Türk Halıcılığının Tarihçesi. The History of the Turkish Carpet

Transkript

1 Tekstil Teknolojileri Elektronik Dergisi Cilt: 8, No: 1, 2014 (52-61) Electronic Journal of Textile Technologies Vol: 8, No: 1, 2014 (52-61) TEKNOLOJİK ARAŞTIRMALAR e-issn: Makale (Article) Türk Halıcılığının Tarihçesi Nazan AVCIOĞLU KALEBEK, Deniz VURUŞKAN ve Ebru ÇORUH Gaziantep Üniversitesi, Mühendislik Fakültesi, Tekstil Mühendisliği Bölümü Gaziantep / TÜRKİYE nkalebek@gantep.edu.tr Özet Halıcılık, milattan önceki yüzyıllara kadar uzanan dokumacılığın bir koludur. Türk halıcılığının, tarihi gelişimini gösteren ve halen Türk İslam Eserleri Müze sinin en değerli koleksiyonunu oluşturan, Konya Alaattin Cami inde keşfedilmiş olan 8 parça halı, dünyanın en tanınmış halılarıdır. XIII. yy. Selçuk halı sanatının örneklerini belirten bu tipik halılar Konya da bulunduğu için Konya Halıları diye adlandırılırlar. XIII.-XIV. ila XVI.-XVII yy. lar arası Türk halıcığının en parlak devridir. Bu iki devir arasında kalan XV. yy. ise, Selçuklular ın ilk parlak devri Osmanlıların ikinci parlak devri arasında bir köprü oluşturur. Her yüzyıl biraz daha gelişen Anadolu halıcılığı XVII. yy. da da gelişme göstermiştir. XVIII. yy. dan sonra diğer sanat kollarında olduğu gibi, Türk halıcılığında da bir yavaşlamanın başladığını görüyoruz. Ancak XIX yy. ın sonlarında ve XX. yy. ın başlarından itibaren günümüze kadar bazı kalkınma atılımlarıyla yeniden canlanmaya başladığını söyleyebiliriz. Anahtar Kelimeler: Halıcılık, Türk Halıcılığı, Holbein Halısı, Uşak Halısı, Osmanlı Klasik Halıları, Halıda Renk, Desen ve Kompozisyon. Abstract The History of the Turkish Carpet Carpet is the branch of weaving dates back to centuries before Christ. The most well-known worlds carpets are discovered in Konya Alaattin Mosque with 8 pieces. These carpets are still the most vaulable collection of Turkish Islamic Art Museum and indicated historical development of Turkish carpets. They are called as Konya Carpets in order to find in Konya. They are serve as a model of Seljuk carpet arts at XIII. century. Between XIII-XIV. and XVI-XVII. century is the heyday of Turkish carpet. Between these two cycles XV. century creates a bridge between first brilliant period of Seljuk Turks and second brilliant period of Ottoman Imperial. Anatolian carpet also showed the development at XVII. century. After XVIII. century, Turkish carpet slowdown as well as the other branches of the arts. However from at the end of XIX. century and early beginning of the XX. century to nowadays, we can say that carpet sector begin to recovery with some progress plans. Keywords : Carpet, Turkish Carpet, Holbein Carpet, Usak Carpet, Classical Ottoman Carpet, Carpet colour, design and composition. Bu makaleye atıf yapmak için Avcıoğlu Kalebek N., Vuruşkan D., Çoruh E., Türk Halıcığının Tarihçesi Tekstil Teknolojileri Elektronik Dergisi 2014, 8(1) How to cite this article Avcıoğlu Kalebek N., Vuruşkan D, Çoruh E., The History of The Turkish Carpet Electronic Journal of Textile Technologies, 2014, 8(1)

2 Avcıoğlu Kalebek N., Vuruşkan D., Çoruh E Teknolojik Araştırmalar: TTED 2014 (8) GİRİŞ Halıcılık, milattan önceki yüzyıllara kadar uzanan dokumacılığın bir koludur. Şimdiye kadar yapılan arkeolojik araştırmalar; insanların ilk zamanlarda ağaçların soyulabilen kabuk ve liflerinden hasır ve sepet örer gibi yaygılar yaptıklarını meydana çıkarmıştır. Bir atkıyı bir çözgüden geçirerek basit bir işlemle kilim dokumacılığının halıdan önce başlamış olduğu düşünülmektedir. Daha sonraları kilimi düğümlerle kalınlaştırarak halı haline getirmişlerdir. Neolitik devirlerde ise, evcil hale getirilen koyunlardan elde edilen yünleri bükmek suretiyle bu sanatın esasının kurulduğu sanılmaktadır. Günümüzde gerçek bir sanat yapısı haline dönüşmüş olan halının tarihi binlerce yıl öncenin çadır yaşantısına kadar gitmektedir. Orta Asya da kuraklıktan önce geniş yaylalarda Türklerin koyun yetiştirdikleri ve çobanlıkla uğraştıkları bilinmektedir. Halı fikrini ilk ortaya çıkaran olay, koyunun üzerindeki yünlerin ıslak bir yere dokunarak birbirine girmesi ve kuruması sonucu ortaya çıkmıştır. Bunlardan esinlenen çobanlar, yünü ıslatarak, dürüp bükerek ilk keçeleri elde etmişlerdir. Bunları bitki köklerinden elde ettikleri boyalar ile renklendirmişlerdir. Bu aşamadan sonra çul dokumaya başlanmış, daha sonra desen ve renkli şekilde kilim dokunmaya başlanmıştır. Günümüze kadar gelen kilim, cicim, zili, sili gibi şeyler hep aynı cinsten olup, aralarındaki fark incelik, kalınlık, ebat, renk ve desen gibi farklılıklardır. Bu tür dokumalar çadır perdesi, yer sergisi ve örtü olarak kullanılmıştır. Orta Asya da yaşayan Türk sülale ve devletlerinde, sadece bir örtü ve süsleme malzemesi değil, taht örtüsü olarak da kullanılmaktaydı. Bu nedenle de tarihin ilk çağlarından itibaren halı dokunmaktaydı. Dokumalar arasına birkaç tane ip parçası bağlanarak elde edilen uzun tüylü hopan adı verilen örtü, halının müjdecisi olmuştur. Daha sonra dokumacılık bir aşama ilerlemiş, dikey gelen erişlere daha sık atılan düğümlerle dokuma yapılmış ve dışarıya sarkan düğüm uçları kesilip aynı hizaya getirilerek halı ortaya çıkarılmıştır. Göçebe kavimler arasında doğup, gelişmiş olan halı sanat kültürü, daha sonra yerleşik medeniyetler tarafından da benimsenmiştir. Halı ve kilim dokumaları sadece evlerimizdeki günlük ihtiyaçları karşılayan bir meta olarak yapılmamıştır, ölümden sonraki hayatımızın düzenlenmesinde de önemli bir rol kazanmışlardır. Bu sebepledir ki, nasıl insanlar mezar taşları üzerine tanrıya bağlılıklarını bildiren yazılar ve semboller yapmışlarsa, benzer biçimde birtakım işaret, renk, kompozisyon ve şekillerle inanç ve geleneklerini halılara aktarmışlardır. Yani, halı ve kilimler üzerindeki şekiller Türk toplumlarının kültürünü aksettiren, bilinen ve kullanılan motiflerdir. Bu sebeple de bunlar Türk kültürünü ortaya koyan çok önemli belgelerdir. Ayrıca Anadolu ya gelmeden evvel nerelerde yaşadıklarını, hangi kültür çevreleri ile alışverişte bulunduklarını belgelemektedirler. Bu çalışmada, milattan önceki Neolitik ve Peolitik Devirlerinden başlayarak günümüze kadar devam eden Türk halıcığının tarihsel gelişimi ve halıların özellikleri detaylı olarak incelenmiştir. 2. TÜRK HALICILIĞININ TARİHÇESİ Halının vatanı, 30 ila 45 enlem dereceleri arasında, bütün Asya yı kuşatan, bir bölgedir. Bu 15 enlem derece genişliğindeki halı bölgesinin doğu kısmı keçe, batı kısmı ise düğümlü halı bölgesidir. Halı yapımı milattan önceki yüzyıllarda Türkler tarafından başlanıp ve bu sanatı İran lıların da Türkler den öğrendiği fikri kabul edilmekle beraber, bazı otoriteler halının ilk defa hangi ulus tarafından yapıldığının belli olmadığı fikrini ileri sürmüşlerdir. Ancak, milattan 2000 yıl evvel bu yeni dokumacılık sanatının ilk defa bir Türk bölgesinde gelişmesi, bize bu tekniği Türklerin bulduğu fikrini vermektedir. Halının tarihi ne kadar gerilere götürülürse götürülsün, halıya Türk soylarının istila ettiği memleket ve kıtalarda rastlanmaktadır. Milattan 2400 yıl evvelinden itibaren tarihin değişik devirlerinde Mısır, Anadolu, Ege ve Karadeniz sahillerinde, İran, Kafkasya, Türklerin anavatanı Orta Asya, Çin, Türkistan, Hindistan ve Balkanlar da kilimcilik ve halıcılık sanatı yayılmıştır. Bütün bu bölgeler Türklerin yaşadığı, istila ettiği ve egemen olduğu yerlerdir. Türklerin uğramadığı bölgelerde ise halıcılığa hemen hemen hiç rastlanmamıştır. 53

3 Teknolojik Araştırmalar: TTED 2014 (8) Türk Halıcığının Tarihçesi En eski halı örnekleri 1949 yılında Rus arkeoloğu Rudenko tarafından Güney Sibirya da, Altay eteklerinde, Pazırık mevkiinde İskit mezarlarına ait bir kurgandan çıkarılan halı parçasının (Şekil 1), milattan önce V. yy. a aittir. Bu halı, 83x200 cm büyüklüğünde kareye yakın, koyu ve açık kahverengi zemin üzerine, sarı desenli ve Gördes düğümü olup, 10 cm 2 de düğümle çok ince bir işçilik örneği göstermektedir. Halı, mezarda at iskeletleri yanında bulunduğundan, bunun eyer örtüsü olarak kullanıldığı anlaşılmaktadır. Şekil 1. Pazırık mevkiinden çıkarılan halı örneği Türk halıcığının, ilk sıralardan itibaren, tarihi gelişimini gösteren ve halen Türk İslam Eserleri Müzesi nin en değerli koleksiyonunu oluşturan 8 parça halı 1905 yılında Alman Konsolosu Loytved tarafından Konya Alaaddin Cami inden getirilmiştir. Konya da bulunduğu için Konya halıları diye adlandırılan bu halılar dünyanın en tanınmış halılarıdır. Zemininde geometrik resimler, bordürlerinde ise kufi yazılar bulunan üç halının M.S yıllarında dokunduğu sanılmaktadır. Ayni cins halılardan bir tanesi Asisi Kilise sindedir. Renkleri kırmızı, sarı ve mavi olan bu üç halının Anadolu halıların esasını oluşturmaktadır. VI. yy. da, Kök-Türkler devrinde halı ve kumaş dokumacılığı çok yaygındı. Bu tarihlerde Gök-Türkler Ortaasya'dan Karadeniz'e kadar uzanan alanda söz sahibi idiler ve ipek yolunun kontrolünü ellerinde bulunduruyorlardı. İpek ticareti konusunda Bizans lılarla yapılan anlaşmayla (568), ipekli kumaş Bizans ülkesine ve Avrupa'dan İspanya'ya kadar girmiş oldu. Kök-Türk devrinden bir Çin masalında, Kök- Türkler'in veya kangılı boyların, şölen (toy) sırasında, çayırlara yün halılar serdikleri anlatılmaktadır. Yine, kaynakların ifadesine göre, miladi ilk asırlarda, bugünkü Doğu Çin'in batısındaki, şimdiki Kan-su vilayetinde bulunan ve eski adı Ho-hsi olan, Türkler arasında Gesi-Gecsi diye söylenen P'ing-Hang şehri Gök-Türkler'in önemli bir kültür çevresi idi. Ping-Hang İç Asya'da bilinen bir halı merkezine yakın idi. Gesi'nin (Ping-Hang) doğu komşusu bir ilde, Çinlilerin Tu-yu-hun dediği ve Türk oldukları sanılan bir kavim halı dokumakta ve hem doğuya, hem batıya satmakta idi. Yine, Kök-türk. Kangılı ve Uygur Kağanlıklan devrinde ( ), Doğu Türkistan'daki, Uygurların eski başkenti Koço bölgesi bir kilim ve halı üretim merkeziydi. Oğuzelleri, Buhara. Uygur ve Hazar bölgelerindeki tüm Türk ülkelerinde halı dokunmuştur. Çin kaynaklarından, VII. yy.'da Hoten şehrinde halı dokunduğunu öğreniyoruz. Doğu Türkistan'da keçe halılar da dokunmaktaydı. Orhun Bölgesi'ndeki Uygur kağanlarının Çin İmparator larına gönderdikleri yaygılar da bu türden dokumalardı. Doğu Türkistan'da, Uygurlar devrinde (VIII-IX.yy.'larda) halı dokunduğu bilinmektedir. VIII. yy.'ın ilk çeyreğinde, Maveraü'n-nehr bölgesinde, Buhara'da halılar dokunmaktaydı. Buhara, İslami devirde, halıcılık alanındaki bu şöhretini X. yy. a kadar sürdürmüştür. Bu asrın coğrafyacıları Buhara'nın 54

4 Avcıoğlu Kalebek N., Vuruşkan D., Çoruh E Teknolojik Araştırmalar: TTED 2014 (8) beğenilen malları arasında halı, seccade ile diğer yaygılarını zikretmektedir. Maveraün-nehr Bölgesi'nde Çaganlyan'a bağlı Darzenli Kasabası'nda, Aran (Karabağ) ve Doğu Anadolu'da halı dokunmaktaydı. VlII - XI. yy.'da, Doğu Türkistan'da, Uygurlular devrinde halı dokunduğu, Koço yakınındaki bir Uygur Budist tapınağındaki, IX-XII. yy.'larda yapılmış duvar resimlerinde, düğümlü halı üzerinde Uygur hatunlarının resimlerinin yer aldığı söylenmektedir. Yine kaynakların ifadesine göre, aynı çağlarda, Bargari (Van- Özalp), Arcij (Erciş), Ahlat, Nahçıvan, Bitlis ve Khoy nüfusça kalabalık, ön İslam memleketlerinde düğümlü halının ilk kez görülmesinin XI. yy. a rastladığını söyleyebiliriz. Bu devir İslam memleketlerinin Türk Selçuklular ın egemen olduğu devirdir. Bulunan bazı yapıtlardan düğümlü halıları İslam uygarlığına ve Anadolu ya Selçuklular ın getirdiği anlaşılmaktadır. XIII. yy. da, Suriye, İran, Irak ve Anadolu gibi çok geniş bir coğrafyaya yayılan Büyük Selçuklular ın mimari alanda çok büyük eserler vermelerine rağmen, halı ve düz dokuma yaygıları ne yazık ki günümüze kadar gelememiştir. Bunun nedeni, Moğolların Türk ülkelerini feth ettikleri dönemlerde, mimariye göre daha dayanıksız olan halı, minyatür ve tekstil ürünlerine yağmaladıklarından dolayıdır. İstanbul Süleymaniye Kütüphanesi, Esat Efendi Kitaplığı 2916 numaralı kayıtlı Makamat Minyatürleri nde halı resimleri bu dönemden günümüze gelen nadir örneklerindendir. XIV. yy. da Mısır, Suriye, İran, Hindistan ve Çin i dolaşan İbni Batuta; seyahatnamesinde Konya- Aksaray dan ihraç edilmiş halıları övmüştür. Eski Kahire (Fustat) kentinde bulunan ve hemen hemen hepsi Anadolu dan XIII., XIV ve XV. yy. lardan itibaren ithal edilmiş halılar, İbni Batuta nın yazdıklarını doğrulamaktadır. Bu halılar Selçuklu halılarında yer alan tipik geometrik motiflere hakimdir. Baklava motifleri, 8 köşeli yıldızlar, etrafı çengel şekilleriyle çevrilmiş kartuşlar kuvvetle üsluplenerek geometrik bir şemaya uydurulmuş bitki motiflerin sonsuz sıralar halinde birbirini izlemesinden oluşmuştur. Tek düğüm tekniğiyle yünden dokunmuştur. Klasik Selçuklu halılarında renkler koyu ve ağırdır. Bunlarda sekiz kadar renk tonu bulunmasına rağmen, bu renkler arasındaki nüans ayrımları ölçülü ve harmoniktir. Zemin rengi olarak; desende kullanılan rengin tonu ön plana alınmış ve renkler arasındaki ince nüanslar yardımıyla tekrarlanan basit örnekler desenlerin zenginleştirilmesini sağlamıştır. Örneğin; koyu kırmızı zemin üzerine açık kırmızı, mavimtrak yeşil üzerine zeytin yeşili, koyu mavi üzerine açık mavi en çok sevilen renk uygulamaları olarak kullanılmıştır. Şekil 2. Kahire de bulunan Selçuklu halısı XIV. yy. dan itibaren Konya Grubu nun yanı sıra bir ikinci grup daha ortaya çıkmıştır. Bunların orijinalleri yakın zamanda Kahire de bulunan halı parçaları (Şekil 2) arasında görülmüştür. O tarihe kadar bu halılar sadece Avrupa, özellikle İtalyan tablolarından tanınıyordu, bu tip halıların hepsinde zemin 55

5 Teknolojik Araştırmalar: TTED 2014 (8) Türk Halıcığının Tarihçesi küçük karelere ayrılmıştır. Tek tük olarak ve özellikle ilk örneklerinde uzunlamasına altıgenden oluşmuş baklava şekilleri görülür. Her kare ve altıgen aynı şekildeki hayvan figürleriyle doldurulmuştur. Karelerin içinde tek kuş ve horoz tasvirleri bulunan halı tabloları gerçek modellerden alınmıştır. XIV. yy. sonlarında tek olan hayvan figürleri, XV. yy. başlarında çift olarak görülmeye başlanmış, sonraları yan yana duran benzer iki hayvanın birbirine saldırmasını tasvir eden hareketli kompozisyonlar ortaya çıkmıştır. Konya Halıları XIV. yy. ın başlarında kaybolmaya başlamış, yerini XV. yy. ın ikinci yarısına kadar Anadolu Hayvan Halıları almıştır. Bu iki grup halılarda kompozisyon prensibi aynı olmakla beraber, yalnız Konya halılarında bütün şekiller geometriktir. Bitki motifleri çok zayıf olarak görülürler. Buna karşılık Anadolu hayvan halılarında motifleri oluşturan öğelerin hepsi hayvan figürleridir. Bitki motifleri sadece çerçeve ve bordürlerdeki geometrik şekilleri birleştirmek için kullanılmıştır. Anadolu Hayvan Halılarının ünlü örnekleri arasında bugün Konya Etnografya Müzesi nde bulunan horozlu halıdır. XIII., XIV. yy. larla, XVI., XVII. yy. lar Türk halıcılığının iki parlak devridir. Bu iki devir arasında kalan XV. yy. ise; Selçukluların İlk Parlak Devri ile Osmanlıların İkinci Parlak Devri arasında bir köprü teşkil etmektedir. XV. yy. halıcılık tarihimizin karanlık bir dönemidir. Anadolu Selçukluları yla birlikte 200 yıllık saltanat süren halıcılık, XV. yy. Osmanlı İmparatorluğu döneminde yok olmuş gibidir. Bu döneme ait bir tek halı örneği bile günümüze gelememiştir. Bu olay elbette o dönemde halı dokunmadığı anlamına gelmez. Türk köylüsü en azından kendi ihtiyacı için dokumaya devam etmiştir. XVI. ve XVII. yy. lar halı tarihinin en parlak devri olmuştur. Adeta halıcılık Rönesans devrini yaşamıştır. Osmanlı devleti büyük bir imparatorluk haline gelmiştir. Ekonomik açıdan zenginliğe erişmiştir. Bu büyük imparatorluğun doğuda ve batıda parlak zaferler kazandığı bu çağdaki halılar Klasik Osmanlı Halıları adıyla bilinir. Bu dönemde başta Uşak olmak üzere Bergama, Gördes, Demirci, Batı Anadolu da Çanakkale ve İç Anadolu da Konya, Aksaray ve Niğde önemli halı dokuma merkezleridir. Bu devirde saray ve camilerin ihtiyacını karşılamak için çok miktarda halı dokunmuş ve desenlerde Osmanlı mimari sanatının izleri görülmeye başlamıştır. Bu dönemdeki halılar, motif bakımından daha zengin ve teknik açıdan daha ince olmasına rağmen, Selçuklu dönemi halılarının kalite ve ihtişamına erişememiştir XVI. yy. ın başındaki halılar başlıca dört kategoriye ayırmıştır. 1. Ev halıları Köylü ailelerin kendi gereksinimlerini karşılamak için dokudukları halılardır. 2. Holbein halıları Bu halıların bütün örnekleri geometrik veya belirli bir şekilde geometrikleştirilmiş motiflerden oluşmuştur. Bu kategorideki halıları dört tipte inceleyebiliriz. a) Yan yana bulunan değişik renkli küçük kareler aynı çeşit sekizgenlerle doldurulmuştur. Zemin rengi kırmızı ve mavidir. Yeşil renk daha az görülmektedir. 56

6 Avcıoğlu Kalebek N., Vuruşkan D., Çoruh E Teknolojik Araştırmalar: TTED 2014 (8) Şekil 3. Holbein halısı b) Haçı andıran desenli baklavalar ve kontürleri tamamen kaybolmuş sekizgenlerden oluşur. Konturları bulunmadığından sekizgenler belirsizdir. Fakat alt, üst ve yanlardaki üçgen yapraklar açıkça görülürler. Sekizgenler ve baklavalar bitki motiflerinin birleşmesinden oluşmuştur. Sekizgenlerle doldurulmuş aynı büyüklük ve şekildeki karelerin üst üste sıralandığı sade bir örnek gösterir. Kareler bir çevre şeridi ile birbirinden ve bordürlerden ayrılmışlardır. Kompozisyon bakımından XIV. yy. Anadolu halıları ile aynı prensibe göre yapılmış olan bu halılar, Anadolu Hayvan Halılarının devamıdır. Bu iki tip Holbein halılarında XIII. yy. dan beri Anadolu halılarında sıklıkla rastlanan ve zamanla süs motiflerine dönüşen kufi yazılı bordürler görülür. Fakat sonraları ikinci tip Holbein halılarında, bunların yerini kıvrık dallar, çiçekler ve bulut motifleriyle Uşak halılarını hatırlatan bordürler almıştır. Bu iki tip Holbein halıları Uşak halılarına geçişi hazırlamıştır. 3. Uşak Halıları Bunlar büyük atölyelerde ticari amaçlarla dokunan halılardır. XVI. yy. da Uşak bölgesi ve çevresinde yapılan bu halılarla Türk halı sanatının ikinci ve son parlak devri başlamıştır. Uşak halılarının (Şekil 4) ana motifi kitap ciltlerinden esinlenen madalyonlu geometrik bir yerleşime sahip yıldızdır. Madalyon doğu halılarında ilk kez XV. yy. ın ikinci yarısında görülmüştür. En sade şeklinde, zeminde bir büyük ve tam, her köşede ise çeyrek madalyon vardır. Uşak halılarında kırmızı, lacivert ve sarı renkler hâkimdir. Yün malzemeyle ve Türk düğüm tekniğiyle dokunmuştur. a) madalyonlu b)yıldızlı Şekil 4. Uşak halısı, a) madalyonlu, b) yıldızlı 4. Osmanlı saray halıları Klasik Osmanlı Devri Halıları nın saray çevresinde dokunan örnekleri Türk Halı Sanatı Tarihinde, Saray Halıları adıyla bilinir. Bunlar sadece saray siparişleri için büyük atölyelerde saray nakkaşlarınca oluşturulan desen repertuarı ile dokunan seccadeler ve dev boyutlu halılardır. Dönemin büyük camilerinin, saray ve konakların döşemelerinde önemli yer tutmuştur. Anadolu halılarının klasik şekilleri yanında, XVI. yy. ın ikinci yarısında görülen bu halılar, teknik ve desen bakımından tamamen değişiktir. XIV. yy. da özellikle, Yavuz Sultan Selim döneminde 1516 yılında Mercidabık, 1517 yılındaki Ridaniye Savaşları sonrasında İran dan pek çok sanatçı getirilmiştir. Bu insanların saray için çini, seramik, kumaş ve halı deseni ürettikleri bilinmektedir. Kumaş, çini, cilt kapakları ve kalem işleri gibi Osmanlı sanatının bütün dallarında görülen yaprak ve çiçek motifleri, bu halılarda da kendini gösterir. Çözgü ve atkı ipliklerinde ipek, yün ve pamuk, düğüm iplerinde yün ve pamuk kullanılan bu halılar, Anadolu Türk halılarında farklı olarak Sine Düğümü ile yapılmıştır. Hançer gibi kıvrık damarlı yapraklar, rozet çiçekleri, kıvrık dallar ve nar çiçekleri en çok görülen motifler olmakla beraber; lale, karanfil, sümbül ve güller motifler arasında yer almaktadır. Bu halıların hepsi Avrupa müzelerine ve koleksiyoncularına dağılmış olup, memleketimizde İstanbul Türk İslam Eserleri Müze sindeki yıpranmış bir büyük halıdan 57

7 Teknolojik Araştırmalar: TTED 2014 (8) Türk Halıcığının Tarihçesi başka, hiçbir örnek bulunmamaktadır. Şekil 5. Osmanlı saray halısı XVIII. yy. da Konya, Gördes, Kula, Mucur, Bargama, Milas, Çanakkale, Kırşehir ve Sivas halıları önem kazanmıştır. XVIII. yy. dan sonra diğer sanat kollarında olduğu gibi, Türk halıcılığında da bir yavaşlama başlamıştır. Ancak XIX. yy. ın sonlarında ve XX.yy. ın başlarından günümüze kadar bazı kalkınma atılımlarıyla yeniden gündeme gelmiştir. Birinci Dünya Savaşı ve ardından gelen Kurtuluş Savaşı esnasında tüm yurt yıkılmış ve yakılmıştı. Cumhuriyet in 1923 te ilanı ile Türk halkı ulu önder Atatürk ün önderliğinde yıkılıp ve yakılmış olan ülkemizi kalkındırma çabasına girmiştir yılında İzmir İktisat Kongresi kararları doğrultusunda, her alanda olduğu gibi tekstil alanında da bir planlama devri başlamıştır. Bu amaçla Türkiye de var olan bütün tekstil, konfeksiyon ve el sanatlarını yaşatmak ülke ekonomisine katkı yapacak konuma getirmek için kararlar alınmıştır. Bu doğrultuda ülkemizde var olan tüm hazır giyim, tekstil fabrikaları, atölyeleri ve üretim birimleri tamamen bir devlet kuruluşu olan Sümerbank çatısı altında toplanmıştır. Sümerbank aracılığı ile hangi yörede ne üretiliyor ise o yöre halkını kalkındırmak için fabrikalar kurulmuştur. Örneğin, pamuk üretimi yapan Ege Bölgesine iplik fabrikaları, halı ve kilim üretimi yapılan Marmara ve İç Anadolu Bölgelerine halı ve kilim fabrikalar kurularak o yöre halkının ülke ekonomisine katkıda bulunmaları sağlanmıştır. Cumhuriyetin ilanından sonra yaklaşık 30 yıl boyunca Sümerbank Türk Tekstil Sanayinin tek hakimi olmuştur. Türkiye deki kentleşme hareketlerinin artması, çalışma hayatına kadınların girmesi ile Türk Kilimleri toz geçiriyor diye halı kullanımına doğru bir yöneliş başlamıştır. Makine ile halı üretimi Türkiye de 1930 lu yıllarda canlanmaya başlamıştır yılında II. Dünya harbinin sona ermesi ile halı üretimi iç piyasaya yönelik olarak yapılmıştır den sonra kilimlerin yerini tamamen halının alması ile talep artmıştır. Bunun sonucunda ucuz ve kalitesiz halı imalatına yönelinmiştir. Böylece halıcılık kalite ve estetik değerini koruyamamış, ticari bir nitelik haline gelmiştir. Türkiye halıcılığı Avrupa ve Amerika dan aldığı siparişlere göre halı dokuyan bir ev sanayi haline gelmiştir. Son yıllarda yaptığı büyük yatırımlarla ülkemizde makine halısı üretiminde öne çıkan, hatta dünyanın önemli halı merkezlerinden biri haline gelmiştir. Üretim yapısına bakıldığında makine halısının, el halısına kıyasla çok hızlı bir gelişim gösterdiği görülmektedir. Ancak bu durum, gelişen her ülkenin değişik sektörlerde yaşadığı bir durumdur ve normaldir. Türkiye nin halıcılık konusunda en önemli avantajlarından biri Türk Halısı markası gibi tüm dünyada tanınan bir markası olmasıdır. Tasarımla beraber, müşteri odaklı bir pazarlama stratejisinin Türk el halıcığını daha da ileriye götüreceği söylenebilir. 58

8 Avcıoğlu Kalebek N., Vuruşkan D., Çoruh E Teknolojik Araştırmalar: TTED 2014 (8) Eskiden beri el halıcılığının merkezi olarak bilinen Uşak, Gördes, Kula, Isparta faaliyetlerini artırarak kısa zamanda tüm Dünyada ün yapmıştır. Ülkemizin makine halısı üretiminin büyük çoğunluğu ise Gaziantep te yerleşik olan firmalarca yerine getirilmektedir. Makine halısı üreticiliğinin yoğun olduğu diğer illerimiz ise Kayseri ve İstanbul olarak belirtilebilir. El halısı, emek-yoğun ve tarihsel-kültürel miras yoluyla gelişen motiflere dayalı bir üretim yapısı sergilerken; makine halısı, sermaye-yoğun ve teknik tekstil kategorisinde ele alınabilecek bir üretim yapısına sahiptir. Kalın bir zemin üzerine bağlanan hav sonucunda üretilen makine halısının el halısından farkı, ilmeklerinin çözgü yönünde hav çözgülerinden oluşmasıdır. El halısında ayrı bir iplik ile çözgü üzerine düğüm atılırken, makine halısında hav yüzeyi hav çözgüsünün atkılarla U biçiminde bağlantı yapmasıyla oluşmaktadır. Önceki yıllarda halı yatırım aracı veya bir kültürü temsil eden değerli bir eşya olarak alınırken, son yıllarda tamamen dekorasyon öğesi gibi değerlendirilmektedir. Bu nedenle halı tercihlerinde kalite ve bölgesel özellik yerine dekorasyon uyumu öne çıkmıştır. Dünyada gelişen talepler doğrultusunda, ticari getirisi kalmayan geleneksel halılar yerine geleneksel desenlerin yeniden yorumlanarak tasarlanması sonucunda modaya uygun üretim yapılmaya başlanmıştır. Böylece, ülkemiz halı ihracatı 2011 yılını % 26.8 oranında artışla kapanmış ve 1 milyar milyon dolar olarak kaydedilmiştir yılının ilk yarısının sonunda ise, halı ihracatımız bir önceki yılın aynı dönemine kıyasla % 30.4 artarak milyon dolar olarak kaydedilmiştir (Şekil 6). EN ÇOK HALI İHRACATI YAPILAN ÜLKELER OCAK-HAZİRAN 2012 Çin Halk Cumhuriyeti Rusya Federasyonu İngiltere Birleşik Arap Emirliği Mısır Irak Almanya Libya ABD Suudi Arabistan Diğer Ülkeler Şekil 6. En çok halı ihracatı yapılan ülkeler 2012 yılının ilk altı ayının sonunda halı ihracatının ülkemizin toplam ihracatı içerisindeki payı, bir önceki yılın aynı dönemine kıyasla % 0.19 oranında artarak % 1.30 a yükselmiştir. Türkiye nin halı ihracatına el halısı ve makine halısı ayrımı ile bakıldığında, 2012 yılının Ocak-Haziran döneminde el halısı ihracatında bir önceki yılın aynı dönemine kıyasla % 31.6 oranında düşüş meydana gelmiş olup, ihracat değeri 67.9 milyon dolar olarak kaydedilmiştir (Şekil 7) yılı Haziran ayı sonu itibariyle el halısı ihracatımızda en önemli ülkeler ABD, Japonya, Çek Cumhuriyeti, Slovakya ve İngiltere olarak sıralanmaktadır. 59

9 Teknolojik Araştırmalar: TTED 2014 (8) Türk Halıcığının Tarihçesi Şekil 7. Halı ihracatında el halısı ve makine halısı dağılımı Makine halısı ihracatımız uzun yıllardan beri artış gösteren sektörlerimiz arasında yer almaktadır. Aynı dönemde makine halısı ihracatı bir önceki yılın aynı dönemine kıyasla % 40.2 oranında artmış ve milyon dolar olarak kaydedilmiştir. Makine halısı ihracatımızda en büyük paya sahip olan ülke 188 milyon dolarlık ihracat ve % 21.3 lük payıyla S.Arabistan öne çıkmaktadır. S.Arabistan ın ardından 77.8 milyon dolarlık ihracat değeri ve % 8.8 lik payı ile ABD gelmektedir. Libya, 66.7 milyon dolarlık ihracat değeri ve % 7.6 lık payı ile en büyük üçüncü makine halısı ihracat pazarımız konumundadır. 3. SONUÇ VE ÖNERİLER Milletleri tarihi bir varlık olarak oluşturan kültürel değerlerin en önemli elemanlarından biri sanat gelenekleridir. Anadolu da halı ve düz dokuma yaygı dokumak bir gelenektir. Bu gelenek Orta Asya dan bu yana devam etmektedir. Aynı gelenek Asya da bulunun diğer Türk Devletlerinde de görülür. İpek yolu ve göçler sayesinde tüm dünyaya yayılan Türk halıları, malzeme, renk, teknik ve motif açısından birbirine benzemektedir. Ancak bu kadar geniş coğrafya ve uzun zaman içinde meydana gelen değişmeler neticesinde zaman zaman farklılıklar görülebilir. Türk halılarının taşıdığı gelenekler, Orta Asya dan beri devam eden Türk kültür zenginliğini göstermektedir. Günümüzde halı sektörü, tasarım ve markalaşma çalışmaları ile katma değeri yüksek, kişiye özel ürünler geliştirebilen, pazar bilgisi sürekli artan emek yoğun bir sektör haline dönüşmüştür. Sektörde istikrarlı bir büyüme, üretim alt yapısının güçlendirerek, Ar-Ge (Araştırma-Geliştirme) ve Ür-Ge (Ürün Geliştirme) çalışmalarına ağırlık vererek, sektöre dair gelişmeleri takip ederek, pazar araştırmaları ve tanıtım faaliyetlerini güçlendirerek sağlanmıştır. Bunlara ek olarak, tasarım ve markalaşma ile katma değeri yüksek, tüketici taleplerine uygun ürünler geliştirmek ve ihracatta miktar artışına ilave olarak değer artışının sürdürülebilir olmasını sağlamak da sektörün gelişmesi için çok faydalı olacaktır. 4. KAYNAKLAR 1. Deniz, B., 2004, Anadolu-Türk Halı Sanatının Serüveni- I, Geleneksel Halı Örneklerinin Korunup Saklanması Eğitimi Semineri,, Bakü. 2. Deniz, B., 2000, Türk Dünyasında Halı ve Düz Dokuma Yaygılar, Atatürk Yüksek Kurumu, Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı Yayınları, 284 sayfa, ISBN: Karahan, K., 1989, Halıcığın Tarihi İçinde Türk Halıcığının Yeri ve Yapısı, Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 3,

10 Avcıoğlu Kalebek N., Vuruşkan D., Çoruh E Teknolojik Araştırmalar: TTED 2014 (8) Durul, Y. ve Aslanapa, O., Selçuklu Halıları; Başlangıçtan 16.yy Ortalarına Kadar Türk Halı Sanatı, Akbank Yayınları Türk Süsleme Sanatları Serisi-2, 93 sayfa, İstanbul. 5. Anonim, 2008, El Sanatları Teknolojisi, Halı Dokuma 1, Mesleki Eğitim ve Öğretim Sisteminin Güçlendirilmesi Projesi (MEGEP), T.C. Milli Eğitim Bakanlığı (MEB) Yayınları, Ankara. 6. Rıfat, R., 2009, Geleneksel Türk Kilimlerinin Modernizasyonu ve Hazır Giyim Sektöründe Kullanımı, 1. Uluslararası Balkanlarda Tarih ve Kültür Kongresi, , Kosova, Priştine. 7. Görgünay, N., 1977, Halıcılığın Kökeni ve Türk Halıcılığının Tarihçesi, Atatürk Üniversitesi Ziraat Fakültesi Dergisi, 8(1), Türkmen, N., Orta Asya Türkmen Halıları ile Tarihi Anadolu-Türk Halılarının Ortak Özellikleri, Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı Yayınları, Ankara, 236 sayfa, 2001, ISBN: Türkmen, N., 1996, Erken Osmanlı Dönemi Halıları ile XVIII. Ve XIX. yy Orta Asya Türkmen Halıları Arasındaki Motif ve Kompozisyon Bağlantıları, Türk soylu Halklarının Halı, Kilim ve Cicim Sanatı Uluslararası Bilgi Şöleni, Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu, Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı Yayınları, , Kayseri. 10. Karamağaralı, B., 1996, Halı Sanatı Üzerine, Türk Soylu Halklarının Halı, Kilim ve Cicim Sanatı Uluslararası Bilgi Şöleni, Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu, Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı Yayınları, , Kayseri. 11. Halı Sektörünün 2012 Ocak-Haziran İhracat Performans Değerlendirilmesi, İtkib Genel Sekreterliği Ar-ge ve Mevzuat Şubesi, 48 sayfa, İstanbul, Temmuz Halı Sektörü, T.C. Ekonomi Bakanlığı Sektör Raporları, İhracat Genel Müdürlüğü Tekstil ve Konfeksiyon Ürünleri Daire Başkanlığı Yayınları, 11 sayfa, Ankara, Türkiye Dokuma Makine Halıcılık Sektörü: Envanter, Projeksiyon ve Analiz, Güneydoğu Anadolu Halı İhracatcıları Birliği, 87 sayfa, Gaziantep,