T C. MİLLÅ EĞİTİM BAKANLIĞI MEGEP (MESLEKÅ EĞİTİM VE ÉĞRETİM SİSTEMİNİN GÑÖLENDİRİLMESİ PROJESİ) BAHÖECİLİK

Transkript

1 T C. MİLLÅ EĞİTİM BAKANLIĞI MEGEP (MESLEKÅ EĞİTİM VE ÉĞRETİM SİSTEMİNİN GÑÖLENDİRİLMESİ PROJESİ) BAHÖECİLİK KÑLTÑREL BAKIM ANKARA 2007

2 Milli Eğitim Bakanlığı tarafından geliştirilen modéller; Talim ve Terbiye Kurulu Başkanlığının tarih ve 269 sayılı Kararı ile onaylanan, Mesleki ve Teknik Eğitim Okul ve Kurumlarında kademeli olarak yaygınlaştırılan 42 alan ve 192 dala ait ÑerÑeve Öğretim programlarında amañlanan mesleki yeterlikleri kazandırmaya yönelik geliştirilmiş Öğretim materyalleridir (Ders Notlarıdır). ModÉller, bireylere mesleki yeterlik kazandırmak ve bireysel Öğrenmeye rehberlik etmek amacıyla Öğrenme materyali olarak hazırlanmış, denenmek ve geliştirilmek Ézere Mesleki ve Teknik Eğitim Okul ve Kurumlarında uygulanmaya başlanmıştır. ModÉller teknolojik gelişmelere paralel olarak, amañlanan yeterliği kazandırmak koşulu ile eğitim Öğretim sırasında geliştirilebilir ve yapılması Önerilen değişiklikler Bakanlıkta ilgili birime bildirilir. ÜrgÉn ve yaygın eğitim kurumları, işletmeler ve kendi kendine mesleki yeterlik kazanmak isteyen bireyler modéllere internet Ézerinden ulaşabilirler. Basılmış modéller, eğitim kurumlarında Öğrencilere Écretsiz olarak dağıtılır. ModÉller hiñbir şekilde ticari amañla kullanılamaz ve Écret karşılığında satılamaz.

3 İÖİNDEKİLER AáIKLAMALAR...iii GİRİŞ...1 ÜĞRENME FAALİYETİ SU VE SULAMA Toprakta Suyun Tutulması Bitki Su İlişkileri Bitki Su TÉketimini Etkileyen FaktÖrler İklim FaktÖrleri Toprak FaktÖrleri Bitki FaktÖrleri Sulamanın Ünemi Bitki Gelişimi AÑısından Suyun Ünemi Toprakta Fazla Suyun Etkileri Su Kaynakları Yeraltı Suları Yer åsté Suları Su Analizi Bitkilerin Sulanmasında Dikkat Edilmesi Gereken Hususlar Sulama Sistemleri Toprak Altı Sulama YÖntemleri Toprak YÉzeyinden Sulama Sistemi Toprak åsté Sulama Sistemleri...22 UYGULAMA FAALİYETİ...30 ÜLáME VE DEĞERLENDİRME...31 ÜĞRENME FAALİYETİ GåBRELEME Besin Elementleri Besin Elementlerinin Noksanlığında Ortaya áıkan Belirtiler Besin Elementlerinin Fazlalığında Ortaya áıkan Belirtiler GÉbrelemenin Esasları Toprak Etmenleri Bitki Etmenleri GÉbreleme...42 UYGULAMA FAALİYETİ...45 ÜLáME VE DEĞERLENDİRME...46 ÜĞRENME FAALİYETİ MåCADELE YÜNTEMLERİ Hastalık ve Zararlılarla MÉcadele KÉltÉrel MÉcadele Fiziksel MÉcadele Biyolojik MÉcadele Kimyasal MÉcadele Karantina YÖntemleri Mekanik MÉcadele Biyo teknik MÉcadele Yabancı Otlarla MÉcadele...54 i

4 Kimyasal MÉcadele Mekanik MÉcadele Fiziksel MÉcadele KÉltÉrel MÉcadele Biyolojik MÉcadele...58 UYGULAMA FAALİYETİ...59 ÜLáME VE DEĞERLENDİRME...60 ÜĞRENME FAALİYETİ BUDAMA VE DESTEK SAĞLAMA Budama Tanımı ve Ünemi Bitkilerde Budama Uygulanan Diğer İşlemler Destek Sağlama...76 UYGULAMA FAALİYETİ...80 ÜLáME VE DEĞERLENDİRME...81 MODåL DEĞERLENDİRME...83 CEVAP ANAHTARLARI...84 ÜNERİLEN KAYNAKLAR...86 KAYNAKáA...87 ii

5 AÖIKLAMALAR KOD ALAN DAL / MESLEK AÖIKLAMALAR 621EEH004 BahÜecilik Ortak Alan MODÑLÑN ADI MODÑLÑN TANIMI SÑRE 40/ 16 Káltárel Bakım Bitkilerin téméne uygulanan sulama, gébreleme, hastalık ve zararlılarla mécadele ve budama konularının anlatıldığı Öğrenme materyaldir. ÉN KOŞUL YETERLİLİK MODÑLÑN AMACI EĞİTİM ÉĞRETİM ORTAMLARI VE DONANIMLARI ÉLÖME VE DEĞERLENDİRME Ün koşul yoktur. KÉltÉrel işlemleri yapmak Genel AmaÜ Bu modél ile gerekli ortam sağlandığında kéltérel bakım işlemlerini zamanında ve tekniğine uygun olarak yapabileceksiniz. AmaÜlar 1. Bitkinin gelişimi añısından suyun Önemini kavrayarak tekniğine uygun olarak sulama sistemlerini kullanabileceksiniz. 2. Bitki gelişim dönemlerine uygun gébreleme yapabileceksiniz. 3. MÉcadele yöntemlerini tekniğine uygun olarak kullanabileceksiniz. 4. Belirlenen amaca uygun budama yapabileceksiniz. Ortam: TepegÖz, yazı tahtası, internet ortamı, sınıf, sera, meyve bahñeleri, sebze bahñeleri, makas, termometre, nemölñer, iñ ve dış mekçn bitkileri, kesme ÑiÑekler, sulama boruları, ilañlar, ilañlama makineleri, destek malzemeleri, kasalar, ip, gébreler, ÖlÑÉ kapları, Donanım: Televizyon, VCD, DVD, tepegöz, projeksiyon, bilgisayar ModÉlÉn iñinde yer alan her Öğrenme faaliyetinden sonra verilen ÖlÑme arañları ile kendinizi değerlendireceksiniz. ModÉlÉn sonunda ise kazandığınız bilgi, beceri ve tavırları ÖlÑmek amacıyla Öğretmen tarafından hazırlanacak ÖlÑme arañları ile değerlendirileceksiniz. iii

6 iv

7 GİRİŞ GİRİŞ Sevgili Éğrenci, Hepimiz tarafından bitkilerin de birer canlı olduğu bilinmektedir. Her canlı gibi bitkilerin de ihtiyañları vardır. Bu ihtiyañları bizler tarafından ne kadar iyi karşılanılırsa bitki de aynı oranda gelişme gösterir. Bizlerin suya ihtiyacı olduğu gibi bitkilerin de yaşayabilmeleri iñin suya ihtiyañları vardır. Doğal ortamda bitkiler bu ihtiyañlarını karşılayabilir ancak kéltér bitkilerinde bu durum mémkén değildir. Bu nedenle bitkilerin sulanması gereklidir. Nasıl ki bizler hastalandığımızda ilañ iñiyor ya da kuvvetlenmek iñin vitamin alıyorsak bitkilerin de hastalandıklarında tedaviye ihtiyañları vardır. Hastalıklarını fungusitlerle giderirken vitamin ihtiyañlarını ise gébreler ile karşılarız. Bitkilerin bizler gibi bakım yapma imkçnları olmadığı iñin ancak onlara budama yaparak genñleştirebiliriz. İşte bitkilerde bu işlemlerin hepsi kéltérel işlemler altında yapılmaktadır. Bu modél ile kéltérel işlemleri Öğreneceksiniz. BÖylece bitkilerin nelere ihtiyacı olduğunu anlayıp zamanında ve yerinde médahale ederek bitkilerinizin dilinden daha iyi anlayacaksınız. 1

8 2

9 AMAÖ ÉĞRENME FAALİYETİ 1 ÉĞRENME FAALİYETİ 1 Bitkinin gelişimi añısından suyun Önemini kavrayarak tekniğine uygun olarak sulama sistemlerini kullanabileceksiniz. ARAŞTIRMA Tarımda kullanılan sulama sistemlerini araştırınız. Rapor halinde arkadaşlarınıza sununuz. Suyun bitkiler iñin Önemini araştırınız. Sınıfta tartışınız. 1. SU VE SULAMA Su, sahip olduğu tém Özelliklerini molekél yapısına borñludur. Bu yapıda, 1 oksijen ve 2 hidrojen atomu, birbirlerine sıkı bir şekilde bağlanarak su molekéllerini oluşturmuştur. Su molekélleri artı ve eksi yéklerden her ikisine de sahiptir, yani polar bir yapıya sahiptir. Su molekéllerinin hidrojen kısmı pozitif yéké, oksijen kısmı ise negatif yéké taşır. Bir su molekéléndeki artı yéklé hidrojen atomunun diğer su molekéléndeki eksi yéklé oksijen atomuna bağlanması ile hidrojen bağı ortaya Ñıkar. Bu şekilde hidrojen bağları ile bir araya gelen su molekélleri, sonsuza kadar uzanabilir. Toprağın Önemli bileşenlerinden olan ve yaşam iñin olağanésté Önem taşıyan suyun bazı Özellikleri vardır. Bu Özellikler; Donan suyun hacmi artar ve buzun ÑÖzÉlmesi iñin gerekli ısı miktarını yékseltir. Suyun ısınma ısısı yéksektir, Suyun adezyon kuvvet gécé, Suyun ÑÖzÉcÉ Özelliği, Suyun kohezyon gécé şekilde sıralanabilir, 1.1. Toprakta Suyun Tutulması Suyun toprakta tutulmasını sağlayan Önemli mekanizmalar adezyon, kohezyon ve bu kuvvetlerin doğurduğu Özel Ñekim gécédér. 3

10 Adezyon; katı toprak parñacıkları yézeylerinin su molekéllerini Ñekmesiyle meydana gelir. Burada artı (+) ve eksi (-) yéklé olan su molekéllerinin Ñoğu, toprak parñacıklarında yer alan negatif elektrik yéklerince tutulmaktadır. Kohezyon; su molekéllerinin birbirini Ñekmesidir. Adezyon gécénén sona erdiği noktadan itibaren su molekélleri dipol karakterleri ( + ve yéklé olmaları ) nedeniyle birbirlerini kohezyon gécé ile Ñeker. BÖylece adezyon suyunun dışında daha gevşek tutulan bir su kéresi oluşturur. Kohezyon kuvveti ile bağlanan su, yer Ñekimi kuvvetine karşı koyamayınca yavaş yavaş kalınlaşır. Bu yézden, toprak su ile doyma noktasına yaklaşınca, tutulan suyun topraktan ayrılması kolaylaşır. Toprakta su azaldıkña suyu topraktan ayırmak iñin daha Ñok kuvvete ihtiyañ duyulur. Bitkilerin toprak suyundan yeterli ÖlÑÉde yararlanmaları, suyun toprak parñacıklarının bağlanma gécé ile yakından ilgilidir. DÉşÉk nem iñeriğine sahip olan topraklarda su, toprak parñacıkları tarafından Ñok sıkı bir şekilde tutulmakta ve bitkiler bu sudan yararlanamamaktadır Bitki Su İlişkileri Bitkilerde meydana gelen fizyolojik olayların hemen hemen témé difézyon ile doğrudan ya da dolaylı olarak ilişki halindedir. Difázyon; belli bir maddenin ( gaz, sıvı, katı ) yéksek yoğunlaşmaya sahip bir alandan daha az yoğunlaşmaya sahip bir alana, parñacıkların gelişigézel hareketleri sonucu net geñişi olarak tanımlanabilir. Bu tanımdan da anlaşılacağı gibi difézyonun temeli, madde parñacıklarının kinetik hareketidir. Toprakta bulunan su, kısmen difézyon yolu ile kök sistemlerinden bitkiye geñer. áeşitli maddelerin bitkiler tarafından Ñevreye verilmeleri de temel olarak difézyon olayı ile gerñekleşir. Bu yolla fazla miktarda su buharı bitkilerin yaprak ve toprak ÉstÉ organlarından atmosfere salınır. Bitkide hécreler arası boşluklara gazların geñişi ve hécreler su ve mineral maddelerin hareketi aynı şekilde difézyon ile olabilmektedir. Ozmosiz; yarı geñirgen bir zarla ayrılmış ortamda suyun, su yoğunluğu yéksek olan kesimden su yoğunluğunun daha az olduğu bölgeye geñişi olarak tanımlanır. Bu tanımdan da anlaşıldığı gibi ozmosiz, difézyonun Özel bir halidir. Aralarında béyék bir benzerlik gösteren ozmosiz ile difézyonu birbirinden ayıran tek fark, ozmosiz de ayırımlı geñirgen bir zarın bulunmasıdır. Absorpsiyon; iyonların ve bileşiklerin, katı maddelerin yézeylerinde Ñekilerek tutulmasıdır. Doğal koşullar altında bitkiler, ihtiyañ duydukları suyun téméne yakın bir böléméné kökleri aracılığı ile alırlar. Bitki köklerinde en fazla su absorpsiyonu kök téyé bölgesinde gerñekleşir. Bitkilerde su absorpsiyonu başlıca iki şekilde olmaktadır. 4

11 Pasif Absorpsiyon: Herhangi bir enerjiye gereksinim duymaksızın yalnız ozmotik kurallara bağlı olarak suyun alınmasına pasif absorpsiyon denir. Pasif absorpsiyon ile su alımında köklerin canlı veya ÖlÉ olup olmadığı Önemli değildir. Bu nedenle metabolik enerjiye de ihtiyañ duymazlar. Bitkinin Ñeşitli organları tarafından su, ozmotik kurallara bağlı olarak alınır. Yani fazla miktarda su bulunan bölgeden, daha az miktarda su bulunan bölgeye su geñişi meydana gelir. Bitkiler terleme ile su kaybettikñe, bényelerindeki su miktarı da azalır. BÖylece kök Ñevresindeki su, bitki bényesinde azalan suyu takviye etmek Ézere bitki köklerine geñer. Hızlı terleme gösteren bitkilerin iletim demetleri iñersinde suyun hızla yukarı Ñekilmesi sonucu köklerde emme gécé artar. Bunun sonucu olarak su, topraktan kök iñerisine doğru Ñekilir. Dolayısıyla terleme miktarı artıkña bitkinin aldığı su miktarı da artar. Aktif Absorpsiyon: KÖk etkinliği ve enerji harcanması ile suyun bitkiler tarafından alınmasına aktif absorpsiyon denir. Pasif absorpsiyondan téméyle farklı olarak aktif absorpsiyonda metabolik enerji ve kök etkinliğine gereksinim vardır. Aktif absorpsiyon, bitkiler tarafından alınan suyun miktarı yönénden fazla Önemli olmamakla birlikte, bilimsel araştırmalar yönénden oldukña Önemlidir. Aktif absorpsiyonda enerjinin rolé Ézerinde değişik göréşler ileri sérélméştér. Kimi araştırmacılar, aktif alımında enerjinin rolénén osmotik yoldan dolayı olabileceğini kimi araştırmacılar ise osmotik olmayan yoldan olabileceğini savunmuştur. Ancak bu konuda Ñalışmalar yapan araştırmacılar, harcanan metabolik enerjinin su alımı ile ilişkisini añık olarak ortaya koyamamıştır Bitki Su Táketimini Etkileyen Faktçrler Bitki su téketimini etkileyen faktörleri 3 grupta inceleyebiliriz İklim Faktçrleri Bitki su téketimini etkileyen başlıca iklim faktörleri; sıcaklık, hava nemi, rézgçr, géneşlenme séresi ve géndéz saatleridir. Hava sıcaklığı artıkña bitki su téketimi de artar. Sıcaklık aynı zamanda bitki gelişmesine de etki yapar. Bitkiler genellikle C arasında iyi bir gelişme gösterir. Bitki geliştikñe kullandığı su miktarı da artar. Bitki etrafında hava nispi nemi artıkña terleme ve buharlaşma azalacağından, bitki su téketimi de azalır. Bitki béyéme mevsiminde déşék nispi neme sahip bölgelerde, bitki su téketimi genellikle daha yéksektir. 5

12 Bitki ÖrtÉsÉ Ézerindeki rézgçr hızının fazla olması ya da génén iñinde rézgçrın esme séresinin uzun olması, terleme ve buharlaşmayı artıran etmenlerdendir. Bunun nedeni, bitki etrafında terleme ve buharlaşma sonucu nemli havanın rézgçrla uzaklaşması ve yerine kuru havanın gelmesidir. BÖylece buharlaşmaya neden olan ısı transferi hızlanır. Ürneğin, cam kenarında añık hava ile temas halinde olan ve rézgçr ile karşılaşan sés bitkilerinde, su kaybının daha hızlı meydana geldiği tespit edilmiştir. GÉneşlenme séresi ya da géndéz saatlerinin fazla olması, géneş enerjisinin daha uzun zaman etkili olmasına yol añar. Bu ise, bitki su téketimini artıran Önemli bir faktördér Toprak Faktçrleri Topraktaki nem durumu, Ést toprak tabakasının yapısı ve toprağın bitki ile kaplı olması, bitki su téketimini etkileyen Önemli toprak faktörlerindendir. Toprakta su miktarı fazla olduğunda buharlaşma da fazla olur. DÉşÉk nem iñeriğine sahip olan topraklarda ise doğal olarak buharlaşma da déşéktér. Bunun yanında bitki kök bölgesinde devamlı bitki su ihtiyacını karşılayacak şekilde nem bulundurulması, bitki gelişmesini olumlu yönde etkiler. Bitki gelişmesi artıkña, bitkinin kullandığı su miktarı da artar. TÉm bunlar bitki su téketimini artıran faktörlerdir. Toprak yézeyinin bitki ile ÖrtÉlme oranı ve toprak yézeyinde gölgelenme oranı arttığında, buharlaşma miktarı az olmakta bunun sonucunda da bitki su téketimi de azalmaktadır. Toprak yézeyinin Ñıplak olması ve buharlaşmanın yéksek olması durumunda ise Özellikle ağır bényeli killi topraklarda derin ve geniş Ñatlaklar ortaya Ñıkar. Fotoğraf 1.1: Bitki çrtásánden yoksun topraklar Şekil 1.1: Bitki çrtásánán buharlaşmayı çnleyici etkisi 6

13 Fotoğraf 1.1 de göréldéğé gibi, yézeyinde herhangi bir ÖrtÉ bulunmayan topraklarda şiddetli su buharlaşması meydana gelmiştir. Bunun sonucunda toprakta Ñok derin Ñatlaklar ortaya Ñıkar. Şekil 1.2 de göréldéğé gibi, Ézerinde bitki ÖrtÉsÉ bulunan toprakta, yukarı doğru su hareketi Ñok yavaş meydana gelir. Bu yézden topraktan buharlaşma ile su kaybı minimum dézeydedir Bitki Faktçrleri Bitki su téketimine etkili olan bitkisel faktörler; bitkinin cinsi, gelişme devresi ve béyéme mevsiminin uzunluğudur. Bitkilerin terleme organları olan yaprakların béyékléğé ve birim alandaki gözenek sayıları, bitkilere göre Önemli dézeyde farklılık gösterir. Buna bağlı olarak bitki su téketimi de bitkiler arasında Önemli dézeyde farklılık gösterir. Bitki su téketimi belli bir bitkinin değişik gelişme devrelerinde de farklılık gösterir. Üzellikle ilkbaharda, sérgén verme dönemlerinde sés bitkilerinin su téketimi daha fazlayken, gelişmenin yavaşladığı kış dönemlerinde durum bunun tersidir. BÉyÉme mevsimi uzun olan bitkilerin mevsimlik su téketimleri, genellikle béyéme mevsimi kısa olanlara oranla daha fazladır Sulamanın Énemi Bitki kök bölgesinde yeterli dézeyde suyun bulunup bulunmaması, bitki gelişmesini daha fazla etkiler. Toprakta bulunan su miktarı azaldıkña bitkilerin su almaları géñleşmekte, bu da bitki gelişmesini genellikle olumsuz yönde etkilemektedir. Toprakta su belirli bir dézeyin altına déştéğénde ise bitki faaliyetleri tamamen durmaktadır. SÉs bitkileri yetiştiriciliğinde temel su kaynağı, sulama ile toprağa verilen sudur. Buna karşılık topraklardan su kaybı, buhar ve sıvı şekilde olmak Ézere iki şekilde gerñekleşir. Topraktan suyun kaybı; buhar olarak evaporasyon ( toprak yézeyinden suyun buhar olarak kaybı ) ve terleme, sıvı olarak ise sızma ve yézey akışı ile olmaktadır. Toprak suyunun en iyi şekilde kullanılabilmesi añısından topraktaki su hareketlerinin iyi bilinmesi gerekir. İdeal bir bitki gelişimi, toprak, bitki ve su arasında iyi bir dengenin kurulmasına bağlıdır Bitki Gelişimi AÜısından Suyun Énemi Bitki besin kaynağı olarak su : Su yalnız besin maddelerinin alınmasına hizmet eden bir ÑÖzÉcÉ değildir. Aynı zamanda kendisi de azot, fosfor veya potasyum kadar Önemli bir besin maddesidir. Gelişmekte olan bir bitki, diğer kimyasal bileşiklerin hepsinden daha fazla miktarda su kapsar. 7

14 Bitki hécreleri iñersinde meydana gelen bétén kimyasal reaksiyonlar iñin su kullanılır. Su, bitki hécresinde meydana gelen tém hayatsal olaylara doğrudan ve dolaylı olarak katılmaktadır. Fotosentez olayı, hécre bölénmesi, hécrede canlılığı sağlayan birimlerin normal durumunu koruması fotosentez iñin gerekli ham maddelerin erir hale geñmeleri ve daha birñok hayatsal olay suya bağlıdır. Bitki besin elementlerinin taşınması : Bitkinin gereksinim duyduğu tém besin elementleri ancak su ile taşınabilir. Bu maddeler herhangi bir şekilde suda erimiş halde bulunmazlarsa bitkiye giremez ve bitkinin beslenmesine hizmet edemez. Toprak ÑÖzeltisinde bulunan besin maddeleri ÑÖzelti ile birlikte hareket etmekte ve bitki kökleri tarafından kullanılanların yerini almaktadır. Besin elementlerinin absorpsiyonu : Toprak suyu miktarı ile besin elementleri absorpsiyonu arasında Önemli bir ilişki vardır. Besin elementlerinin absorpsiyonu, doğrudan doğruya toprak suyunun miktarına bağlıdır. Su yardımıyla kök Ñevresine taşınan besin elementlerinin bitki köklerine geñişi ve bitkilerce alımı da ancak su yardımıyla gerñekleşir. Nemli toprakta gelişen köklerin besin elementlerinden yararlanmaları kuru toprakta gelişen köklere oranla daha fazladır. áénké nemli toprakta gelişen kök daha yaygın ve daha fazladır. BÖylece su, kök gelişimini artırarak bitkilerce su alımını da artmış olur. Tohumların Üimlenmesi ve bitki gelişimi : áevreden su absorbe edilmedikñe Ñimlenme olayı gerñekleşmez. Genellikle bitki tohumları kuru olarak saklandıkları sérece Ñimlenmez. Suyun absorpsiyonu tohumda fiziksel ve kimyasal bir dizi olayın başlaması ve dolayısıyla Ñimlenmenin oluşmasına neden olur. Topraklarda tarla kapasitesinde ya da buna yakın dézeyde suyun bulunması, Ñimlenmenin hızlanmasına neden olur. Su tohumlarda depo edilmiş halde bulunur. Besin maddeleri su bulduğu zaman hareket kazanır. Besin maddelerinin hareketinde görev yapan enzimler de ancak suyun bulunması durumunda etkin hale geñebilir. Bitkilerde tepe ve kök gelişimi iñin toprak nemi mutlak gereklidir. Bitki kökleri nemli topraklarda Önemli dézeyde gelişme gösterir. KÖk gelişimi daha Ñok toprağın nemli kısımlarında yoğunlaşır. 8

15 Şekil 1.2: Kçk gelişimi ve toprak nemi arasındaki ilişki Şekilde 1.2 de göréldéğé gibi, toprak nem iñeriğinin dézenli ve dengeli dağılımı ile birlikte, bitki köklerinin topraktaki dağılımı da dézenli olur. Ancak toprağın bir tarafı ıslak, diğer tarafı kuru olduğunda, kök gelişimi ıslak tarafa doğru gelişir. Bu ise, köklerin dézensiz gelişmesine neden olur. Ayrıca bitki kökleri sadece ıslak taraftaki besin maddelerinden yararlanabilir. Gábre-su ilişkisi: GÉbrelerin toprakta bitkilerin alabileceği forma dönéşmesi ve bitkiler tarafından alınabilmesi iñin toprak suyuna mutlak gereksinim vardır. Bu nedenle gébre uygulamalarını sulamadan ayrı déşénmek mémkén değildir. Değişik gébrelerle toprağa ilave edilen besin maddelerinin ÑÖzÉnÉrlÉkleri, bitkilere elverişli formlara dönéşmeleri, bitki kök bölgelerine ulaşmaları ve bitkiler tarafından alınarak ÖzÉmlenmeleri toprak suyu ile ilgilidir. Anlaşılacağı gibi, su ve gébre birbirini tamamlayan iki faktör olup biri olmaksızın ÖbÉrÉ işlevini tam olarak yapamaz. Su, sınırlayıcı bir faktör olduğunda, uygulanan gébreye karşı bitki gelişimi istenen dézeyde olmaz. Yeterli su ortamda bulundurulursa, gébrelemeye karşı verim artışı daha belirgin olur Toprakta Fazla Suyun Etkileri Nemli topraklarda zayıf bitki gelişiminin temel nedeni, toprak boşluklarında artan su dézeyinin yol añtığı déşék havalanmadır. Dolayısıyla fazla suyun zararlı etkileri, doğrudan yetersiz havalanma ile ilgilidir. Topraktaki havanın miktarı ve bileşimi, bitki kökleri ve toprak organizmaları iñin hayati bir değere sahiptir. Normal bitki gelişimi iñin diğer koşulların yanı sıra toprak havasının en az % 10 oksijen ve en az % 5 karbondioksit iñermesi gerekir. Bitki gelişiminde görélen gerileme bu iki sınır arasında başlar. Yetersiz havalanma koşullarında ise her bitki téré az veya Ñok zarar görér. Yetersiz havalanmanın ve oksijen noksanlığının ortaya Ñıkardığı başlıca zararlar şu şekilde Özetlenebilir. 9

16 Toprak organizmalarında yaşam aktiviteleri sınırlanır. Denitrifikasyonla azot kaybı meydana gelir. Artan CO 2 gazı zehir etkisi yapar. Bitki kökleri oksijen noksanlığında oksijensiz solunum yapar. Oksijensiz solunumdan dolayı bitki Öz suyunun ph derecesi déşer. HÉcre geñirgenliği azalır. SonuÑta su ve besin maddelerini alma gécé de azalır, kök gelişimi ve dallanması yavaşlar. Bitki kökleri tarafından da zehir etkisine sahip organik maddeler salgılanır. Oksijen noksanlığı köklerin karbonhidrat metabolizmasını doğrudan etkileyebilir. Toprakların iyi havalanıp havalanmaması bitkilerde su absorpsiyonunu da etkiler. Yetersiz havalanma koşullarında bitkilerde su absorpsiyonunun azalması, kök işlevlerinin azalması ile ilgilidir. Su ile kaplı ya da havalanmayan topraklarda, bitkilerin besin madde alımındaki gerileme, toprak havalanması ile ilgilidir. KÖk ortamında oksijen azaldığında, bitkilerce besin madde alımının olumsuz yönde etkilendiği tespit edilmiştir. Bitkilerde belirlenen noksanlık belirtileri, yeterli havalanmayan topraklarının Ñoğunun ciddi bir azot noksanlığı gösterdiğini ortaya koymuştur. Fazla toprak neminin zararlı etkilerinden birisi de sınırlı kök gelişmesi ve kök gelişmesine oranla bitki Ést kesimlerinin daha fazla gelişmesidir. Fazla nemli topraklarda gelişen bitkiler fazla sulu olur, hastalıklara dayanıklılığı azalır ve gelişmeleri yavaşlar. Uzun sére su altında kalan ve bu nedenle mikroorganizma faaliyeti azalan toprakların kabarık yapısı bozulur. Daha basık ve sıkışık yapılı bir toprak haline gelir Su Kaynakları Yeraltı Suları Yağışlarla yeryézéne inen suların geñirimli tabakadan yer altına geñerek yeraltında oluşturdukları sulara yer altı suları denir. Yer altı sularının beslenmesinde etkili olan faktörleri şöyle sıralayabiliriz: Yağış miktarı Yağış téré Zeminin geñirimliliği Arazinin eğimi Bitki ÖrtÉsÉ 10

17 Yeraltı suları farklı yerlerde toplanabilirler. Bunlar taban suyu ve kaynaklardır Taban Suyu AlÉviyal ovaların tabanında bulunur. Taban suyu, altta geñirimsiz tabaka ile sınırlandırılmış geñirimli tabaka Ézerinde biriken sulardır. Beslenme durumuna göre bazen yézeye kadar Ñıkabilir. Yeraltı su seviyesinin déşék olduğu alanlarda ise kuyu añmak suretiyle bu sulardan faydalanır. TÉrkiye taban suları bakımından zengindir. Ürneğin, Ege BÖlgesinin ÑÖkÉntÉ ovaları, Konya, Kayseri, Erzurum, Erzincan, Elazığ, Bursa, Adapazarı gibi Kaynaklar Yer altı sularının tekrar yeryézéne Ñıktığı yere kaynak denir. Sularının sıcaklığına göre 2 grupta incelenir. Soğuk su kaynakları; Sularını yeryézénden alır. Sularının sıcaklığı ve akımları yıl boyunca değişir. Tabaka kaynağı; GeÑirimli tabakaların uñ kısmından suların yézeye ulaştığı yerdir. Vadi kaynağı; Vadi tabanlarından Ñıkan soğuk su kaynaklarıdır. Karstik kaynak; Kalkerli arazilerde yeryézéne Ñıkan su kaynaklarıdır. En fazla Akdeniz BÖlgesinde görélér. Ürneğin, DÉden suyu gibi Şekil 1.3: Karstik kaynak Bu kaynakların en Önemli Özelliği sularının bol miktarda kireñ iñermesidir. Artezyen kaynağı: Tekne biñimindeki iki geñirimsiz tabaka arasındaki geñirimli tabakaya añılan bir sondaj ile suların péskérerek yeryézéne Ñıkması ile artezyen suları Ñıkmış olur. Diğer kaynaklardan ayrılan yanı beşeri faktörlerin etkisiyle yeryézéne Ñıkmasıdır. 11

18 Şekil 1.4: Artezyenin kaynağının yeryázáne Üıkması Sıcak su kaynakları; Sularını magmaya yakın alanlardan alırlar. Suları geldiği derinliğe göre sıcak veya ılıktır. Sularının sıcaklığı yıl boyunca aynıdır. Akım değişikliği olmaz. Bol miktarda eriyik madde iñerir. Fay kaynağı; Fay hattı boyunca yeryézéne Ñıkan kaynaklardır. Halk arasında bu kaynaklara ılıca, kaplıca, iñme ve maden suları denilmektedir. áeşitli amañlarla kullanılır. Fotoğraf 1.2: Kaplıcalar Şekil 1.5: Fay kaynağı Gayzer kaynağı: Etkin haldeki volkan dağlarından değişik zamanlarda péskérerek Ñıkan kaynaklardır. TÉrkiye de Örneklerine rastlanmaz. 12

19 Fotoğraf 1.3: Gayzer kaynağı Yer Ñstá Suları Yer ÉstÉ su kaynaklarını akarsular oluşturur. YeryÉzÉnÉ şekillendiren dış kuvvetler arasında en yaygın ve etkili olanı akarsulardır. Yağışlar, eriyen kar ve buz suları ile kaynaklardan Ñıkan suların birleşmesiyle oluşan ve belli bir yatak iñinde eğime bağlı olarak akan sulara akarsu denir. Yağışlardan ve kar erimelerden sonra bir dağ veya yamacın yézeyi boyunca akan sulara ise selinti suları adı verilir. Akarsular béyékléklerine göre Ñeşitli isimler alır. Akarsuların kéñéklerine dere, Özsu ve Ñay, béyéklerine ırmak veya nehir denir. BÉyÉk ana akarsuyu besleyen kéñék akarsulara ise akarsuyun kolları denir. Bir akarsuyun yeryézéne Ñıktığı yere kaynak, denize ve göle dökéldéğé yere ağız, iñinde aktığı Ñukura ise yatak denir. Akarsuların oluşumunda rol oynayan faktörleri şöyle sıralayabiliriz, iklim, yeraltı suları, akarsuyun aktığı zeminin yapısı ve yer şekilleridir. Ürneğin; sıcak ve kurak bölgelerdeki bazı akarsular, buharlaşma ve tabakaların sızdırma Özelliği gibi sebeplerle denize ulaşamadan kaybolur Su Analizi TÉm bitkiler iñin en iyi sulama suyu yağmur sularıdır. Ancak yağmur sularını biriktirme imkçnının olmadığı durumlarda artezyen, dere suyu ya da su tanklarında depolanan sular kullanılır. 13

20 Genel olarak tém bitkiler kireñli ve ph değeri yéksek olan sulardan hoşlanmaz. KireÑli ve ph değeri yéksek olan sular bitkilerin gelişmesini olumsuz yönde etkiler. Bu yézden kullanılan suların analize gönderilmesinde yarar vardır. Fotoğraf 1.4: Su analiz laboratuvarı Analize gönderilen su Örneklerinde; ph, toplam sertlik, Ca, Mg, klorér, sélfat, karbonat, amonyak, nitrat, fenol, renk, iletkenlik, iz element vb. ye bakılır. Analiz sonuñlarına göre suda iyileştirme yapılır ve sulama suyu olarak kullanılır Bitkilerin Sulanmasında Dikkat Edilmesi Gereken Hususlar İÑ mekçn sés bitkileri yetiştiriciliğinde en Önemli konulardan biri sulamadır. Bitkilerin ne kadar sık sulanması gerektiği de en Ñok sorulan sorulardan biridir. Bu konuda etkili olan etmenler aşağıda Özetlenmiştir. Sulamayı etkileyen etkenlerden biri bitki Ñeşididir. SÖz gelimi, kurak ortamda yaşayan ve dokuları bol su depo eden kaktés ve sukulent bitkiler, palmiyeler ve eğreltilere göre daha az suya gereksinme gösterir. Bitkiler aktif gelişme dönemlerinde, dinlenme dönemlerine göre suya daha Ñok gereksinme duyar. Ancak bitki tomurcuğa kalktığında, su biraz azaltılmalıdır. áénké bu dönemde gerekenden Ñok sulama, ÑiÑeklerin daha añmadan dökélmesine neden olur. Eğer kökler toprak iñersinde fazlaca yayılıp tém saksıyı doldurmuş ise, su bitki tarafından kolayca alınır. BÖylece topraktaki nem kısa sérede kaybolur. Bu durumda, bitkileri sık sulamak gerekir. Yeni saksıya alınmış bitkilerde olduğu gibi eğer toprak hacmine göre oldukña az oranda kök dağılımı mevcutsa, bitkinin topraktan su alımı da daha yavaş olur ve daha az sulanabilir. 14

21 Bazı topraklar fazla oranda su tutar ve daha uzun sérede kurur. Bu nedenle, su tutma kapasitesi déşék olan kumlu topraklarda yetiştirilen bitkilerin, humusña zengin tınlı topraklardakine göre daha sık sulanması gerekir. Kilden yapılmış saksılar gözenekli olup, bitki suyu toprak yézeyi yanında saksı kenarındaki gözeneklerden de kaybeder. Bu nedenle bu tip saksılardaki topraklar plastik ve benzeri saksılara göre daha Ñabuk kurudukları iñin daha sık sulanmaları gerekir. Havadaki nem oranı da sulamayı etkiler. Hava nemli ise su gereksinimi daha az olur ve bitkiyi daha seyrek sulamak gerekir. Bitkinin géneş ışınları altında, gölgede veya yapay ışık altında olması da topraktaki nem durumunu ve bitkinin su kaybını etkiler. GÉneş altında veya yapay ışık altında, bitki daha fazla terleme yapacağı iñin gölge bir yerdeki bitkiye oranla daha Ñok suya gereksinme gösterir. Serin bir yerde béyéyen bitkiler sıcak yerdekilere göre suya daha az gereksinim duyar. İÑ mekçnlarda kışın sıcaklığı artırmak amacıyla yapay olarak ısıtma yapılması nem oranını azaltır ve bitkiyi daha fazla sulamayı gerektirir. TÉm bu etmenler, sulama iñin kesin bir zamanı Önermeyi imkçnsız kılar. Bazı bitkiler iñin belirli iklim koşullarında génde 2 3 kez sulama yapmak gerektirirken, bazı bitkileri haftada 2 3 kez sulamak yeterlidir. Diğer bazı bitkiler ise, bir ay veya daha uzun sére sulanmadan yaşayabilir. Suyun bitki iñin hayati Öneme sahip olması kadar, aşırı sulama da hiñ su vermemek kadar zararlıdır. Ünemli olan konu, bitkileri her gén gözlemlemek ve her akla geldiği zaman değil, suya gereksinim gösterdiklerinde sulamaktır. GerÑekten sés bitkilerinin Ñoğunun saksı toprağının genellikle kuru tutulmasından Ñok, sérekli bir şekilde nemli tutulması sonucu zarar gördékleri, yetiştiriciler tarafından bilinmektedir. Bu ise, yeterli bilgi ve deneyime sahip olmayan kimselerin, bitkiye ne denli bol su verilirse iyi gelişir şeklinde yanlış bir Ön yargıya sahip olmalarının bir sonucudur. İyi bir yetiştirici gözle izlemek ve dokunmak suretiyle bitkinin suya gereksinim duyup duymadığını anlayabilir. Eğer bitkide solma belirtileri varsa, susuz kalmış demektir. Ayrıca toprak yézeyi daha añık renk almışsa bu da toprağın susuz kaldığını gösterir. Toprak yézeyi koyu kahverengi ise saksı toprağında henéz su var demektir. Üte yandan saksı toprağının yézeyinden 2 3 cm lik kısmının kuru olması ve téméyle toprak dolu saksıya dıştan vurulduğunda tınlama sesi Ñıkması durumunda da bitkinin suya gereksinimi olduğu pratik olarak anlaşılabilir. Toprakta aşırı su bulunması durumunda, Ñoğu bitkiler iyi gelişemez. áénké fazla su, topraktaki havalanma gözeneklerini doldurarak bitki köklerinin oksijen almasını engeller. Bu nedenle saksıların diplerine drenajı sağlayacak materyal konması ve sulamanın dikkatli yapılması gerekir. Eğer cam saksılar ise suyu geñirmeyen bir saksı kullanılıyorsa, suyun saksı dibinde birikmemesine Özen gösterilmelidir. 15

22 Bitki köklerinin soğuktan etkilenmemesi iñin kışın sulamada kullanılacak suyun oda sıcaklığında ( C ) veya birkañ derece daha yéksek olması istenir. Ancak oda sıcaklığından daha déşék sıcaklıktaki suyun, genellikle bitkilere zarar verdiği sanılmaktadır. Sulama her seferinde saksı toprağı nemli hale gelecek şekilde yapılmalıdır. Saksıya her gén az miktarda su verilmesi yanlıştır. áénké böyle durumlarda su toprağın her yanına iyice işleyemez ve toprağın Önemli bir kısmı kuru kalır. Sulama yaparken su birden verilmemeli, yavaş yavaş ve saksı toprağını oymayacak şekilde verilmelidir. Uzun sére susuz kalmış ve toprağı kurumuş bitkilerin sulanmasında birden verilen su, saksının yanlarından ve toprağın Ñatlaklarından akıp gider. BÖyle durumlarda bitki, saksı ile birlikte su iñine oturtulmalıdır. Sulamanın Önemli konularından biri de sulamanın ne zaman yapılacağıdır. Genel olarak bitkilerin génén sıcak saatlerinde sulanmaması gerekir. GÉndÉz bitkiler suya, besin maddelerini almak ve terlemeyi karşılamak iñin gereksinme gösterir. Gece ise su, yapraklarda oluşan yapı maddelerinin eritilerek bitkinin değişik kısımlarına taşınması iñin gereklidir. İlkbahar ve Özellikle yaz aylarında, akşam Ézeri sulama yapılması uygundur. Yazın génde iki kez sulamanın yapılması gerektiği durumlarda, ilk sulama sabah erken saatlerinde yapılmalıdır. Dinlenme döneminde ise sulama Öğleden Önce yapılmalıdır. Sulamada Özellikle téylé yapraklara sahip bitki yapraklarının ıslanmamasına Özen gösterilmelidir. Bu bitkiler iñin, saksı dibine yerleştirilen ve bir delikten alttaki su dolu kaba uzanan fitil yardımıyla yapılan sulamalar Önerilir. Ayrıca toprakta nemli koşulları seven bitkiler iñine bu yöntemle sulama daha uygundur. Sulamada kullanılacak suyun bazı Özelliklere sahip olması gerekir. SÖz gelimi ph derecesi, saksı toprağının ph ını etkilemeyecek nitelikte olmalıdır. SÉs bitkileri iñin en uygun su yağmur suyudur. áénké yağmur suyu, hafif asit veya nötr reaksiyon gösterir, bényesinde Ñok miktarda erimiş besin maddeleri ve fazla miktarda oksijen iñerir. Yağmur suyu sağlama olanağı bulunmadığı durumlarda, fazla miktarda kireñ iñeren Ñeşme suları kireñten arıtılmalıdır. Ancak bu suların Ñoğu kez dinlendirme ve kaynatma yoluyla kireñten arıtılması mémkén değildir. Bu konuda kéñék kapasiteli arıtma aygıtından yararlanılabilir. BÖyle aygıtların bulunmadığı durumlarda kireñli Ñeşme suyuna veya kuyu suyuna 1 litreye 2 g olmak Ézere demir sélfat, potasyum bikarbonat veya karbonat katılarak oda sıcaklığında bir sére bekletilmesi uygundur. Klor iñeren Ñeşme sularının klora duyarlı sés bitkilerinde gerektiği durumlarda, su kaynatılarak klor buharlaştırılır. 16

23 1.6. Sulama Sistemleri Sulamanın amacı, bitki gelişmesi iñin lazım olan suyu kolay ve randımanlı bir şekilde bitki kök bölgesinde depolamaktır. Bitkilerin su gereksinimleri karşılanırken, fazla su kaybına neden olmayacak ve bitkiye zarar vermeyecek şekilde olmalıdır. Sulamanın uygunluğu ayrıca sulamanın kolay ve ucuz yapılmasına bağlıdır. Sulama yöntemi, sulama suyunun toprağa veriliş şeklini gösterir. Sulu tarım arazisinde uygulanacak sulama yöntemi toprak koşulları, topografik durumu, bitki Ñeşidi, su varlığı, iklim durumu ve bölgenin geleneklerine göre değişir. Sulama yöntemlerini 3 grupta toplayabiliriz Toprak Altı Sulama Yçntemleri Toprak altı sulama yapay olarak toprak altından su verilmesi ile taban suyu dézeyinin dézenlenmesi etkinliği olarak tanımlanır. Bu yöntemde su dézeyi, kök bölgesinde hava ve su oranı en iyi şekilde sağlanmalıdır. Toprak altı sulamasında, ıslak toprak ve kanallardan olan buharlaşma kayıplarının yézey sulama yöntemlerine göre az olmasına karşın, uygulama sahası oldukña azdır. Toprak altı sulamasının Ñok etkili olmasına karşın bazı sakıncalı yönleri de vardır. Kurak bölgelerde sulama sularının iñerdiği tuzlar, sulama suyunun bitkiler tarafından kullanılması veya suyun buharlaşması sonucu toprak yézeyinde birikebilir. Diğer sakınca da, taban sularının tuz iñeriği oldukña yéksektir. Toprak altı sulaması, doğal ve yapay toprak altı sulama olarak iki bölémde incelenir. Şekil 1.5: Toprak altı sulamanın bitkide uygulanışı 17

24 Doğal Toprak Altı Sulama Doğal toprak altı sulamasının yapılabilmesi iñin, toprağın jeolojik ve topografik yapısının uygun olması gerekir. Uygulamanın taban suyunun kontrolé ile ilgili olmasından dolayı ve aşırı sızma kayıplarının Önlenmesi iñin oldukña az derinlikte geñirimsiz bir tabaka veya sérekli bir taban suyu bulunmalıdır. Bunun yanında arazi eğiminin Ñok az olması gerekir. Yoksa bir yandan taban suyu istenilen derinlikte bulunurken, arazinin başka yerindeki bitkiler aşırı ve yetersiz sulama nedeniyle zarar görebilir. Bu yöntemin uygulanması iñin déze yakın, derin Ést toprak (2 7 m) tabakası altında geñirimsiz bir tabakanın bulunması gerekir. Bu yöntemle sulamanın uygulanmasında bitkinin su alımı sırasında su hareketi taban suyundan yukarı doğru olur. Suyla birlikte tuzda yukarı doğru hareket eder. Kurak bölgelerde, toprakta biriken tuz, bitkiler iñin zararlı olabilir. BÖyle yerlerin belirli aralıklarla ve yézey sulama yöntemleriyle sulanması gerekir. Yağışlı bölgelerde, toprakların geñirgen olduğu yerlerde taban suyu dézeyi, paralel tarla hendekleriyle denetlenebilir. Fazla yağış olduğu zaman suyun, yer Ñekimi veya pompayla uzaklaştırılması gerekir Yapay Toprak Altı Sulama Bu yöntemde toprak altına delikli borular yerleştirilir ve borulara basınñlı su verilerek, suyun toprağa sızması sağlanır. Yapay toprak altı sulama déşey geñirgenliği déşék, yatay geñirgenliği yéksek olan topraklarda etkili olarak uygulanabilmektedir. Bu yöntemle Ñalışmada sérekli basınca gereksinim duyulur. Sistemin yararlı yönleri, buharlaşma kaybının olmaması, sulama randımanının %100 e yakın olması ve suyun ekonomik olarak kullanılmasıdır. Toprak altı sulamasının Ñeşitli Özel istekleri nedeniyle uygulaması sınırlı olan bir yöntemdir. Ayrıca toprak altındaki boruların karıklar gibi sık ve en az 40 cm toprak altına gömélmesi, sistemin ilk tesis masrafını oldukña yékseltir. Toprak altı sulama iñin gerekli koşulları şöyle sıralayabiliriz. Toprak tek déze yapılı, yeterli ÖlÑÉde derin ve geñirimli yapıda olmalıdır. Bitişik araziler arasında yékseklik farkının 10 cm den fazla olmamasına dikkat edilmelidir. Toprağın iñindeki geñirimsiz tabaka yaklaşık olarak toprak yézeyine paralel olmalıdır. Bitki béyéme mevsiminde, taban su dézeninin belirli sınırlar arasında tutulması gerekir. Bitkilerin su gereksinimleri ve köklenme durumları bilinmelidir. 18

25 Toprak Yázeyinden Sulama Sistemi YÉzey sulama yöntemlerinin projelenmesi ve uygulanmasında göz ÖnÉnde tutulması gereken koşullar şunlardır; Yetiştirilen bitkinin gereksinim duyduğu su, bitki kök bölgesinde depolanmalıdır. YÉzey akışı en az dézeyde olmalıdır. YÉzey akışı olarak kaybedilen su, arazinin alt kısımlarında tekrar kazanılmalıdır. İşÑilik gereksinimi en alt seviyede olmalıdır. Sulama sistemi tarla sınırlarına uygun olmalıdır. Toprak yézeyinden sulamada, su añılan kanallarla arazi meylinden yararlanılarak parsellere getirilir ve yan kanallarla parsellere verilir. Bu işlem 3 şekilde uygulanır Salma Sulama Yçntemi Suyun bol ve ÉrÉn değerinin déşék olduğu yerlerde ve arazi tesviyesi yapılmadan uygulanan sulama yöntemidir. Bu yöntemde su tarla hendeklerinden saptırılarak tarla Ézerinde gelişigézel yayılmaya bırakılır. Su toprak yézeyini bir tabaka şeklinde kaplayıncaya kadar sulamaya devam edilir. Sulama sáresi, kök bölgesinde gereksinme duyulan su miktarının doluncaya kadar ki geñen zamandır. Salma sulama yönteminin faydalı yönleri şunlardır. Sulama suyunun sulanacak tarladan en az 0 10 cm gibi yéksekte taşınması sulama iñin yeterlidir. Sulama ile tarla yézeyi olduğu gibi ıslandığından, bitki bölgesinin su eksikliği giderilir. Sulayıcı zamanını daha iyi değerlendirmiş olur. Toprak Özellikleri ve su miktarındaki değişmelere kolayca ayarlanabilir. Tarla başlangıñta salma sulama iñin hazırlanmışsa, bakım masrafları genellikle az olur. Salma sulama yönteminin sakıncalı yönleri de vardır. Bunları şöyle sıralayabiliriz. Eğimli arazilerde, béyék su akışları ile sulama yapılırsa erozyon sorunu ortaya Ñıkabilir. 19

26 Killi ve ince yapılı topraklarda, toprak yézeyinin tamamının ıslanmasından dolayı sulamalardan sonra toprak yézeyinde sert kaymak tabakası oluşur. Bazı bitkilerin salma sulama ile verimleri déşebilir. áénké toprak yézeyinin iyice ıslanması ve kaymak bağlaması toprağın havalanmasını azaltacağından bitkiye zarar verebilir Karık Sulama Yçntemi Karık sulaması sıraya ekilen (mısır, meyve ağañları gibi) bitkilerin sulanmasında kullanılan en uygun yöntemdir. Bitkiler karıkların yéksek olan ve témsek denilen kısımlarında yetiştirilir. Sulama suyu témsekler arasındaki Ñukurlarda akıtılır. Bu yöntem arazinin eğimli olduğu yerlerde veya sulama sularında kabuk bağlayan ve Ñatlayan topraklarda en uygun bir sulama yöntemidir. Karık yöntemi sulamada karıklar yardımıyla arazinin tém yézeyi yerine sadece bir kısmı ıslatıldığından buharlaşma kayıpları diğer yézey sulama yöntemlerine oranla déşéktér. Karıklar genellikle eğim yönénde añılır. Bazı durumlarda erozyonu Önlemek veya karık uzunluklarını eşit kılmak amacıyla karıklar tesviye eğrileri yönénde de añılabilir. Karıkla sulama yönteminin faydaları şunlardır. Sıra ve Ñapa bitkilerinin sulanmasında en uygun sulama şeklidir. Kanallardaki suyun, bitkilerden fazla yéksekte ( 0-15 cm ) olmasına gereksinim yoktur. Sulama suyunun kontrolé kolaydır. Az su ile sulama yapmak mémkéndér. Su téketimi en az seviyede olur. Şekil 1.6: Karıkta suyun hareket yçnleri, a. Derine sızma yoluyla kayıp, b. Bitki kçkáne, c. Toprak yázeyine hareket eden su 20

27 Karıkla sulamanın sakıncaları ise şunlardır. Her sulamadan Önce karıkların añılması ve dézeltilmesi lazımdır. Tarla su dağıtım sisteminin iyi dézenlenmemesinden dolayı su miktarında kısa séreli değişmeler ve toprak erozyonu meydana gelebilir. Topraktaki nem eksikliğinin giderilmesi iñin suyun belirli zamanlarda karıklarda akıtılması zorunluluğu, karığın sonunda yézey akışına neden olur Tava Sulama Yçntemi Bu yöntemde sulama etrafı seddelerle Ñevrili ve déze yakın parsellere béyék akış debilerinin verilmesi ile yapılır. Geniş sınırlar iñerisinde değişen toprak ve bitki koşullarında Özellikle yonca, hububat, Ñeşitli yem bitkileri ve sık dikilen bitkiler iñin iyi bir sulama yöntemidir. Arazinin tavalara ayrılması, eğim yönénde ve seddelerle olur. Seddelerin Ést tarafından verilen su, ince kalınlıkta ve seddelerle kontrol edilerek aşağıya doğru akıtılır. Şekil 1.7: Tavanın şekli Seddelerle fazla su kaybını engellemek iñin seddeye verilecek şev eğimi è dolayında olmalıdır. Sedde yéksekliği, bir sulamada verilecek sulama miktarına, hava payına ve seddelerin oturma payına bağlıdır. İyi hazırlanmış arazilerdeki seddelerin taban genişliği 1-1,5 m, yéksekliği cm arasında değişir. 21

28 En fazla tava genişliği % 0,5 eğim iñin 18 m, %1 eğim iñin 15 m ve %2 eğim iñin 12 m olmalıdır. Tava uzunluğu deneysel yöntemlerle bulunacağı gibi, tarla denemeleri yapılarak daha doğru değerler elde edilebilir Toprak Ñstá Sulama Sistemleri Toprak ÉstÉ sulama sistemleri yağmurlama ve damlama sulama yöntemlerinden oluşmaktadır Yağmurlama Sulama Yağmurlama sulama yönteminde arazi Ézerinde belirli aralıklarla yerleştirilen yağmurlama başlıklarından basınñ altında havaya verilen sulama suyu buradan arazi yézeyine déşer, infiltrasyonla toprak iñerisine girer ve bitki kök bölgesinde depolanır. Bu uygulama biñimi doğal yağışa benzediği iñin yağmurlama yöntemi adını almıştır. Suyun başlıklardan basınñ altında verilmesi iñin basınñlı bir boru sisteminin bulunması ve işletme basıncının ya pompa birimiyle ya da su kaynağının yéksekte olması nedeniyle yerñekimiyle sağlanması gerekmektedir. Fotoğraf 1.5: AÜık alanda tarla bitkilerine uygulanan yağmurlama sistemi 22

29 Fotoğraf 1.6: AÜık alanda dış mekan bitkilerine uygulanan yağmurlama sistemi Yağmurlama sulama yönteminin yararlarını şöyle sıralayabiliriz. Dik eğimli arazilerde sulama yapılabilir. YÉzey sulama yöntemleri ile sulanamayan dik eğimli araziler hiñ tesviyeye gerek duyulmadan veya Ñok az bir tesviye ile sulanır. Su kullanma randımanı yéksektir. Sulama suyunun yağmurlama ile tarlaya uygulanmasında derine sızma, iletim ve yézey akış yolu ile su kayıpları olmaması nedeniyle su kullanma randımanı yékselmektedir. Drenaj sorunu meydana gelmez. Yağmurlama ile kontrollé su verilmesi nedeniyle, drenaj sorunu olan yörelerde taban suyunun daha fazla yékselmesi veya kumlu, Ñakıllı topraklarda aşırı su kaybı Önlenmektedir. Az ve yeknesak su uygulanabilmektedir. Tohumların Ñimlenebilmesi, fidelerin yer değiştirme ve seyreltilme işlemleri iñin gerekli olan az miktarda ve yeknesak su uygulaması yapılabilir. Sulama suyu ile aynı zamanda gébreleme yapılabilir. Yağmurlama ile bitkiler don ve sıcaktan korunabilir. Derin olmayan topraklarda da sulama yapılabilir. 23

30 YÖntemin değinilen yararları yanında uygulamada karşılaşılan sakıncaları da vardır. İlk tesis masrafları her zaman yéksektir. SÉrekli sulama suyuna ihtiyañ vardır. Suyun dağılımına rézgçr olumsuz etki yapar. Bitkilerin tozlaşmasını olumsuz yönde etkiler. Sistemin arazi iñinde yer değiştirmesi zordur. Yağmurlama sisteminin unsurları şunlardır. Su kaynağı: Bu yöntemde her térlé su kaynağından yararlanılabilir. Yani herhangi bir akarsu, göl, derin kuyu, gölet, baraj, sulama kanalı vb. olabilir. Suyun kalite añısından sulamaya uygun olması ve fazla miktarda zararlı madde iñermemesi gerekir. Aksi halde bu maddeler boru hatları ve başlıklarda tıkanmaya neden olacaktır. Pompa birimi: Yağmurlama sulama sistemlerinde gerekli işletme basıncı pompa birimi ile sağlanır. Statik emme yéksekliğinin fazla olmadığı koşullarda merkezkañ tipi, derin kuyularda dik milli derin kuyu pompalar ya da dalgıñ tipi pompalar kullanılır. Pompalar ya akaryakıtla ya da elektrikle işletilir. İşletme kolaylığı, tesis maliyeti ve enerji girdilerinde sağladığı ekonomi nedeniyle daha Ñok elektrik motorlu pompalar tercih edilir. Boru hatları: Ana boru hattı, kaynaktan alınan suyu lateral (yan) boru hatlarına iletir. Bu borular gömélé veya añıkta olabilir. Ancak arazide yer kaplamaması ve işletme kolaylığı yönénden gömélé olması gerekir. Lateral boru hatları Ézerinde yağmurlama başlığı bulunan hatlardır. Ana boru hattından aldıkları suyu yağmurlama başlıklarına iletir ve genellikle toprak yézeyine döşenebildikleri gibi sabit sistemlerde toprak altına da döşenebilmektedir. Yağmurlama başlıkları: Yağmurlama başlıkları lateral boru hatları Ézerinde yer alır. Lateral boru hatları ile yağmurlama başlıkları arasındaki bağlantı bitki boyuna göre señilen yékseltici borularla sağlanır. Yağmurlama başlıkları dönéş hızlarına, işletme basınñlarına ve işlevlerine göre sınıflandırılabilir; başlık dönme hızı dakikada 1 devirden az ise yavaş dönen, 1 devirden fazla ise hızlı dönen başlık adını alır. Uygulamada dönme hızı 0,8 1,2 d/d olan başlıklar yaygındır. Aynı şekilde işletme basıncı 2 atmosferden az ise déşék basınñlı, 2 4 atmosfer ise orta basınñlı, 4 atmosferden fazla ise yéksek basınñlı başlık, 6 8 atmosfer basınñla Ñalışan sistemlere de jet tipi yağmurlama başlığı denmektedir 24

31 Mini sprinkler: yağmurlama sulama yönteminde kullanılan Özel bir yöntemdir. Üzellikle meyve bahñelerinin ağañ altından sulanmasında Özel olarak yapılmış kéñék yağmurlama başlıkları kullanılmaktadır. Bu sistemde her ağañ sırasına yézeye serili bir PE ( polietilen) lateral boru hattı döşenir. Her ağacın altına Özel olarak yapılmış kéñék bir yağmurlama başlığı yerleştirilir. Sistem béténéyle sabittir. Sulama sezonu sonunda toprak yézeyine serili lateral boru hatlarıyla yağmurlama başlıkları da toplanmalıdır. Bu tip sistemlere ağañ altı mikro yağmurlama sistemi de denilmektedir. Bu sistemlerde işletme basıncı 1 2 atmosfer kadardır. Bir yağmurlama başlığı yaklaşık bir ağañ tacının Ñapı kadar bir alanı ıslatır. Fotoğraf 1.7: AÜık alanda mini sprinklerin Üalışması Avantajlarını şöyle sıralayabiliriz. BÉtÉn su iletim sisteminin gömélé olması nedeniyle zirai faaliyeti engellemez. Sistemin témden gömélé olması nedeniyle ÖmrÉnÉn uzun olması kuş ve kemirgenlerden zarar görmemesini sağlar. Metot ağañ kök gelişimine rahatña ayak uydurabilir. Normal yağmurlama sistemlerine göre ilk tesis giderleri daha azdır. Damla sulamaya göre meme delikleri daha béyék olduğu iñin daha geniş añıklıklı filtreden geñirilerek kullanılabilir. Damla sulama yöntemine göre daha fazla alan ıslatıldığı iñin ağacın kök yapısının doğal olarak yayılabilir. Normal yağmurlama sistemlerinde ağañ tacının sulama sırasında ıslanması nedeniyle meyve ve yapraklarda mantari hastalıklar gelişir. Bunlar Ñoğu zaman kullanılamadığı halde mini springin burada emniyetle kullanılabilmesidir. 25

32 Damla Sulama Fotoğraf 1.8: Kapalı alanda mini sprinklerin Üalışması Damla sulama yönteminde temel ilke, bitkide nem eksikliğinden kaynaklanan bir gerilim oluşturmadan, her defasında az miktarda sulama suyunu sık aralıklarla yalnızca bitki köklerine vermektir. Bu yöntemde bitkilere bazen her gén, hatta génde birden fazla sulama yapılabilmektedir. Damla sulama yönteminde arındırılmış su, basınñlı bir boru ağıyla bitki yakınına yerleştirilen damlatıcılara kadar iletilir ve damlatıcılardan déşék basınñ altında toprak yézeyine verilir. Su buradan infiltrasyonla toprak iñerisine girer, yer Ñekimi ve kapillar kuvvetlerin etkisi ile bitki köklerinin geliştiği toprağı ıslatır. Başka bir deyişle, bu yöntemde genellikle alanın tamamı ıslanmaz. Bitki sırası boyunca ıslak bir şerit elde edilir. Bitki sıraları arasında ıslatılmayan kuru bir alan kalır. BÖylece, mevcut sulama suyundan en Ést dézeyde yararlanılır. Damla sulama sistemi sabit sistem biñimindedir. Sistem unsurları, sulama mevsimi boyunca aynı konumda kalır. Damlama sulama yönteminin yararlarını şöyle sıralayabiliriz. Su kullanma randımanı yéksektir. Su damlalarının havadaki hareketinin olmamasından dolayı, bitkinin Ést kısımlarını ıslatılmaz. BÖylece ıslatılan alan dışında toprak yézeyinde buharlaşma kaybı en alt dézeydedir. Damlama sulamada birim alan iñin gereken su miktarı, su ekonomisi sağlar. Yabancı otların gelişmesine imkçn vermez. Bitkiler arası boşlukların sulanmaması nedeniyle yabancı ot gelişimi sınırlı olur. Verimde artış meydana gelir. 26

33 İyi bir toprak havalanması olur. Toprak gözeneklerinin suyla dolmaması nedeniyle damlama sulama yönteminde etkin toprak havalandırılması sağlanmaktadır. Sulama suyu tuzlu olsa bile sulamada kullanılabilmektedir. Dar ve uygun olmayan yerlerde bu yöntemle sulama yapılabilir. Fotoğraf 1.9: Damla sulama yçnteminde boruların tarlaya yerleştirilişi Damlama sulama yönteminin sakıncaları ise şunlardır. İlk tesis masrafları daima yéksektir. Arazide tam bir eş su dağılımı sağlamamaktadır. Tuz birikimine sebep olmaktadır. Damlama sulama ile kök bölgesinin bir kısmı ıslanır. Bu nedenle bitki kök bölgesinin gelişmesi her bir damlatıcı Ñevresindeki nemli alanla sınırlıdır. Bitkilerin en iyi şekilde gelişmesi iñin Ñok kéñék bir ıslak alana gereksinim vardır. Damlatıcı bu alanı ıslatmazsa bitkilerin gelişmesi iñin yeterli su sağlanmış olmaz. Damlatıcıların tıkanması en Önemli sorundur. Damlama sulama, Ñok kéñék bir su uygulama hızına dayanır. DÉşÉk debilerin sağlanabilmesi iñin suyun toprağa verildiği añıklıkların son derece kéñék olması nedeniyle bir damlatıcının Ñapı 1 mm veya daha azdır. Bunun sonucu olarak, böyle kéñék añıklıklar Önlemler alınmazsa tıkanabilir. Tıkanma, olağan koşullar altında mikroorganizmalar, organik maddeler ve kimyasal maddelerin etkisiyle olabilir. Bu sorunları ortadan kaldırıcı Önlemlerin yanında, yosunlaşmayı Önlemek ve bakteri gelişimini azaltmak iñin sistemi oluşturan unsurlar siyah renkte olmalıdır. 27

34 Tıkanmanın Önlenmesinde birkañ yöntem kullanılabilir. Sudaki kirliliğe bağlı olarak birden fazla yöntem de gerekli olabilir. Bu yöntemler elektrikli ve Ñakıllı sézgeñler, basınñlı su veya havanın kullanılmasıdır. Fotoğraf 1.10: Damla sulamanın bitkilerde kullanılışı Damla sulama sisteminin oluşturan bazı unsurlar vardır. Bir damla sulama sistemi sırasıyla pompa birimi, kontrol birimi, ana boru hattı, manifold boru hatları, lateral boru hatları ve damlatıcılardan oluşur. Su kaynağı: Damla sulama yönteminde her térlé su kaynağından faydalanılabilir. Ancak suyun fazla miktarda kum ve yézécé cisim iñermemesi gerekir. Ayrıca, fazla miktarda kalsiyum ve magnezyum bileşikleri ile demir bileşikleri iñeren sular da damla sulama yöntemi iñin uygun değildir. Pompa birimi; Su kaynağının yeteri kadar yéksekte olmadığı şartlarda gerekli basınñ pompa ile sağlanır. Su kaynağının tipine bağlı olarak santriféj, derin kuyu ya da dalgıñ tipi pompalardan biri kullanılabilir. Pompanın elektrik motoru ile Ñalıştırılması tercih edilir. Kontrol birimi; Damla sulamada, suyun Ñok iyi sézéldékten sonra sisteme verilmesi gerekir. Yoksa damlatıcıların tıkanması sorunuyla karşılaşılır. Bu işlem kontrol biriminde yapılır. Kontrol biriminde ayrıca, sisteme verilecek sulama suyunun basınñ ve miktarı denetlenir. Kontrol birimi genellikle ana boru hattının başlangıcına kurulur. Kontrol biriminde; hidrosiklon, kum-ñakıl filtre tankı, gébre tankı, elek filtre, basınñ regélatöré, su ÖlÑÉm arañları, manometreler ve vanalar bulunur. Hidrosiklon, suda bulunabilecek kum parñacıklarının sisteme girmeden Önce tutulduğu arañtır. Su hidrosiklonun Ést kısmından Ñepere doğru girer ve Ñeper boyunca aşağıya doğru iner. Daha sonra su ortadan yukarıya doğru yékselir ve kum parñacıkları ağır olduğundan tabanda kalır. Kumdan arınan su daha sonra hidrosiklonun Ézerinden sisteme verilir. 28