TÜRKİYE NİN SURİYE VE IRAK İLE OLAN İLİŞKİLERİNDE SINIRAŞAN SULARIN ETKİSİ Onur ÇELEBİ YÜKSEK LİSANS TEZİ TARİH ANABİLİM DALI Yrd. Doç. Dr.

Transkript

1 TÜRKİYE NİN SURİYE VE IRAK İLE OLAN İLİŞKİLERİNDE SINIRAŞAN SULARIN ETKİSİ Onur ÇELEBİ YÜKSEK LİSANS TEZİ TARİH ANABİLİM DALI Yrd. Doç. Dr. İskender YILMAZ 2009 Her Hakkı Saklıdır.

2 T.C ATATÜRK ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ TARİH ANABİLİM DALI ONUR ÇELEBİ TÜRKİYE NİN SURİYE VE IRAK İLE OLAN İLİŞKİLERİNDE SINIRAŞAN SULARIN ETKİSİ YÜKSEK LİSANS TEZİ TEZ YÖNETİCİSİ Yrd. Doç. Dr. İskender YILMAZ ERZURUM-2009

3

4 I İÇİNDEKİLER ÖZET... III ABSTRACT... IV ÖNSÖZ... V KISALTMALAR... VI ÇİZELGELER... VI II HARİTALAR DİZİMİ... IX GİRİŞ... 1 KÜRESEL AÇIDAN SU FAKTÖRÜ Dünyadaki Su Miktarı Küresel Isınmanın Su Kaynakları Üzerindeki Etkisi Nüfus Artışı, Şehirleşme ve Çevre Kirlenmesinin Su Kaynakları Üzerindeki Etkisi... 5 BİRİNCİ BÖLÜM AKARSULARIN HUKUKİ DURUMU Tanım Sorunu Ulusal akarsular Uluslararası akarsular Sınıraşan akarsular Sınıraşan Akarsular Üzerine Doktrinler Mutlak ülke egemenliği (Harmon) doktrini Doğal durumun bütünlüğü doktrini Ön kullanımın üstünlüğü doktrini Adil (hakkaniyete uygun) kullanım doktrini Sınıraşan Akarsular Üzerine Hukuki Çalışmalar Uluslararası hukuk enstitüsü Uluslararası hukuk derneği Uluslararası hukuk komisyonu İKİNCİ BÖLÜM SURİYE ve IRAK IN YAKIN SİYASİ TARİHİ ve TÜRKİYE OLAN İLİŞKİLERİ Suriye Irak Türkiye ve Suriye Arasındaki Sorunlar Büyük Suriye ideolojisi ve Hatay meselesi... 26

5 II Türkiye İsrail ilişkileri faktörü Sınıraşan sular ve güvenlik faktörü Türkiye ve Irak Arasındaki Sorunlar Kuzey Irak taki yeni oluşum bağlamında Kerkük sorunu Sınıraşan sular ve güvenlik faktörü Türkiye ve Suriye Arasında Sınıraşan Akarsular ile İlgili Yapılmış Olan Uluslararası Düzenlemeler Türk Fransız itilafnamesi Lozan Barış Antlaşması Muhadenet ve münasabat-ı hasene-i hemcivar-ı mukavelenamesi Tahdidi hudut nihai protokolü Hatay Suriye tahdidi hududu son protokolü Çağçağ deresi sularının kullanımına ilişkin protokol Türkiye Suriye ekonomik işbirliği protokokü Türkiye ve Irak Arasında Sınıraşan Akarsular ile İlgili Yapılmış Olan Uluslararası Düzenlemeler Dicle, Fırat ve kolları sularının düzene konması potokolü Ekonomik ve teknik işbirliği antlaşması ÜÇÜNCÜ BÖLÜM TÜRKİYE SURİYE ve IRAK ARASINDA TARTIŞMA KONUSU OLAN SINIRAŞAN NEHİRLERİN DURUMU ve ÜLKELERİN SU POTANSİYELİ Fırat Nehri Dicle Nehri Türkiye Suriye ve Irak ın Mevcut Su Potansiyeli ve Sınıraşan Sulardan Talepleri Türkiye nin Soruna Yaklaşımı Suriye ve Irak ın Soruna Yaklaşımı Arap Ülkelerinin Konuya Yaklaşımı Batı Ülkelerinin Konuya Yaklaşımı BOP (Büyük Ortadoğu Projesi) ve İsrail Türkiye nin Su Projeleri GAP (Güney Doğu Anadolu) projesi Barış suyu projesi Manavgat suyu projesi SONUÇ KAYNAKÇA EKLER ÖZGEÇMİŞ... 94

6 III ÖZET YÜKSEK LİSANS TEZİ TÜRKİYE NİN SURİYE VE IRAK İLE OLAN İLİŞKİLERİNDE SINIRAŞAN SULARIN ETKİSİ ONUR ÇELEBİ DANIŞMAN: Yrd. Doç. Dr. İskender YILMAZ 2009 SAYFA: 94 Jüri : Yrd. Doç. Dr. İskender YILMAZ Yrd. Doç. Dr. İbrahim AYKUN Prof. Dr. Kâzım KÖKTEKİN Türkiye nin Suriye ve Irak ile Olan İlişkilerinde Sınıraşan Suların Etkisi isimli bu çalışma, giriş kısmı ve üç bölümden oluşmaktadır. Giriş Bölümü nde; küresel açıdan su faktörü ele alınarak dünyadaki su miktarı ve önemi vurgulandıktan sonra, dünyadaki bütün canlılar için en önemli unsur olan bu kaynağın üzerindeki başta küresel ısınma olmak üzere çeşitli olumsuz etkenlere vurgu yapılacaktır. Birinci Bölüm de ise; akarsuların başta tanım sorunu olmak üzere, şimdiye kadar sınıraşan sular üzerinde oluşmuş olan doktrinler ele alınarak, yine bu doktrinlerin oluşmasında kaynak oluşturan ve günümüzdeki sınıraşan sular konusunda genel ve geçerli hukuk kuralları oluşturmaya çalışan kurumlar incelenecektir. İkinci Bölümde; Türkiye nin Suriye ve Irak ile olan siyâsi ilişkileri çerçevesinde, bir taraftan yirminci yüzyılın başlarından günümüze kadar gelen ihtilaflar ve bu ihtilafların su sorununa yansımaları diğer taraftan ise su sorununun üç ülke arasındaki diğer sorunları tetiklemesi ele alınacaktır. Üçüncü Son Bölümde ise; Türkiye, Suriye ve Irak arasında tartışma konusu oluşturan sınıraşan nehirlerin durumu ve bu konu hakkında başta bölge ülkeleri olmak üzere Arap ve Batı Dünyası nın konu hakkındaki tutumu incelenecektir.

7 IV ABSTRACT MASTER THESIS THE IMPACT OF TRANS BOUNDARY WATERS IN TURKEY S RELATIONS WITH SYRIA AND IRAQ Onur ÇELEBİ Supervisor: Assist. Prof. Dr. İskender YILMAZ 2009 PAGE: 94 Jury : Assist. Prof. Dr. İskender YILMAZ Assist. Prof. Dr. İbrahim AYKUN Prof. Dr. Kâzım KÖKTEKİN This study called The Impact of Trans Boundary Waters in Turkey s Relations with Syria and Iraq is composed of three parts. In the Introduction chapter; the water factor will be, first of all, considered from the global perspective and amount and importance of water on carth will be, secondly, stressed. Then some negative factors on this vital source, including chiefly global warming, will be mentioned. In the first chapter; the doctrines on trans-boundary waters like definition problem of running waters will be discussed. Then the institutions which played significant roles in making of these doctrines and general and valid laws will be mentioned. In the second chapter; the doctrines on tras-boundary waters in Turkey s relations with Syria and Iraq and its role in problems of three states as a catalyst since the beginning of 20 th century will be dealt with. In the last chapter; the situation of running waters that causes disputes on trans-boundary water between Turkey, Syria and Iraq and the policies of the Arab and Western worlds on the subject will be evaluated.

8 V ÖNSÖZ Dünyadaki tüm canlılar için hayati bir unsur olan su, içme suyu olarak kullanılmasının yanı sıra, tarımsal sulama ve enerji üretimi bakımından da her geçen gün artan önemi nedeniyle ülkeler arasındaki siyasi ilişkileri de etkilemektedir. Genel olarak dünyada ve özellikle de Ortadoğu Bölgesi nde nüfus artarken, su kaynaklarının azalması birçok sorunun yanında suların kullanımı ile ilgili uyuşmazlıkları da gündeme getirmektedir. Daha çok ülkeler arasında var olan çeşitli siyasi ve ekonomik uyuşmazlıkları derinleştiren bir unsur olarak ortaya çıkan su ile ilgili sorunlar, bugün olduğu gibi gelecekte de var olmaya devam edecek gibi görünmektedir. Bunun yanında, Ortadoğu Bölgesi nde yer alan ve su kıtlığı çeken devletler ile karşılaştırıldığında Türkiye, su kaynakları açısından oldukça zengindir. Bu konumu, ona imkânlar ve fırsatlar yarattığı gibi riskler ve sorunlar da getirmektedir. Bu bağlamda Türk dış politikasını yönetenlere düşen, riskleri azaltıp, sorunları çözmek ve böylece sahip olunan imkânlar sayesinde büyük fırsatları değerlendirmektir. Her şeyden önce benden desteklerini esirgemeyen değerli danışman hocam Sayın Yrd. Doç. Dr. İskender YILMAZ a ve lisans hayatımdan itibaren bilimsel açıdan yetişmemi sağlayan değerli hocam Sayın Doç. Dr. Taha KARACA ya teşekkürlerimi sunmayı bir borç bilirim. Erzurum 2009 Onur ÇELEBİ

9 VI KISALTMALAR ABD : Amerika Birleşik Devletleri AP : Avrupa Parlamentosu BAAS : Arap Sosyalist Diriliş Partisi BM : Birleşmiş Milletler BOP : Büyük Ortadoğu Projesi Çev. : Çeviren ÇUŞ : Çok Uluslu Şirket Der. DİE DSİ : Derleyen : Devlet İstatistik Enstitüsü : Devlet Su İşleri FAO : Gıda ve Tarım Örgütü GAP : Güneydoğu Anadolu Projesi Ha : Hektar HES : Hidroelektrik Santrali IKP : Irak Komünist Partisi İKÖ : İslam Konferansı Örgütü KDP : Kürdistan Demokratik Partisi km³ : Kilometreküp KYB : Kürdistan Yurtseverler Birliği m³ : Metreküp OTK : Ortak Teknik Komite s. : Sayfa

10 VII SBE : Sosyal Bilimler Enstitüsü SÇY : Su Çerçeve Yönergesi SSCB : Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliği UAD : Birleşmiş Milletler Uluslararası Adalet Divanı UHD : Uluslararası Hukuk Derneği UHE : Uluslararası Hukuk Enstitüsü UHK : Uluslararası Hukuk Komisyonu WHO : Dünya Sağlık Örgütü WWF : Dünya Doğa Fonu

11 VIII ÇİZELGELER Tablo 1.1: Dünyada Kullanılabilir Su Miktarının ve Su Gereksiniminin Bölgesel Dağılımı... 2 Tablo 3.1: Fırat Havzası Su Potansiyeli Tablo 3.2: Dicle Havzası Su Potansiyeli Tablo 3.3: Suriye nin Su Kaynakları Tablo 3.4: Türkiye Suriye ve Irak ın Yıllık Kişi Başına Düşen Ortalama Su Miktarı Tablo 3.5: Dünyada Kişi Başına Düşen Kullanılabilir Su Miktarları Tablo 3.6: Fırat Nehri ne Ülkelerin Katkıları ve Tüketim Hedefleri Tablo 3.7: Dicle Nehri ne Ülkelerin Katkıları ve Tüketim Hedefleri... 64

12 IX HARİTALAR DİZİMİ Harita 1: Fırat ve Dicle Havzası...90 Harita 2: Fırat ve Dicle: Türkiye-Suriye ve Irak Harita 3: Türkiye nin Su Projeleri Harita 4: Fırat ve Dicle Havzası nın Suriye ve Irak taki Genel Vaziyet Planı... 93

13 1 GİRİŞ 1. KÜRESEL AÇIDAN SU FAKTÖRÜ 1.1. Dünya daki Su Miktarı Dünyanın dörtte üçünün su ile kaplı olduğu şeklindeki ansiklopedik bilgilerden hareketle, ilk bakışta yeryüzündeki su kaynaklarının canlılar için yeterli olduğu düşüncesi akla gelebilir. Ancak, yenilenebilir bir doğal kaynak olan su, küresel ölçekte tükenmeyen tabii kaynaklar içinde sayılabilirse de, bölgesel olarak veya kalite yönünden sonlu, dolayısıyla sınırlıdır. Zira mevcut suyun büyük kısmının nitelik itibariyle kullanıma elverişli olmadığını unutmamak gerekir 1. Nitekim dünyadaki su miktarının toplamı kilometreküp (km³)'tür. Bu miktardaki suyun dünya yüzeyine yayılmış olduğunu varsaymış olsaydık, tüm yüzey 2,7 kilometre derinliğinde bir su tabakasına dönüşürdü. Ne var ki, bu devasa miktardaki suyun %97'si okyanus ve denizlerdeki tuzlu sudur. Geriye kalan %3'lük pay, yani 35milyon km³, canlıların gereksinimlerini görebilecekleri toplam tatlı su miktarıdır. Ancak, bu %3'lük tatlı suyun da çok azı elde edilebilir. Çünkü toplam tatlı su miktarı 35 milyon km³'ün çok büyük miktarını, (%77,2 sini), kutuplardaki buz kütleleri ve dağ zirvelerindeki kalıcı buzullar oluşturur. Ayrıca geriye kalan %22,4'lük kısmı, elde edilebilirliği oldukça zor olan yer altı sularıdır. Sonuçta, tüm canlıların gereksinimlerini giderebildikleri ve yaşamın devamını sağlayan göl ve bataklıklar, toplam su miktarının %0,35'ini; nehir ve dereler ise %0,01'ini oluşturur 2. Bu doğrultu da ise insanoğlunun kolaylıkla yararlanabileceği elverişli tatlı su miktarının ne kadar az olduğu anlaşılmaktadır. Kısıtlı su kaynaklarına rağmen, ne yazık ki dünyadaki su tüketimi son 50 yılda çarpıcı bir şekilde artmıştır yılında dünyadaki toplam su tüketimi 1000 km³ iken, bu miktar 1960 yılında ikiye katlanmıştır yılında ise dünyadaki toplam su tüketimi km³ olarak gerçekleşmiş olup bu miktarın km³'ü (%65'i) sulamada, 950 km³'ü (%23'ü) içme-kullanma suyu olarak, 500 km³'ü (%12'si) de sanayi sektöründe kullanılmıştır yılında ise, su tüketimi yaklaşık olarak %25 oranında artarak km³'e ulaşmıştır. Dünyada kişi başına su tüketimi ise yılda ortalama 850 m³ civarında 1 İsmail Kapan, Dünyayı Su Savaşları mı Bekliyor?: Suyun Stratejik Dalgaları, İstanbul 2007, s Konuralp Pamukçu, Su Politikası, İstanbul 2000, s ; Kudret Ulusoy, Küresel Ticaretin Son Hedefi Su Pazarı, Ankara 2007, s. 81; Zekaî Şen, Ortadoğu da Su Sorunlu Bereketli Hilal ve Türkiye, İstanbul 2006, s. 12.

14 2 bulunmaktadır. Dünya nüfusunun yılda ortalama 80 milyon kişi arttığı göz önünde bulundurulduğunda dünyadaki tatlı su ihtiyacının yılda 68 km³ artması kaçınılmaz görülmektedir 3. Bu açıdan bakıldığında ise, dünya nüfusunun yaklaşık %20'sine karşılık gelen 1,4 milyar insan yeterli içme suyundan yoksun olup, 2,3 milyar kişi ise sağlıklı içme suyundan mahrumdur. Bazı tahminler, 2025 yılından itibaren 3 milyardan fazla insanın su kıtlığı ile yüz yüze geleceğini göstermektedir. FAO (Food and Agriculture Organization) ya göre, 1995 yılında su kıtlığı ve su stresi yaşayan nüfusun dünya nüfusuna oranı sırası ile %29 ve %12 iken, 2025 yılında bu oranlar %34 ve %15' e yükselecektir yılında ise su sıkıntısı çeken ülkelerin sayısı 54'e, bu şartlarda yaşamak zorunda kalan insanların sayısı ise 3,76 milyara yükselecektir. Bu durum 2050'de 9,4 milyar olması beklenen dünya nüfusunun %40'ının su sıkıntısı çekeceği anlamına gelmektedir 4. Ayrıca burada dünyadaki kullanılabilir su miktarının yağışlara ve dolayısıyla iklime bağlı olarak kıtadan kıtaya farklılık arz ettiğini de belirtmek gerekir. Nitekim dünyadaki kullanılabilir su miktarının ve su gereksiniminin bölgesel dağılımını gösteren aşağıdaki tabloda bu duruma ışık tutmaktadır 5. Tablo 1.1: Dünyada Kullanılabilir Su Miktarının ve Su Gereksiniminin Bölgesel Dağılımı Kuzey Amerika Kuzey -Batı Avrupa Güney Avrupa Doğu Avrupa Kullanılır Su Miktarı (m³) Kişi Başına Düşen Su Miktarı (m³) Kişi Başına Düşen Su Miktarı (m³) Yılı Toplam Su Gereksimi (km³/yıl) 2000 Yılı Toplam Su Gereksiniminin Kullanılabilir Su Miktarı Oranı (%) Aziz Koluman, Dünyada Su Sorunları ve Stratejileri, Ankara 2003, s Dünya Su Yılı, Su Dünyası Dergisi, Sayı:2, Eylül 2003, s ; Kuraklık ve Su Kıtlığı, Su Dünyası Dergisi, Sayı:44, Mart 2007, s Mehmet Tomanbay, Dünyada Su ve Küresel Isınma Sorunu, İstanbul 2008, s. 72.; Mehmet Tomanbay, Dünya Su Bütçesi ve Orta Doğu Gerçeği, Ankara 1998, s. 22.

15 3 Avustralya, Japonya, Güney Afrika Orta Amerika Güney Amerika Kuzey Afrika ve Orta Doğu Batı Afrika Orta Afrika Güney- Doğu Asya Doğu Asya TOPLAM Küresel Isınmanın Su Kaynakları Üzerindeki Etkisi Yaklaşık 4,65 milyar yıllık tarihi boyunca birçok kez ısınıp soğuyan gezegenimiz; günümüzde tekrar hızlı bir ısınma periyoduna girmiştir. Ancak bu kez diğerlerinden farklı olarak, 200 yılda 6 katına çıkan oldukça fazla bir nüfus kitlesi bu olumsuz etkiyle karşı karşıya kalacaktır. Son zamanlarda medya organlarında da çok sık gündeme getirilen ve dünyamızı tehdit eden en büyük çevre sorunlarından birisi olarak adlandırılan Küresel Isınma; İnsanlar tarafından atmosfere verilen gazların sera etkisi yaratması sonucu dünya yüzeyindeki sıcaklığın artması şeklinde tanımlanmakta. Yani atmosferin üst bölümünün stratosferin soğuması, alttaki troposferin ise ısınmasıdır. Bu ısınmaya özellikle; kömür, petrol ve doğal gaz gibi fosil yakıtlarının yakılması sonucu atmosfere dahil olan sera gazlarının neden olduğu düşünülmektedir. Bu doğrultuda yapılan araştırmalara göre ise; küresel ısınmaya enerji kullanımının %49, endüstrinin %24, ormanların %14 ve tarımın da %13 etkisi vardır 6. Birleşmiş Milletlerin Dünya Su Gelişim Raporu ile çeşitli kaynaklardan derlenen bilgilere göre, dünyanın atmosfere yakın yüzeyinin ortalama sıcaklığı yüzyılda 0,6 derece arttı. Bu doğrultuda ise; son 12 yılın 11 i, sıcaklıkların kayıt altına alınmasından bu yana kaydedilen en sıcak yıllar arasında oldu. Dağlarda görülen buzullar ve kar örtüsü azaldı. Uydular vasıtasıyla deniz seviyesinde yükselmenin hız 6 Ulusoy, Su Pazarı, s

16 4 kazandığı gözlendi. Daha yoğun ve uzun süreli kuraklıklar yaşandı. Büyük buz kütlelerinin derinliği ve yoğunluğu azaldı. Tahminlere göre, yüzyılın sonuna kadar dünya 1,8 ila 4 derece arasında ısınacak, deniz seviyeleri 28 ila 43 santimetre yükselecek, buzulların tamamı yüzyılın ikinci yarısında eriyecek, bu durum iklim değişiklikleri ve tropikal fırtınaların yoğunluğunda artışa neden olacak. Dünya iki derece ısındığında su sıkıntısı başlayacak. Kuzey Amerika'da kum fırtınaları tarımı yok edecek, deniz seviyesi yükselecek. Peru'da 10 milyon kişi su sıkıntısı çekecek, mercan kayalıkları yok olacak, gezegendeki canlı türlerinin %30'u yok olma tehlikesi ile karşı karşıya kalacak. Isı 5 derece arttığında ise; denizler 5 metre yükselecek, dünyanın yiyecek stokları tükenecek. 6 derece arttığında ise göçler başlayacak. Yüz milyonlarca insan uygun iklim koşullarında yaşamak umudu ile göç yollarına düşecek 7. İklim Değişikliği 2007 raporuna göre ise; Avrupa daki son iklim değişikliğinin doğal ve yönetilen ekosistemlere, buzullara ve insan hayatına çok geniş etkileri oldu. Gelecekte tüm Avrupa ani bastıran sellerin, Orta ve Doğu Avrupa karların erimesiyle oluşacak olan sellerin, Güney Avrupa orman yangınlarının ve kıyı şeridi su baskınlarının tehdidini hissedecek. Orta ve Doğu Avrupa da su sıkıntısı ortaya çıkacak. Avrupa nın tarım, ormancılık, turizm ve enerji üretimi gibi sektörleri başta olmak üzere tüm ekonomisi olumsuz etkilenecek 8. Nitekim artık dünyadaki bilim adamlarının birçoğu da küresel ısınma ve iklim değişikliğinin çok tehlikeli bir safhaya geldiğine dikkat çekiyor. Zira, Britanyalı Profesör James Lovelock, bu durum hakkında Hepimiz yakın zamanda hoş olmayan şeyler yaşanacağını düşünüyoruz. Ancak, bu konuda neler yapılabileceği konusunda kafamız karışık. Kyoto Protokolü 9 ile hükümetler bir yanıt verdiklerini gösterdi ama bu da gerçekte biraz zaman kazanmaktan başka bir anlama gelmedi. Küresel ısınmanın 7 Dünyanın Suyu Tükeniyor, Zaman Gazetesi, , s Dünyanın Suyu Tükeniyor, Zaman Gazetesi, , s Sera etkisi yaratan gazların salınımını sınırlamayı ve azaltmayı hedefleyen uluslararası bir anlaşma olan Kyoto Protokolü, 11 Aralık 1997 tarihinde Japonya nın Kyoto kentinde düzenlenen bir zirvede oluşturuldu. Protokol, 9 Mayıs 1992 de New York ta kabul edilen İklim Değişikliğine Yönelik Birleşmiş Milletler Çerçeve Sözleşmesi nin belirlediği ilkelere dayanıyor. Protokole göre, sanayileşmiş ülkelerle, piyasa ekonomisine geçiş sürecindeki ülkeler atmosfere saldıkları sera gazı miktarlarında indirime gitmeyi kabul ediyorlar. Buna karşın, anlaşma ancak 2005 yılının Şubat ayında yürürlüğe girebildi. Çünkü Kyoto Protokolü, sera gazı emisyonlarının en az yüzde 55 inden sorumlu olan 55 ülkenin onayını gerektiriyordu. Rusya ile birlikte bu rakamlara ulaşıldı ve protokol yürürlüğe girdi. Ancak, atmosfere en fazla sera gazı salan Amerika Birleşik Devletleri ve sanayileşmiş ülkelerden biri olan Avustralya, Kyoto Protokolü nü imzalamadı.( Bu Tartışmanın Sonucu Dünyamızı Değiştirecek, Radikal Gazetesi, , s. 5.)

17 5 sonuçları insanlık için bir savaştan bile kötü olacak. derken, ABD li Prof. John Holdren ise, İklim değişikliği tahmin edilenden çok daha hızlı oluyor. Grönland buzullarının erimesiyle bile dünya çapında deniz seviyesi yedi metre yükselebilir. Şehirler su altında kalabilir. demekte 10. Neticede; Küresel ısınmanın ortaya çıkardığı ya da çıkartacak olduğu kötü etkiler, en kısa zamanda gerçekçi önlemler alınmadığı taktirde dünyamızı büyük bir felakete doğru sürükleyecektir Nüfus Artışı, Şehirleşme ve Çevre Kirlenmesinin Su Kaynakları Üzerindeki Etkisi Şayet, dünyadaki tatlı su miktarını bir pastaya benzetecek olursak, hızla artan dünya nüfusu ile birlikte herkese pastadan düşen dilim de küçülmektedir. Üstelik bu küçülme, genelde artan yaşam standartları ile birlikte herkesin daha büyük bir dilime sahip olmak istediği bir döneme denk gelmektedir. Nitekim 1940 yılında dünyadaki toplam su tüketimi km³ iken bu miktar 1960 yılında ikiye katlanmıştır yılında ise dünyadaki toplam su tüketimi km³ olarak gerçekleşmiş, 2000 yılında ise, su tüketimi yaklaşık olarak yüzde 25 (%25) oranında artarak km³ e ulaşmıştır. Dünyada kişi başına su tüketimi ise yılda ortalama 850 m³ civarında bulunmaktadır. Dünya nüfusunun yılda ortalama 80 milyon kişi arttığı göz önünde bulundurulduğunda dünyadaki tatlı su ihtiyacının yılda 68 km³ artması kaçınılmaz görülmektedir 11. Neticede, artan nüfus miktarı ile birlikte, gelişmekte olan ülkelerde ekonomik kalkınma hızının artması ve bunun sonucu olarak iyileşen sosyoekonomik standartlar, su kullanımının artmasına bir neden oluşturmaktadır. Nitekim yılları arasında dünya nüfusu iki kat artarken (2,6 milyar), su kullanımı tam 3 kat arttı ve km³ e ulaştı. Bu miktar karalarda toplam erişilebilen taze su kaynaklarının %35 idir. Eko-sistemin işlevini görebilmesi, kirliliğin tehlikeli boyutlara ulaşmaması, balıkçılık ve su ulaşımlarının sürmesi için bu suların en az %20 sini olduğu gibi doğada bırakmak gerektiğini düşünürsek, insanlığın doğrudan ya da dolaylı olarak su kullanımının toplam erişilebilen taze su miktarının yarısını aştığını görürüz 12. Önümüzdeki otuz yıl içinde dünya nüfusunun yine 2,6 milyar artacağı tahmin edildiğinde ise, dünyadaki mevcut 10 Bu Tartışmanın Sonucu Dünyamızı Değiştirecek, Radikal Gazetesi, , s Koluman, Su Sorunları ve Stratejileri, s Pamukçu, Su Politikası, s

18 6 hükümetlerin bir an önce mevcut su kaynaklarını arttırmanın yolunu bir an evvel bulmak zorunda kalacakları görülmektedir. Dünyadaki mevcut tatlı su miktarını ve kullanımın etkileyen diğer bir faktör ise hızlı kentleşmedir yılında nüfusu 1 milyonu geçen kent sayısı 78 iken 1990 yılında bu sayı 290 a çıktı. Kentli nüfusu 1960 ile 1990 yılları arasında 1 milyardan 3,5 milyarın üzerine fırladı. Bu artışın devam edeceğini kestirmek hiç de zor değildir yılında Güney Amerika nın toplam nüfusunun %88 i, Afrika toplam nüfusunun %54 ü ve Asya nüfusunun %5 i kentli olacak. Kentli nüfusun, yıllık ortalama artışı gelişmiş ülkelerde %0,8 iken, gelişmekte olan ülkelerde %3,6 dır 13. Neticede; özellikle gelişmekte olan ülkelerde görülen hızlı kentleşme, buralarda yaşayan nüfusların kullandıkları su kaynaklarını oldukça zorlamaktadır. Nitekim günümüzde gelişmekte olan ülkelerde tüm hastalıkların %80 i ve ölümlerin üçte biri kirli sulardan kaynaklanmaktadır ve ciddi hastalıklardan kurtulanlar da genellikle yaşamlarının onda birinde yine su kaynaklı daha hafif yakınmalarla yaşamaktadır. Durum büyük kentlerin çevresinde, genelde geçimin sağlanamadığı kırsal kesimlerden göçenlerin oluşturduğu gecekondu mahallelerinde daha da kötüdür. Ancak, pek çok ülke ekonomisinin ihtiyacı olan ucuz işgücü de bu gecekondulardan sağlanmaktadır 14. Bununla birlikte, gelişmekte olan ülkelerdeki kentli nüfus dağılımı sadece birkaç bölgede yoğunlaşmaktadır. Örneğin; Nijerya da Lagos ve İbadan kentleri toplam ülke nüfusunun ¼ ünü oluştururken, Kahire ve İskenderiye kentleri, Mısır kentli nüfusunun yarısını barındırır. Türkiye de ise İstanbul, Ankara ve İzmir in nüfusu toplam ülke nüfusunun ¼ ünü aşar. Bu durumda, bu yoğun nüfuslu kentlerin hem var olan su arzları yetersiz kalmakta hem de plansız, altyapısız büyüme su kaynaklarını kirletmektedir 15. Diğer taraftan, su kullanımı arttıkça su kaynaklarının kalitesinde düşmeler yaşanmaktadır. İnsan aktiviteleri su kaynaklarının iki türlü kirlenmesine yol açmaktadır. Birincisi, mikrobiyolojik kirlenmedir. Bu tür kirlenmeye kentsel atıklar, zehirli kimyasallar ve radyoaktifler yol açmaktadır. Sudan kaynaklanan hastalıkların başlıca sebebi bu tür kirliliktir. İkincisi ise, ağır metal kirlenmesidir. Tarımda kullanılan gübre, 13 Pamukçu, Su Politikası, s John Bulloch Adel Darwish, Su Savaşları Ortadoğu da Beklenen Çatışma, İstanbul 1994, s Pamukçu, Su Politikası, s

19 7 zararlı böcek ve yabani otlara karşı kullanılan ilaçlar; endüstrinin katı atıkları, maden çalışmaları bu tür kirliliğin başlıca nedenleridir 16. Mikrobiyolojik kirlenme yüzünden dünyada her yıl 250 milyon hastalık şikâyeti rapor ediliyor. Yaklaşık 3 milyar insan gerektiği gibi atık su toplama hizmetinden yoksun olduğu için sudan kaynaklanan hastalıkların verdiği zararlar kolay kolay kapatılamıyor. Ağır metal kirlenmesi yüzünden ise, birçok nehir suyu kullanılamaz hale gelmiştir. Amazon Nehri nin birçok kolu altın madenlerinden kaynaklanan atıklar yüzünden cıva ile kirlenmiş durumdadır. Yapılan araştırmalar sonucunda, bu nehirdeki balıklarda görülen cıva miktarı, Dünya Sağlık Örgütü nün (WHO) saptadığı maksimum standardın çok daha üstünde ve insan sağlığına oldukça zararlı olacak bir oranda çıkmıştır 17. Neticede, insanların özellikle biraz daha rahat yaşama arzuları doğrultusunda doğanın dengesini düşünmeden yapmış oldukları faaliyetler, aslında yavaş yavaş kendimize doğru yönelttiğimiz bir silah gibi karşımıza çıkmaktadır ve ne yazıksa bu durumu tamamen düzeltmekten ziyade hâlâ geçici çözümler ile bu sorunun üstesinden gelinebileceği sanılmaktadır. Oysaki bu sorun, bizden sonraki kuşakları telafisi olmayan bir felakete doğru sürüklemektedir. 16 Pamukçu, Su Politikası, s Pamukçu, Su Politikası, s

20 8 BİRİNCİ BÖLÜM 1. AKARSULARIN HUKUKİ DURUMU 1.1. Tanım Sorunu Türkiye ile Suriye ve Irak arasındaki su sorununda, temel görüş ayrılıklarının en önemlisi, sorunun konusu olan Fırat, Dicle ve Asî nehirlerinin tanımlanmasıyla ilgilidir. Türkiye Sınıraşan Sular kavramını esas alırken, Suriye ve Irak ise Uluslararası Sular ve Ortak Sular kavramlarını ısrarla kullanmaktadır. Diğer taraftan Türkiye, Fırat ve Dicle nehirlerini tek bir havza olarak değerlendirirken, özellikle Irak bu görüşe karşı çıkmaktadır 18. Nitekim sınıraşan sular ile uluslararası sular; birbirine taban tabana zıt olan iki tanımlamadır ve birbirinden çok farklı siyasi sonuçlar verir. Çünkü uluslararası hukuk açısından, uluslararası sular ile sınıraşan sular arasındaki ayrım ve bunlar üzerindeki hak ve yetkiler yavaş yavaş açık bir şekilde ortaya konmaya başlamıştır. Buna göre; Uluslararası sular, yakaları iki veya daha fazla devletin egemenliği altındaki akarsulardır ve bu tür sular, genellikle paylaşılır. Bu, ya orta hat ile veya Thalweg hattı ile belirlenir. Bunlara örnek, Türkiye ile Yunanistan arasında sınır çizen Meriç ve Türkiye ile Gürcistan arasında aynı işlevi gören Arpaçay dır 19. Sınıraşan sular ise iki veya daha fazla ülkenin topraklarını kateden sular olarak tanımlanmaktadır. Dicle ve Fırat nehirleri bu çeşit suların en tipik örnekleridir. Sınıraşan sular üzerinde ortak egemenlik veya eşit egemenlik hakları meselesi en önemli tartışma noktalarından biri olarak öne çıkmaktadır. Konu ile ilgili birçok eserde kendisine atıfda bulunulan, bu alanın ünlü kuramcılarından Sauser Hall; Sınıraşan sular üzerinde co-imperium (ortak egemenlik) uzun süre ayakta tutulamaz. Suyun çıktığı ülkeler ile aktığı ülkeler arasında eşit egemenlik söz konusu olamaz. demektedir. Nitekim Türkiye nin Suriye ve Irak la olan su ihtilafı, bu iki ülkenin, Fırat ve Dicle nin daha kaynağında paylaşılması felsefesine dayanıyor. Bu yaklaşım, ortak egemenlik anlamına geliyor. Türkiye ise bu noktada sharing yanî paylaşma değil, allocation yanî tahsis ilkesini öne çıkarıyor. Bunda da equity yanî hakkaniyet ilkesine bağlı kalacağını vurguluyor. Her ne kadar Meriç Nehri örneğinde olduğu gibi, bir akarsu hem 18 Kapan, Suyun Stratejik Dalgaları, s. 292; Mehmet Şahin, Suriye nin Su Sorunu, Ortadoğu Siyasetinde Suriye, Ankara 2004, s ; Koluman, Su Sorunları ve Stratejileri, s Kapan, Suyun Stratejik Dalgaları, s. 30.

21 9 uluslararası su ve hem de sınıraşan (Bulgaristan-Türkiye+Yunanistan) su tanımına girebiliyor ise de, bu iki kavram çok farklı özellikler taşımaktadır 20. Dolayısıyla, ihtilafın kavramlarla ilgili kısmının net olarak anlaşılabilmesi için, öncelikle bu kavramların incelenerek ortaya konması gerekmektedir Ulusal akarsular Ulusal Akarsu kavramının tanımı üzerinde geniş bir görüş birliği bulunmaktadır. Buna göre Ulusal akarsular; kaynağından denize aktığı yere kadar, bir devletin hudutları içinde kalan akarsular olarak tanımlanmışlardır 21. Buradan önemli olan nehrin tamamının (kaynağından sona erdiği noktaya kadar) tek bir devletin sınırları içerisinde kalmasıdır. Ancak, nehrin sona eriş noktası her zaman denize kavuşmaz, nehir denize dökülmeden de doğduğu ülkede, örneğin bir göle dökülerek son bulabilir 22. Devletin ulusal akarsular üzerindeki faydalanma hak ve yetkisi, ülke egemenliğinin verdiği hak ve yetkilere dahil olduğundan, bu niteliği ile kesinlik ifade eder. Bu itibarla, ulusal akarsular tamamen milli hukuk hükümlerine tabi olup; uluslararası hukuka konu teşkil etmezler. Zira devletin kendi ülkesi içinde yer alan milli kaynakları değerlendirme biçimi ve bunlardan faydalanması konusu, devletin Ulusal yetkisi çerçevesinde olup, diğer devletleri ilgilendirmemektedir. Dolayısıyla bu konuda devletin kendi milli kaynakları üzerinde tam bir hareket serbestliği mevcuttur ve uluslararası hukuk, ülke devletinin bu yetkisini tanımakla yetinmektedir Uluslararası akarsular Devletlerarasındaki sınırları aşan bir su kaynağını tam olarak doğru bir şekilde tanımlayacak bir terim henüz günümüze kadar bulunamamıştır. Tarihin seyri esnasında, bu tür sulara; Sürekli sular, Milli olmayan sular, Ortak sular, Sınır teşkil eden sular vs. denilmiştir. Bu konu hakkındaki terimin tam olarak içinin doldurulamamasının en büyük nedeni ise, Ülkelerin karşılıklı menfaat İlişkileri dir. Nitekim ülkeler arasındaki bu karşılıklı çıkar ilişkileri sürdüğü suretçe de bu kavram kargaşasının süreceği de kesindir. 20 Kapan, Suyun Stratejik Dalgaları, s Cem Sar, Uluslararası Nehirlerden Endüstriyel ve Tarımsal Amaçlarla Faydalanma Hakkı, Ankara 1970, s Orhan Tiryaki, Sınıraşan Sular ve Ortadoğu da Su Sorunu, İstanbul, s Kapan, Suyun Stratejik Dalgaları, s. 35.

22 10 Bir tanıma göre; Uluslararası sular; akarsuyun coğrafi bakımından yakaları iki ya da daha fazla ülkenin egemenliği altındaki birbirini kesen veya ayıran sular dır 24. Milletlerarası Hukuk Derneği nin 1956 yılındaki Dubrovnik toplantısında karar altına alınan Dubrovnik İlkeleri ilk maddesine göre ise; Uluslararası akarsu, iki veya daha çok devletin ülkelerini kesen ya da ayıran akarsular dır 25. Birleşmiş Milletler Uluslararası Hukuk Komisyonu tarafından hazırlanan Uluslararası Su Yollarının Ulaşım Dışı Amaçlarla Kullanılması Hakkında Sözleşme Tasarısı nın 2/a maddesine göre; Uluslararası akarsu, çeşitli bölümleri değişik devletlerde bulunan akarsulardır şeklinde belirtilmiştir 26. Komisyon un bu yaklaşımına karşılık Türkiye, uluslararası akarsularla iki değişik biçimde karşılaşıldığını, bazı akarsuların iki ülke arasında sınır oluşturduğunu, diğer akarsuların ise bir ülke sınırlarından çıkıp diğer bir ülkeye girdiğini işaret etmekte ve uluslararası akarsu deyiminin yalnızca birinci tür nehirleri kapsaması, diğer gruptaki nehirlerin ise sınıraşan sular (transboundary watercourse) olarak adlandırılmasının daha doğru olacağını ısrarla belirtmektedir. Buna göre, sınıraşan sular kavramı, bir ülkede doğan ve denize doğru olan yolculuğunda doğduğu ülkenin sınırlarından çıkarak komşu ülke ya da ülkelerin sınırlarını aşıp onların topraklarından da geçen ve denize ulaşan sulardır Sınıraşan akarsular Konuya objektif ve adîl bir şekilde yaklaşıldığı taktirde sınıraşan sular kavramının tanımını yapmak gerekirse: Mecrası, kaynağından döküldüğü yere kadar, birden çok devletin ülkesini geçen/kateden sulara sınıraşan/sınır ötesi sular denir. şeklinde ifade edilebilir. Bu alanın ünlü kuramcılarından Sauser Hall; sınıraşan sular üzerinde ortak egemenlik uzun süre ayakta tutulamaz, suyun çıktığı ülkeler ile aktığı ülkeler arasında eşit egemenlik söz konusu olamaz, demektedir. Bu görüşe göre 24 Sar, Faydalanma Hakkı, s Kapan, Suyun Stratejik Dalgaları, s Sözleşme, B.M. Genel Kurulunun 21 Mayıs 1997 tarihinde yapılan toplantısında 3 aleyhte ve 23 çekimser oya karılık 103 oyla kabul edilmiştir. Türkiye, Çin Halk Cumhuriyeti ve Burundi aleyhte oy kullanmıştır. 52 ülke ise oy kullanmamıştır. 27 Tolga Bermek, Bir Uluslararası Uyuşmazlık Konusu olarak Fırat ve Dicle Nehirleri, Ankara Üniversitesi, S.B.E., Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Ankara 1999, s. 5.

23 11 sınıraşan sular Uluslararası Akarsular olarak nitelendirilemez ve bu doğrultuda da paylaşılamaz 28. Buna karşın, Suriye ve Irak taki hukukçular ile bu ülkelerle su konusunda ortak çıkarları olan bir takım Arap ve Avrupa devletleri, Fırat ve Dicle nehirlerinin uluslararası sular olarak değerlendirilmesi gerektiğini savunmaktadırlar. Bu düşüncelerinin altında ise şüphesiz ki ülkelerin karşılıklı menfaat ilişkileri bulunmaktadır Sınıraşan Akarsular Üzerine Doktrinler Uluslararası hukukun en kısa zamanda objektif ve adîl bir şekilde, sınıraşan sular üzerindeki faydalanma ve kullanım haklarını açık ve uygulanabilir bir şekilde tespit etmesi gerekir. Nitekim bu konuda faydalanma hakkının kapsamına ve sınırlarına ilişkin yerleşmiş ve kesin bir hukukî düzenlemenin bulunmaması; çatışan devletlere ait görüşler ve onların görüşlerini destekleyen yazarlara ait fikirler doğrultusunda, teamül kurallarının oluşmasına yönelik girişimleri başlatmış bulunmaktadır. Bu görüşlerin temelinde ise, hukukî olmaktan çok, siyasi nedenler yatmaktadır. Nitekim devletler yukarı ya da aşağı kıyıdaş 29 devlet olmalarına göre yanî bulundukları coğrafi konumlarına göre mevcut tezlerden birini savunmakta ya da yine kendi lehlerine göre yeni bir görüş ortaya sunmaktadırlar. Bu doğrultuda ise bu konu hakkında savunulan ve bilinen görüşler kısaca şunlardır Mutlak ülke egemenliği (Harmon) doktrini Yukarı kıyıdaş devletin faydalanma hakkına mutlak bir üstünlük tanıyan bu doktrin, genel olarak; yukarı kıyıdaş devletin, aşağı kıyıdaş devletin etkilenmesini göz 28 Koluman, Su Sorunları ve Stratejileri, s Kıyıdaş Ülkeler: İki ülke arasında ıslak sınır teşkil eden, uluslararası suların kıyısında bulunan ülkelerdir. Yukarı/Aşağı Kıyıdaş Ülkeler: Bu tanımlamalar sınıraşan sular için kullanılır. Akarsuların akış yönüne göre yukarı havza konumundaki ülkeler yukarı kıyıdaş, aşağı havza konumundaki ülkeler ise aşağı kıyıdaş, olarak adlandırılırlar. Sınıraşan su hüviyetine sahip olan Fırat Nehri için Türkiye yukarı kıyıdaş ülke, Suriye ve Irak ise aşağı kıyıdaş ülkelerdir. Suriye için ise; Türkiye yukarı kıyıdaş, Irak ise aşağı kıyıdaş ülkelerdir. Bir akarsuyun akış istikametine göre, akış yukarısına memba, akış aşağısına da mansap ismi verildiği için yukarı kıyıdaş ülkeye memba ülkesi, aşağı kıyıdaş ülkeye ise, mansap ülkesi denebilmektedir. (Bahattin Yanık, Türkiye deki Sınıraşan ve Sınır Oluşturan Su Kaynakları, İstanbul Teknik Üniversitesi, F.B.E., Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul 1997, s. 10.)

24 12 önünde bulundurmadan, akarsuların sularını dilediği gibi, herhangi bir sınırlamaya tabi olmadan saptırabilmesi ya da kullanabilmesi olarak tanımlanmaktadır 30. Ancak, aşağı kıyıdaş devletin varlığını yok sayan bu doktrin uluslararası hukuk ilkelerine ve eşitlik anlayışına uygun olmadığından dolayı günümüzde (bu konu ile ilgili olan hem yukarı ve hem de aşağı kıyıdaş devletler tarafından) benimsenmemektedir Doğal durumun bütünlüğü doktrini Bu doktrin, aşağı kıyıdaş devletlerin, sınıraşan akarsulardan faydalanmasına imkân vermek için Mutlak Ülke Egemenliği Doktrini ne zıt bir görüş olarak ileri sürülmüştür 31. Buna göre; yukarı kıyıdaş devlet, hiçbir şekilde aşağı kıyıdaş devletin, sınıraşan akarsulardaki haklarına zarar verecek şekilde suyu saptıramaz, kesemez, akışını yapay olarak artıramaz veya eksiltemez. Bu doğrultuda; yukarı kıyıdaş devlet, sınıraşan sularda aşağı kıyıdaş devletin onayını almadan faydalanma eylemlerine geçemeyecek ve faydalanma hakkını kullanamayacaktır. Yanî, bu doktrin sınıraşan suların kullanılmasında aşağı kıyıdaş devlete bir çeşit veto hakkı tanımaktadır 32. Buna göre ise; Nil nehri sularından yalnız Mısır faydalanabilecekken yine aynı şekilde Fırat nehri sularından ise tümüyle sadece Irak faydalanabilecektir. Neticede; nasıl Mutlak ülke egemenliği doktrini aşağı kıyıdaş devleti yok sayıyorsa bu sefer de Doğal durumun bütünlüğü doktrini, yukarı kıyıdaş devleti yok saymaktadır. Bu doğrultuda ise, bu doktrinde çok uç bir noktada olduğundan dolayı günümüz dünyasında kabul görmemiştir Ön kullanımın üstünlüğü doktrini Bu doktrine göre, arazisindeki suları diğer kıyıdaşlara göre daha önce kullanmaya başlayan malikin, bu kullanımı devam ettiği sürece, bu sular üzerinde bir çeşit kazanılmış hakkı vardır. Diğer kıyıdaşların, aynı sulardan yararlanırken ilk kullanan kıyıdaşın bu mutlak kazanılmış hakkını etkilememeleri gerekir. Ancak, bu kazanılmış hak kapsamında ülke topraklarına akan bütün sular girmez. Sadece, fayda 30 Mustafa Bir, Akarsulardan Faydalanma ve Türkiye nin Uluslararası Hukuk İlgilendiren Akarsuları, Ankara Üniversitesi, Hukuk Fakültesi, Yayımlanmamış Doktora Tezi, Ankara 1986, s Sar, Faydalanma Hakkı, s. 220; Bir, Türkiye nin Uluslararası Hukuku İlgilendiren Akarsuları, s Kapan, Suyun Stratejik Dalgaları, s. 116.

25 13 sağlayan, bir başka deyişle, fiilen ön kullanıma konu olan sular girer 33. Bu arada, ön kullanımın üstünlüğü doktrini, uluslararası alanda; doğal ya da tarihi, kazanılmış ve kadim haklar olarak değişik terimlerle ifade edilmesine karşın, hepsi aynı kavramı belirtmektedir 34. Doktrinin özünü teşkil eden, kazanılmış haklara zarar vermeme yükümlülüğü genelde yukarı kıyıdaş devlet açısından söz konusudur. Kazanılmış haklara zarar verebilecek durumda olan sürekli olarak yukarı kıyıdaş devlettir. Aşağı kıyıdaş devletin hemen hemen böyle bir imkânı yoktur. Bu açıdan değerlendirildiğinde, kıyıdaş devletlerin kullanımlarına zarar verilmesine ilişkin hukuki sorunlar daha çok aşağı kıyıdaş devlet açısından ortaya çıkar. Diğer taraftan, aşağı kıyıdaş devletlerin nehirlerden faydalanmaya daha önce başladıkları da bir gerçektir. Zira herhangi bir akarsuyun etrafında yerleşme ve endüstri faaliyetleri çoğunlukla akarsuların ağızlarına yakın yerlerde, mecraların aşağısında başlamaktadır. Nüfus yoğunlaşması ve endüstriyel gelişme akarsuyun mecrasının yukarısına doğru nadiren gelişmektedir 35. Neticede, bu ön kullanımın üstünlüğü doktrinine, aşağı kıyıdaş devletler açıklanan bu sebeplerden dolayı başvurmakta ve kıyıdaş olduğu nehirlerden faydalanma hakkının kapsamını genişletmeye çalışmaktadırlar Adil (hakkaniyete uygun) kullanım doktrini Konuyla ilgili antlaşmalara, yargı kararlarına ve bilimsel çalışmalara bakıldığında, teori ya da prensibe verilen ad hususunda bir birlik olmadığı görülmektedir. Hakça faydalanma, adil kullanım, optimum faydalanma, hakça katılım, hakça paylaşım faydacı (veya makul) kullanım ve hakkaniyete uygun kullanım terimleri bir arada kullanılmaktadır 37. Adil kullanım doktrini; iki ya da daha fazla devletin sınırlarını oluşturan ya da bu sınırları aşan bir nehrin sularını, makul ve yararlı bir biçimde kullanma hususunu ve tüm kıyıdaşların eşit haklara sahip olmasını öngörmektedir. Adil kullanım doktrinini en ayrıntılı şekilde inceleyen Amerikalı hukukçu Lipper ise, bu doktrin şu şekilde 33 Tiryakî, Ortadoğu da Su Sorunu, s Sar, Faydalanma Hakkı, s ; Tiryaki, Ortadoğu da Su Sorunu, s Vedat Durmazuçar, Ortadoğu da Suyun Artan Stratejik Değeri, İstanbul 2003, s Durmazuçar, Suyun Artan Stratejik Değeri, s Tacettin Şimşek, Sınıraşan Suyollarından Hakça ve Makul Faydalanma, Gazi Üniversitesi, S.B.E., Yayımlanmamış Doktora Tezi, Ankara 1997, s. 64.

26 14 tanımlamaktadır: Adil kullanım, kıyıdaş devletler arasında uluslararası (sınıraşan sınır teşkil eden) akarsuların sularının, her birinin haklı ekonomik ve sosyal ihtiyaçları uyarınca, hepsine azami fayda ve her birine asgari zarar verecek şekilde bölüştürülmesidir 38 demektedir. Hak eşitliğinden kasıt ise, her bir kıyıdaş devletin, diğer kıyıdaşlarla aynı nitelikli haklara sahip olarak, sudan ihtiyaçları ölçüsünde yararlanmasıdır. Bu, kıyıdaş devletlerin birbirlerine en az zarar vererek, ihtiyaçlarını en geniş ölçüde karşılamasını da sağlayacaktır. Hakça ve Makul Faydalanma Teorisi, beş unsuru içermektedir 39 : a-) Suyolunun kullanımında, hakların eşitliği söz konusudur, b-) Hakların eşitliği, suyun eşit taksimi anlamına gelmez, c-) Hakça ve makul faydalanma, faydacı bir kavramı ifade etmektedir. d-) Kavram, suyun faydalanma amacıyla kullanımı ile ilgilidir, e-) Kullanıcıların güncel ihtiyaçları karşılanamamış iken, gelecekteki ihtiyaç için su tutmak hakça faydalanmaya aykırıdır. Bu doktrinlerin yanı sıra, ayrıca çok daha yeni olan ve son dönemlerde Birleşmiş Milletler Teşkilatı marifetiyle yürütülen çalışmalar esnasında ortaya konmuş olan ve Adil Kullanım doktrini ile birbirine paralellik gösteren yani içerdiği kapsam bakımından birbirine yakın olan Akılcı ve Hakça Kullanım Doktrini bulunmaktadır Sınıraşan Akarsular Üzerine Hukuki Çalışmalar Suyolunun ulaşım amacıyla kullanılmasıyla ilgili uluslararası anlaşmalar yüzyıllardan beri yapılmakta olduğu için bu kullanımla ilgili kurallar belirlenmiş ve benimsenmiştir. Buna karşın, Sınıraşan suların ulaşım dışı amaçlarla kullanımı, ancak geçen yüzyılın sonlarında ve yirminci yüzyılın başlarında anlaşmazlık konusu olmaya başladığı için, bu alandaki kural oluşturma çalışmaları da içinde bulunduğumuz yüzyılın başlarında başlamıştır 41. Bu doğrultuda ise: Birleşmiş Milletler Uluslararası Adalet Divanı (UAD) statüsünün 38. maddesi, uluslararası hukukun kaynaklarını; antlaşmalar, 38 Sar, Faydalanma Hakkı, s. 299; Vefa Toklu, Su Sorunu Uluslararası Hukuk ve Türkiye, Ankara 1999, s Şimşek, Hakça ve Makul Faydalanma, s. 65; Toklu, Uluslararası Hukuk ve Türkiye, Ankara 1999, s Adil Kullanım Doktirini ile Akılcı ve Hakça Kullanım Doktrini birbirine paralel olduğu için burada değinilmemiştir. 41 Abdülkadir Dursun, Kutsal Topraklar ve Paylaşılamayan Sular: Fırat-Dicle, İstanbul 2006, s. 56.

27 15 teamüller, hukukun genel ilkeleri, mahkeme kararları ve doktrin olarak belirtmiştir 42. Bu sınıflandırma içerisinde antlaşmalar, teamüller ve hukukun genel ilkeleri uluslararası hukukun asli kaynaklarını, mahkeme kararları ve doktrinler ise yardımcı kaynaklarını oluşturmaktadır. Ancak, henüz günümüze kadar devletlerin, uluslararası hukuk açısından ülkelerinde bulunan suyolları veya su sistemleri ile ilgili hak ve yükümlülüklerini belirleyen kapsamlı kural veya ilkeler, tam olarak şekillendirilmiş değildir. Birçok sınıraşan akarsu için, taraf ülkeler arasında varılmış anlaşmalardan hiçbirini, başka bir sınıraşan akarsuya aynen uygulamak mümkün değildir. Bu anlaşmaların her biri değişik koşul ve durumu yansıttıklarından ve bazen benzer sorunlara dahi farklı çözümler getirdiklerinden, yapılan anlaşmalar sınıraşan suların ulaşım dışı amaçlarla kullanımına ilişkin genel kabul görmüş hukuk kurallarının oluşumunu sağlayamamıştır. Ancak, yine de, Uluslararası Hukuk Enstitüsü nün; 1911 Madrid Bildirisi ve 1961 Salzburg Kararı, Uluslararası Hukuk Derneği nin; 1956 (Dubrovnik), 1958 (New York), 1960 ve 1966 tarihli (Helsinki)bildirileri ile, Uluslararası Hukuk Komisyonu nun; 1978, 1989, 1991 ve 1994 tarihli raporları bu alanda yapılan çalışmaların en önemlilerindendir Uluslararası hukuk enstitüsü Uluslararası Hukuk Enstitüsü, 1910 yılında birden çok devlet tarafından kullanılan akarsulardan ulaşım dışındaki faydalanmaları gündemine almış ve 1911 yılında, uluslararası suların ulaşım dışında kullanımlarına ilişkin Madrid Bildirisi yayımlanmıştır 44. Genel olarak, kıyıdaş devletlerin faydalanmalarına verilebilecek ciddi zararı kesin olarak yasaklayan, böylece o dönemde hakim doktrin olan Harmon Doktrini ne de ters düşen bu karar, akarsuları da sınır oluşturan ve ülkeleri kesenler olarak iki kategoride değerlendirmiştir 45. Uluslararası Hukuk Enstitüsü nün 1961 tarihli Salzburg Kararı da, bütün kıyıdaşların şehir sularından eş değerde faydalanma haklarını tanıyan, ancak, bir devletin bir nehrin ya da bir hidrografik havzanın sularında, başka devletlerin aynı suları 42 Aslan Gündüz, Milletlerarası Hukuk ve Milletlerarası Teşkilatlar Hakkında Temel Metinler, İstanbul 1994, s Dursun, Fırat-Dicle, s. 56; Neşet Akmandar, Ortadoğu Ülkelerinde Su Sorunu, Ankara 1994, s Toklu, Uluslararası Hukuk ve Türkiye, s Sar, Faydalanma Hakkı, s ; Toklu, Uluslararası Hukuk ve Türkiye, s. 33.; Rauf Versan, Güneydoğu Anadolu Projesi ve Hukuk Açısından Türk-Arap İlişkileri, Su Sorunu, Türkiye ve Ortadoğu, İstanbul 1993, s. 443.

28 16 kullanma imkânlarını ciddi olarak etkileyen kullanımlarını ve inşaatlarını yasaklayan bir yaklaşım ortaya koymuştur Uluslararası hukuk derneği Uluslararası Hukuk Derneği, bağımsız bir uluslararası kurum olarak ilk çalışmalarına 1956 yılında başlamış ve kodifikasyona 47 yönelik çalışmalara büyük katkılarda bulunmuştur. Dernek, 1956 Dubrovnik Toplantısı nda; birden fazla devlet tarafından kullanılan akarsuları uluslararası akarsu olarak tanımlarken, iki ya da daha fazla devlet arasındaki veya iki ya da daha fazla devletin içinden geçen akarsular biçiminde değerlendirmiş ve oybirliği ile şu ilkeleri kabul etmiştir 48 : Her devlet uluslararası akarsuların kendi ülkesindeki bölümünden yararlanırken, bu kullanımın diğer devletlere etkilerini göz önünde tutacaktır. Devlet, diğer devlete zarar verdiği ölçüde kamusal ve özel eylemlerden sorumlu olacaktır. Akarsulardan faydalanmada; her devletin makul kullanım hakkı, her devletin o akarsuyun sularına bağımlılığı, karşılaştırmalı sosyal ve ekonomik kazançlar, ilgili devletler arasındaki mevcut antlaşmalar ve mevcut kullanımlar dikkate alınacaktır. Yine, Uluslararası Hukuk Derneği nin, 1958 yılında New York da yaptığı 48. toplantısında ise konu ile ilgili olarak aldığı kararda birden fazla ülkeden geçen nehirlerde devletlerin kendi ülkelerinde yapacakları faaliyetler ile diğerlerine zarar vermemelerini ve bu hususta iyi niyet kurallarını göz önünde bulundurmalarını, iyi niyet kurallarının da her münferit olayda ortaya çıkacak şartlara göre tespit edilebileceğini bildirmiştir 49. Neticede, UHD nin 1958 ve 1960 kararları, kıyıdaşların eş değer faydalanma haklarının teyit edildiği ve bu doğrultuda da Helsinki Kuralları na giden yolun adımları olarak değerlendirilebilir. Nitekim, UHD 1966 yılında gerçekleştirdiği toplantı ile kodifikasyon konusunda önemli bir girişimde bulunmuştur. Yapılan çalışmalar sonucunda, bağlayıcı özelliği olmayan bazı kurallar tavsiye niteliğinde kabul edilmiştir. 46 Sar, Faydalanma Hakkı, s ; Toklu, Uluslararası Hukuk ve Türkiye, s Kodifikasyon: Uluslararası hukuk kurallarının sistematik biçimde yazılarak düzenlenmesine verilen addır. 48 Toklu, Uluslararası Hukuk ve Türkiye, s. 33.; Dursun, Fırat-Dicle, s ; Kapan, Suyun Stratejik Dalgaları, s Versan, Türk-Arap İlişkileri, s. 444.

29 17 Kurallar bağlayıcı olmamakla beraber, daha sonraki yıllarda bu konudaki çalışmalara ışık tutar mahiyet kazanmıştır 50. Bu doğrultuda, Helsinki de yapılan çalışmalarda sınıraşan sular, uluslararası su toplama havzaları olarak ele alınmıştır. Söz konusu kurallarda, sınıraşan havza sularının, hakça ve makul bir şekilde kullanımının gerektiği öngörülmüştür 51. Aynı zamanda kural, hakça ve makul bir kullanımın ortaya konabilmesi için sınırlayıcı olmamakla birlikte bazı kriterlerin esas alınabileceğini belirtirken, herhangi bir tahsis için bütün faktörlerin dikkate alınması gerektiğini vurgulamıştır Uluslararası hukuk komisyonu Birleşmiş Milletler, uluslararası nehirlerin ulaşım dışı amaçlarla işletilmesi ve kullanılmasının yarattığı hukukî sorunların incelenmesine 1959 yılında başlamıştır. Ancak, 1970 yılına kadar bir gelişme kaydedilemeyince Birleşmiş Milletler Genel Kurulu, 8 Aralık 1970 tarih ve 2669 sayılı tavsiye kararıyla 53 Birleşmiş Milletlerin kodifikasyon organı olan Uluslararası Hukuk Komisyonu nu Uluslararası Su Yollarının Ulaşım Dışı Amaçlarla Kullanılmasına İlişkin Hukuk u oluşturmak ve aşamalı olarak geliştirmekle görevlendirmiştir 54. Uluslararası Hukuk Komisyonu, 1971 yılından itibaren bu konuda çok sayıda rapor hazırlayıp, yayımlamasına karşın, ancak, 1991 yılında geçici olarak ilk okuma sonucunda kabul ettiği bir Maddeler Taslağı ortaya çıkarmıştır. Maddeler Taslağı nın ikinci okumasının ve düzeltmelerinin yapılması; devletlerin bu konudaki görüşlerinin alınmasından sonra ortaya çıkan Taslak, önce 7-25 Ekim 1996 tarihleri arasında Genel Kurula bağlı Altıncı Komisyonun Çalışma Grubu olarak yaptığı toplantıda ele alınmış ve daha sonra 24 Mart 4 Nisan 1997 tarihleri arasında, yine aynı usulle yapılan toplantıda, Türkiye, Fransa ve Çin in aleyhte oy vermesine ve 18 devletin çekimser kalmasına karşın 42 devletin lehte oy kullanmasıyla son şeklini almıştır Toklu, Uluslararası Hukuk ve Türkiye, s Bulloch Darwish, Su Savaşları, s ; Özden Bilen, Ortadoğu da Su Sorunları ve Türkiye, Ankara 2000, s. 78.; Toklu, Uluslararası Hukuk ve Türkiye, s Toklu, Uluslararası Hukuk ve Türkiye, s. 34; Akmanlar, Ortadoğu Ülkelerinde Su Sorunu, s İbrahim Kaya, Türkiye nin Sınıraşan ve Bölgesel Sular Politikası: Hidropolitik ve Hukuksal Bir Yaklaşım, Türkiye nin Dış, Ekonomik, Sosyal ve İdari Politikaları, Ankara 2003, s Esra Bilgiç, Su Sorunu: Fırat, Dicle ve Asi Nehirleri Örnekleri, Atılım Üniversitesi, S.B.E., Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Ankara 2006, s Toklu, Uluslararası Hukuk ve Türkiye, s. 36.; Kapan, Suyun Stratejik Dalgaları, s. 151.

30 18 Haziran ayında B.M. Genel Kuruluna sunulması beklenen tasarı, 21 Mayıs 1997 tarihinde B.M. Genel Kurulu nda aceleyle oylanarak kabul edilmiştir. Oylamaya 185 üyenin 133 ü katılmış ve sözleşme 103 kabul, 3 red ve 27 çekimser oyla kabul edilmiştir 56. Ancak, bu oylama bir takım sorunları da beraberinde getirmiştir. Nitekim sözleşme iki veya daha fazla ülke topraklarından geçen bütün nehirleri Uluslararası Nehirler olarak değerlendirmekle birlikte ayrıca yukarı havza ülkelerinin su kullanımı ile ilgili düzenlemeleri önceden aşağı havza ülkelerine bildirmesi gerektiğini ve bu süre içerisinde de projelerini altışar aylık sürelerle durdurmasını belirtmektedir. Bunun yanında, sözleşme, uluslararası toplumun bütününün ve özellikle halen bu konudaki sorunların henüz çözümlenemediği bölgelerdeki devletlerin çok büyük bir bölümünün iradelerini yansıtmaktan uzaktır. Nitekim, Irak ve Lübnan ın katılmadığı oylamada; Türkiye, Çin ve Burundi ret oyu; ABD, İngiltere, Rusya, Suudi Arabistan, Bangladeş, İran, Ürdün, Sudan, Suriye ve Yemen vb. olumlu oy kullanmış, Bulgaristan, Kolombiya, Mısır, Etiyopya, Fransa, Hindistan, İsrail ve Pakistan vb. ülkeler ise çekimser kalmışlardır 57. Fransa Daimi Temsilcisi Alaîn dejammet in de telaşla, özenmeden ve partizan zihniyetle hazırlandığını, alelacele oylandığını ve vahim hatalar yapılarak sonucun lekelendiğini belirterek değerlendirdiği sözleşme, 35 ülkenin onay, kabul, muvafakat veya katılmasını takip eden doksanıncı günde yürürlüğe girecekti ancak, oylamada Türkiye nin karşı çıktığı sözleşme Mart 2003 te B.M. üyesi ancak 12 ülke (B.M. ülkelerinin %5 i) tarafından onaylanmıştır ve sözleşme bu haliyle uluslararası destekten mahrum bir çalışma olarak değerlendirilmektedir Bilen, Su Sorunları ve Türkiye, s. 80.; Dursun, Fırat-Dicle, s ; Kapan, Suyun Stratejik Dalgaları, s Toklu, Uluslararası Hukuk ve Türkiye, s. 37.; Bilen, Fırat-Dicle, s. 80.; Devran Çetinkaya, Türkiye deki Su Kaynaklarının Gelecekte Türkiye-Suriye İlişkilerini Nasıl Etkileyeceğini İnceleyiniz, İstanbul 2002, s Hasan İlker Öz, Ortadoğu da Su Sorunu ve Türkiye nin Güvenlik Politikası, Dokuz Eylül Üniversitesi, S.B.E., Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İzmir 2005, s. 27.