de, yapay oyalanmalar yaratarak bile bile bu uyumdan kaçınmak, gerçek sıkıntıdan çok daha kötüdür. (Cullen, 1976: 11) Anarşi değil sağduyu gösteren kabul görmüş bir çerçeve içinde, doku, renk, karakter ve bireyselciliğin ölçü ve stilinin yan yana konmuş küçük farklarını, ortak faydalar sağlamak için kendi yararımıza kullanabiliriz. Aslında, bu nedenle çevre, uyum içinde değil, Bu ve Şu nun birbirlerini karşılıklı etkileşimiyle ortaya çıkar. (Cullen, 1976: 12) Avcı, bu kriterlerin ülkeden ülkeye farklılaşma gösterebildiği gibi, aynı ülke içinde kurumlar arasında da farklılıklar olabildiğini ve bu farklılaşmayı ülkelerin (bakınız Resim 1.5) gelişmişlik düzeyi değil, daha çok kurumların amaçlarının değişik olmasının etkili olduğunu belirtmektedir. Ülke Fransa İspanya Doğu Almanya Belçika Danimarka Kanada Japonya İsrail Meksika Hindistan Kriter 2,000 veya daha fazla daimi yerleşik nüfusa sahip veya evler arasında 200 metreden daha fazla ara olmayan yerleşmeler 10,000 veya daha fazla nüfusa sahip belediyeler 2,000 veya daha fazla nüfusa sahip yerleşmeler 5,000 veya daha fazla nüfusa sahip yerleşmeler 250 veya daha fazla nüfusa sahip yerleşmeler 1961 'den soma 10,000 veya daha fazla nüfusa sahip yerleşmeler 30,000 veya daha fazla nüfusu barındıran belediyelerin yer aldığı kümeler (Ancak bu şehirsel kümelerin içinde kırsal yerleşmeler de olabilmektedir. Ayrıca "yoğun yerleşme bölgeleri" olarak tanımlanan en az 5,000 nüfusa sahip yerleşmeler de bulunmaktadır.) 2,000 den fazla nüfusa sahip tüm yerleşmeler 2,500 veya daha fazla nüfusa sahip yerler 5,000 den fazla nüfusa sahip yerleşmeler ŞEHİRLEŞME VE GELİŞİMİ Resim 1.5: Şehir kriterinin ülkelere göre değişimi 1933 yılında Atina da yapılan Uluslararası Modern Mimari Kongresi CIAM (Congress Internationaux d'architecture Moderne) sonucu ortaya çıkarılan Atina Sözleşmesi mimari ve Modern Akımın şehir planlamasındaki teorisini belirginleştirmiştir. Yirminci yüzyılın ilk yarısında yaşamış olan Le Corbusier, Gropius, Jacobus gibi ve diğer büyük şahsiyetlerin fikirleri, kent planlamacılarına rasyonalizmin birer dogmaları olarak kendini göstermiştir li yıllarda işlev, yapı ve standardizasyona verilen öncelikli önem sarsılmış ve insani katılım ve kentsel planlamanın, mimarinin daha hafif yanları üzerine olan fikirlere daha çok önem verilmeye başlanmıştır. Bu akımın ön saflarında genelde CIAM ın içindeki bir grup olan Takım 10 (Team 10) ile adı geçen Peter ve Alison, Smithson gibi kişiler olmuştur. Bazı mimar-kent plancısı kişilerin düşüncesinde bu değişiklik şöyle bir sonuç vermiştir: şehirdeki caddelerin, sokakların, tasarım bazında meşru bir unsur olarak tekrar gözden geçirilmesini sağlamıştır. Mackenney, R., (2004) Şehir Devletler, çeviri: Cem Demirkıran, İstanbul, Babil Yayınları. Pluta, K., da (2003), günümüz dünyasında geniş pazar ekonomisi gelişimi ve bilgi ve iletişim teknolojilerindeki hızlı gelişmelerle bir çok insan ihtiyacı arasından üç tanesinin: fizyolojik ihtiyaçlar, (Affiliation) yakın ilişki ve estetik ihtiyaçların insanlar için özellikle önemli olduğunu belirtir. Şehirleşmeyi tartışınız. 10

15 İNSAN İHTİYAÇ VE ARZULARI FİZYOLOJİK (YEMEK, BARINMA, SAĞLIK) EMNİYET, GÜVENLİK, MAHREMİYET, KİRLİLİKTEN KORUNMA YAKIN İLİŞKİ EŞYA BİLİŞSEL/ ESTETİK, ENTELLEKTÜEL VE TENSEL UYARILMA İTİBAR, STATÜ VE TANINMA YARATICILIK, ÖZGÜVEN, DAVRANIŞ ÖZGÜRLÜĞÜ MİMARİ TASARIM PRENSİPLERİ (EV İÇİ) YETERLİ İSKAN (DEVAMLILIĞI OLAN BİNA TASARIMI, EKOLOJİK MATERYALLER VE TEKNİKLER, vb.) RAHATLIK rahat iç mekân mobilyaları, detaylar ve modern tesisatlar ERİŞİLEBİLİRLİK çocuk, yetişkin ve özürlü gibi çeşitli kullanımlar için SAĞLAMLIK KAMERALI İZLEME SİSTEMİ (iç mekânlarda BİREYSEL ve KURUMSAL KORUNMA) MAHREMİYET SAĞLAMAYA YETERLİ TASARIM (örneğin duvar veya çitle çevirme) İÇ MEKANLARIN GÜVENLİĞİ (merdiven, asansör, balkon ve galeri gibi unsurların doğru dizaynı) ERİŞİLEBİLİRLİK KİRLİLİĞİN EN AZA İNDİRGENMESİ AÇIKLIK, BİR YER KİMLİĞİ (İç mekanın iyi mekansal kompozisyonu, uygun, yaşanabilir iç mekanlar yaratma, yeterli iç iletişim sistemleri, düzgün yapı sistemleri ve fonksiyonel atık) KÜLTÜREL VEYA EĞLENCE İMKANLARI ZENGİNLİK (Özel bir tür iç dizayn ile uygun bir atmosfer, detay, mobilya, sembol, aydınlatma tipleri; zarafet, basitlik ve karmaşıklık) GÖRSEL UYGUNLUK SAHİPLİK, BİREYSELLİK, AİLEYE, GRUBA AİTLİK, vb. KİŞİSELLEŞTİRME VE TASARIMA KATILIM İMKANLARI ÇEŞİTLİLİK (İÇ MEKANLARIN VE FONKSİYONLARIN ESNEKLİĞİ VE ÇEŞİTLİLİĞİ) TÜRLÜ İHTİYAÇLARIN GİDERİLMESİ (kuşak farklılıkları) KENTSEL TASARIM VE PLANLAMA PRENSİPLERİ (EV DIŞI) YETERLİ (DEVAMLILIĞI OLAN) YERLEŞİM PLANLAMASI VE KENTSEL TASARIM, GEÇİRGENLİK RAHATLIK (rahat kentsel detaylar ve cadde mobilyaları) ERİŞİLEBİLİRLİK (değişik kullanıcılar ve değişik ulaşım yöntemleri için) YETERLİ ELEKTRİK, SU VE TELEFON HİZMETLERİ VE SERVİSLER SAĞLAMLIK KAMERALI İZLEME SİSTEMİ (dış mekânlarda BİREYSEL ve KURUMSAL KORUNMA) GÜVENLİK ELDE ETMEK İÇİN YETERLİ KENTSEL TASARIM VE PLANLAMA (yol güvenliği dahil) ERİŞİLEBİLİRLİK KİRLİLİĞİN EN AZA İNDİRGENMESİ AÇIKLIK, BİR YER KİMLİĞİ (kentsel mekanın iyi mekansal kompozisyonu araçlar: kentsel kompozisyonun unsurları, uygun kamusal mekanlara şekil verme de dahil) TOPLULUK AKTİVİTELERİ KÜLTÜREL VEYA EĞLENCE İMKANLARI ZENGİNLİK (özel bir tip mimari ve kentsel detaylarla yaratılmış uygun bir atmosfer; mobilya, aydınlatma, vb.) KALİTELİ PEYSAJ GÖRSEL UYGUNLUK SAHİPLİK, BİREYSELLİK, YEREL TOPLULUĞA AİTLİK KİŞİSELLEŞTİRME VE TASARIMA KATILIM İMKANLARI ÇEŞİTLİLİK (DIŞ KENTSEL MEKANLARIN ESNEKLİĞİ VE ÇEŞİTLİLİĞİ) TÜRLÜ İHTİYAÇLARIN GİDERİLMESİ (kuşak farklılıklarına adaptasyon) Şekil 1.6: İnsan ihtiyaçları ve kentsel tasarım prensipleri arasındaki ilişki (Maslow 1954,Walmsley 1988, Bentley vd. 1985, Punter ve Carmona 1996) 11

16 Devamlılığı olan mimari tasarım, devamlılık arz eden yerleşim planlaması ve kentsel tasarım gibi fizyolojik ihtiyaçları gidermek için gerekli araçlar ilk adım olarak görülür. Önem sırasında ikinci adım, bir yer kimliğinin oluşturulması ve vurgulanması için yakın ilişki ve estetik ihtiyaçlara ve bu ihtiyaçları gidermek için gerekli temel araçlara (kentsel mekânların şekilsel kompozisyonu) yer verilir. ŞEHİRLEŞMENİN GELİŞİMİ Pustu, Y., (2006, 148)Şehirlerin, tarihsel süreçte insanların çeşitli gereksinimlerinin ürünü olarak sürekli bir gelişme göstermiştir. Bu gelişme sürecinde hem insanlığın birikiminin gelecek kuşaklara taşıyıcısı, hem de taşıdığı uygarlık birikimi ile insanoğlunun geleceğini şekillendiren en önemli faktörlerden biri olmuştur. Bu nedenle uygarlığın doğuşu ile kentlerin ortaya çıkması arasında bir paralellik olduğu ifade edilmekte olduğunu belirtmiştir. Pustu, Y.,günümüzde kentler insanlık tarihinde önemli bir dönüşüme daha katkıda bulunmaktadır. İçinde bulunduğumuz küreselleşme sürecinin taşıyıcısı ve belirleyicisi, dünya üzerindeki kentsel yerleşimlerdir. Bu süreçte yerel birimler olarak kentler önemli işlevler yüklenmektedir. Özellikle büyük kentler bu süreçte önemli değişim ve dönüşüm mekânları haline gelmiş olduğu vurgulamaktadır. Tarihten günümüze şehirlere kronolojik olarak bakılırsa: Antik Çağ Dömemi Roma Dönemi Ortaçağ Dönemi Modern Dönem şeklinde sıaralanabilir. Bir Avrupa şehrinin oldukça belirgin hatlara sahip iki farklı fiziksel kavramı mevcuttur. Birinci kavrama göre caddeler ve kamusal meydanlar orijinal bir katı materyal bloğundan oyularak ortaya çıkarılmıştır. Sitte bildiği ve sevdiği şehir tipi buydu; görsel analizini bu kavram üzerine oturtmuştur. Diğer ana kavrama göre şehir açık bir park arazisi şekline sahiptir ve bu arazi içerisine binalar üç boyutlu nesneler olarak yerleştirilirler. Ellis, W.,C., (1986, 115) Lynch, (1981) iyi şehir yapısı için beş kategori veya teori belirlemiştir. Bu teoriler şunlardır: canlılık (sağlıklı bir çevre), hissiyat (mekân veya kimlik hissi), uyma (bir yerin adapte olabilme yeteneği), erişim (insanlara, aktivitelere, kaynaklara, mekânlara, bilgiye), ve kontroldür (çevrenin sorumluluk içinde kontrolü) ve 1980 lerin sonunda, o zamanlar Oxford Teknik Okulu olarak bilinen takım kentsel tasarıma Yanıt Veren Çevreler: Tasarımcılar İçin Bir Elkitabı adıyla (Responsive Environments: A Manual for Designers) bir yaklaşım geliştirmiştir. Bentley vd., (1985). Bu yaklaşım daha demokratik, çevreyi kuvvetlendiren, kullanıcılarına uygun tercih derecelerini arttıran ihtiyaçları vurgulamıştır. Bir yerin tasarımının, insanların tercihlerini nasıl etkilediği tartışılmıştır: Nereye gidebilecekleri ve gidemeyecekleri, Kullanışlı kullanım mekânları, Sundukları fırsatları ne kadar kolaylıkla kavrayabildikleri, Sunulan bir mekânı farklı bir amaç için ne derece kullanabildikleri, Bir yerin detaylı görünümünün tercihlerinin kullanışlılığının farkındalığı yaratıp yaratmadığı, Duyusal deneyimdeki tercihleri, Bir yere kendi damgalarını ne kadar vurabildikleri, gibi özetlenebilinir. Bu yaklaşım göreceli olarak mekânları tepki verici hale getirmek konusunda yedi anahtar konuya odaklanmıştır: geçirgenlik, çeşitlilik, uyumluluk, dinçlik (canlılık), görsel uygunluk, zenginlik ve kişiselleştirmedir. 12

17 Şehirlerin Mekansal Yapısı Yerleşim merkezlerinin mekansal yapısı, ağ sistemleri, altyapı sistemleri ve tesislerinin düzenlenmesidir. Tüm bu işlevsel hiyerarşiye dayalı destek, sosyo-ekonomik faaliyetler olarak hizmet vermektedir. Yapısal düzen ve yapılanma veya mekansal değil, kullanım modeli şeklidir. Kentsel mekanın yapısını oluşturan unsurlar(sinulingga, 2005, 97) Ticaret, yönetim de dahil olmak üzere hizmet topluluklarını, finans gruplarını ve servis istasyonlarını dağıtma eğilimindedir. Ikincil sanayi (üretim), depolama ve toptan bir araya toplanma eğilimindedir. Mahalle kişilerin açık yeşil alanları ve toplanma yeridir. Ulaşım ağı yukarıdaki üç yerde bağlanmaktadır. Sinulingga, (2005: ) Modeli alan şekil ve yapı, servis merkezlerine göre bakıldığında üçe ayrılmıştır. 1. Monosentrik şehir Monosentrik şehir, henüz hızla büyüyen bir şehir yapısına sahip değildir. Nüfusu fazla değildir ve sadece aynı zamanda MİA (Merkezi İş Alanları) olarak işleyen bir servis merkezine sahiptir. 2. Çok merkezli Şehir Şehir gelişimi bir servis merkezi tarafından sonuçlandırılırsa eğer, artık verimli olamaz. Şehirlerin büyümesi birden fazla servis merkezinin ulaştığı şehirlinin sayısına bağlıdır. Yeni servis merkezi tarafından devralınan MİA servis fonksiyonları, alt-merkezi (bölgesel merkez) oluşturur. a. Yani MIA,eski şehir merkezinde ofis kompleksi olur. b. Şehir MIA tarafından ancak bazı alt merkezleri olarak şehrin bir parçası olan iç banliyölerde gelişimi sunmaktadır. c. Alt merkez merkezi hizmet ile büyüyen yerdir. d. Banliyölerde kentin yayılmacı faaliyetlerinin azaltılması hedeflenir ve alt-merkez tarafından hizmet edilir. 3. Metropol Şehir Büyük bir metropol, bir şehrin boşluk ile yeterince ayrılmış banliyöleri ile çevrili, ama hepsi büyükşehir hizmet alanı, nüfus entegre bir sistem oluşturmak olduğunu. Alanın modeli yapısı merkezi tarafından bakıldığında - kendi bakanlığının merkezi şunlardır: 1. Mono merkezli merkezi ve alt merkezler çeşitli alt-merkezi arasında birbirine olmayan bir diğer alt-merkezleri ile biridir. oluşur 2. Çok nodal birbirine bağlı bir merkezi ve birçok alt merkezler ve alt-alt-merkezleri oluşur. Alt-merkezi ile doğrudan bağlayan ek olarak alt-alt-merkezi de merkezi ile doğrudan bağlanmıştır. 3. Çok merkezli birbirine bağlı birkaç merkezleri ve alt merkezleri oluşur. Büyük bir metropol kentsel saçak ile ayrılmış banliyölerle çevrili, ama büyükşehir hizmet alanı tarafından entegre bir sistem oluşturulmuş şehir yapısıdır. Mekansal yapının modeli merkeze göre şu şekildedir: 1. Tek Merkezli: Tek merkez ve bir çok alt merkezin, bir diğer alt merkezle yanyana olan alt merkezle bağlantısı yoktur. 2. Çok Bağlantılı: Ana merkezi bir çok alt merkezle bağlar. 3. Çok Merkezli: Birbirine bağlı ana merkezlerden ve alt merkezlerden oluşur. 4. Non-merkezli 13

18 Bu modelde, herhangi bir merkezi bağlatı gibi alt-merkez vardır. Tüm bağlantıları aynı hiyerarşi içerisindedir ve birbirlerine bağlanırlar. Şehirleri, kentsel mekânları kentsel tasarım üzerine stratejiler geliştiren bazı araştırmacılar kentsel mekânları birçok yönden incelemişlerdir. Araştırmacıların, kuramcıların kentler ve kentsel mekân için ortaya koyduğu görüşleri ve çalışmaları kısaca şu başlıklar altında toplanabilir: Kentsel mekânı pozitif ve negatif mekân olarak yorumlayan çalışmalar Kentsel mekânı pitoresk bakımdan inceleyen çalışmalar Kentsel mekânı tipo-morfolojik olarak inceleyen çalışmalar Kentsel mekânı yer olarak inceleyen çalışmalar Kenti Pozitif ve Negatif Mekân Olarak Yorumlayan Çalışmalar Carmona vd., (2003, ) göre pozitif ve negatif yapı dışı mekanlar arasındaki fark onların dışbükeyliği ile bağlantılı olarak dikkate alınabilir olarak özetlemektedir. Pozitif mekân, nispeten çevrilmiş, kentsel mekân (dış yapı mekânı) kesin ve ayırt edici şekle sahiptir. Makuldür, ölçülebilir ve belli sınırları vardır. Onu akabinde nispeten daha yavaş bir şekilde akan suyla dolu olarak düşünebiliriz. Sürekliliği olmayan (esas itibariyle), kapalı, statik ancak nitelikte diziseldir. Şekli etrafını çevreleyen yapılar kadar önemlidir. (Carmona, vd., 2003, 138) Şekil 1.7: Pozitif ve Negatif Mekan1 Kaynak: Alexander, C., (1977, 518) Negatif mekân şekilsizdir. Biçimlenmemiş kalıntı, genellikle olumlu olarak görülen yapıların çevresinde arda kalmıştır. Makul değildir sürekli ve belirli sınır ve şekillerden yoksundur. Böyle bir mekânın suyla dolu olduğunu hayal etmek zordur çünkü basit olarak mekanı kavramak zordur. (Alexander, C., vd., 1977, 518; Paterson, 1984, Trancik, 1986, 60) Trancik de (1986, 60) kentsel mekânı tartışırken, çoğunlukla mimari duvarlarla bağlantılı olan sert mekân (hard space) ve daha az kapsamlı ya da belirlenmiş sınırlarıyla doğal çevrenin egemenliği altında olan parklar, bahçeler ve çizgisel yeşil yolların yumuşak mekânı (soft space) arasında yararlı bir ayırım yapmaktadır. Kenti Pitoresk Bakımdan İnceleyen Çalışmalar Pitoresk çalışmalar nesne odaklıdır ve kurulmuş bir sahne veya insan hareketlerinin destekleyicisi gibi gözüken çevrenin görsel manzarasının altını çizer. Pitoresk tarzdaki kentsel tasarım üzerine en çok hatırlanan çalışmalardan biri Gordon Cullen ın (1961), Concise Townscape dir. Cullen modernizmin teknik ve kısır duruşu ile zarar görmüş olduğunu belirterek, tasarımcı ve mimarların dikkatini çekmiştir. Hem mimari hem tasarım becerilerine sahip birkaç bilim dalı ile ilgili aktivite olarak kentsel tasarımın kapsamını biçimlendirmede yardımcı olmuştur. 14

19 Mimarlık kitle ve mekândan oluşmaktadır, Bacon, (1974, 21) mimarlığı daha önceki ve beklenen mekân deneyimi ile ilişkili olarak katılımcıda belirgin bir mekân deneyimi üretmek için mekânın boğumlanması olarak tanımlamıştır. Tasarımcılar, kendilerini tasarlanan nesnenin kullanıcıları gibi görebilmek ve hissedebilmek için katılımcılar gibi bir duruş edinmelidirler. Kenti Tipo-Morfolojik Olarak İnceleyen Çalışmalar Tipoloji ve morfoloji çalışmaları kentlerin, şekillerini ve özellikle üretimlerini yöneten sosyo ekonomik süreçlerin uzun geleneklerini kapsamaktadır. Bu tür çalışmalar çoğunlukla Krier Kardeşler (1979, 1990) ve Aldo Rossi (1964, 1973) ile özdeşleşmiştir. Daha dar anlamda tipoloji ve morfoloji çalışmaları kentsel mekân geometrilerinin temel özelliklerini açığa çıkarmak için uğraşmaktadır. Bu konuyla ilgili çalışmalardaki araştırmalar, kentsel mekânın niteliklerini ve geometrisini anlamaya çalışır. Bu çalışmaların arkasındaki taban varsayım, kentsel şekli oluşturan mekân öğelerinin; meydanların, sokakların (ulaşım kanalları gibi) varlığını ve hem öğelerini hem de ilişkilerini incelemesini de içermektedir. Christopher Alexander (1964), Lynch ve Lloyd Rodwin (1958), Martin (1972) ve March ın (1977) çalışmaları bu kategoriye örnektir. Tipo-morfolojik çalışmalar bina türlerini, kentsel şekli ve kentin dokusunu şekillendirme sürecini tanımlama ve açıklamada kullanılmaktadır. Bu konuda çalışan coğrafyacılar kentsel morfoloji hakkında sadece kentin şeklini belgeleme üzerinde dururken, diğerleri, mimarları da kapsayarak, binalar ve bunlarla ilişkili açık mekânların kentin şeklinin önemli öğeleri olduğuna ikna olmuş ve kentin fiziksel özelliklerini açıklamak için türlerine gore sınıflandırmaya odaklanmışlardır. Her tipo-morfolojik çalışma belirli bir yönde yapı türleri ile ilgili çalışmalardır, yapıların şekillerinden ve mimari biçemlerinden çok bu yapıların ve onların çevrelediği açık mekânların arasındaki ilişki ile ilgilidirler. Böylece, yapıları ve onları tamamlayan açık mekânları, genellikle toprak mülkiyetinin sınırları ile tanımlanan bir araya getirici birim mekânlar olarak görmektedirler. Bu mekânların sahipleri ya da kullanıcıları buraları yaratır veya işletirler. Hepsi bir arada kentsel dokuyu oluşturur. Moudon, (1992, 342) kentsel dokuyu: binalar ve açık mekânları türlerine göre sınıflara ayırarak: Birbirini takip eden bina geleneklerine ait olan farklı kuşakları ya da her kuşağı temsil eden türler, kastedilen insanların bulunduğu farklı sosyo-ekonomik sınıfları temsil eden türler olarak iki türde inceler Aldo Rossi (1973) kentin iki şeyi içerdiğini ortaya koymuştur: genel kentsel doku ve anıtlar. Genel kentsel doku, sokak ve meydanları belirleyen binalardan oluşmuştur. Bu durum kesinlikle zamanla, insanlar yeni binalar inşa ettikçe ya da onları yeniledikçe değişir. Bu anıtların varlığı, her şehre kendine has karakterini veren geniş ölçekli yapılardır. Kentin sakinleri tarafından bir kuşaktan diğerine geçen kentin hatıralarını şekillendirirler. Şehirsel gelişmeyi ve geleceğini tartışınız. Kenti Yer Olarak İnceleyen Çalışmalar Yer çalışmaları köklerini, psikologların mülkilik çalışmalarından almıştır. Mekân teorileri insanların çevreleri ile olan ilişkilerinin önemine dayanmaktadır ve henüz birçok nedenden dolayı çevre-davranış kategorisi içine tam olarak oturmamaktadır. Moudon, (1992, ) yer çalışmalarının üç türde olabileceğini belirtmiştir: ilk olarak, sadece pozitivist araştırma stratejilerini uygulamazlar. İkinci olarak, ilgi hem nesne hem özne için merkezi olmasına rağmen, nesneyi tasarımın önemli bir uğraşı olarak belirtmişlerdir. Üçüncü olarak, bu çalışmalar insan-çevre ilişkilerinin algısal tarafı kadar hissi yanını da araştırmaktadır. Son olarak ve belki de en temel fark, türetilmiş etiğe ve sınırsız etik yorumlarına olan eğilimleridir. 15

20 Yer çalışmaları geniş çapta araştırmayı içine alır. Moudon Norberg- Schulz (1980, 1985) un çalışmalarına atıfta bulunmuştur, Thiel (1986), Lynch (1972, 1981) ve Charles Moore (1988) dan yer çalışmalarının temsilcileri olarak bahsetmiştir. Ashihara da (1983) bu gruba dahildir ancak pitoresk ve imaj çalışmalarıyla olan sıkı bağları nedeniyle farklı yerde durmaktadır. Moudon yer çalışmaları ismini bu seçici çalışmaları kapsayabilmek ve fiziksel çevre ile onun duyusal ve hissi içerikleri üzerindeki önemi yansıtabilmek için seçmiştir. Buna rağmen, çevre davranış çalışmaları ayrıca onların çabalarının merkezi olarak yer kavramını vurguladığı belirtilmelidir. (örneğin, Canter 1977; Rapoport 1982, 1990; Appleyard 1981) Gelecekte Şehirleşme Yüceşahin, M. M. vd. (2004) şehirleşmeyi, endüstrileşmeye ve ekonomik gelişmeye paralel olarak şehirsel yerleşme sayısının artması ve bu yerleşim birimlerinin büyümesi sonucunu doğuran nüfus birikim süreci şeklinde tanımlanabilir (Sencer, 1979:2; Keleş, 1998:80) olarak belirtmektedir. Yüceşahin, M. M. vd. (2004) Tunçdilek ve Tümertekin, (1959:69); Keleş,(1984:11;) Avcı, (1993:255) ının görüşlerine katılarak Endüstri devrimi sonrasında, endüstrileşmenin bir yan ürünü olarak ortaya çıkan şehirleşme, XX. yüzyılda nüfus patlamasının da etkisiyle az gelişmiş veya gelişmekte olan ülkelerin de gündeminde olduğunu belirtmektedir. Resim 1.8: Gelecekte 2030 Paris yüzyılda nüfus artışlarının da etkisiyle aynı zamanda, insanların kentlere göç etmesiyle az gelişmiş veya gelişmekte olan ülkelerde de kentleşme oranlarının artacağı tahmin edilmektedir. Aşağıdaki resimde Avrupa, Asya, Amerika, kıtasında 2030 yılında insanların yüzdelik oranı verilmiştir. 16

21 AVRUPA KITASI Arnavutluk Andorra Avusturya Beyaz rusya Belçika Bosna-Hersek Bulgaristan Channel Islands Kıbrıs Çek Cumhuriyeti Danimarka Estonya Finlandiya Fransa Georgia Almanya Yunanistan Macaristan İzlanda İrlanda İtalya Letonya Liechtenstein Litvanya Lüksemburg Malta Moldova Monaco Karadağ Hollanda Norveç Polonya Portekiz Romanya Rusya Federasyonu San Marino Sırbistan Slovakya Slovenya İspanya İsveç Switzerland TFYR Macedonia Ukraine United Kingdom Resim 1.9: 2030 Avrupasında Kentleşme yüzdesi. Kaynak: 17

22 ASYA KITASI Afganistan Ermenistan Avustralya Azerbeycan Bahreyn Bangladeş Butan Brunei Kamboçya Çin Hindistan Endonezya İran Irak İsrail Japonya Ürdün Kazakistan Kuveyt Kırgızistan Lübnan Malezya Maldivler Moğolistan Myanmar Nepal Umman Pakistan Filistin Toprakları Filipinler Katar Kore Cumhuriyeti Suudi Arabistan Sri Lanka Suriye Tacikistan Tayland Timor-Leste Türkiye Türkmenistan Birleşik Arap Emirlikleri (BAE) Uzbekistan Vietnam Yemen Resim 1.10: 2030 Asya Kıtasında Kentleşme yüzdesi. Kaynak: 18

23 OKYANUS ADA ÜLKELERİ, KUZEY AMERİKA KITASI Amerikan Samoası Kanada Cook Adaları Fiji Fransız Polinezyası Grönland Guam Kiribati Marshall Adaları Mikronezya (Fed. Devletleri) Nauru Yeni Kaledonya Yeni Zelanda Niue Kuzey Mariana Adaları Palau Papua Yeni Gine Pitcairn Samoa Solomon Adaları Tokelau Tonga Tuvalu U.S.A Vanuatu Wallis ve Futuna Adaları Resim 1.11: 2030 Okyanus Ada ülkeleri, Avustralya Kıtası Kentleşme yüzdesi. Kaynak: AFRİKA KITASI ÜLKELERİ Cezayir Angora Benin Botsvana Burkina-Faso Burundi Kamerun Cape Verde Orta Afrika Cumhuriyeti Çad Komorlar Kongo (Brazzaville) Fildişi Sahili Demokratik Kongo Cumhuriyeti Cibuti Mısır Equitorial Gine