Not: Kitabı yazarından edinilebilirsiniz.

Transkript

1 ARDANUÇ AĞZI 1

2

3 Kapaktaki fotoğrafın konusu: Çam sakızı Dizgi, kapak tasarım: Sevgi ŞENOL Bursa, Mart Alıntıya yer verilen sayfada kaynak gösterilerek alıntı yapılabilir. İletişim: Sevgi ŞENOL sevgi@boncukoyasi.com Not: Kitabı yazarından edinilebilirsiniz. ISBN;

4 Ömer Asım Aksoy un anısına saygıyla. 2

5 İÇİNDEKİLER ÖNSÖZ... 9 ÇEVİRİ YAZI İŞARETLERİ KISALTMALAR KAYNAKÇA - ALINTI YAPILAN KAYNAKLAR KİTAP KISALTMALARI ESERLERİNDEN ALINTI YAPILAN ŞAİRLER, YAZARLAR ARDANUÇ HARİTASI ARDANUÇ'UN KÖYLERİ ARDANUÇ TARİHİ YER ADLARI COĞRAFİ DURUM SOSYO-KÜLTÜREL EKONOMİK DURUM I. BÖLÜM İNCELEME GİRİŞ SES BİLGİSİ ÜNLÜLER a) Ardanuç ağzındaki ara ünlüler b) Uzun ünlüler c) Kısa ünlüler ç) İkiz ünlüler ÜNLÜ UYUMLARI a) Kalınlık - incelik uyumu ( Büyük ünlü uyumu ) b) Düzlük - yuvarlaklık uyumu ( Küçük ünlü uyumu ) ÜNLÜ DEĞİŞMESİ Kalın ünlülerin incelmesi İnce ünlülerin kalınlaşması Geniş ünlülerin daralması Dar ünlülerin genişlemesi Düz ünlülerin yuvarlaklaşması Yuvarlak ünlülerin düzleşmesi ÜNLÜ DÜŞMESİ Ön seste ünlü düşmesi İç seste ünlü düşmesi Son seste ünlü düşmesi ÜNLÜ TÜREMESİ Ön seste ünlü türemesi İç seste ünlü türemesi

6 3 - Son seste ünlü türemesi ÜNSÜZLER Yazı dilinde bulunmayan ünsüzler ÜNSÜZ DEĞİŞMESİ Önseste ünsüz değişmesi İç seste ünsüz değişmesi Son seste ünsüz değişmesi ÜNSÜZ BENZEŞMESİ ÜNSÜZ İKİZLEŞMESİ İKİZ ÜNSÜZLERİN TEKLEŞMESİ ÜNSÜZ DÜŞMESİ Önseste ünsüz düşmesi İç seste ünsüz düşmesi Son seste ünsüz düşmesi ÜNSÜZ TÜREMESİ Ön seste ünsüz türemesi İç seste ünsüz türemesi Son seste ünsüz türemesi ÜNSÜZLERDE YER DEĞİŞTİRME Yakın Yer Değiştirme Uzak Yer Değiştirme HECE DÜŞMESİ HECE FAZLALIĞI ŞEKİL BİLGİSİ ARDANUÇ AĞZINDA EKLER A. YAPIM EKLERİ İsimden İsim Yapım Ekleri İsimden Fiil Yapım Ekleri Fiilden İsim Yapım Ekleri Fiilden Fiil Yapım Ekleri SIFAT - FİİLLER BAĞ - FİİLLER B - ÇEKİM EKLERİ İSİM ÇEKİM EKLERİ 1 - İyelik Ekleri Ad Durum Ekleri a) Yükleme Durumu

7 b) Yönelme Durumu c) Bulunma Durumu ç) Ayrılma Durumu d) Eşitlik Durumu e) İlgi Durumu f) Vasıta Durumu Aitlik eki İSİMLERDE ÇOKLUK KİŞİ EKLERİ 1 - Birinci tip kişi ekleri İkinci tip kişi ekleri FİİLLERDE KİP VE KİŞİ EKLERİ A - Basit Zamanlar Görülen Geçmiş Zaman Öğrenilen Geçmiş Zaman Geniş Zaman Şimdiki Zaman Gelecek Zaman İstek Kipi Dilek-Şart Kipi Gereklik Kipi Emir Kipi B - Fiillerin Birleşik Kipli Çekimleri 1 - Hikâye Rivayet Şart EK - FİİL SORU EKİ Mİ OLUMSUZLUK EKİ BİLDİRME EKİ EKLERDE İŞLEKLİK YAZI DİLİNDE OLMAYAN EKLER FARKLI GÖREVDE DE KULLANILAN EKLER KELİMELER ZAMİRLER SIFATLAR

8 ZARFLAR EDATLAR SONUÇ II. BÖLÜM DERLEMELER ATASÖZLERİ 1 - Atasözleri Sözlüğü nde Olmayan Atasözleri Benzer Söylenişte Olan Atasözleri DEYİMLER 1 - Deyimler Sözlüğü'nde Olmayan Deyimler Benzer Söylenişte Olan Deyimler ÜNLEMLER DUALAR BEDDUALAR MÂNİLER BİLMECELER ÇOCUK OYUNLARI YANILTMAÇLAR FIKRALAR DÜĞÜN GELENEĞİ KAÇAN KIZIN DESTANI YILBAŞI EĞLENCELERİ İNANIŞLAR, ÂDETLER III. BÖLÜM SÖZLÜK SÖZLÜĞÜN DÜZENİ ÇOCUK DİLİ DİVANÜ LÛGAT-İT-TÜRK'TE, DEDE KORKUT'TA VE ÖTEKİ TÜRK LEHÇELERİNDE, AĞIZLARINDA DA BULUNAN SÖZCÜKLER YEMEKLER - YİYECEKLER MEYVE ADLARI YÖREYE ÖZGÜ KİŞİ ADLARI SEVGİ ŞENOL

9 ÖNSÖZ Kültürümüzün temelini oluşturan halk edebiyatının sözlü ürünleri zamanla unutulmakta, ağız özellikleri hızla değişmektedir. Memleketim olan Ardanuç un halk kültürü ürünlerinin derlenmesi, ağız özelliklerinin bir an önce yazıya geçirilmesi gerektiği inancıyla bitirme tezim için 1971 de başladığım derleme çalışmalarımı genişlettim. Ardanuç ta ağız araştırmasının yapılmamış olması da bu konu üzerinde çalışmam için önemli bir nedendi. Ardanuç un dağlık bir yörede oluşu ağız özelliklerinin korunmasını sağlamışsa da okuryazarlık oranının fazlalığı, hızla artan köyden şehire göç, iletişim araçlarının yaygınlaşması, öğretmenlerin memurların etkisi, ağız özelliklerini de değiştirmektedir. Dilin inceliği zenginliği, kadın konuşmalarında daha ayrıntılarıyla ortaya çıkar. Derlemecilerin özellikle kadınları konuşturma isteğinin nedeni budur. Kadın olmam, orada doğup büyümüş, yaşamış olmam derlemelerimde büyük kolaylık sağlamıştır. Derleme ürünlerinin çoğu doğal ortamlardaki günlük konuşmalar sırasında kayda alındı ve yazıya geçirildi. Bu da, yöre insanı olmayan derlemecilerin yaptığı ses kayıtlarında rastlanan sessiz konuşma, düzgün konuşmaya çalışma gibi sakıncaları ortadan kaldırmıştır. Bu çalışmada, kırk yıldan uzun bir sürede derleyip yazıya geçirdiğim sözlü dil ürünleri, atasözleri, deyimler, ünlemler, dualar, beddualar, mâniler, bilmeceler, türküler, yöresel sözler ve bu ürünlerin incelenmesi sonucu yapılan ağız araştırması yer almaktadır. Ayrıca halkbilimi açısından önemli gördüğümüz ve gün geçtikçe unutulan çocuk oyunları, düğün gelenekleri, yılbaşı eğlenceleri, fıkralar, inanışlar, âdetler de derlemeye alınmıştır. Sözlük bölümü ayrı bir derleme konusu olarak incelenmiştir. Ardanuç ağzında kullanılan pek çok Türkçe sözcüğün yabancı olduğu düşünülmekte, bunların çoğunun Gürcüce den alınma olduğu sanılmaktadır. Tarih boyunca komşuluk ilişkileri olan, savaşlar göçler nedeniyle iç içe yaşamak zorunda kalan ulusların dillerinden, Rusça dan (istiḵan, ḳartopi, ḵırvanḵa, ṗiçḵa, put, vedro), Ermenice den (merek, ṭıġa), Gürcüce den (bardi, ḉadi, ḉinḉar, ḫarşo, ṗarḵi, ṭaḵo) alınma sözcükler, Artvin, Şavşat, Yusufeli, Posof, Ahıska ağızlarında olduğu gibi Ardanuç ağzında da vardır. 7

10 Türkçe'den de Gürcüce'ye birçok sözcük ( buğa, burği, çakmak, çanta, çekiç, çopur, çömçe, dalga, halı, han, haşlama, kaçak, kar, kavur-ma, keçe, kete, kırmızı, koç, koçak, kolga, koru-, köpek, körpe, sırma, sıska, ocak, oyun, sapa, sarma, ütü, üzengi) geçmiştir. 1 Bu durum yaşayan canlı bir varlık olan dilin doğal sonucudur. Ne var ki, Eski Türkçe den, Divanü Lûgat-it-Türk ten, Dede Korkuttan günümüze gelen, eski kaynaklarda her bulduğumda heyecanlandığım "ḫorom, ḵaşḵa, kom, komzek, ḵop, momo, opo, tat, ṭada, tepur" gibi pek çok Türkçe sözcüğün de yabancı sanılması üzücüdür. Bu yanılgıyı düzeltmek amacıyla Türkçe sözcükler için kaynaklarıyla tanıklar gösterilmiştir. Ardanuç ağzındaki işlevselliğini göstermek için de atasözü, deyim, mani, bilmece gibi sözlü dil ürünlerinden örnekler verilmiş, Ardanuçlu şairlerin, yazarların eserlerinden alıntılar yapılarak kullanım örnekleri verilmiştir. Yazımda karışıklığa yol açmamak için derlemeler ve kullanım örnekleri, Ardanuç'ta çoğunluğun kullandığı birinci ağız grubu ağzıyla yazılmıştır. Çeviri yazıdaki karışıklığı gidermek için de Türkçe Sözlük'te yer alan ve ağız araştırmalarında kullanılan genel işaretler kullanılmıştır. Teşekkür: Derleme örneklerimi inceleyip, "Uygulamakta olduğunuz yöntemini de beğendim." diyerek beni yüreklendiren Ömer Asım Aksoy u saygıyla anıyorum. Yazdıkları mektuplarla, yayınladıkları yazılarla önceki çalışmamı değerlendirip beni onurlandıran, yol gösteren Ali Osman Atak'ı, Avni Memioğlu'nu, Hayrettin Tokdemir'i, İbrahim Adiloğlu'nu, Osman Ünsal ı, Zeki Memioğlu'nu saygıyla anıyor; Âdil Vahaboğlu'na, Dursun Ali Pehlevan'a, Kâzım Ertürk'e, Mazhar Kükey'e, Müfit Levent'e, Nusret Ertürk'e, Rasim Bakırcıoğlu'na, Süleyman Yılmaz'a, Şakir Pehlivan'a, Yüksel Ersoy'a teşekkürlerimi sunuyorum. Ayrıca Avni Ünsal'a, "Kelime hazinem dar olduğu için ilk şiirlerimi hep Ardanuç ağzıyla yazdım." diyen Osman Kaya'ya, şiirlerinden yararlanmam için özel defterlerini, kitaplarını veren şairlere yazarlara, derlemelere katkıları olan Ardanuç Lisesi öğretim yılı son sınıf öğrencilerime ve kitabın basımına katkıda bulunan Ardanuç belediye başkanı Yıldırım Demir'e de teşekkür borçluyum. Sevgi ŞENOL, Mart, İ. ARISOY, Gürcüce Türkçe Sözlük, TDK Yay. Ankara,

11 ÇEVİRİ YAZI İŞARETLERİ a á a - e arasında ince a ( -ikán, kán, kándara, tikán, dirgán ) b c ç ḉ ç - c arası bir sestir. Daha çok ön seste görülür. ( ḉadi, ḉaḫḉaḫ, ḉankla-, ḉırıl-) d e é e - a arası bir e ünlüsüdür. ( gelécaḫ mi, verécaymiş ) f g ğ ġ Art damak ğ'si. ğ sesinden daha koyu, baskılı ve belirli bir ġ'dir. ( aġaç, aġır, aġla-, baġır-, haġıl, ṭaġıt-, yoġurt ) h ḫ Hırıltılı, sızıcı, art damak h'si. (arḫa, artuḫ, biçaḫ, ḫali, ḫarbul) ı í i ye yakın bir ı dır. ( çıḫíyer, dedím, geldíz mi, verdím ) i j k ḳ Yazı dilindeki art damak k sından daha kalın ve koyu hissedilen bir k'dir. ( ḳalın, ḳara, ḳoç, ḳolay, ḳoyun, ḳuri, ḳuzi ) ḵ k-g arası bir ünsüzdür. ḳ ya göre daha önde teşekkül eder. ( ḵaḫ, ḵedel, ḵeş, ḵo ḫ, ḵop ) l m n ñ orta ve art damak n si o 9

12 ó o - ö arasında bir ünlüdür. (bóyuk, dón-, kóti, kóy, óli ) ö p ṗ p - b arası bir sestir. Daha çok önseste görülür. (ṗal, ṗaluḫ, ṗarmaḫ, ṗitik ) r s ś s - ç arası bir sestir. Peltek s de diyebileceğimiz bir s'dir. ( śaśa, śirip, śumṗo ) ş t ṭ t - d arası duyulan bir sestir. ( ṭal, ṭamar, ṭamla, ṭana, ṭul, ṭuṭaḫ ) u ú ü ye yakın duyulan incelmiş bir u ünlüsüdür. ( bólúk, dúgun, kúsúli ) ü v ṽ çift dudak v si. ( köṽ, oṽṽeh) y z ˊ Ünlüler üzerinde incelik işareti. Ünlüler üzerinde kısalık işareti. Ünlüler üzerinde uzunluk işareti. - Eylemlerde mastar eki yerine kullanılır. Konuşma çizgisi olarak kullanılır. / Bir sözcüğün değişik söyleyişlerini ayırmakta kullanılmıştır. ( yeḫanti / yıḫanti ) < Sözcük ile sözcüğün ilk kaynağı olan dilin kısaltması arasına konur. ( ḳıltıḫ < ET kıltık: baş, uç, taraf ) Sözcüğün değişim aşamalarını gösterirken kullanılır. > Seslerin, eklerin, sözcüklerin sonraki kullanım biçimini gösterir. 10

13 KAYNAKÇA ALINTI YAPILAN KAYNAKLAR ABAŞİZE, İr., R. METREVELİ, Arn. ÇİKOBAVA, Ş. DZİTZİGURİ, M. CABAŞVİLİ, Kartuli Enis Leksikoni (Gürcü Dilinin Sözlüğü), Gürcistan Bilimler Akademisi Yay. Tiflis (Tbilisi) 1985 AHUNDOV, Ehliman, Azerbaycan Halk Yazını Örnekleri, Türk çeviri yazısına aktaran, "Giriş" ve "Sözlük" bölümlerini yazan Semih TEZCAN, TDK Yay. Ankara, 1978 AKALIN, Mehmet, Tarihi Türk Şiveleri, TKAE Yay.161, Ankara,1998 AKKAYA, Hikmet, Karadağ Yolları, Ankara, 1960 AKSAKAL, Nuri, Kürdevan'dan Mektup Var, Ürün Yay. Ankara, 2011 AKSOY, Ömer Asım, Atasözleri ve Deyimler Sözlüğü 1, 2, TDK Yay. Dördüncü Baskı, Ankara, Gaziantep Ağzı III, TDK Yay. D. 23, İstanbul, 1946 ARAT, Reşit Rahmeti, Kutadgu Bilig III, İndeks, TKAE Yay. 47, İstanbul, Eski Türk Şiiri, TTK Yay. 2, Ankara, Kıpçaklar, İslam Ansiklopedisi ARATAN, Ekrem Ural, Kaşgar Ağzından Derlemeler, TKAE Yay. 12, Ankara, 1965 ARIKOĞLU, Ekrem, Klara Kuular, Tuva Türkçesi Sözlüğü, TDK Yay. Ankara, 2003 ARISOY, İbrahim, Gürcüce-Türkçe Sözlük, TDK Yay. Ankara, 2010 Artvin İl Yıllığı,

14 ATA, Aysu, Karahanlı Türkçesi, Türkçe (Ryland Nüshası), TDK Yay. Ankara, 2004 İlk Kur'an Tercümesi ATALAY, Besim, Türk Dilinde Ekler Ve Kökler Üzerine Bir Deneme, TDK Yay. İstanbul, Abuşka Lûgati veya Çağatay Sözlüğü, Ankara, 1970 AYDİN, Yener, Gevhernik, Bursa, 2012 BANG, W., G.R. RAHMETİ, Oğuz Kağan Destanı, M.E.B. Devlet Kitapları, 1000 Temel Eser, İstanbul-1970 BANGUOĞLU, Tahsin, Türkçenin Grameri, Atatürk Kültür Dil Ve Tarih Yüksek Kurumu Yay. 2. Basılış, 528, Ankara, 1986 BASKAKOV, N. A., T. M. TOŞÇAKOVA, Altayca-Türkçe Sözlük, Hazırlayanlar: Emine Gürsoy - NASKALİ, Muvaffak DURANLI, TDK Yay. Ankara, 1999 BATTAL, Abdullah, İbn-i Mühennâ Lûgati, TDK Yay. 3. Baskı Ankara, 1997 BAYRAKTAR, Necat, Gönül Duvarım, Kara Mavi Yay. İstanbul, Fişlendik, Adapazarı, 2011 BEHBUTOV, Sefi, Azǝrbaycan Dialektoloji Lüğǝti II, TDK Yay. Ankara, 2003 BURAN, Ahmet, Keban Baskil ve Ağın Yöresi Ağızları, TDK Yay. Ankara, 1997 BURHANİ, Yakup ve Efkâri Karşılaşmaları, Artvin, 1966 Bütün Yönleriyle Ardanuçlu Efkâri, Hotey-Der Yay. Ankara, 1976 CAFEROĞLU, Ahmet, Eski Uygur Türkçesi Sözlüğü, TDK Yay. İstanbul, Türk Dili Tarihi II, Türk Dili Tarihi I-II, Enderun Yay. 17, İstanbul,

15 ... Doğu İllerimiz Ağızlarından Toplamalar, Kars, Erzurum, Çoruh İlbaylıkları Ağızları, TDK Yay. Ankara, 1995 CANGİDZE, V, Cikia, S, Gürcüce- Türkçe Ve Türkçe - Gürcüce Kısa Sözlük 1973 COŞARİ, Ergül Keskin, Geç Kaldın, Kara Mavi Yay. İstanbul, 2010 ÇAĞATAY, Saadet, Türk Lehçeleri Örnekleri, VIII. Yüzyıldan XVIII yy.a Kadar Yazı Dili, 2. baskı, AÜDTCF Yay. No 62 Ankara, Türk Lehçeleri Örnekleri II, Yaşayan Ağız Ve Lehçeler, AÜDTCF Yay. 214, Ankara, 1972 ÇELİK, Enver, Daldan Dala, Kocaeli, 1997 ÇENELİ, İlhan, Türkmen Türkçesi Sözlüğü, TDAY, Belleten TDK Yay. 527, Ankara, 1986, s ÇETİN, Aydın, Rusça Konuşuyor Musunuz? Konuşma Klavuzu I, Üçüncü Baskı, ty. Trabzon ÇIRALAR, Taştan, Sev de Can Kat, Kum Yay. İstanbul, 2004 ÇORUH, 1965, Sayı 2 DEMİR, Necati, Ordu İli ve Yöresi Ağızları, TDK Yay. Ankara, 2001 DEMİRCAN, Ömer, Türkiye Türkçesinin Ses Düzeni ve Türkiye Türkçesinde Sesler, TDK Yay. Ankara, 1979 DEVELLİOĞLU, Ferit, Osmanlıca Türkçe Ansiklopedik Lûgat, Ankara 1970 DOĞUŞ, Kars Halkevi Aylık Dergisi, Kars, 1939 DURMUŞ, Fevzi, Artvin Fıkraları, Ankara

16 EBÛ-HAYYÂN, Kitâbu'l-İdrâk li Lisâni'l-Etrâk, Çev. A. Melek ÖZYETGİN, Köksav, Ankara, 2001 EBULGAZİ, Bahadır Han, Şecere-i Terâkime (Türkmenlerin Soykütüğü), Haz. Zuhal Kargı Ölmez, Türk Dilleri Araştırmaları Dizisi: 3, Ankara,1996 EDİP AHMET B. Mahmud Yükneki, Atebetü'l Hakayık, Haz. Reşit Rahmeti ARAT, TDK Yay. C II, İstanbul, 1951 EDİP, Kemal, Urfa Ağzı, TDK Yay. Ankara, 1991 EMET, Erkin, Doğu Türkistan Uygur Ağızları, TDK Yay. Ankara, 2008 EMİROĞLU, Kudret, 1989 Trabzon-Maçka Etimoloji Sözlüğü, Ankara, ERASLAN, K., O. F. SERTKAYA, Nuri YÜCE, Kutadgu Bilig III- Dizin, TKAE Yay. Ankara, 1969 ERCİLASUN, A. Bican, Karşılaştırmalı Türk Lehçeleri Sözlüğü I, Kültür Bakanlığı Yay. 1371, Ankara, Kars İli Ağızları, TDK Yay. Ankara, 2002 EREN, Hasan, Anadolu Ağızlarında Rumca, İslavca Ve Arapça Kelimeler, TDAY Belleten 1960, Ankara, 1960, s ERGİN, Muharrem, Dede Korkut Kitabı I, TDK Yay. Ankara, Dede Korkut Kitabı II, TDK Yay. Ankara, Orhun Abideleri, Devlet Kitapları 1000 Temel Eser 32, İstanbul, Azeri Türkçesi, İÜEF Yay. No: 1633 İstanbul, Türk Dili Lise 1, Milli Eğitim Bakanlığı Devlet Kitapları, İstanbul, Türk Dilbilgisi, İÜEF'nin 785 Numaralı yayımından aynı basım, Boğaziçi Yay. 16. Baskı, İstanbul, 1985 ERTEN, Münir, Diyarbakır Ağzı, TDK Yay. Ankara

17 ERTÜRK, Hüsnü, Aklın Kavgası, Ankara, 1974 ERTÜRK, Kâzım, Gazap Çiçekleri, İzmir, Zaman Dönemeci, İzmir, 2009 ERZURUMLU DARÎR, Kıssa-i Yûsuf, (Yusuf u Züleyhâ) İnceleme- Metin-Dizin, Haz. Leyla KARAHAN, TDK Yay. Ankara, 1994 EYÜBOĞLU, İsmet Zeki, Türk Dilinin Etimoloji Sözlüğü, Genişletilmiş ve gözden geçirilmiş ikinci Basım, Sosyal Yayınlar, İstanbul, 1991 GABAİN, A Von, Eski Türkçenin Grameri, Çev. Mehmet AKALIN, TDK Yay. Ankara, 1988 GAYDARCİ, G. A., E. K. KOLTSA, L. A. POKROVSKAYA, B. P. TUKAN, Gagauz Türkçesinin Sözlüğü, Aktaranlar: A. Mecit DOĞRU, İsmail KAYNAK, Kültür Bak. Yay. Ankara, 1991 GEMALMAZ, Efrasiyap, Erzurum İli Ağızları I-II-III, Atatürk Üniversitesi Yay. 487 Erzurum, 1978 GÖKALP, Mehmet, Artvin Saz Şairleri, Asır Ajan Yay., İstanbul, ty. GÖKYAY, Orhan Şaik, Dedem Korkutun Kitabı, Başbakanlık Kültür Müşteşarlığı, Kültür Yay. İstanbul, 1973 GRÖNBECH, K., Kuman Lehçesi Sözlüğü, Codex Cumânicus'un Türkçe Sözlük Dizini, Çev. Kemal AYTAÇ, Kült. Bak. Yay. 1396, Ankara, 1992 GÜLENSOY, Tuncer, Kürmanci ve Zaza Türkçeleri Üzerine Bir Araştırma, TKAE, Ankara, Doğu Anadolu Osmanlıcası, TKAE, Ankara, Kütahya ve Yöresi Ağızları, TDK Yay. Ankara Türkiye Türkçesindeki Türkçe Sözcüklerin Köken Bilgisi Sözlüğü, I, II TDK Yay. Ankara,

18 GÜLVAHABOĞLU, Âdil, Islığını Derin Çal Yüzyılları Getirsin, Payda Yay. Ankara, 2012 GÜNDÜZ, Ali, Çoruh Havzası ve Artvin, Ankara, 2001 GÜRER, Gülsevin, Eski Anadolu Türkçesinde Ekler, TDK Yay. Ankara 2007 HACIEMİNOĞLU, Necmettin, Karahanlı Türkçesi Grameri, TDK Yay. Ankara, 2008 HACILI, Asif, Aydın Poladoğlu, Ahıska Türk Folkloru, Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı Yay. Ankara, 2001 HATİBOĞLU, Vecihe, Dilbilgisi Terimleri Sözlüğü, TDK Yay. Ankara Türkçenin Ekleri, TDK Yay. 2. Baskı, Ankara, 1981 HAVADAR, Süleyman, Anadolu Destanı, Günce Yay. Ankara, Anadolu Destanı Acıelma, Ankara, Köy Öğretmeninin Mandolini, Alter Yay. Ankara, 2012 HENGİRMEN, Mehmet, Türkçe-Özbekçe Konuşma Klavuzu, Türkça- Özbekça Sözlaşgiç, Çev. Yusuf BERDİYAR, Engin Yay. Ankara, 1992 İNAN, Abdülkadir, XIII.-XV. Yüzyıllarda Mısır'da Oğuz-Türkmen ve Kıpçak Lehçeleri ve Halis Türkçe, TDAY baskı, 1988 İZBUDAK, Velet, El-İdrâk Haşiyesi, TDK Yay. 2. Baskı, Ankara, 1989 KARAAĞAÇ, Günay, Çağatayca El Kitabı, İÜEF Yay. No: 3412 İstanbul, 1988 KARADENİZ, Bekir, Artvinli Halk Şairleri, Artvin Kültür ve Yardımlaşma Derneği Yay. 1 Ankara,

19 KARADOĞAN, Ahmet, Eski Anadolu Türkçesinde Yuvarlaklaşan Ekler, TDAY-Belleten 2001/I-II'den ayrı basım s , Ankara, 2003 KARAHAN, Leyla, Anadolu Ağızlarının Sınıflandırılması, TDK Yay. Ankara, 2011 KARAHAN, Yüksel, Çiçek Sepeti, Adapazarı, 2011 KARAMANLIOĞLU, Ali Fehmi, Kıpçaklar ve Kıpçak Türkçesi, İÜEF-TDED C XII'den ayrıbasım, s , İstanbul, 1963 KARASÜLEYMANOĞLU, Şahver, Ankara, 2004 Şiirimizde Artvin, Sahara Yay. KAŞGARLI Mahmud, Divanü Lûgat-İt-Türk Tercümesi, Dizini I-II- III-IV, Çev. Besim ATALAY, TDK Yay. Ankara, KAUP, Wıllı Bang, Berlindeki Macar Enstitüsünden Türkoloji Mektupları, Çev. Şinasi TEKİN, Atatürk Üniversitesi Yay. No: 408, Erzurum, 1980 KAYA, Osman, Bir Ömrün Şiirleri, Kum Yay. İstanbul, Evreni Bütün Edelim, Kum Yay. İstanbul, Elli Senemi Verdim, Kara-MaviYay. İstanbul, 2010 KIRZIOĞLU, Fahrettin, "Artvin Tarihi" Artvin İl Yıllığı, Yukarı-Kür Ve Çoruk Boyları'nda Kıpçaklar, TTK Yay. Ankara, Dede-Korkut Oğuznameleri II. Kitap, Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı Yay. Ankara, 2000 KORUCU, Sevinç, Artvin Folklorundan Örnekler, Atatürk Üniversitesi Kâzım Karabekir Eğitim Fakültesi, Türk Dili ve Edebiyatı Öğretmenliği Bölümü, Yayınlanmamış Bitirme Tezi, 1989 KOŞAY, Hamit Zübeyir, Susmuş Saz, İstanbul, 1949 KÖROĞLU, Kemalettin, Tarihte Ardanuç, Livane Dergisi, Mayıs

20 KURGAN, Şükrü, İzahlı Eski Metinler Antolojisi, Maarif Vekilliği Yay. Ankara, 1943 KÜKEY, Mazhar, Uygulamalı Örneklerle Türkçede Fiiller, Ankara, Türkçenin Sözdizimi, Ankara, 1975 LE COG, A. Von, Türkçe Mani Elyazıları, Çev. Fuat KÖSEARİF, TDK Yay. İstanbul, 1936 Meydan Larousse C. 2, s. 509, Meydan Yay NECİP, Emir Necipoviç, Yeni Uygur Türkçesi Sözlüğü, Rusçadan Çev. İklil KURBAN, TDK Yay. Ankara, 1995 NEMETH Gyula, Kumuk ve Balkar Söz Notları, Çev. Hüseyin Namık ORKUN, ty Kumuk ve Balkar Lehçeleri Sözlüğü, Çev. Kemal, AYTAÇ, Kültür Bak. Yay. Ankara, 1990 OCAK, Mikail, Donmuş Umutlar, Bursa, 1999 OLCAY, Selahattin, A. Bican ERCİLASUN, Ensar ASLAN, Arpaçay Köylerinden Derlemeler, TDK Yay. Ankara, 1976 ORALTAY, Hasan, Nuri YÜCE, Saader PINAR, Kazak Türkçesi Sözlüğü, Türk Dünyası Araştırmaları Yay. 8, İstanbul, 1984 ORKUN, Hüseyin Namık, Eski Türk Yazıtları, TDK Yay. İstanbul, 1936 ÖNAL, Ülkü, Artvin Yöresi Çocuk Oyunları, Ankara, Artvin Yöresi Yemekleri, Ankara, 2013 ÖNER, Mustafa, Bugünkü Kıpçak Türkçesi, TDK Yay. Ankara, 1998 ÖZÇELİK, Hamza, Âşık Devâmi ve Ataları, Ankara,

21 ÖZDEMİR, Halit, Artvin Tarihi, 2. Baskı, Ankara, 2002 ÖZDER, Adil, Artvin Folkloru, Ankara Artvin İli Bilgileri I - II, Ankara, 1971 ÖZKAN, Nevzat, Gagavuz Türkçesi Grameri, TDK Yay. Ankara, 1996 ÖZTÜRK, Rıdvan, Ankara, 1997 Uygur ve Özbek Türkçelerinde Fiil, TDK Yay. PAASONEN, H., Çuvaş Sözlüğü, TDK Yay. C. III. 7, İstanbul, 1950 PEKACAR, Çetin, Kumuk Türkçesi Sözlüğü, TDK Yay. Ankara, 2011 PRÖHLE, Wilhelm, Karaçay Lehçesi Sözlüğü, Çev. Kemal AYTAÇ, Kültür Bak. Yay. /1304, Ankara, 1991 RASONYİ, L., Kuman Özel Adları, TKAY III-IV-V-VI, , Ankara SAFRAN, Mustafa, Yaşadıkları Sahalarda Yazılan Lûgâtlara Göre Kuman/Kıpçaklar'da Siyasi, İktisadi, Sosyal ve Kültürel Yaşayış, TKAE Yay. 137, Ankara, 1993 SAĞIR, Mukim, Erzincan ve Yöresi Ağızları, TDK Yay. Ankara, 1995 SIRKAŞEVA, L. T. Ryumina, N. A. Kuçigaşeva, Teleüt Ağzı Sözlüğü, Çevirenler, Şükrü Halûk AKALIN, Caştegin TURGUNBAYEV, TDK Yay. Ankara, 2000 SOLMAZ, Halis, ANAGERT, ty. STURTEVANT, Edgar H., Eti Dili Sözlüğü, Çev. Münire B. ÇELEBİ, TDK Yay. İstanbul, 1946 SULTAN, Ate, EFKÂRİ, Çoruh Yaylaları, Artvin, 1966 ŞAVK, Ülkü Çelik, Kırgız Atasözleri, TDK Yay. Ankara,

22 ŞENOL, Sevgi, Artvin-Ardanuç Ağzından Derlemeler İnceleme-Derlemeler- Sözlük, Bursa, Ardanuç'tan Bir Güldeste Gönül Kocamaz, Bursa, 2000 SHAW, Robert Barkley, Kaşgar ve Yarkend Ağzı Sözlüğü, Rusçadan çeviren ve eklemelerle yayına hazırlayan Fikret Yıldırım, TDK Yay. Ankara, 2014 ŞİRELİYEV, M. Ş., M. İ. İSLAMOV, Azǝrbaycan Dialektoloji Lüğǝti I, TDK Yay. Ankara, 2010 Tarama Sözlüğü I-VIII, TDK Yay. TTK Basımevi, Ankara TAVKUL, Ufuk, Başhüyük'ten Derlenen Karaçayca Sözler, TDAY- Belleten 1989, s Karaçay-Malkar Türkçesi Sözlüğü, TDK Yay. Ankara, 2000 TAYMAS, Abdullah Battal, Kazan Türkçesinde Atasözleri Ve Deyimler, TDK Yay. Ankara, 1968 TEKİN, Talat, Orhun Yazıtları, TDK Yay. Ankara, 2010 THURY, Jozsef, "Behçet-ül-Lûgat" adlı Çağatay Lûgati, Çev. Hüseyin Namık ORKUN, ty. TİMURTAŞ, Faruk K., Eski Türkiye Türkçesi XV. yy. Gramer- Metin-Sözlük, İÜEF Yay. No: 2157, İstanbul, 1977 TOKDEMİR, Hayrettin, Artvin Destanı, Ankara, 1978 TOPARLI, Recep, Sadi ÇÖGENLİ, Nevzat H. YANIK, Kitâb-ı Mecmû-ı Tercümân-ı Türkî ve Acemî ve Mugalî, TDK Yay. Ankara, Hanifi VURAL, Recep KARAATLI, Kıpçak Türkçesi Sözlüğü, TDK Yay. 2. Baskı Ankara, 2007 TURAN, Zikri, Artvin İli Yusufeli İlçesi Uşhum Köyü Ağzı, TDK Yay. Ankara,

23 Türkçe Sözlük, TDK Yay. 11. Baskı Ankara, 2011 USTA, Erbay, İçimdeki Volkan, Elele Yay. Ankara, 2012 USTA, Nusret, Gönül Pınarında Artvin, Rize, 1998 ÜLKÜSAL, Müstecip, Dobruca'daki Kırım Türklerinde Atasözleri Ve Deyimler, TDK Yay. Ankara, 1970 ÜNSAL, Avni, Gönül Bahçemden, Ersoy Hukuk Bürosu Yay. Ankara, 2000 YAMAN, Ertuğrul, Nizamiddin MAHMUD, Özbek Türkçesi - Türkiye Türkçesi Ve Türkiye Türkçesi - Özbek Türkçesi Karşılıklar Kılavuzu, TDK Yay. Ankara, 1998 YAVUZ, Muammer, Efsaneleri Doğrulayan Harabe ve Yapıtlar, Kültür-Artvin, 1968, sayı 8 YAZICI, Hasan Hüseyin, Gönül Bağları, Bursa, 2005 YAZICI, Yüksel, Ölüm Var Ayrılık Yok, İstanbul, 1989 Yazım Kılavuzu, TDK Yay. 27. Baskı Ankara, 2012 YILMAZ, Süleyman, Bahçe, I. Kitap, ty.... Bahçe, II. Kitap, ty.... Bahçe, 3. Kitap Bursa, Bahçe, 4. Kitap Bursa, 2006 YUDAHİN, K. K., Kırgız Sözlüğü Cilt 1, 2, Çev. Abdullah TAYMAS, TDK Yay. Ankara, 1988 ZEMAHŞERİ, Mukaddimetü'l - Edep, Çev. Nuri YÜCE, TDK Yay. Ankara,

24 KİTAP KISALTMALARI A AAS AD ADL (I) ADL (II) ADS AH AHYÖ AKD AL AT ATF ATS BDK BKT BL BTM CC ÇBK ÇEK ÇS DA DAO Ded.KK DKK DKO DTAD DLT DTCFD DTUA EATE Anagert, bkz. H. Solmaz Anadolu Ağızlarının Sınıflandırılması, bkz. L. Karahan Artvin Destanı, bkz. H. Tokdemir. Azǝrbaycan Dialektoloji Lüğǝti-I bkz. M. Ş. Şireliyev Azǝrbaycan Dialektoloji Lüğǝti II, bkz. S. Behbutov Atasözleri ve Deyimler Sözlüğü 1, 2, bkz. Ö.A. Aksoy Atebetü'l Hakayık, bkz. Edip Ahmet Azerbaycan Halk Yazını Örnekleri, bkz. E. Ahundov Arpaçay Köylerinden Derlemeler, bkz. S. Olcay Abuşka Lûgati veya Çağatay Sözlüğü, bkz. B. Atalay Azeri Türkçesi, bkz. M. Ergin Ahıska Türk Folkloru, bkz. A. Hacılı Altayca-Türkçe Sözlük, bkz. N. A. Baskakov Başhüyük'ten Derlenen Karaçayca Sözler, bkz. U. Tavkul Bugünkü Kıpçak Türkçesi, bkz. M. Öner "Behçet-ül-Lûgat" adlı Çağatay Lûgati, bkz. J. Thury Berlindeki Macar Enstitüsünden Türkoloji Mektupları, bkz. W. B. Kaup Codex Cumânicus, bkz. K. Grönbech Yukarı-Kür Ve Çoruk Boyları'nda Kıpçaklar, bkz. F. Kırzıoğlu Çağatayca El Kitabı, bkz. G. Karaağaç Çuvaş Sözlüğü bkz. H. Paasonen Diyarbakır Ağzı, bkz. M. Erten Doğu Anadolu Osmanlıcası, bkz. T. Gülensoy Dedem Korkutun Kitabı, bkz. O.Ş. Gökyay Dede Korkut Kitabı, I, II bkz. M. Ergin Dede Korkut Oğuznameleri, bkz. F. Kırzıoğlu Dobruca'daki Kırım Türklerinde Atasözleri Ve Deyimler, bkz. M. Ülküsal Divanü Lügat-İt Türk Tercümesi, bkz. Kaşgarlı Mahmut Dil ve Tarih Coğrafya Fakültesi Dergisi Doğu Türkistan Uygur Ağızları, bkz. E. Emet Eski Anadolu Türkçesinde Ekler, bkz. G. Gürer 22

25 EATYE Eski Anadolu Türkçesinde Yuvarlaklaşan Ekler, bkz. A. Karadoğan EDS Eti Dili Sözlüğü, bkz. E. H. Sturtevant EİA Erzurum İli Ağızları I-II-III, bkz. E. Gemalmaz EMA İzahlı Eski Metinler Antolojisi, bkz. Ş. Kurgan ETG Eski Türkçenin Grameri, bkz. A.V. Gabain ETŞ Eski Türk Şiiri, bkz. R. R. Arat ETT Eski Türkiye Türkçesi XV. yy., bkz. F. K. Timurtaş ETY Eski Türk Yazıtları, bkz. H. N. Orkun EUTS Eski Uygur Türkçesi Sözlüğü, bkz. A. Caferoğlu EYA Erzincan ve Yöresi Ağızları, bkz. M. Sağır G Gevhernik, bkz. Y. Aydin GA Gaziantep Ağzı, bkz. Ö. A. Aksoy GTG Gagavuz Türkçesi Grameri, bkz. N. Özkan GTS Gagauz Türkçesinin Sözlüğü, bkz. G. A. Gaydarci Gür.TS Gürcüce-Türkçe Sözlük, bkz. İ. Arısoy İH El-İdrâk Haşiyesi, bkz. V. İzbudak İML İbn-i Mühennâ Lûgati, bkz. A. Battal K Kıpçaklar, bkz. R. R. Arat KA Kırgız Atasözleri, bkz. Ü. Ç. Şavk KAD Kaşgar Ağzından Derlemeler, bkz. E. U. Aratan KB Kutadgu Bilig III, İndeks, bkz. R. R. Arat KBLS Kumuk ve Balkar Lehçeleri Sözlüğü, bkz. G. Nemeth KBS Türkiye Türkçesindeki Türkçe Sözcüklerin Köken Bilgisi Sözlüğü, bkz. T. Gülensoy KBSN Kumuk ve Balkar Söz Notları, bkz. G. Nemeth KBYA Keban Baskil ve Ağın Yöresi Ağızları, bkz. A. Buran KEL Kartuli Enis Leksikoni (Gürcü Dilinin Sözlüğü), bkz. İr. Abaşize Kİ Kitâbu'l-İdrâk li Lisâni'l-Etrâk, bkz. Ebȗ-Hayyan KİA Kars İli Ağızları, bkz. A. B. Ercilasun KKT Kıpçaklar ve Kıpçak Türkçesi, bkz. A. F. Karamanlıoğlu, KKY Yaşadıkları Sahalarda Yazılan Lûgâtlara Göre Kuman/ Kıpçaklar'da Siyasi, İktisadi, Sosyal ve Kültürel Yaşayış, bkz. M. Safran KLS Karaçay Lehçesi Sözlüğü, bkz. W. Pröhle KM Kitâb-ı Mecmû-ı Tercümân-ı Türkî ve Acemî ve Mugalî, bkz. R. Toparlı 23

26 24 Kmk.TS Kumuk Türkçesi Sözlüğü, bkz. Ç. Pekaçar KMTS Karaçay Malkar Türkçesi Sözlüğü, bkz. U. Tavkul KMV Kürdevan'dan Mektup Var, bkz. N. Aksakal KÖA Kuman Özel Adları, bkz. L. Rasonyi KS Kırgız Sözlüğü, bkz. K. K. Yudahin KT Karahanlı Türkçesi, bkz. A. Ata KTAD Kazan Türkçesinde Atasözleri ve Deyimler, bkz. A. Taymas KTG Karahanlı Türkçesi Grameri, bkz. N. Hacıeminoğlu KTLS Karşılaştırmalı Türk Lehçeleri Sözlüğü, bkz. A. B. Ercilasun KTS Kıpçak Türkçesi Sözlüğü, bkz. R. Toparlı KY Kıssa-i Yûsuf, (Yusuf u Züleyhâ) İnceleme-Metin- Dizin bkz. D. Erzurumlu KYA Kütahya ve Yöresi Ağızları, bkz. T. Gülensoy KYAS Kaşgar ve Yarkend Ağzı Sözlüğü, bkz. R. B. Shaw Kzk.TS Kazak Türkçesi Sözlüğü, bkz. H. Oraltay KZTÜ Kürmanci ve Zaza Türkçeleri Üzerine Bir Araştırma, bkz. T. Gülensoy ME Mukaddimetü'l - Edep, bkz. Zemahşeri ML Meydan Larousse OA Orhun Abideleri, bkz. M. Ergin OİYA Ordu İli ve Yöresi Ağızları, bkz. N. Demir OKD Oğuz Kağan Destanı, bkz. W. Bang OTAL Osmanlıca Türkçe Ansiklopedik Lûgat, bkz. F. Devellioğlu OY Orhun Yazıtları, bkz. T. Tekin ÖTK Özbek Türkçesi-Türkiye Türkçesi ve Türkiye Türkçesi- Özbek Türkçesi Karşılıklar Kılavuzu, bkz. E. Yaman ŞT Şecere-i Terâkime (Türkmenlerin Soykütüğü), bkz. B. H. Ebulgazi Tar.S Tarama Sözlüğü TAS Teleüt Ağzı Sözlüğü, bkz. L. T. Sırkaşeva TD Türk Dilbilgisi, bkz. M. Ergin TDAY Türk Dili Araştırmaları Yıllığı TDEA Türk Dili ve Edebiyatı Araştırmaları TDED Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi TDEK Türk Dilinde Ekler Ve Kökler Üzerine Bir Deneme, bkz. B. Atalay

27 TDES Türk Dilinin Etimoloji Sözlüğü, bkz. İ. Z. Eyüboğlu TDT Türk Dili Tarihi I-II, bkz. A. Caferoğlu TG Türkçenin Grameri, bkz. T. Banguoğlu TGS Gürcüce- Türkçe Ve Türkçe - Gürcüce Kısa Sözlük, bkz. V. Cangidze TLÖ Türk Lehçeleri Örnekleri II, Yaşayan Ağız Ve Lehçeler, bkz. S. Çağatay TME Türkçe Mani Elyazıları, bkz. A. V. Le Cog TMES Trabzon-Maçka Etimoloji Sözlüğü, bkz. K. Emiroğlu TÖKK Türkçe-Özbekçe Konuşma Kılavuzu, bkz. M. Hengirmen TS Türkçe Sözlük TTS Türkmen Türkçesi Sözlüğü, bkz. İ. Çeneli TTSD Türkiye Türkçesinin Ses Düzeni ve Türkiye Türkçesinde Sesler, bkz. Ö. Demircan TTŞ Tarihi Türk Şiveleri, bkz. M. Akalın Tuv.TS Tuva Türkçesi sözlüğü, bkz. E. Arıkoğlu UA Urfa Ağzı, bkz. K. Edip UKA Artvin İli Yusufeli İlçesi Uşhum Köyü Ağzı, bkz. Z. Turan UÖTF Uygur ve Özbek Türkçelerinde Fiil, bkz. R. Öztürk YUTS Yeni Uygur Türkçesi Sözlüğü, bkz. E. N. Necip 25

28 ESERLERİNDEN ALINTI YAPILAN ŞAİRLER, YAZARLAR Adı Soyadı Âdil İlhan Özgüroğlu Âdil Gülvahaboğlu Ahmet Aktaş Ahmet Yıldız - Karanuḫ Ali Osman Atak Âşık Cesimi Âşık Emrah Âşık İzani Âşık Nebi Âşık Niyazi Âşık Sıtki Âşık Şöhreti Âşık Yanari Ate Sultan Avni Ünsal Bulani, Mustafa Gül Cemal Durmuş Coşari, Ergül Keskin Coşkuni, Niyazi Bedir Dervişan, Hasan Yazıcı Devami, Hamza Özçelik Dilaver Dede Dumani, Osman Demirci Efkâri, Adem Şentürk Ender Kılıç Engin Uzuntaş Engüni, Yaşar Köksal Enver Çelik Erbay Usta Eşref Ergin Feryadi, Fuat Gündüz Genç Yazıcı Gururi, İsmail Şimşek Gülnuri Yedek Halis Solmaz Halis Yazıcı Halit Karakuş Harun Kızılkaya Köyü Tütünlü Ardanuç Merkez Hamurlu Çıralar Naldöken Soğanlı Yolüstü Yolüstü Soğanlı Gökçe Soğanlı Soğanlı Yolüstü Kapıköy Hamurlu Tütünlü Kızılcık Yolüstü Kızılcık Avcılar Soğanlı Bereket Bağlıca Yolüstü Kutlu Kutlu Aydın Sakarya Kapıköy Aşağı Irmaklar Ferhatlı Hamurlu Aydın Anaçlı Cevizli Tepedüzü Sakarya Kapıköy 26

29 Hayrettin Bilgin Hikmet Akkaya Hüsnü Ertürk İrfan Gökdemir İsmail Dede Kalemi, Süleyman Yılmaz Kâzım Ertürk Kenan Balcı Kervani, Rasim Yılmaz Kerem Yedek Korucu Sevinç Mahmut Çiftçi Mevlüt Köse - Babi Mikail Ocak Necat Bayraktar Nevzat Genç Nezir Ağaoğlu Nuri Aksakal Nusret Usta Osman Gürel Osman Kaya Özgüri, Hasan Önal Reşat Genç Sabit Kamacı Sadık Turan Sancaktar Demirci Sübiye Nene Süheyla Bilgin Süleyman Havadar Süleyman Özdemir Şükrü Demirci Tahsin Karahan Taştan Çıralar Talat Okumuş Talip Karakuş Tekin Kılıç Tevfik Demirci Yener Aydin Yücel Usta Yüksel Karahan Ziya Uzuntaş Kutlu Naldöken Aşağı Irmaklar Tütünlü Tütünlü Boyalı Aşağı Irmaklar Kutlu Tosunlu Yolüstü İncili Örtülü Ballı Ustalar Kapıköy Tepedüzü Yolüstü Aşağı Irmaklar Kutlu Peynirli Kutlu Sakarya Ekşinar Ovacık Konaklı Kutlu Cevizli Ardanuç Merkez Cevizli Aşağı Irmaklar Bağlıca Sakarya Sakarya Kaşıkçı Sakarya Kutlu Soğanlı Ovacık Müezzinler Kutlu Kutlu 27

30 28

31 29 ARDANUÇ'UN KÖYLERİ Yeni adı Eski adı Akarsu Aḫarşiya Anaçlı Ançḵora Aşağı Irmaklar Samsḫar Âşıklar Şavgülar Avcılar Arkim Aydın Ṭanzot Bağlıca Çidil Ballı Gülica Beratlı Varṭelya Bereket Ḵılacet Boyalı Ḫaft Bulanık Longotḫev Cevizli Anagert Çakıllar Norgiyal Çıralar Ḉara Ekşinar Eşkinar Ferhatlı Aḫıza Geçitli Ḫeva Gökçe Oṗiḉala Güleş Gölaşen Gümüşhane Gumuşḫana Hamurlu Ḫamagöret Harmanlı Ḫaravul Hisarlı Ṗeṭoban

32 30 İncili Anç Kapıköy Ḵarsniya Karlı Diyagarmuş Kaşıkçı Ḳaşuḫci Kızılcık Unusḫev Konaklı Ḫertus Kutlu Göraşet Meşeköy Vartḫel Müezzinler Meḉegil Naldöken Maśalaḫet Ovacık Saḫre Örtülü Ortis Peynirli Ḵaṗtaḫor Sakarya Sagara Soğanlı Cuġo, Śonara Tepedüzü Müker Torbalı Aravet Tosunlu Usot Tütünlü Bice Ustalar Ustamel Yaylacık Solyana Yolağzı Ḵonṭurom Yolüstü Basa Yukarı Irmaklar Samsḫar Zekeriya Zegerya

33 ARDANUÇ TARİHİ Ardanuç ağzının geçmişten günümüze dek geçirdiği aşamalar, bölge tarihiyle yakından ilgilidir. Ardanuç un tarihi ancak bölgenin genel tarihi içinde incelenebilir. Artvin-Ardanuç tarihiyle ilgili en eski bilgiler M.Ö yıllarına uzanır. Hurriler, M.Ö yıllarında Türkistan dan Ön Asya ya geçerek Doğu Anadolu, Azerbaycan ve Çoruh boylarına yerleştiler. M.Ö yıllarında bölgeye Hititler hâkim oldu. M.Ö. IX. yy da Aşağı Çoruh havzasında yerli halk olarak Kolk ahalisi görülmektedir. 2 Artvin bölgesinin tarihte ilk tanınması M.Ö. VIII. yy. da Urartular zamanında olmuştur. M.Ö. 800 lü yıllarda Urartular, 700 lü yıllarda kuzeyden gelen Kimerler bölgeye yerleştiler. M.Ö yıllarında, kuzeyden gelen Sakalardan kaçan Kimerler Çoruh boylarına inerek Kolkluları bölgeden uzaklaştırdılar. Sakalar M.Ö. 680 li yıllarda ilk göçle bölgeye geldiler. M.Ö. 655 li yıllarda ikinci büyük göçle gelen Sakalar bölgeye yerleşti. 3 Sakaların Kalarç (Gelarç) boyu Ardanuç kalesi ve çevresinde, Tavlar (Taolar) Artvin-Ardanuç-Tavusker çevresinde, Saspir-İspirler, İspir-Yusufeli kesimlerinde, Akaraklar (Ekerek/Egerek) Acara kesimlerinde bulunuyordu. Ardanuç ve Çoruh boylarında görülen ilk kale ve yerleşim yerlerinin bu Saka Türk boylarından kaldığı anlaşılıyor. M.Ö. V. yy sonlarında Gürcistan idaresine geçen Tavok ülkesi yedi sancağa ayrılmıştır. Bu sancaklardan biri de Kalarçlardır (Ardanuç kesiminde Oğuzların "Kalaç/Khalaç"oymağı ). M.Ö yıllarında bölge, tarihte eski Oğuzlar diye anılan Arsaklı devleti yönetimine geçti. M.S. 75 yıllarında Hun, Peçenek ve Hazar akıncıları Kafkasları aşıp bölgeye geldiler. 4 Bir ara tekrar Arsakların yönetimine geçen Kalarçet bölgesine, yılları arasında Kafkasların kuzeyinden gelen akıncı Hazarlar yerleşti. Bölgede güçlenen Kartliler yılları arasında bölgeyi işgal ederek Tayk Eyaletini hakimiyetleri altına aldılar. V. yy da Çoruh boyu Bizans hakimiyetindeydi. Bölge, VI. yy başlarında İran ve Bizans akınlarına sahne olur. Kür-Çoruh boyları, 629 da Bizans hakimiyetini kabul eden Oğuz beyleri yönetimine geçti. 5 2 H. ÖZDEMİR, Artvin Tarihi s. 13, 14 3 F. KIRZIOĞLU, Artvin İl Yıllığı, s M. A. ÖZDER, Artvin İli Bilgileri II, s H. ÖZDEMİR, age. s

34 646 yılında Arap-İslam akınları bölgeye ulaştı. Kalarçhet bölgesi de Arapların hakimiyetine geçti. Arap-İslam orduları Ahılkelek, Ahıska, Ardahan, Şavşat, Ardanuç, Artvin Borçka ve Yusufeli çevresini fethederek vergiye bağladılar. VII ve VIII yy. larda bölge, sırasıyla Arapların, Bizanslıların, Hazarların, Bagratlıların (Gürcülerin) yönetimine geçer yılları arasında Bağdat İslam Halifesi tarafından I. Bagarat a krallık verilince Bagratlılar Ardanuç-Ardahan bölgesinde Bağdat a bağlı bir krallık kurdular yıllarında I. Bagaratın kardeşi Guram Beg Ardanuç kalesinde oturarak Kılarcet, Şavşat, Ardahan, Ahıska-Ahılkelek bölgelerini yönetti yılları arasında Bagratlı Aşut Ardanuç beyi oldu te bölgeyi fetheden Bizanslılar, yönetimi yine Bagratlılar a bıraktı. 947 de Arap Emirliğinin yıkılmasından sonra İspir den aşağı bütün çoruh boyları Tay k (Oltu-Tortum-Yusufeli) ve Kalarçet (Ardanuç- Şavşat-Artvin-Borçka kesimleri) ile Tiflis in batısına değin Yukarı-Kür ve bütün Faş/Riyon ırmağı boyları, Ortodoks Tayk-Kartel-Apkaz Kralları olan ve Ardanuç hakimlerinden gelen Bagratlılar idaresindeydi. Kalarçet bölgesi uzun süre Bagratlıların yönetiminde kaldı. Bagratlılar, Selçuklu akınlarına karşı 1032 de Bizanslılarla anlaştı. 7 Selçuklular, yıllarında Güney Kafkasya, Azerbaycan, Ermenistan ve Gürcistan üzerine akınlar düzenleyerek bölgeyi ele geçirdiler. Ardanuç ilk olarak 1044 te Selçukluların eline geçti da Selçuklu ordusu, Bizanslılarla ve müttefiki İber ordusuyla Kaputru da karşılaştı. Bizanslılarla Selçukluların ilk savaşı olan Kaputru savaşını Selçuklular kazandı yılında Tuğrul Bey komutasındaki Selçuklu ordusu Çoruh vadisini fethetti. Kartel (Gürcü) tarihi, 1064 te bizzat Alp Arslan ın fetihlerini, Yukarı-Kür ve Çoruk boylarındaki dolaşmasını da anarak şöyle anlatır. (Bunlar İslam ve Ermeni kaynaklarında geçmez): " İran Hükümdarı Sultan Alp-Arslan, ordusu ile gelip kolayca Kangar ni Sancağından geçerek Tıryalet bölgesini vurup bozdu. (Apkaz-Kartel-Tayk Kralı IV. Bagrat/Bagratis in, Çoruk boyunda Şavşat a kaçtığını öğrenmiş olmalı ki) Sonra (Tıryalet ten) bir günde (Yukarı-Posof merkezi ve Ardahan-Şavşat yolu üzerindeki) Kweliskur a vardı. Bundan sonra (güneybatıda ve Çoruk un sağ kolları üzerindeki) Şavşet ile K(a)larcet bölgelerine girdi." 8 6 M. A. ÖZDER, age. s. 72, 73 7 H. ÖZDEMİR, age. s. 58, 59 8 F. KIRZIOĞLU, age. s

35 1076 da, Bagrat kralı II. Giorgi, Bizanslıların ve kuzeyden gelen Şaman kısmen Hristiyan Türklerin (Kıpçakların) de desteğiyle Cavakhet, Ardahan, Şavşat, Kalarcet bölgelerini yeniden ele geçirdi. Melikşah ın kumandanlarından Emir Ahmet, Bagratlı kralı II. Giorgi nin ordusunu 1080 de Posof bölgesindeki savaşta yenince Türkistan dan gelen birçok Oğuz boyları Artvin, Ardanuç, Şavşat, Yusufeli çevrelerine yerleştiler 'de II. Görgi Sultan Melikşah la anlaşarak vergi vermeyi, gerektiğinde asker göndermeyi kabul edip Selçuklulara tabi oldu. Kuzeyde Ruslarla savaşıp zayıflayan Kuman-Kıpçaklar güneye doğru inmek zorunda kaldılar da ŞaruKhan ölünce Kumanların başına oğlu Atrak geçti. Atrak, kızını Gürcü kralı David ile evlendirince Gürcülerle Kumanlar arasında yakın ilişkiler kurulmuş oldu da kral David in kuvvetleri K(a)larcet e (Şavşat, Ardanuç, Artvin, Borçka kesimine) girerek Türklere baskın yaptı. Ancak ele geçirdiği yerleri idare edecek, savunacak güçte askeri olmadığını anlayınca Kıpçaklarla anlaşmayı seçti. Güvenilir adamlarını kaynatası Atrak a gönderdi. Rusların baskısına dayanamayan David in isteği üzerine Atrak 1118 de aileleriyle birlikte üç yüz bini aşan bir kuvvetle Gürcistan a gitti. Gürcistan a giden Kumanların büyük bir kısmı dönmemiş, Yukarı-Kür ile Çoruh boylarına yerleştirilmişlerdir. 10 Bagratlı kralı IV. David Kıpçaklardan 40 bin kişilik atlı ordu kurdu. Savaşçı Kıpçaklarla güçlenen David, İran a akınlar yapmaya başladı den beri Selçukluların elinde olan Tiflis i 1122 de ele geçirdi. Kral David 1125 te ölünce yerine geçen oğlu Dimitri zamanında Kıpçaklar, kendi fetih hakları olarak Yukarı Kür ve Çoruh boylarına yerleştiler de III. Görgi tahtan indirileceğini anlayınca Kıpçak kumandanı Kubasar a sığındı. Kubasar ın yardımıyla kurtulan III. Görgi, Kubasar ı bütün ülkenin başkumandanı tayin etti. Kraliçe Tamara zamanında Gürcü- Kıpçak ordularının başkumandanı Kıpçaklı beyi Kutluk-Arslandı. 12 Bir yandan da ülkeye yeni gelen çok sayıdaki güçlü Kıpçaklardan faydalanmaya önem verildi te İran-Selçuklu Sultanlığının sona ermesi, Azerbaycan Atabeklerinin iç savaşlarda zayıflaması sonucu Gürcistan güçlenmişti. Yeni gelen Kıpçaklarla da iyice güç kazanan Tamara nın ordusu, 1202 de 9 M. A. ÖZDER, age. s F. KIRZIOĞLU, age. s F. KIRZIOĞLU, age. s F. KIRZIOĞLU, age. s. 130,

36 Selçuklu Sultanı Süleyman Şah ın ordusu ile karşılaştı. Süleyman Şah yenildi de zorlu kuşatmalar sonunda Tamara nın ordusu Kars ı ele geçirdi. 13 Cengiz Han ın orduları 1222 de Dağıstan da Kıpçakları yendi. Kıpçaklar, ülke korunmasına hizmet edeceklerini bildirerek Gence deki Müslümanlardan, yurt edinecekleri bir yer istediler. Gürcülerin baskılarından bunalan Genceliler, Kıpçakları Gürcülere karşı koymak üzere Kazak çayı ve Kür boylarına yerleştirdiler de İsfahan savaşında Cengiz'in ordusuna yenilen Kharezmşah, Şirvan-Derbend deki Kıpçaklardan yardım istedi. Kıpçaklar, Sultan adına Derbed i itaat ettirdi da üç koldan ilerleyen Cengiz Han ın orduları Kür, Aras ve Çoruh boylarını işgal ettiler. Gürcistan ordusunun Sargis adlı Kıpçak başkumandanı bu savaşta Abaka Han dan yana olunca kendisine 1267 de Ahıska valiliği verildi. Sargis Atabek olunca oğlu ile birlikte kendisine Taşkapı dan Erzurum a değin Acara, Şavşat, Kalarcet, Ardanuç ve Ardahan ın büyük bir bölümü mülk olarak verildi. Böylece Eski Kıpçaklar kendi beyleri idaresinde Bagratlılardan ayrı, İlhanlılara bağlı bir hükümet kurmuş oldular. Fakat Azgur daki Ortodoks- Katolikosluğu kendi ülkelerinde bulunduğundan, din adamları ve aydınların yazı dili, Kartel-Kilise dili olarak devam etti. 15 Artvin ve çevresi 1268 de Çıldır Atabekleri yönetimine girdi. Çoruh un solundaki Barkal Dağlarında yaşayan Türkmenler, Azat-Musa komutasında güneye inerek 1301 yılında Çaklı Beka komutasındaki Kıpçaklarla savaştılar. II. Beka zamanında Karakoyunlular a bağlı olan bölge 1386 sonlarında Temur e tabi olur. 16 Temür un 1404 te ölümünden sonra Karakoyunlu hükümdarı Kara Yusuf 1412 de bölgeye hakim olur te Karakoyunlu Padişahı Cihanşah, haraç vermeyen Kartel kralı Bagratlı Vaktang ile ona uyan Atabek İvane üzerine sefer yaparak Tiflis i ve Ahıska yı aldı. Her iki ülkeyi Nahçıvan daki Umumi valiliğe bağladı de Trabzon un fethi ile Doğu Karadeniz kıyıları, Çoruh ağzı da Osmanlı idaresine geçer. Atabek II. Korkore, kendisinden haraç isteyen Kartel-Gürcü kralı VIII. Gorgi ye karşı 1463 te Uzun Hasan dan yardım istedi. II. Korkore nin ve Uzun Hasanın orduları VIII. Gorgiyi yenince 13 F. KIRZIOĞLU, age. s F. KIRZIOĞLU, age. s. 144, F. KIRZIOĞLU, age. s F. KIRZIOĞLU, age. s

37 1347 yılından beri Bagratlı krallığına manen bağlı ve yardımcı olan Atabekli-Kıpçak Hükümeti, Akkoyunluların yardımıyla bu bağdan kurtulmuş oldu. 17 "1477 den itibaren Yukarı-Kür ve Çoruk boylarındaki Atabek- Yurdu/Sa-Atabago, şu beş Beğliğe bölünmüştü. 1. Merkezi Ahıska olan ana kol Samçikhe, 2. Merkezi Çıldır Akça-Kala kasabası olan Çavakhet, 3. Merkezi hangi hisar olduğu iyice kestirilemeyen Şavşet-Maçakhalet, 4. Merkezi Ardanuç olan Kalarçet, 5. Merkezi Oltu ve sonra Tortum- Akçakalası olan Tao (Tav-Eli). İşte bunlardan Çoruk-Ağzından Posof ve Ardahan dan su ayrımındaki Arsiyan Yalağuzçam Dağları ile ayrılan "Maçakhalet-Şavşet" Sancağı Atabeki, Akkoyunlu metbuları Uzun-Hasan ın ölümünden sonra 1479 da, Osmanlılar ın "Turabozan Sancakbeği ve Amasya dan Şehzade Bayazıd ın gönderdiği ordunun Torul-Beğliği ni fethi sırasında, Osmanlılar ülkesine katılmıştır. Bunu Osmanlı Başveziri nin şu kaydinden öğreniyoruz. "Sultan (Fatih II. Mehmet) Hazretleri h.884 (1479) yılında, Ordusundan küçük bir fırkayı, Gürcistan bölgesine gönderdi. (Amasya ve Trabzon dan gelen bu kuvvetler) orada Torul denilen Kal a (Kharşut/Khaşrud çayı yukarıları) ile, (Çoruk-Ağzı ndan Şavşat a kadarki) Madzahalet ülkesini baştan başa fethettiler." 18 Atabek Mirza-Çabuk ( ), Akkoyunluların yıkılışı ve Safevilerin iç karışıklıklarından faydalanarak Tav-Eli, Kalarçet ve Cavaket sancaklarını da hakimiyeti altına aldı de Şah İsmail Akkoyunlular ı yenince Çıldır Atabekleri yönetimindeki Artvin ve çevresi İran Safevi devletine bağlandı da Yavuz Sultan Selim in bölgeye yaptığı seferle Artvin, Ardanuç, Borçka çevreleri Osmanlı topraklarına katılmış oldu. Bagratlı kralı II. Bagrat, Atabek IV. Korkore yi 1535 te Ahılkelek savaşında yenince Kalarçet, Samiçikhe ve Çavakhet, Kutayıs/İmeret krallığına bağlandı. 19 Kanuni, Erzurum beylerbeyi İskender Paşa dan Ardanuç kalesini almasını isteyince, İskender Paşa 13 Mayıs 1551 de Ardanuç kalesini alarak Erzurum a bağladı yılında Lala Mustafa Paşa Ahıska yı 17 F. KIRZIOĞLU, age. s F. KIRZIOĞLU, age. s F. KIRZIOĞLU, age. s

38 fethedince Çıldır Eyaleti kuruldu ve Artvin, Ardanuç, Şavşat, Yusufeli çevreleri Çıldır Eyaletine bağlandı Osmanlı-Rus Savaşında Osmanlı Devleti yenilince Kars, Ardahan ve Batum sancakları Ruslara verildi. Böylece Artvin, Ardanuç, Borçka ve Şavşat da Ruslara bırakılmış oldu. Osmanlı Devleti 1. Dünya savaşına katılınca Rus orduları 1 Kasım 1914 te sınırlarımızı geçti. Ardanuç halkı "Ḳaçaḳaçluḫ" ( kaç ha kaç ) adı verilen göçle vatanlarını terk edip Anadolu içlerine doğru göç etmek zorunda kaldılar. Bolşevik ihtilalinden sonra kurulan Sovyet hükümeti ile 3 Mart 1918 de imzalanan Brest-Litovsk Anlaşması sonrasında bölgede halk oylaması yapıldı. Halkın büyük çoğunluğunun isteği üzerine Ardanuç un da içinde olduğu üç sancak yeniden Osmanlı Devletine bağlandı. Ancak sekiz ay sonra 30 Ekim 1918 de Mondros mütarekesi imzalanınca savaşı sonrasındaki sınır yeniden geçerli oldu. İngilizlerin Mondros mütarekesine dayanarak iki yıl süren işgalinin ardından bölgeye Gürcü askerleri gelip yerleşti Şubat 1921 de Gürcistan Hükümetine verilen kesin ültimatom sonucunda Gürcüler mevcut anlaşmalara aykırı olarak gerçekleştirdikleri işgale son verdiler. Kars tan hareket eden Türk ordusunun ilerlemesiyle 7 Mart 1921 de Ardanuç anavatana kavuşmuştur. Ardanuç 1945 yılına kadar nahiye olarak Artvin e bağlı kaldı. 1 Ağustos 1945 te merkezi Tütünlü (Bice) olmak üzere ilçe oldu de ilçe merkezi Adakale ye, 1952 den sonra da şimdiki ilçe merkezi olan Meydanlar mahallesine taşındı. 20 M. A. ÖZDER, Artvin İli Bilgileri, II s M. A. ÖZDER, age. s. 67, 68 36

39 YER ADLARI Yer adları, ayrı bir araştırma, inceleme konusudur. Bölgemizde etkili olmuş dillerin söz varlığıyla birlikte, o dillerin etimolojisini, ad verilen yerlerin ve bölgenin tarihini, coğrafyasını da ayrıntılı bilmek gereklidir. Bilimsel temele, tarihi gerçeklere dayanmadan, salt söylencelerden, benzetmelerden, kulaktan duymalardan yola çıkılarak yapılan açıklamalar, gelecek kuşaklara yanlış bilgi aktarmak gibi sakıncalı bir sonuca yol açar. Bu nedenle biz, Ardanuç'taki yer adlarıyla ilgili ayrıntılı araştırmayı bu konuda bilimsel çalışma yapabilecek gençlere bırakmayı uygun gördük. "Ardanuç" adının nereden geldiği kesin olarak bilinmemektedir. Bu konuda tarihçiler farklı görüşler ortaya koymaktadır. " Eski Kulki/Kolk adlı Sakalı - Tavoklardan önceki Çoruk boyu yerlileri Asyanikler, soydaş ve dindaşları Kıhaldili/Urartulu göçmenlerle de karışık, buradaki tapınaklarına göre kalelere ad vermişlerdir....ardanuç, Artvin/Artivin ve Ardaşen adları, Kıhaldi adlı en baş tanrıdan sonra, Urartuluların üçüncü büyük tanrısı, güneş ilahi'nin adı olan Ardini adına yapılan tapınaklardan kalmaktadır." Fahrettin Kırzıoğlu, Artvin İl Yıllığı 1973 s. 105 "Ardanuç adı, Grekçe kaynaklarda Ardanoutzi; Latince Adranutzium; Gürcüce Artanuji ve Ermenice Artanuş olarak geçmektedir. Ancak ismin kökeni ve anlamı kesin olarak bilinmemektedir. Araştırmacılar, bu adın, vaktiyle burasını yönetmiş Artanoich veya Vardanouchi adlı kraldan dolayı verilmiş olabileceğini önermişlerse de böyle bir kralın varlığı konusunda açık bilgiden yoksunuz." Kemalettin Köroğlu, Livane Dergisi, Mayıs 1997 Ardanuç adı üzerine halk arasında anlatılan iki söylence vardır: Birinci söylence: " Gevhernik kalesinde oturan Hristiyan beyinin oğlu, Kalarçet (Ḵılacet) Kalesi'nde oturan Müslüman Türk beyinin, güzelliği dillere destan kızını ister. Kız, başkasını sevdiği için Hristiyan beyin oğluyla evlenmek istemez. Babasına da karşı gelemez. Söz kesilir, düğün hazırlıkları yapılır. Kale beyi gelini getirmek üzere atlılar gönderir. Kızın babası kırk delikanlı eşliğinde kızını yolcu eder. Uzun süren yolculuk sonucu kız hastalanır. Söylentiye göre de beye varmamak için zehir içer. Kalenin 37

40 yakınlarına gelindiğinde iyice ateşlenen kız, "Bir ekşi nar olsa da yesem." der. Hemen bir nar bulunup getirilir. Narı yiyen kız, "Ne kadar güzel ekşi nar, bunu getirdiğiniz yerin adı Ekşinar olsun." der. Ekşinar köyünün adı böylece konmuş olur. Düğün alayı kalenin altındaki, bugün şehitlik denen yere geldiğinde kız yanındakilere: "Ben bir dua edeceğim siz de amin deyin." der. İçinden, "Allahım sen benim burada canımı al." diye dua eder. Herkes amin der. Kız oracıkta ölür ve öldüğü yere gömülür. Kaleden gelin alayını izlemekte olan bey, merakla neden bu kadar oyalandıklarını sorar. Beye, "Sen sağol beyim, gelin öldü." diye haber verilir. Çok üzülen kale beyi kendini kalenin arkasından Cehennem Deresi'ne atar. Kalenin adı da, gelinin "ardından uçtu" sözüyle ilgili olarak Ardanuç Kalesi olur." İkinci Söylence: "İslam kumandanlarından biri ne yaptıysa Gevhernik Kalesi'ni ele geçiremez. Sonunda seksen deveye yüz altmış sandık yükleyerek içlerine kılıçlı bahadırlar yerleştirir. Tüccar kılığına girip kervanın başına geçerek kale yakınlarına kadar gelir. Eşyasını satmak için kale beyinden izin alır. Kalenin dış kapıları açılır. Tüccar kumandan kervanıyla içeri girer. Yüklerini açıp silahlı askerlerini meydana salarak kaleyi içten fetheder. Kale beyi bunca savaşlarda koruduğu kalesinin böyle bir hile ile alınmasına çok üzülür, ar eder. Utancından, kendini kaleden aşağıya Cehennem Deresi'ne atar. Bunun üzerine kalenin adı, "ar"ından uçtu sözüyle ilgili olarak Ardanuç Kalesi olur." Muammer Yavuz, Efsaneleri Doğrulayan Harabe ve Yapıtlar, Kültür-Artvin, 1968, sayı 8 Kaynaklardaki bilgiler, yer adlarının tamamının Türkçe olmadığı görüşünün bilimsel temelden yoksun olduğunu göstermektedir. Anç: " ançı: 'avcı' (an "av hayvanı")." ETG s. 42 Arek: " İç kale, sığırların toplandığı yer." AD s. 87 Artvin: "art: Dağbeli." DLT I s. 42 Basa: " Çöçi han'ın soyu pek çabuk Kuman-Kıpçaklaştı ve Toktemir oğlu Basaraba'nın o zaman tam Çöçi halefleri arasında moda olan Basa, İlbasan, Basmış, İlbasar, Basaoğul gibi kişi adları arasına sıralayabiliriz." KÖA s. 88 Ḫaravul: " karavul: karakol, gözcü." DDK s. 169 Hazarket, Dumasket: "Xozar: Türk dünyasından bir yerin adı." DLT I s

41 "Bu şehirlerin hepsinin adı, Türkçe olan "kend" ile yapılmıştır." DLT III, s. 150 Ḳovuç: " kovuş: oyuk, boş." ŞT s. 407 Ṗaraḫ: "Barak: 1327'den önce Barak Kıpçak'ta bir kuman kabilesinin adıydı. Kişi adı olarak hem Kıpçak'ta hem de diğer Türk kavimlerinin onomastiğinde epeyce sık sık kullanılmıştı." KÖA s. 87 Saḳılde: " sagəlda: Sular taşıp çekildikten sonra sahilde peyda olan çıkıntı, uçurum, (merdivende basamak.) " ÇS s. 117 Ardanuç'un farklı köylerinden alınan aşağıdaki yüz yetmiş tane yer adının da Türklerden kalmadığı söylenemez. Acielma, Acikirez, Aġsu, Aḫorogi, Alaçamluḫ, Ambarliḳaya, Arayişbayir, Areklar, Arpalar, Aviboġan, Aviluḫ, Aviṭaşi, Bayirbaşi, Beşortaḫ, Beylugunduz, Biberli, Boġatepesi, Boğaz, Bóyúkmeşe, Bozṭaş, Boztopraḫ, Buzḫana, Camuşṭaşi, Cehennemderesi, Cinnipuñġar, Çadırṭaġi, Çanta, Çaşurli, Çevurma, Ḉilogi, Çivtmezerlar, Çuḫurçayir, Çuḫurlar, Degirmandere, Degirmanogi, Dereaġzi, Derinçayir, Derinmeşe, Dikçala, Dipsuzgól, Doḳuzgozeli, Dolyerınogi, Doşali, Duzlar, Düzmeşe, Duzṭaġ, Egritukan, Eskiyataḫ, Eskiyayla, Eşkinar, Geçut, Góllar, Gólyeri, Gozadacaḫṭaş, Gumuşḫana, Güneliḳala, Güney, Ḫanınogi, Ḫaravul, Harḫbaşi, Ḫarmansirti, Ḫarmanyoli, Ḫazarket, Ḫorozli, Ḫozannar, İncagól, İtḳayasi, Ḳalaardi, Ḳaraçegil, Ḳaragozoġli, Ḳarali, Ḳarameşe, Ḳaranuḫmeşe, Ḳaraṭaş, Ḳaratavuḫlar, Karşilar, Ḳartınṭaşi, Ḳaşuḫçi Ḳavurmaduzi, Ḳayadibi, Ḳayinnuḫ, Ḳayınyama, Keçkeçalar, Kesugunsirt, Kesuk, Kesuktaş, Ḳılluḫ, Ḳınali, Ḳıraç, Kilisaogi, Kilisanınsirti, Kireçkuyi, Kişoplisirt, Kokliyol, Komlar, Komurkuyi, Komursirti, Ḵorḫ, Korpuñġar, Ḳorucisirti, Kosalar, Ḳoyungóli, Kóyyuzi, Kuçukduz, Ḳurbaġalar, Ḳurigól, Ḳurtlipunğar, Ḳuşaḫlar, Kutukluḫ, Ḵuṭul, Ḳuyṭolduran, Meşedibi, Maġaraogi, Misirot, Naltokan, Narınbaşi, Nesliḫatun, Ogeça, Okuzyataġi, Oluḫlar, Oṭliboġoz, Oyuz, Pancarli, Parsıklar, Paşaluḫ, Piçḳamişluḫ, Piçyol, Puñġarogi, Saḳılde, Sanḳuran, Sarolluḫ, Sartavul, Savaḫ, Savuḫsu, Savuḫpuñġar, Sırtlar, Sinekli, Sirtinogi, Sogutduzi, Soraġınduzi, Sulġan, Surgun, Sutokulacaḫ, Suyunbaşi, Şahinḳaya, Şeytankoprisi, Ṭamlaṭaş, Ṭanaṭaşlari, Ṭaşbaşi, Ṭaşlitarla, Tekmezer, Tepurḳaya, Tikanni, Tikma, Topyoli, Tufan, Tutluḫ, Uççamlar, Uçırmahlar, Uçkurun, Uçsu, Uyuzli, Uzunçayir, Yalaġuzçam, Yanbegilar, Yanuḫlar, Yasaḫ, Yaylayoli, Yolçiyoli, Ziyaret. 39