yaşadığımız feminizme dair... 1

Transkript

1 yaşadığımız feminizme dair... 1 son günlerde bir tartışmaya rastlıyorum: I. kuşak ve II. kuşak feministlerin ya da yaşlı feministlerle genç feministlerin farklılıkları, ortaklıkları, birbirlerinden hoşnutsuzlukları... feminist hareketin türkiye'deki tarihinin inceleme ve tartışma gerektiren birçok noktası olduğunu düşünmekle birlikte, tartışmanın böylesine kör bir noktada dönüp dolaşabileceği olasılığı açıkçası beni kaygılandırıyor. hem bu kaygıyla, hem de geç kalındığını düşündüğüm bir tartışmaya bir yerden başlamak /katılmak dileğiyle kendi tarafımdan görünenleri yazmak istedim: feminizmin türkiye'deki tarihini, 1984'te kadın çevresinin kuruluşuyla başlatıyorum. 2 bu kabul 1984'ten önce feministlerin olmadığı anlamına gelmiyor. çeşitli örgütlülükler/hareketler içinde, kadınlar için, feminist denebilecek taleplere, düşüncelere cumhuriyet tarihi boyunca, hatta osmanlı'da da rastlamak olanaklı. ancak, bunların tek tek feminist kadınlar, feminist düşünceler olmanın ötesine geçip, kendini tanımlayabilmiş ve ortak bir kimlik edinebilmiş olduğu söylenemez. dolayısıyla bir feminist hareketten sözetmenin olanaklı olduğunu düşünmüyorum. çoğumuz, kadın çevresinin yayınladığı kitaplarla, o ana dek, bölük pörçük farkettiklerimizin, sezdiklerimizin netleştiği ve dile geldiği bir süreç yaşadık: bu süreçte, kitaplarda anlatılanlar kendilerinde karşılığını buldukça, kadınlar, birbirlerini bulmaya başladılar. önceleri birbirlerinden habersiz grupçuklar halindeydiler. bir taraftan harıl harıl okuyup tartışırken birbirlerini bulma çabaları artıyor ve sayısal olarak da çoğalıyorlardı. çoğaldıkça ve okunanlar politik karşılıklarını yaratmaya başladıkça küçük grupçuklar yanyana gelerek tartışmaya ve eylemler tasarlamaya başladılar. bu süreç, ilk kez kendini dayağa karşı kampanya da somutlaştıran bir kimlik kazanma çabasının ideolojik tarafının oluşturulma süreciydi adeta. burada bir noktanın önemli olduğunu düşünüyorum: kitapları yayına hazırlayanların ve kitaplarda anlatılanların kafalarında yansısını bulduğu ilk kadınların, ağırlıkla, sosyalist kadınlar, geçmişte ya da o gün sol gruplarla bir biçimde ilişkili olmuş/olan kadınlar olduğunu söylemek sanırım çok da hatalı olmaz. bunun nedenleri arasında, sol çevrelerin ve ideolojilerin kadınlarda umutsuzluk yaratmış olması, hayatlarında yeniden sorgulanmalarını gerektirecek kadar köklü değişikler olmuş olması gösterilebilir. bu karakterin, hareketi baştan feminist olamama talihsizliğine uğrattığını ve bunun, hareketin seyrinde belirleyici olmuş olduğunu düşünüyorum; hem tekil sosyalistliklerin, hem de sol muhalefetin açmazları nedeniyle. kadınlar birbirlerinden haberdar oldukça eylemleri de kalabalıklaşıyordu. bilgi edinmenin yerini 1 feminist harekete dair değerlendirmelerin yapıldığı bir yazı ve bir röportaj yayınlandı: Feminizmin On Yılı, Gülnur Savran/Nesrin Tura, Sınıf Bilinci, s: 15-80'li Yıllarda Türkiye'de Feminizm, Ayşe Düzkan ile Meltem Ahıska nın röportajı, Defter, s: 21 ayrıca, Çok İmzalı ve Çok Öznel Bir Kronoloji Denemesi, Stella Ovadia, Birikim, s:59 2 son zamanlarda osmanlı da kadın hareketi adlandırmasıyla, bu konuda araştırmalar yayınlanıyor, tartışmalar yapılıyor. bize yeni açılımlar kazandırıyorlar. ancak, bir feminist hareketten bahsedilip bahsedilemeyeceği, ya da yetmiş sonrası feminizmin düzyada kazanmaya başladığı içerikte bir feminizmden sözedilip edilemeyeceği konusunda kuşkularım var. o dönem kadınların çabasının, belirlenmiş bir toplumsal şekillenişte yer edinmek, yani cins ayrımcılığına karşı olmak doğrultusunda olduğunu düşünüyorum. oysa, feminizmin bundan öte bir anlamı olduğuna inanıyorum: cins egemenliğine de karşı olmak, toplumsal şekillenişi değiştirmek ve belki toplumsallığı da reddetmek gibi... tarihi kendimle başlatıyormuş gibi olmak istemiyorum, ama bu ikircikliğime rağmen feminist hareketin bu coğrafyadaki tarihini 1984 le başlatıyorum.

2 eylemlerin tartışılması almaya başladı. eylemlerin öncesinde ve sonrasında yapılan tartışmalarda, kadınlar, aslında sosyalizm anlayışlarından kaynaklanan kadın sorunu yaklaşımlarında ayrışmaya başladılar. ayrışmalara rağmen, parçalardan bazıları bir süre bazılarıysa daha uzun süre çeşitli gerekçelerle biraraya gelebildiler. bu arada dağılıp, başka bileşenlerle de olsa tekrar tekrar oluşan bilinç yükseltme grupları vardı. bugün farklılaşmışlıklara rağmen, bilinç yükseltme gruplarında beraber olmuş kadınlar, gerektiğinde biraraya gelebiliyorlar; birbirleri için herşeye rağmen, deyim yerindeyse, ne atılabilir ne satılabilir duruma geldiler. o dönemi karakterize eden şeylerden birinin bu ruh halinin yaratılabilmiş olması olduğunu düşünüyorum. kadın sorunu ; bağımsız kadınhareketi ; hedef kitle feminist hareketin bileşenlerinin önemli bir kısmının sosyalist kökenli kadınlar olması bazı tartışmaları da beraberinde getirdi. öncelikle, o günlerde kendini feminist olarak adlandırmak cesaret isteyen birşeydi. feminist, ya lezbiyendi ya da orospuydu; aslında herkesle yatmak olan cinsel özgürlüğü istemekti. sosyalist kadınlar için, bunlara ek olarak, mücadeleyi bölmek ve burjuva ideolojisine teslim olmuş, küçük burjuva mücadele kaçkını kadınlar olarak suçlanmak da vardı; hem kendi arkadaşları olan erkeklerce, hem de başka sol çevrelerce. zaten o dönem kadın sorunu nu gündemlerine almış sol çevreler reformist lerdi! saldırılar, haklılıkları konusunda tamamen ikna olamamış bu kadınlar için kolay katlanılır cinsten değildi. bu nedenle -zamanın terminolojisiyle- solcu kadınlar, utangaç feministlik yaparak kendilerinin kadın sorunu ile ilgilendikleri ve bağımsız kadın hareketini yaratmak için uğraştıkları noktasında savunma halindeydiler. (daha sonradan feministliklerini ilan eden kadınların başına hiç hoş olmayan, bazen de trajediye dönüşen şeyler geldiğini hatırlıyorum.) bir kadın sorunu tanımlanmaya çalışılıyordu. bu süreçte, çeşitli sosyalizm yorumlarının ve pratiklerinin, birçok noktada açıcı olmuş olsalar da, o günlerde oldukça önemli bir noktada, feminist hareketi ketlediklerini düşünüyorum. özellikle bağımsız kadın hareketi kavramının öne çıkarılıp tartışılması, oldukça yanıltıcı oldu. neden bağımsız, kimden bağımsız, nasıl bağımsız sorularını çokça soruyorduk ve yanıtlarımız, bence, hep biryerlerde birbirleriyle çelişiyordu. bu tartışmalar, sadece kadınların sol çevrelerle yakınlıklarından kaynaklanıyordu kanımca. bir bağımlılık olmasaydı ya da aklımızın bir köşesinde bağımlı olması gerektiği düşünülmeseydi, bağımsızlık tartışması da yapılmazdı sanırım. bir başka tartışma da hedef kitle tartışmasıydı. kadın hareketinin hangi sınıftan kadınları hedeflemesi gerektiği konusunda -ileride özellikle solcu kadınlar arasında ayrım yaratacak- bir tartışma, kadınların sosyalistlikleri ve feministlikleri arasındaki salınımlarından kaynaklanarak sürüyordu. bu sorunun, yine sosyalizm anlayışlarına da bağlı olarak sosyalist ve feminist olan kadınlarıntartışması olabileceğini, ama feminist hareketin bütününün sorunu olması gerekmediğini düşünüyorum. bu tartışmalar, sosyalist kadınların, sosyalist kimliklerinin yetersizliğini açıktan kabul edememeleri, ama nesnel durumun onları getirdiği noktada da kabule zorlanıyor olmalarından kaynaklanan şizofrenliği yenme, haklı olduklarına inanma/inandırma çabalarının ürünleriydi. açıktan bunu kabul edebileselerdi, sosyalist ve feminist kimlikleri arasında yine bölüneceklerdi belki ama, kendi konumlanışlarından kaynaklanan sorunları feminist hareketin bütününün sorunlarıymış gibi görmeyeceklerdi. (belki bu noktaya ulaşmış olmam, o tartışmaları yapmış olmamın ürünüdür.)

3 utangaç feminist solcu kadınlar bir bölüm solcu kadın vardı ki, bunlar, sorunun feministlerce yapılmış tanımlarına pek itibar etmezlerdi. onların esas dertleri, üyelerinin ya da bileşenlerinin kadın olduğu yapılaşmalar oluşturarak, kadınları politik hatlarına kazandırmaktı. sorunun da bu şekilde zaten çözüleceğini iddia ediyorlardı. feministliği açıktan kabul edenler için de bu noktada fazla sorun yoktu. ama utangaç feministler için oldukça sancılı bir süreç yaşatmaya başladı bu ayrışmalar: bazılar tanımlanmış sosyalistlikleri ile tanımlanmamış, sezilen feministlikleri arasında çözümsüzlüğe gittiler. tanımlanmış sosyalistliklerini, yaşadıkları hayatın gösterdikleriyle yeniden tanımlamak yerine kolay yol seçerek `feministliklerini' bırakarak tanımlanmış sosyalistliklerine geri döndüler. erkek merkezli bakışlarıyla, onlarla uyumlu yaşamayı tercih ettiler. diğerleri, ya ilişkilerin dışında bırakıldılar ya da kendileri bunu seçtiler. solcu kadınlar ın kendi aralarında yaşanan bu ayrışma, o güne kadar, hep birlikte elde ettikleri iç kazanımları yerle bir etti. hepsini değil tabii ki, erkeklerin de hemfikir oldukları, onayladıkları şeyler varlıklarını korudular. artık toplantılarda kadınların olmaması sorun teşkil ediyor. bu sorunu ortadan kaldırmak için numunelik bir-iki kadın bulunup, bir köşeye -baş köşeyeoturtuluyor; ama sadece oturtuluyor. hâlâ uzaktan bakınca görülebilen kadın sayısında bir değişiklik yok. tıkanıklık ve geride kalanlar fakat bu arada, önemli bir şey daha vardı: her ne kadar karşı çıkmış da olsalar, feministliği tercih eden/ettirilen kadınlar uzun süre sol bir çevre içinde yer aldıklarından, farkında olmadan oranın izlerini taşıyorlardı. sosyalizmin tanımlanmışlıklarına karşı feminizmin bilinmezleri vardı ve uzun süre yıllarca alışık oldukları bu pencereden feminizme bakmışlardı. şimdi o pencerden çıkınca, adeta sudan çıkmış balığa dönmüşlerdi. yıllardır, yazılı ve sözlü tartışmalarının gündemini, ağırlıklı olarak, sol yapılarla, solcularla ilişkiler oluşturdu. hareketin kendi kimliğine ve taleplerine değin tartışmalarda başlangıçtakilerin ötesine geçilemedi. buna ek olarak, dünyadaki feminist hareketlere ilişkin bilgi akışı da, geniş bir bölüm için kesilince, hareket sadece eylemsel değil kavramsal tıkanıklığa da düştü. bugün bir cins hareketinden söz etmek olanaklı değil kanımca. irili ufaklı birçok kadın topluluğu var. ve eminim ki, bilmediğimiz yerlerde daha başkaları da var. ama bunların bırakalım ortak çalışmalar yapmalarını, çoğu zaman birbirlerinden haberdar bile değiller. haberdar olanlarınsa aralarındaki ilişkileri geliştirmek doğrultusunda çaba gösterdiklerini söylemek ne yazık ki olanaklı değil. herkes, kendi tutturduğu yolda birşeyler yapıyor. bunların toplamı da feminist hareketi oluşturmuyor. bu görüntüyü 84 'ün hemen ardından gelen süreçtekine benzetiyorum. üstelik bu ilk yükselişin bırakmış olduğu şeyler var: öncelikle mor çatı, sığınma evleri, kadın eserleri kütüphanesi, istanbul üniversitesinin kadın araştırmaları merkezi, kadın bakanlığı girişimi ve bizzat bu küçük gruplar. bunların dışında, çeşitli politikaların bu alanda izledikleri yöntemlerde değişiklikler yapmalarında; aralarındaki egemenlik ilişkisinin yokolmadığı, ama inceldiği ve farklılaştığı modern kadın ve erkek tiplemelerinin ortaya çıkışında; bu tiplemeleri besleyen kadın ve erkek dergilerinin yayınlanmaya başlamasında; bu tiplemelerin dışına çıkmadığı, bu kadınlar ve erkekler arasında oluşmuş olan yeni dengeyi bozmadığı sürece, feminizmin tartışılabilir ve kabul edilebilir kılınmasında; herşeye rağmen kadınların kendilerine daha güvenli ve bir kez kadınlığı farketmelerinden dolayı kendilerini aşabilecek duruma gelmelerinde; soruna itibar etmeyen solcu kadınların bu noktayı sorgulamalarında; sendikalarda, partilerde kadın komisyonlarının kurulup,

4 oralarda kadınların taleplerinin dile getirilmesinde; bazı erkeklerin kendi rollerini sorgulamaya başlamalarında; yeni bir ahlağa, kimliğe doğru yola çıkarken savrulmaların yaşanıyor olmasında da önemli bir payı var feminist hareketin. I. kuşak II. kuşak öncelikle kuşak ayrımlaştırmasını hangi ölçüte göre yapacağımıza karar vermek zorundayız. yaşa göre mi? bunun ölçüt olmayacağı çok açık. sanırım, bunun bir ölçüt olabileceği yanılsaması şu an varolan kadın topluluklarının bileşimlerinin ağırlıklı olarak genç kadınlar olmasından kaynaklanıyor. kronolojik yaşın bir ölçüt olması, baz kadınlara haksızlık olduğu gibi, bazılarına da hiç haketmedikleri halde değer atfetmek olur. bir hareket ya da düşünce ortaklığı, bileşenlerinin temel bazı konularda anlaşmışlıkları üzerine kurulur. ancak, bu çoğu zaman, hareketin genel karakterinin tek bir bileşeniyle dahi -her zaman bu yönde zorlamalar olsa da- örtüşmez/örtüşmemeli. dolayısıyla birinci kuşak feministler nitelemesini tartışma parametrelerimiz arasından çıkarmalıyız. tartışmamız gerekenin, belki birinci dalga feminizm diyebileceğimiz dönemin olduğunu düşünüyorum. birinci dalga feminizm diyebileceğimiz arasındaki döneme baktığımızda, hareketin bir kimliği olduğunu ve bu kimlik etrafında bir kitle hareketi haline geldiğini görüyoruz. evet, belki, kadınların, hareketin kimliği içine kendi kimliklerini de katmak/oluşturmak yerine, onun içinde erimeyi tercih ettikleri de olmuştu. ama, bir noktada, yaş, eğitim, meslek, dil, din, etnik grup, ulus, ırk, sınıf vb. bakımlardan çok önemli farklılıklara sahip olmalarına rağmen, kadınların erkekler tarafından sistematik bir biçimde ezilen bir grup oluşturdukları.. 3 noktasında vurgu vardı ve hareketin tüm kimliği de bu noktadan örüldü. feminizm adına gerçekleştirilmiş ve bugün çoğumuzun ortaklaşılmış, yerleşmiş olarak hazır bulduğumuz, üzerinde tartışmayı aklımıza bile getirmediğimiz, onlara dayanarak ayrıntılandırmaya, tartışmaya çalıştığımız tüm açılımlar da bu dönemin ürünü. 90 lara baktığımızda ise bir hareket ya da -kimliksizliği bir kimlik saymayacaksak eğer- ortak bir kimlikten dolayısıyla da ikinci kuşak feministler den ya da ikinci dalga feminizm den sözetmek olanaklı değil. herkesin feminizmi kendine gibi bir görünüm sözkonusuyken ve bu durumun bileşenleri hem birinci kuşak hem de ikinci kuşak feministlerin tamamıyken, tarafların oluşmasının nedeninin feminizmin kendisi ya da feminizm yorumlarının olduğu kanısında değilim. buna rağmen, bir başka durumun varlığını da yadsımak olanaksız. feminizmde hiyerarşinin olmaması gerektiği savunulurken, feministler arasında hiyerarşi, deneyim ve bilgi farklılıklarının hiyerarşisi oldu/oluyor. feminist hareketin yükseldiği arasında ya da daha önceki dönemde yer almış feministler gerçekten de ilk olmanın getirdiği yüklerle savaşmak zorunda kaldılar; kocalarıyla, sevgilileriyle, babalarıyla, devletle, yoldaşlarıyla, arkadaşlarıyla, çocuklarla, para kazanma zorunluluğuyla, geleneklerle boğaz boğaza gelerek politika yapmaya çalıştılar. eğer bugün, bazı yükler ortadan kalkmışsa bu, onların ödediği faturalar sayesindedir, diye düşünüyorum. ancak, yıpranmışlıkları, yorgunlukları, daha deneyimsizlerin onlardan icazet almalarını gerektirmiyor. deneyimleri deneyimsiz olanların üzerinde egemenlik kurmalarını/kurmaya çalışmalarını haklı göstermez. deneyimlilerin, eğer gerçekten egemenlik kurma kaygısında değil de, kendilerini bir sürekliliğin parçası sayabiliyorlarsa, deneyimsizleri itmek yerine onlara yol açma görevleri olduğunu düşünüyorum. tersinden, daha deneyimsiz olanlar da kendilerini ispatlamaya kalkışıyorsa, bunun doğal ve haklı olmadığı söylenemeyeceği gibi, doğru olduğu da söylenemez. 3 Feminizmin Son On Yılı, Gülnur Savran/Nesrin Tura, Sınıf Bilinci, S: 15, sf: 84

5 bu taraflaşmanın oluşmaması/derinleşmemesi için çabalamanın zorunlu olduğunu düşünüyorum. feminist hareket, kendisiyle ilgili yazılı belgeler çok çok az bıraktı. sözlü aktarımın da önü kesilmemeli diye düşünüyorum. farklı deneyimlerin, enerjilerin biraraya getirilebilmesi, içinde bulunduğumuz durumun, hedeflere ve onlar için girişilen eylemlere dönüştürülebilmesini olanaklı kılabilecektir. şükran, 94