Editör: Prof. Dr. Fatma Alisinanoğlu. Okul Öncesi Eğitimde Özel Öğretim Yöntemleri ISBN

Transkript

1 2. baskı

2 Editör: Prof. Dr. Fatma Alisinanoğlu Okul Öncesi Eğitimde Özel Öğretim Yöntemleri ISBN Kitapta yer alan bölümlerin tüm sorumluluğu yazarlarına aittir. 2012, Pegem Akademi Bu kitabın basım, yayın ve satış hakları Pegem Akademi Yay. Eğt. Dan. Hizm. Tic. Ltd. Şti ye aittir. Anılan kuruluşun izni alınmadan kitabın tümü ya da bölümleri, kapak tasarımı, mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik, kayıt ya da başka yöntemlerle çoğaltılamaz, basılamaz, dağıtılamaz. Bu kitap T.C. Kültür Bakanlığı bandrolü ile satılmaktadır. Okuyucularımızın bandrolü olmayan kitaplar hakkında yayınevimize bilgi vermesini ve bandrolsüz yayınları satın almamasını diliyoruz. 1. Baskı: Şubat Baskı: Eylül 2012 Yayın Proje Yönetmeni: Arzu Doğan Dizgi-Grafik Tasarım: Didem Gürleyik Kapak Tasarımı: Gürsel Avcı Baskı: Ayrıntı Matbaası (Ankara ) Yayıncı Sertifika No: Matbaa Sertifika No: İletişim Karanfil 2 Sokak No: 45 Kızılay / ANKARA Yayınevi: Yayınevi Belgeç: Dağıtım: Dağıtım Belgeç: Hazırlık Kursları: E-ileti: pegem@pegem.net

3 ÖNSÖZ Okul öncesi eğitim dönemi, bireyin en hızlı geliştiği ve uyaranlara en açık olduğu dönemlerden biri olarak kabul edilmektedir. Çocukların gelişimlerinin ve öğrenmelerinin çok hızlı olduğu bu dönemde verilecek eğitimin rastlantıya bırakılması oldukça yanlış bir tutum olacaktır. Bu nedenle çocuğa iyi planlanmış eğitimsel bir çevrenin sunulması önem taşımaktadır. Okul öncesi eğitimcilerinin çocuğa verecekleri eğitimin verimli olabilmesi, bu dönem çocuğunun gelişimsel özelliklerine uygun özel öğretim yöntemleri dikkate alınarak eğitim planlarının hazırlanmasını ve uygulanmasını gerektirmektedir. Okul öncesi dönemdeki çocuğun eğitimine katkı sağlama bilinci ve sorumluluğu ile hazırlanmış bu kitabın içeriği YÖK Okul Öncesi Öğretmenliği Lisans Programı Özel Öğretim Yöntemleri I ve Özel Öğretim Yöntemleri II ders içerikleri dikkate alınarak oluşturulmuştur. Okul Öncesi Eğitimde Özel Öğretim Yöntemleri isimli bu kitapta okul öncesi eğitim programının genel özelliklerine ve program içinde yer alan etkinliklerin açıklamalarına yer verilmiştir. Kitapta, okul öncesi dönemdeki çocukların gelişimsel özellikleri dikkate alınarak, okul öncesi eğitim programındaki etkinliklerde kullanılabilecek yöntemler ve bu yöntemlere ilişkin uygulama örnekleri bulunmaktadır. Okul öncesi eğitimin etkili olabilmesi ve yöntemlerin uygun şekilde uygulanması fiziksel mekân ile ilişkilidir. Bu nedenle, kitapta okul öncesi eğitim kurumlarının hem iç hem de dış mekân özellikleri ile ilgili bilgiler yer almaktadır. Okul öncesi eğitim programının önemli bir bileşeni de ailedir. Kitabın son bölümünde de aile katılımının önemine ve uygulama örneklerine yer verilmiştir. Kitabın okul öncesi öğretmenlerine ve okul öncesi öğretmen adaylarına katkı sağlayacağı umulmaktadır. Bu kitabın hazırlanmasında yazar olarak katkı sağlayan akademisyen arkadaşlarıma ve kitabın hazırlanmasından basılmasına kadar ilerleyen süreçte emeği geçen bütün Pegem Akademi çalışanlarına teşekkür ederim. Prof. Dr. Fatma ALİSİNANOĞLU Gazi Üniversitesi

4 BÖLÜMLER VE YAZARLARI 1. Bölüm Okul Öncesi Eğitim ve Okul Öncesi Eğitim Programı Doç. Dr. Hatice Zeynep İNAN Dumlupınar Üniversitesi Eğitim Fakültesi, Kütahya Okul Öncesi Eğitim Programında Planlama ve Etkinlikler Dr. Özlem ŞİMŞEK Gazi Üniversitesi Gazi Eğitim Fakültesi, Ankara 2. Bölüm Okul Öncesi Eğitim Programında Kullanılan Yöntem ve Teknikler Dr. Gülçin GÜVEN Marmara Üniversitesi Eğitim Fakültesi, İstanbul 3. Bölüm Okul Öncesi Eğitim Kurumlarında Dış Mekânların Düzenlenmesi Yrd. Doç. Dr. Nilgün CEVHER KALBURAN Pamukkale Üniversitesi Eğitim Fakültesi, Denizli Okul Öncesi Eğitim Kurumlarında İç Mekânların Düzenlenmesi Dr. Saide ÖZBEY Gazi Üniversitesi Gazi Eğitim Fakültesi, Ankara 4. Bölüm Okul Öncesi Eğitimde Aile Katılım Çalışmaları Dr. Berrin DİNÇ Anadolu Üniversitesi Eğitim Fakültesi, Eskişehir Okul Öncesi Eğitim Programında Aile Katılım Çalışmaları Yrd. Doç. Dr. Gözde İNAL Adnan Menderes Üniversitesi

5 İÇİNDEKİLER 1. BÖLÜM OKUL ÖNCESİ EĞİTİM PROGRAMI Okul Öncesi Eğitim ve Okul Öncesi Eğitim Programı...1 Doç. Dr. Hatice Zeynep İNAN... 1 Bölüm İçeriği... 2 Hazırlık Soruları... 2 Giriş... 3 Okul Öncesi Eğitimin Tanımı ve Kapsamı... 3 Okul Öncesi Eğitimin Önemi... 4 Okul Öncesi Eğitimin Amaçları... 6 Okul Öncesi Eğitimin İlkeleri... 8 Okul Öncesi Eğitim Programının Tanımı Okul Öncesi Eğitim Programının Özellikleri Özet Değerlendirme Soruları Kaynaklar Okul Öncesi Eğitim Programında Planlama ve Etkinlikler...25 Dr. Özlem ŞİMŞEK Bölüm İçeriği Hazırlık Soruları Giriş Okul Öncesi Eğitim Programında Planlama Okul Öncesi Eğitim Programında Yıllık Plan Okul Öncesi Eğitim Programında Günlük Plan Okul Öncesi Eğitim Programında Değerlendirme Okul Öncesi Eğitim Programında Yer Alan Etkinlikler Serbest Zaman Etkinlikleri Türkçe Etkinlikleri Oyun ve Hareket Etkinlikleri Müzik Etkinlikleri... 43

6 Fen ve Matematik Etkinlikleri Okuma Yazmaya Hazırlık Çalışmaları Rutin Etkinlikler Özet Değerlendirme Soruları Kaynaklar BÖLÜM OKUL ÖNCESİ EĞİTİM PROGRAMINDA KULLANILAN YÖNTEM ve TEKNİKLER Okul Öncesi Eğitim Programında Kullanılan Yöntem ve Teknikler Dr. Gülçin GÜVEN Bölüm İçeriği Hazırlık Soruları Giriş Okul Öncesi Eğitim Programında Kullanılan Yöntem ve Teknikler Drama Yöntemi Oyun Yöntemi Müzik Yöntemi Proje Yöntemi İşbirliğine Dayalı Öğrenme Yöntemi Örnek Olay Yöntemi Gösteri Yöntemi Hikâye Yöntemi Soru- Cevap Yöntemi Tartışma Yöntemi Özet Değerlendirme Soruları Kaynaklar vi Okul Öncesi Eğitimde Özel Öğretim Yöntemleri

7 3. BÖLÜM OKUL ÖNCESİ EĞİTİM KURUMLARINDA EĞİTİM ORTAMLARININ DÜZENLENMESİ VE MATERYAL KULLANIMI Okul Öncesi Eğitim Kurumlarında Dış Mekânların Düzenlenmesi Yrd. Doç. Dr. Nilgün CEVHER KALBURAN Bölüm İçeriği Hazırlık Soruları Giriş Okul Öncesi Eğitim Kurumlarının Şehir Planlamasındaki Yeri Okul Öncesi Eğitim Kurumunun Yerleşimi Alanın Büyüklüğü Zemin ile İlişki İç Mekân ile Dış Mekân Alanlarının İlişkisi Konumlandırma/Yön Girişler Taşıt Girişi ve Park Yeri Binanın Dış Görünüşü Okul Öncesi Eğitim Kurumlarında Dış Mekân Oyun Alanının Düzenlenmesi Dış Mekân Oyun Alanının Önemi ve Çocuklar Üzerine Etkileri Dış Mekân Oyun Alanlarında Bulunması Gereken Bölümler Dış Mekân Oyun Alanlarının Düzenlenmesinde Dikkat Edilecek Noktalar Dış Mekân Oyun Alanlarının Düzenlenmesinde Kullanılması Gereken Materyaller Özet Değerlendirme Soruları Kaynaklar Okul Öncesi Eğitim Kurumlarında İç Mekânların Düzenlenmesi Dr. Saide ÖZBEY Bölüm İçeriği Hazırlık Soruları Giriş İçindekiler vii

8 İç Mekânlarda Dikkat Edilmesi Gereken Genel Özellikler İç ve Dış Bağlantı Yerleri Ana Giriş Yönetim Odaları Çok Amaçlı Salon Ebeveyn Bekleme Salonu Mutfak ve Yemek Salonu Çamaşırhane Depolar ve Dolaplar Oyun Odası Sınıflar Bakım Alanları Özet Değerlendirme Soruları Kaynaklar Ek 1: Okul Öncesi Eğitim Kurumları Fiziksel Çevre Düzenlemesine İlişkin Ölçek BÖLÜM OKUL ÖNCESİ EĞİTİMDE AİLE KATILIM ÇALIŞMALARI Okul Öncesi Eğitimde Aile Katılım Çalışmaları Dr. Berrin DİNÇ Bölüm İçeriği Hazırlık Soruları Giriş Okul Öncesi Eğitiminde Aile Katılımı Nedir? Okul Öncesi Eğitimde Aile Katılım Çalışmalarının Önemi Okul Öncesi Eğitimde Aile Katılım Çalışmalarının Yararları Okul Öncesi Eğitimde Aile Katılımı Çalışmaları Niçin Gereklidir? Özet Değerlendirme Soruları Kaynaklar viii Okul Öncesi Eğitimde Özel Öğretim Yöntemleri

9 Okul Öncesi Eğitim Programında Aile Katılım Çalışmaları Yrd. Doç. Dr. Gözde İNAL Bölüm İçeriği Hazırlık Soruları Giriş Okul Öncesi Eğitim Programında Yer Alan Aile Katılım Çalışmalarının Planlanması Okul Öncesi Eğitim Programında Yer Alan Aile Katılım Çalışmaları Aile Eğitim Etkinlikleri Aile İletişim Etkinlikleri Ailelerin Eğitim Etkinliklerine Katılımı Ailelerin Yönetim ve Karar Verme Sürecine Katılımı Okulun Toplumla İşbirliği Süreci Özet Değerlendirme Soruları Kaynaklar İçindekiler ix

10 OKUL ÖNCESİ EĞİTİM ve OKUL ÖNCESİ EĞİTİM PROGRAMI Doç. Dr. Hatice Zeynep İnan Dumlupınar Üniversitesi 2000 yılında Boğaziçi Üniversitesi Eğitim Fakültesi, Rehberlik ve Psikolojik Danışmanlık bölümünden mezun olmuştur. Eğitim sektöründe bir süre rehber ve psikolojik danışman olarak çalıştıktan sonra Amerika Birleşik Devletleri'ne yerleşen İnan, burada çalışmalarına devam etmiştir yılları arasında Amerika Birleşik Devletleri'nde Ohio State Üniversitesi'nde Okul Öncesi Eğitimi alanında yüksek lisans ve doktora eğitimini tamamlamıştır. Amerika'dan Türkiye'ye dönen İnan, halen Dumlupınar Üniversitesi Eğitim Fakültesi'nde Okul Öncesi Eğitimi Anabilim Dalı Başkanı olarak görev yapmaktadır. Okul Öncesi Eğitimi konusunda birçok uluslararası ve ulusal konferansta bildiri sunmuş ve ulusal ve uluslararası yayın için makale/ bölüm yazmıştır. Evli; Berke ve Yavuz isimlerinde iki çocuk annesidir. e-posta:

11 Bölüm İçeriği Hazırlık Soruları Giriş Okul Öncesi Eğitimin Tanımı ve Kapsamı Okul Öncesi Eğitimin Önemi Okul Öncesi Eğitimin Amaçları Türk Millî Eğitiminin Genel Amaçları Okul Öncesi Eğitimin Amaçları Okul Öncesi Eğitimin İlkeleri Okul Öncesi Eğitim Programının Tanımı Okul Öncesi Eğitim Programının Özellikleri Özet Değerlendirme Soruları Kaynaklar Hazırlık Soruları Okul öncesi eğitim nedir ve hangi yaşları kapsar? Okul öncesi eğitim neden gereklidir? Okul öncesi eğitimin amaçları ve ilkeleri nelerdir? Okul öncesi eğitim programının özellikleri nelerdir? Okul öncesi eğitim nasıl olmalıdır? 2 Okul Öncesi Eğitimde Özel Öğretim Yöntemleri

12 Giriş Doç. Dr. Hatice Zeynep İnan Okul öncesi eğitim; psikoloji, felsefe, biyoloji ve pediatri gibi farklı alanların etkisiyle, çağın gereklerine uygun olarak doğmuş, gelişmiş ve değişmeye devam etmektedir. Okul öncesi eğitim geçmişte basit gelişim ve olgunlaşma görüşleri üzerine kurulmuştur. Ancak günümüzde, çocuğu derinlemesine anlamak ve uygun bir eğitim sunabilmek için bütüncül yaklaşımlar kullanılmaktadır. Böylece okul öncesi eğitim yapılandırıcı anlayış ve çok-kültürlülük gibi yaklaşımlardan etkilenmiştir. Bu yaklaşımlara uygun olarak da okul öncesi dönemde çocuğa nasıl bir eğitim verileceği konusunda evrensel bir karara varılmamıştır. Dolayısıyla, zaman, mekân ve kişiler yani kültür değiştikçe, okul öncesi eğitim, Montessori, Reggio Emilia, High/Scope, Waldorf ve Yaratıcı Müfredat (Creative Curriculum) gibi farklı yaklaşım ve programlarla karşımıza çıkmaktadır. Okul öncesi eğitim yaklaşım ve programları dâhilinde çeşitli öğretim yöntemleri kullanılmaktadır. Okul öncesi eğitimde kullanılan özel öğretim yöntemlerini irdelemeden önce, okul öncesi eğitimin tanımını yapmakta fayda vardır. Bu bölümde okul öncesi eğitimin tanımı, kapsamı, önemi, amaçları, ilkeleri ve okul öncesi eğitim programının tanımı ve genel özellikleri tartışılacaktır. Okul Öncesi Eğitimin Tanımı ve Kapsamı Okul öncesi eğitim adından da anlaşılacağı üzere birinci sınıfla başlayan geleneksel eğitim sürecinden önceki zaman dilimini kapsayan, 0-6 yaş çocuklarına hitap eden eğitim sürecidir. Erken çocukluk dönemi eğitimi veya erken çocukluk eğitimi terimi de çoğu kez okul öncesi eğitim yerine kullanılmaktadır. Okul öncesi eğitimi, erken çocukluk dönemi eğitiminden ayıran en önemli fark, bazı kaynaklarda erken çocukluk dönemine ilköğretim birinci sınıf yani 7-8 yaş grubunun da dâhil edilmesidir (Roopnarine ve Johnson, 2005: ix). Ancak, okul öncesi eğitim yerine erken çocukluk eğitimi demek de çeviriden kaynaklanan birçok kavram kargaşasını ortadan kaldırmaktadır. Kavram kargaşasına sebep olmamak için şu açıklamayı yapmakta fayda vardır: Okul öncesi eğitim İngilizceye birebir tercüme edildiğinde pre-school education gibi görülse de (bkz. Google Translate), preschool kelimesi birçok ülkede 5 yaş öncesini kapsamaktadır (örn., ABD). 3-5 yaş arası çocuklar için preschoolers; 2-3 yaşında ve tuvalet eğitimi almış çocuklar için toddlers; 0-2 yaşında ve tuvalet eğitimi almamış bebekler için infants terimi kullanılmaktadır. Preschool bazı yerlerde pre-kindergarten veya pre-k yani anasınıfı öncesi olarak da adlandırılmaktadır. Yine okul öncesi dönem kapsamında olan ve ilköğretim birinci sınıftan önceki yaş grubunu tanımlayan anasınıfı için ise kindergarten terimi kullanılmaktadır. Dolayısıyla bazı araştırmacılar ve eğitimciler okul öncesi eğitimi yerine, kavram kargaşasını ortadan kaldırmak için ve dünyada son yıllarda sıkça kullanılan erken çocukluk eğitimi terimini kullanmayı tercih etmektedirler (ODE, 2010). Okul Öncesi Eğitim ve Okul Öncesi Eğitim Programı 3

13 Okul öncesi eğitim gerek programıyla gerekse pedagojik anlayışıyla ilköğretim birinci sınıf ve sonrasında yapılan eğitimden farklılaşmaktadır. Ancak, her ne kadar okula hazırlık gibi görülse de, okul öncesi eğitim de aslında okulun kendisidir (Fernie vd., 1993). Yani okul öncesi eğitim, çocuğun gelişimini, ruh ve akıl sağlığını desteklemenin yanısıra, çocuğun bireysel gelişimine ve yaşına uygun olarak bilgi ve beceri edinmesini de hedeflemektedir (Roopnarine ve Johnson, 2005). Dolayısıyla, okul öncesi eğitim kurumları, 0-6 yaş grubu çocukların eğitimleri ve öğrenmeleri için okul olma misyonunu üstlenmiştir. Türkiye de okul öncesi kurumlar, kuruluş amaçlarına ve bağlı olduğu kurumlara göre kategorilere ayrılmaktadır. Bunlar: Millî Eğitim Bakanlığına bağlı kurumlar Sosyal Hizmetler ve Çocuk Esirgeme Kurumu na bağlı kurumlar Sağlık Bakanlığına bağlı kurumlar Üniversitelere bağlı kurumlar Çalışma Bakanlığına bağlı kurumlar Vakıf, dernek ve kooperatiflere bağlı kurumlardır (Dirim, 2004: 17). Okul Öncesi Eğitimin Önemi Okul öncesi dönem bireyin hayatını etkileyecek önemli temellerin atıldığı bir dönemdir. Bilişsel, fiziksel, sosyal, duygusal ve dil gelişiminin hızla olgunlaştığı, çocukların çeşitli yetiler kazandığı ve öğrenmenin devam ettiği bu dönemde, bireyin içinde bulunduğu şartların ve ortamın önemi büyüktür. Uzun yıllar tartışılan, çocuğun gelişim ve öğrenmesinde Kalıtım mı, yoksa çevre mi etkilidir? sorusunun yanıtı, çocuğun gelişim ve öğrenmesinde hem kalıtımın hem de yaşadığı çevrenin etkisi olduğudur. Dolayısıyla, çevre kapsamına giren okul öncesi eğitim, çocuğun gelişimi ve öğrenmesinde önemli bir yere sahiptir. Okul öncesi dönemde çeşitli alanlarda, örneğin fen-doğa alanında yeterli uyarıcıya maruz kalmayan çocukların bu konuda gelişim ve öğrenmelerinde sıkıntılar oluşabileceği bir gerçektir (Hadzigeorgiou, 2002). Eğitim-öğretim, bireyin çevresinin önemli bir bölümünü teşkil etmekte yani ihtiyaç duyulan uyarıcılar için fırsatlar yaratmaktadır. Dolayısıyla, bireyin öğrenmesini ve gelişimini etkileyerek, hayat çizgisinin yönünün belirlenmesinde çok önemli bir misyonu olan okul öncesi eğitimin, iyi düşünülmüş bir plan çerçevesinde gerçekleşmesi gerekmektedir. Erken çocukluk döneminde çoğu çocuk, aile ve yakın çevrelerinden aldıkları eğitimin yanısıra, farklı şekillerde okul öncesi eğitimi almaktadırlar. Türkiye de okul öncesi eğitimi yaygınlaştırma politikası çerçevesinde karşımıza çıkan modeller şunlardır: 4 Okul Öncesi Eğitimde Özel Öğretim Yöntemleri

14 1. Kurum merkezli eğitim 2. Aile merkezli eğitim 3. Kurum-aile ve toplum merkezli modeller a. Çok amaçlı okul öncesi eğitim merkezi modeli i. Okul öncesi eğitim birimi 1. Bağımsız anaokulu 2. Gezici otobüs anaokulu ii. Yetişkin eğitim birimi iii. Aile danışma birimi iv. Araştırma birimi v. Eğitici materyal ve araç geliştirme birimi b. Bakıcı anne eğitim programı Doç. Dr. Hatice Zeynep İnan 4. Uzaktan eğitim yoluyla anne-baba ve çocuk eğitim programları a. Anne babalar için hazırlanan programlar b. Televizyonla çocuk eğitim programları i. Susam Sokağı ii. Benimle Oynar mısın? (Oktay, 1999; Oktay, 2007) Yukarıda sayılan bu maddelere internet üzerinden yapılan eğitici okul öncesi etkinliklerini de eklemek uygun olacaktır. Okul öncesi eğitim, çocuğun gelişimini, öğrenmesini, ruh ve akıl sağlığını pozitif yönde etkilemeyi hedeflerken, okulun ve öğretmenlerin sahip olduğu eğitim anlayışı da, eğitim-öğretim sürecinin nasıl gerçekleşeceğini belirler. Örneğin, Vygotsky nin sosyal-yapılandırmacı anlayışından etkilenmiş bir öğretmen, çocukların kendi bilgilerini, yetişkinlerin veya kendilerinden daha bilgili akranlarının yardımıyla, işbirliği yaparak yapılandıracağını savunur ve okul öncesi eğitimde buna uygun plan hazırlar. Dolayısıyla, her eğitim düzeyinde olduğu gibi, okul öncesi eğitimde de tek tip eğitimden söz edilemez. Okul öncesi eğitim, uygulanan program, sosyal-fiziksel ortam, kuruluş amacı ve zamana göre bireyin hayatını farklı yönlerden etkileyebilir. Örneğin, fen-doğa çalışmalarının çocuğun merakını körükleyecek ve onu aktif hale getirecek şekilde uygulandığı oyun temelli okul öncesi eğitimin şu faydalarından söz edilmektedir: Çocukların doğuştan gelen ilgi ve merakları doyurulur (Conezio ve French, 2002; Cummings, 2003; French, 2004; NRC, 2001), dikkatlerini toplamaları sağlanır ve özyeterliliklerine yardımcı olunur (French, 2004; NRC, 2001), bilişsel, sosyal, duygusal, dil gelişimleri ve öğrenmeleri desteklenir (Conezio ve French, 2002; Eshach ve Fried, 2005; French, 2004; Gelman ve Brenneman, 2004; UCLA, 2005), fen-doğa konularına Okul Öncesi Eğitim ve Okul Öncesi Eğitim Programı 5