ARİSTOTELES FELSEFESİNDE TASIMSAL TANIT VE DİYALEKTİK İLİŞKİSİ

Transkript

1 TC ANKARA ÜNİVERİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ FELSEFE (SİSTEMATİK FELSEFE VE MANTIK) ANABİLİM DALI ARİSTOTELES FELSEFESİNDE TASIMSAL TANIT VE DİYALEKTİK İLİŞKİSİ Doktora Tezi Engin D E L İ C E Ankara, 2007

2 TC ANKARA ÜNİVERİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ FELSEFE (SİSTEMATİK FELSEFE VE MANTIK) ANABİLİM DALI ARİSTOTELES FELSEFESİNDE TASIMSAL TANIT VE DİYALEKTİK İLİŞKİSİ Doktora Tezi Engin D E L İ C E Tez Danışmanı Doç. Dr. Erdal C E N G İ Z Ankara, 2007 ii

3 TC ANKARA ÜNİVERİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ FELSEFE (SİSTEMATİK FELSEFE VE MANTIK) ANABİLİM DALI ARİSTOTELES FELSEFESİNDE TASIMSAL TANIT VE DİYALEKTİK İLİŞKİSİ Doktora Tezi Tez Danışmanı: Doç. Dr. Erdal CENGİZ Tez Jürisi Üyeleri Adı ve Soyadı İmzası Prof. Dr. Sabri BÜYÜKDÜVENCİ... Prof. Dr. Yasin CEYLAN... Doç. Dr. Erdal CENGİZ... Doç. Dr. Eyüp Ali KILIÇASLAN... Yrd. Doç. Dr. Ertuğrul Rufai TURAN... Tez Sınavı Tarihi: 05 / 02 / 2007 iii

4 TEŞEKÜR Bu çalışma, bilgece bir huzurun değil, bulantılı bir tedirginliğin atmosferinde tamamlandı. Bütün kaygılı süreçlere rağmen, buradaki çalışmanın tutarlı bir tarzda gelişmesinde danışmanım Doç. Dr. Erdal Cengiz in güven telkin edici entelektüel tutumunun önemli etkileri vardır. Çalışma sürecindeki hatırlatma ve tavsiyeleri kadar, birlikte düşünmeler burada araştırılan konunun bir tez düzeyinde tartışılabilmesini sağlamıştır. Bu ortak düşünmelerde onun önerileri teze ilişkin danışmanlık tan hep daha fazlasını oluşturmaktadır. Kendisine teşekkür ederim. Onun demokratik nezaketi her türden diyalog için bir mezotes tir; ancak sözcüğün birinci anlamı olan orta olma değil, ikinci anlamı olan merkez olma dır. iv

5 İÇİNDEKİLER KISALTMALAR...1 ÖNSÖZ...2 GİRİŞ...3 I. B Ö L Ü M AKIL YÜRÜTMENİN METODU OLARAK DİYALEKTİK...14 I.1. Diyalektiğin Metot Olarak Görünümleri...17 I.2. Sullogismos ya da Diyalektiğin Formu...27 I.2.1. Topikler de Sullogizesthai ve Sullogismos Ayrımı...36 I.3. Malzemelerine Bağlı Olarak Sullogismos Türleri...38 I.3.1. Doğru Uslamlama Formları: Apόdeiksis ve Dialektikos...40 I Tanıtlamalı ve Diyalektik Uslamlamalarda Tasımsal Tanıt Ayrımı...43 I.3.2. Hatalı Uslamlama Formları: Eristik ve Safsata...46 I.4. Diyalektik Metodun Malzemesi: Endóksa...49 I.5. Diyalektik Metodun Öğeleri...59 I.5.1. Önerme ve problem...60 I Yüklemler Kuramının Diyalektik Problem İçindeki Yeri...64 I a. Yüklenilen (Katêgoroumenon)...67 I b. Yüklenilen (Katêgoroumenon) ve Yüklemler (Katêgoríai) İlişkisi...72 I.5.2. Diyalektik Önermeler...84 I.5.3. Diyalektik Problem...90 I Diyalektik Problem Olarak Aporia...94 I.5.4. Diyalektik Tez...96 I.5.5. Önermeler Arası Olası Karşıolumların Araştırılması...98 I.6. Topikler de Diyalektik Argüman Türleri Olarak Epagôgê ve Sullogismos I.6.1. Diyalektik Argümanların Güçlükleri II. BÖLÜM ARAŞTIRMA METODU OLARAK DİYALEKTİK II.1. Diyalektiğin İki Değerliliği II.2. Aristoteles in Episteme ve Metodu II.2.1. Episteme den Sophia ya II.2.2. Analitikler in Bilimsel Araştırma Metodu Olarak Epagôgê II Bölme Metodu ve Tanımlama II.2.3. Apodeiksis ya da Bilimsel Bilginin Formu II Tanıtlama ve Tanımlama II Özün Tanıtlanması II.2.4. İlk İlkelerin Keşfi ya da Başlangıç Noktası Problemi v

6 II İlkelerin Keşfi İçin Sonsuza Kadar Geri Gidilemez II.3. Diyalektiğin Bilim İle Birbirini Tamamlayıcı İlişkisi II.3.1. Apόdeiksis ile Dialektikos Sullogismos Uslamlama Formlarının Karşıtlığı II.4. Diyalektiğin Kullanım Alanları ya da Diyalektiğin Yararı II.4.1. Diyalektiğin Araştırma Metodu Olarak Kullanımı ya da Diyalektiğin Bilim İçin Gerekliliği II Epistêmê İçin Arkhê nin Keşfinde Diyalektik Metodun İşlevi203 II Diyalektiğin Genel İlkeleri II.5. Diyalektiğin Araştırma Metodundaki İşlevi: Mantıksal Soruşturma II.5.1. Sullogismos ve Dialektikos Sullogismos Bağı II.6. Mantıksal ile Fiziksel Olanın Karşıtlığı ya da Doğa Bilimlerinde Diyalektik II.7. Diyalektiğin Etik Problemlerinin Çözümünde Uygulanması II.8. Metafizik Aklın Diyalektiği III. BÖLÜM RETORİĞİN FORMU OLARAK DİYALEKTİK III.1. Retoriğin Diyalektikle İlişkilendirilmesi III.1.1. Diyalektiğin Tamamlayıcısı Olarak Retorik III.2. İkna Metodu Olarak Retorik III.3. Retorik Argümanın Yapısı III.3.1. Paradeigma III.3.2. Enthumêma III Retoriğin Entimem i Diyalektik Bir Argüman Olarak Görülebilir mi? SONUÇ ÖZET SUMMARY KAYNAKÇA vi

7 KISALTMALAR Aristoteles in eser adlarının kısaltmaları C. Categories In. De Interpretatione Pr.A. Prior Analytics Po.A. Posterior Analytics T. Topics SR. Sophistical Refutations Ph. Physics OH. On The Heavens GC. On Generation and Corruption OS. On The Soul Pa.Ani. Parts of Animals P.Ani. Progression of Animals GA. Generation Of Animals M. Metaphysics EE. Eudemian Ethics NE. Nicomachean Ethics R. Rhetoric P. Poetics Dia. Dialogues [Protreptikos] Platon un eser adlarının kısaltmaları Pha. Phaidon Pa. Parmenides D. Devlet S. Sofist Th. Thaitetos Phai. Phaidros Şö. Şölen K. Kratylos Me. Menon G. Gorgias Y. Yasalar Diğer kısaltmalar Di. La. L.&S. PUP LCL RH Diogenes Laertios Liddell and Scott s Greek-English Lexicon Princeton University Press (The Complete Works of Aristotle) Loeb Classical Library (Aristotle I, II) Random House (The Basic Works of Aristotle) 1

8 ÖNSÖZ Buradaki çalışma, diyalektik metot hakkındaki tartışmalarından hareketle Aristoteles in diyalektik teorisini, kavram olarak diyalektiğe ilişkin belirlemelerinden kendisinin uyguladığı araştırma metodu olarak diyalektiğe doğru bir gelişim sergilediği kurgusu içinde temellendirmeyi denemektedir. Çalışma boyunca oluşturulmaya çalışılan düşünceler için kaynakça, ilk olarak, doğrudan Aristoteles in kendi metinleridir. Kaynak alınan İngilizce çeviriler Bekker in (Berlin, 1831), T. Waitz in (Leibzig ) ve Rosse un (1908) editörlüğündeki Oxford edisyonunun düzenlemelerine göre oluşturulmuş üç corpus aristotelicum dur. Asıl göndermeler Jonathan Barnes ın editörlüğündeki Princeton University çevirisi olan The Complete Works of Aristotle (1995) edisyonunadır. Bununla birlikte Jeffery Henderson ın editörlüğündeki The Loeb Classical Library edisyonundaki Aristotle I, II (2002), Richard McKeon un editörlüğündeki Random House edisyonu olan The Basic Works of Aristotle (1941) ile birlikte terimlerin Türkçe düşünmeye uygun dönüştürülebilmesi için de, Türkçe çeviriler kaynak olarak alındı. The Loeb Classical Library edisyonu metinleri Yunancaları ile birlikte sunduğu için, Yunanca terimlerin göndermeleri burayadır. Bununla birlikte Yunanca terimlerin çevirisi için Liddell and Scott s Greek-English Lexicon u (1974) kaynak olarak alındı. İkinci olarak, Aristoteles yorumcularının çalışmaları ikinci derecedeki kaynak metinlerdir. Bu metinler, çalışmada neredeyse el yordamıyla bulunmuş düşüncelerin ya güçlendirilmesinde ya daha tutarlı bir yapı içinde yeniden yorumlanmasında ya da incelemelerde hiç fark edilmemiş ayrıntıların düşünülmesine yol açarak problem çözümünün zenginleştirilmesinde önemli katkılar sağlamışlardır. Üçüncü olarak, tartışılan problemlerin felsefe tarihinin bütünlüğü içindeki yerini görebilmek için de felsefe tarihi metinleri kaynak olarak alınmıştır. Bununla birlikte bir başka kaynak, yazının bedenine hayat veren sözdür. Bu çalışma için kaynak olan söz, danışmanım Doç. Dr. Erdal Cengiz ile diyaloglarımızdaki düşünmelerde ulaşılan varsayımlar kadar, onun öneri ve hatırlatmalarıdır. 2

9 Diyalektik, gerçek karşısında heyecanlanan özgür insanların bilimi(dir) (Platon, Sofist, 253c) GİRİŞ Aristoteles in felsefi uslamlamasının teorik formu konusundaki genel kabul, onun mantık bilimi hakkındaki mirası tarafından koşullandırılmıştır. Bu koşullandırmaya göre, Aristoteles in felsefi uslamlamasını sullogismos (tasımsal tanıt -dedüksiyon) figürlerine göre kurduğu, araştırmalarını epagôgê (tümevarım - indüksiyon) metoduna uygun olarak yürüttüğü ve araştırmaların sonucunu ya da bilimsel bilgi yi apodeiksis (tanıtlama -demonstrasyon) formuna uygun olarak oluşturduğu varsayımı olanaklı olmaktadır. Bu varsayım, felsefe tarihi metinlerinin genellemeci yazımları tarafından da beslenmektedir. Ancak Aristoteles in uslamlamasının teorik formu hakkındaki bu kavram tablosunun tamamlanmışlığı hakkındaki varsayım diyalektiğin Aristoteles in uslamlamasındaki yeri ve işlevi konusundaki soru tarafından sarsılır. Çünkü soru, Aristoteles in analitik teorisi ile üstü örtülen diyalektiğin, gerçekte, Aristoteles in araştırmalarındaki mantıksal bakış olduğunun ve akıl yürütmelerindeki metodun temel formunu simgeleyen merkezi terim olduğunun üstündeki örtüyü kaldırmaya yönelir. Öyleyse burada açımlanması gereken köklü iddia, Aristoteles in keşfettiği iddia edilen uslamlamanın geçerlilik formu olarak tasımsal tanıt teorisine ve bunun uzantısı olarak bilimsel uslamlamanın tanıtlama teorisi olarak belirlenmiş olmasına rağmen, Aristoteles in felsefi uslamlamasın formunun diyalektik olduğudur. Böylesi bir sav ya bütün felsefe tarihi metinleri tarafından yanlışlanmaktadır ya da tersine, bu sav bütün felsefe tarihi metinlerini yanlışlamaktadır. Felsefe tarihi metinleri bu türden bir sava olanak tanımamaktadır; çünkü geleneksel kabullere göre diyalektiğin bir araştırma metodu olarak felsefi uslamlamadaki etkin rolü Platon un felsefesine aittir. Platon un felsefesi ile karşılaştırıldığında, Aristoteles in felsefende diyalektiği bir araştırma metodu olarak bulundurması olanaklı değildir. Eğer bu gösterilmek istenirse, bu durumda diyalektiğin Aristoteles in mantığı olarak yüceltilen teori ile 3

10 ilişkisi açıklanamaz olacaktır. Öyleyse Aristoteles in diyalektik öğretisine ilişkin bir araştırma, baştan onun mantık öğretisi ve buna ilişkin geleneksel kabuller tarafından baskı altında tutulmaktadır. Oysa varlık olarak varlığın bilgisini ilk arayan ve bunu çelişkisizlik ilkesine göre temellendirmeye çalışan Metafizik in filozofu Platon un tanımladığı diyalektikçiden 1 başkası olmadığı varsayımı, Aristoteles i mantıkçılığın kuşatmasından kurtararak onu aklın belirlenmiş kuralları içinde iş yapan bir araştırmacından varlık karşısında heyecanlanan filozofa, Platon un diyalektikçisine dönüşür. 2 Bu açıdan bakıldığında Aristoteles Platon un aradığı diyalektikçidir. Böylesi bir varsayımın olanaklı olması için Aristoteles in Platon un anladığı anlamda bir diyalektiği felsefi uslamlamasında uyguluyor olması gerekmektedir. Ancak Aristoteles Platon un anladığı anlamda bir diyalektik anlayışa sahip değildir. Özellikle de akıl yürütmenin formuna indirgenmiş Aristoteles in diyalektiğinin terminolojisi, Platon un ontolojiden arındırılmışlığı açısından değerlendirildiğinde, Platon un terminolojisinden oldukça farklıdır. Bu durumda nasıl olur da Metafizik in filozofunun Platon un aradığı diyalektikçi olduğu varsayılabilir? Öyleyse buradaki çözümlemenin argümanları, Aristoteles in tıpkı Platon gibi felsefi uslamlamasında diyalektiği bir metot olarak uyguladığını, ama uyguladığı bu diyalektiğin Platon un diyalekti olmayıp da başka bir diyalektik olduğu tanıtlanması gerekmektedir. Aristoteles in tartıştığı ya da uyguladığı Platon un diyalektiği değil ise felsefe tarihinde yeni bir diyalektik kavrayış mı görünüşe çıkmaktadır? Bir yandan geçerli uslamlamaların koşullarının bilgisi olan tasımsal tanıt teorisini hazırlayan, diğer yandan bilimsel kesinliği sağlayan tanıtlama teorisinin ilkelerini sağlayan uslamlama formu, aynı zamanda, doğa bilimleri ve etik problemlerin tartışılmasında olduğu kadar Metafizik teki araştırmalarının da mantıksal bakışını ve metodunu oluşturan Aristoteles in kendisine ait yeni diyalektik teori dir. 1 Devlet te Platon için diyalektikçi her şeyin özünün bilgisine ulaşan[dır] (D., 534b). Öz bilgisi, diyalektikçinin bilgisidir (D., 534b, 484d). Ancak her şeyin özünün bilgisi birisini diyalektikçi yapmaz; diyalektikçi aynı zamanda o bilginin temellendirmesini de yapar (D., 533c-d). Bu bağlamda, Platon un betimlemelerinde diyalektikçi ile filozof aynı kişidir; çünkü filozof hiç değişmeden kalan şeye varabilen insan[dır] (D., 484a-b). Buna göre her şeyin özünü bilen filozofla (D., 484d) her şeyin özünün bilgisine ulaşmaya çalışan diyalektikçi (D., 534b) aynıdır. 2 Platon Sofist te diyalektik biliminin tanımını arar: Öyleyse, ey Theaitetos, bu bilime hangi adı vereceğiz? Yoksa biz, Zeus un yardımıyla, bilmeden, yalnızca salt gerçek karşısında heyecanlanan özgür insanların bilimiyle mi karşı karşıya geldik; sofist ararken, ondan önce filozofu mu bulduk? (S., 253c). 4

11 Diyalektiğin Platon a, mantığın ise Aristoteles e ait olduğu varsayımına dayanan felsefe tarihi kitapları, okurunda mantık teorisini Aristoteles in icat ettiğini, bununla birlikte, onun diyalektik kavramına ilişkin tartışmaları da Platon un diyalektiğine dayandırarak taratışmış olabileceği beklentisi uyandırabilir. Birçok felsefe makalesi de bu varsayımı onaylamaktadır. Aristoteles in diyalektik teorisi Platon un diyalektiğine dayanmakta mıdır, yoksa Aristoteles in diyalektiğinin yeni bir görünüm mü içermektedir? Platon un diyalektiği bölme işlemi açısından bakıldığında, Aristoteles in diyalektiğinden daha çok onun mantık öğretisi, özellikle de sullogismos (dedüksiyon) öğretisi, Platon un diyalektiğine dayanmaktadır. Aristoteles in mantık teorisi Platon un diyalektiğine dayanırken, Aristoteles in diyalektiği Platon un diyalektiğinden bağımsız ve yeni bir diyalektik görünüm ile öne çıkmaktadır. Aristoteles in diyalektiğinin yeni niteliğini kavramak için Aristoteles in diyalektiğinin terminolojisi ve bu terminolojinin onun felsefesindeki işlevselliği öne çıkartılmalıdır. Bu çalışma bunu yapmayı deneyecektir. Aristoteles in uslamlama metodunun temel niteliğinin gerçekte ne olduğuna ilişkin bir soruşturma onun mantık terminolojisi tarafından baskı altında tutulduğu için, onun teorik tartışma ve uygulamalarında diyalektiğinin yeni niteliği görünmez kalmaktadır. Bu durum, Platon un hemen ardından, Aristoteles in çözümlemelerinin diyalektik kavramın tarihinde bir dönüm noktası olarak görünüşe çıkmasına olanak tanımamaktadır. 3 Bu durum, diyalektiğe ilişkin düşüncenin tarihinde Aristoteles in konumunu belirsiz kılıyor. Bu çelişkili konumu nasıl anlamak gerekmektedir? Diyalektik düşüncenin tarihinde Aristoteles in öne çıkartılacak bir diyalektik teorisi mi yoktur, yoksa Aristoteles in kendisi, kendine ait bir diyalektik teorisinin olduğunu açığa çıkartacak çabayı mı göstermemiştir? Bu belirsizlik kısmen kendisinden kaynaklı olduğu kadar, çoğunlukla da onun yorumcularından kaynaklıdır. Öncelikle, Aristoteles in Analitikler deki geçerli akıl yürütmenin koşullarının bilgisi olarak tasımsal tanıt öğretisi ile bilimsel bilginin metodik koşulu olarak apodeiksis (tanıtlama demonstrasyon) öğretisini Platon un diyalektiğinin karşısına çıkartması ve diyalektiği kimi zaman küçümseyici bir tutum ile eleştirmesi, onun diyalektik kavramının tarihindeki yerini, Platon a göre bir dönüm noktası olarak 3 Tersine, Aristoteles in diyalektiğe ilişkin belirlemeleri modern diyalektik in terminolojisini önemli ölçüde etkilemektedir. 5

12 adlandırılmasını engeller. Bu engel yorumcularca da güçlendirir: Özellikle de Aristoteles in Mantığı başlığı altındaki çözümlemelerde onun mantığını salt yargının figürlerine indirgenmesi, Aristoteles in analitiğinin gerisinde, onun diyalektiğe ilişkin tartışmalarının olduğunun görmezden gelinmesinin bir uzantısıdır. Oysa Aristoteles in felsefi düşünceleri, yorumcuların üstünü kapattığı diyalektiğe, onun mantığından daha köklü bir şekilde bağlıdır ve bağlı olduğu bu diyalektik Platon un diyalektiğinin terminolojisinden oldukça farklıdır. Bu terminolojik farklılık akıl yürütmenin metodu olarak diyalektik, Platon un anladığı anlamda varlığın bilimi olarak diyalektiğin ontolojik işlevinden oldukça farklıdır. Ancak şaşırtıcı olarak varlığın bilgisinin metodu olarak diyalektik her iki düşünürün olgunluk döneminin varsayımına dönüşmektedir. Platon diyalektiği bir metot, bir bilgi ve bir bilim olarak felsefe ile özdeş kılmasına rağmen, diyalektiğin kendisi ile bir problem olarak ilgilenmemiştir. Bununla birlikte onun diyalektiği kendi epistemolojisi ve ontolojisi arasındaki bağ olarak uygulaması, bütün felsefe tarihi boyunca diyalektiğin bir metot olarak tanım ve işlevini etkilemiştir. Ancak buna rağmen diyalektiği bir metot olarak ilkelerini ve işlevini belirleyip tanımlayan Platon değil, Aristoteles olmuştur. Ancak Aristoteles diyalektiğin ilke ve kurallarını belirlerken, bunları kendi tanımına indirgeyerek yaptığı için Platon un diyalektiğinin ontolojisi geriye çekilerek salt bir uslamlama metot anlayışı öne çıkmaktadır. Diyalektik kavramın tarihi açısından bu bir olumlu gelişme midir yoksa bir erozyon mudur? Aristoteles in belirlemesi terminolojik belirleme ile sınırlı değil, aynı zamanda diyalektiğin tanım ve işlevi ile de ilgili belirlemeleri içermektedir. Topikler kitabı Aristoteles in diyalektiğinin terminolojisi kadar, diyalektiğin Aristoteles için ne türden bir araştırma problemi olduğunu verirken, Sofistik Çürütmeler ve Analitikler, Topikler in belirlemelerini destekler. Öyleyse bu eserlerin çözümlenmesi Aristoteles in diyalektiğinin ne olduğunu, işlevini; bununla birlikte onun çözümlemelerinin ve belirlemelerinin diyalektiğin tarihi ile ilişkisini, bu tarihe katkısını ya da kavrama ilişkin neden olabileceği olası erozyonu anlamayı sağlayacaktır. Eserlerin çözümlemesi, Aristoteles in diyalektik metoda ilişkin 6

13 belirlemeleri kadar, onun diyalektiği kavrayışı ile analitik daha modern deyimle tasımsal tanıt figürlerinden oluşan mantık- arasındaki ilişkiyi anlamayı da sağlayacaktır. Bu sayede, onun diyalektiği ile analitiği arasında görmezden gelinen ilişki açığa çıkartılabilecektir. Özellikle de Aristoteles, Topikler de, diyalektiğe ilişkin tartışmaların uzantısı olarak vardığı sulogismos kavramını, Analitikler de, yargıların geçerliliğinin koşullarının bilgisi olan tasımsal tanıt (dedüksiyon) teorisi olarak formülleştirirken; buna bağlı olarak da analitik, Aristoteles sonrası, Stoacıların da katkısıyla, mantık bilimi olarak kendi başına bir disiplin olmaya yönelirken teorinin kaynağındaki diyalektiğe ilişkin tartışmalar kaybolmaktadır. Topikler de diyalektik sullogismos a bağlı uslamlama türlerinden biri olarak bildirilirken, aynı kitapta sullogismos, tıpkı epagoge gibi diyalektiğin bir uygulama türü olarak da tanımlanmaktadır. Aristoteles bu kavramsal ayrımı Topikler den sonra gelen Analitikler de çözmez, sadece ihmal eder. Ancak, diyalektiğin sullogismos teorisi ile ilişkisinin ihmal edilmişliğine karşın, bir metot olarak diyalektik Aristoteles in bütün entelektüel gelişimi boyunca varlığını koruduğu gibi, sullogismos teorisinden daha etkin roller yüklenir. Özellikle de Aristoteles in ikinci grup çalışmaları olan etik, bilim ve metafizik konularda aporia lara dayalı felsefi araştırmaları dikkate alındığında, onun felsefece problem koyma ve çözümleme metodu olarak diyalektiği, doğru düşünmenin ya da yargı formlarının geçerliğinin denetlenmesinin kurallarının bilgisi olarak sullogismos ve apodeiksis teorilerinden daha fazla bir şeydir. Topikler deki belirlemeler dikkate alındığında, diyalektik neredeyse Metafizik in geçerli felsefi araştırmalarının metodu niteliğindedir. Bu sav, Aristoteles in entelektüel gelişimi sürecindeki diyalektik kavramının görünüşe çıkışı takip edilerek tanıtlanabilir. Onun metinlerini diyalektik kavramın gelişimini iki görünüm altında toplamak olanaklıdır: (1) Bir öğretmen olarak diyalektik metodunu tartıştığı metinler: Organon olarak adlandırılan metinler grubu, Aristoteles in diyalektiği ne türden bir metot olduğunu, terimlerini ve uygulama alanlarını vermektedir. (2) Bir filozof olarak araştırmalarında diyalektik metodu kullandığı metinler: Bunlar, doğa bilimleri, etik ve metafizik problemlerinin tartışıldığı metinlerdir. Bu metinlerde Aristoteles kendi diyalektik anlayışını bir araştırma metodu olarak tartışmalarında uygulamaktadır. Metinlerin bu türden 7

14 gruplandırması, Aristoteles in diyalektiği kendi içinde ve özel türden gelişmeci bir süreci izlediği varsayımına da olanak sağlamaktadır. Buna göre gelişme, Aristoteles in bir eleştirmen ya da bir öğretmen olarak tanımladığı diyalektikten bir filozof olarak uyguladığı diyalektiğe doğrudur. Bu süreç açısından bakıldığında, Topikler diyalektik için bir sözlük niteliğindedir, Metafizik ise uygulama düzeyindedir. Bu belirleme Aristoteles te farklı diyalektiklerin olduğu varsayımına yol açabilmektedir. Aristoteles te birden fazla diyalektik mi vardır yoksa farklı uygulamalar altında görünüşe çıkan tek bir diyalektik mi vardır? Bu çalışmada kaynak ve tartışma öznesi olarak alınan yeni zamanların Aristoteles yorumcularından olan Irwin (2002) Aristoteles in düşünsel gelişimine uygun olarak diyalektiğin de bir gelişim gösterdiğini varsayarak onu saf ve güçlü diyalektik olarak bölümlendirir. Irwin e karşıt olarak Berti (1996) Aristoteles in diyalektiğinin Topikler deki tanımına uygun olarak her hangi bir gelişim göstermeden bütün felsefi gelişimi boyunca sürdüğünü varsayar, ama Irwin in ayrımlarına karşı çıkarak bunları diyalektiğin kamusal ve bilimsel kullanımları olarak adlandırır ve bu adlandırmayı diyalektiğin görünümlerine dönüştürür. Her iki görüş de bir birlerine karşı gibi durmakla birlikte, aynı varsayım üzerinden hareket ediyor görünmektedirler. Bu da Aristoteles in diyalektiğinin bilim ile karşıtlık içinde olduğu varsayımıdır. Bu varsayıma dayanarak da diyalektiğin bilimsel ve bilimsel olmayan türlerinin olduğu ayrımı yapılmaktadır. Aristoteles in diyalektiği bilim ile karşıtlık içinde midir? Böyle bir karşıtlık Aristoteles in belirlemesi midir, yoksa yorumcuların tutumlarından mı kaynaklıdır? Her şeyden önce Aristoteles diyalektiği Topikler in başında bilimsel bilgiyi olanaklı kılacak bir metot olarak tanımlarken, aynı kitap daha da ileri bir belirleme ile bilimlerin kendi ilk ilkelerini keşfedebilecek bir uslamlama yapısına sahip olmadığı için bunu diyalektiğin yapacağını varsayarak, diyalektiği bilimler için ilk ilkeleri keşfeden bir eleştiri metodu olarak tanımlamaktadır. Aristoteles in diyalektiğin Topikler deki belirlenen terminolojisine uygun olarak, diyalektik doğa bilimi alanındaki problemlerin tartışılmasında araştırmanın metodu olarak uygulanmaktadır. Metafizik teki uygulanışı açısından bakılığında, diyalektik 8

15 çelişkisizlik ilkesine göre temellendirme metodu olarak uygulanmakla yeni bir aşamaya ulaşmaktadır. Bununla birlikte burada diyalektiğin mantıksal bir metot olarak uygulanması kadar, onun mantıksal bir bakışın teorik formu olması ile de modern diyalektik anlayışın kaynağı olmayı olanaklı kılmaktadır. Diyalektiğin bilimselliği olarak sözü edilen, gerçekte Aristoteles in araştırmalarında diyalektiği mantıksal bakış ve mantıksal metot olarak uygulaması olduğu varsayılabilir mi? Gerçekte diyalektiğe bilimsellik görünümünü veren onun mantıksal metot olarak uygulanmasıdır. Bilim ile karşıt görünümler olarak varsayılan ise, Topikler de diyalektiğin tartışma metodu olarak tanımlanması, buna bağlı olarak da Retorik te diyalektiğin retorikle birlikte uygulanması kadar, Sofistik Çürütmeler de diyalektiğin eleştiri ve çürütme metodu olarak uygulanmasına bakılmaktadır. Diyalektik için sözü edilebilecek bu adlandırmalar diyalektiğin türleri midir, yoksa diyalektiğin farklı problem alanlarına ilişkin uygulamalarındaki görünümlerin adları mıdır? Eğer diyalektik bu kadar farklı türlere ayrılıyorsa Aristoteles teorisinden söz etmek olanaklı görünmüyor. Oysa Evans, Aristoteles in bütün entelektüel tartışmaları içinde tutarlı olarak gelişen diyalektik teorisinin varlığını aradığını bildirirken (Evans, 1978:3) haklı görünüyor. Aristoteles in diyalektiği tek bir yapı üzerinde açılım bularak tek bir teori olmayı hak etmektedir. Diyalektiğin bu farklı görünümlerini sadece uygulamadan kaynaklı farklı görünümler olduğunu temellendirebilecek bir yapı var mıdır? Diyalektiğin her türden uygulaması içinde geçen ve diyalektiğin temel metodik işlevini olanaklı kılan yapı, diyalektiğin kavramsal akıl yürütme metodu olmasıyla gösterilebilir. Eğer bütün bu görünümlerin ortak temasının akıl yürütme metodu olduğu tanıtlanabilirse, Aristoteles in diyalektiğinin teorik temeli kadar onun bilimsel uslamlama ile karşıt olmadığı da tanıtlanmış olur. Çünkü diyalektiğin her türden uygulaması kavramsal akıl yürütmedir ve metodun bu temel niteliği, gerçekte, sadece mantıksal bir bakış açısı ile oluşturulan bilim ile aynı yapıdadır. Felsefi akıl yürütmenin programı hakikatin keşfi olduğuna göre, diyalektiğin bilim ile karşıt tanıtlanabilirliğinin meşru bir zemini görünmüyor. Kaldı ki, Aristoteles in diyalektiği bilimler için ilk ilkelerin keşfetmede görevlendirmesi dikkate alındığında, Aristoteles in episteme (bilimsel bilgi) si ve diyalektiği, aynı hakikatin iki farklı 9

16 bölümünü temellendirme olanağı olarak, bir bütünü oluştururlar. Eğer bu varsayım geçerli kılınabilirse, buradan hareketle, Aristoteles in hiç sözünü etmediği ancak Platon un zorunlu felsefi bilgisi olan diyalektik bilgi nin Aristoteles için de olanaklı olabileceği tartışmasına çıkılabilir. Aristoteles in diyalektik hakkındaki çözümlemeleri ve uygulamalarından hareketle diyalektiğin bir metottan daha fazla olarak, onun aynı zamanda bir bilgi türü olması olanaklı mıdır? Metafizik in ya da Etikler in bilgisi ne türden bir bilgidir? Aristoteles in diyalektiğinin bilim ile bir karşıtlığı, uslamlamanın kendisine dayanılarak hareket ettiği öncül önermelerin epistemolojik niteliği ile sınırlıdır. Apodeiksis zorunlu ve doğru ilk ilkelerden hareket ederken, diyalektik endoksa lardan hareket eder. Ancak Aristoteles öncül önermelerin farklılıklarına rağmen, onların, epistemolojik bağlamda, doğruluklarının dereceleri açısından bir birlerinden ayrıldığını ileri sürmüyor. Tersine Aristoteles diyalektiğin her zaman olası sonuçlara değil, çoğunlukla da bilim gibi doğru bilgilere ulaşacağını varsaymaktadır. Bir yönüyle Aristoteles diyalektik metot ile elde edilecek bilginin bilim bilgisi ile aynı kesinlikte görür. Bu nedenle diyalektiği bilimler için ilk ilkeleri bulmakla görevlendirmesinde kuşkulu davranmaz. Ancak yine de Aristoteles in diyalektiği Platon un diyalektiği anlamında bilim olmadığı gibi, Aristoteles diyalektiğin bilim olduğu anlayışına karşıdır. Diyalektiğin bilimselliği değerlendirilmesi açısından diyalektiğin tarihine bakıldığında, bu iki diyalektik anlayışı, bir biri karşısında iki değerli bir görünüm yaratıyor. Aristoteles in diyalektiğinin görünümünü bilimsel ve bilimsel olmayan tarzındaki bir karşıtlaştırma için malzeme bulunabilir, ancak bu malzemelerin genellemeleri birer indirgemeci yaklaşımı aşmayacaktır. Oysa Aristoteles in diyalektiğinin iki değerli bir görünüm oluşturduğu, bu görünümlerini bir birine karşıtlaştırmadan ve bir birlerinin uzantıları olduğu tarzında konumlandırılabilir. Örneğin, Topikler I.1 ve I.2 diyalektiğin tanım ve kullanım alanlarını belirlerken, Aristoteles, diyalektiğin, pratik ve teorik kullanımlarının görünümlerini listelemektedir. (1) Diyalektiğin pratik kullanımları: (a) egzersiz ve (b) kamusal tartışmalar; (2) diyalektiğin teorik kullanımı: (a) ilk ilkelerin keşfi ve (b) 10

17 çelişkisizlik ilkesi aracılığı ile eleştiri ve tanıtlama. Bunlar diyalektiğin türleri ya da diyalektiğin bir birine karşıt nitelikleri değildir. Bu liste, sadece diyalektiğin uygulamalarının pratik ve teorik görünümlerinin listesidir. Bu liste, diyalektiği uygulama alanları açısından iki değerli kılar. Ancak bu uygulama alanları bir birlerine karşıtlık oluşturmazlar; çünkü her iki görünümün de merkezinde duran nitelik, onların birer akıl yürütme olmasıdır. Şimdi asıl sorun, Aristoteles in eserlerinin akışına uygun olarak diyalektiğin bu uygulamalarını gösterebilmektir. Felsefe tarihi kitaplarında 4 Aristoteles in çalışmalarının bildik kronolojisi Organon adlı mantık çalışmalarının bir araya getirildiği beş kitap ile başlatılır. Sofistik Çürütmeler bu dizinin altıncı kitap olarak listelense de, eser daha çok Topikler in dokuzuncu kitabı olarak görülür. Aristoteles in eserlerinin ilk edisyonunu yapan Rodoslu Andronikos un çalışması bütün antikitenin Aristoteles malzemesini sağlar. 5 M.S. 6.yy dan beri düşüncenin aleti olarak bilinen mantıkla ilgili kitaplar grubu( ) (Ross, 2002: 24-26, 37) ya da Organon, modern zamanlarda geçerliliğini korumaktadır. Ancak eserlerin kronolojisi hakkında aynı kesinlikten söz etmek olanaklı değildir. Daha yeni zamanlardaki Aristoteles yorumcularının, özellikle de F. Solmsen ve P. Gohlke nin, metinlerin kronolojisine ilişkin tartışmaları sorunun oldukça problematik olduğunu gösteriyor: Solmsen e göre Aristoteles in temel 4 Bir çok felsefe tarihi buna örnek gösterilebilirse de, burada örnek olması için, Zeller in de yayımladığı History of Greek Philosophy de (1955: ), Vorlander in 1903 te yayımladığı Felsefe Tarihi ndeki (2004: ) anlatımlara işaret etmek yeterli olabilir. Türkçe yazılan felsefe tarihi kitaplarında aynı sıralama, Macit Gökberk in Felsefe Tarihi kitabı üzerinden (1990:76) bu kaynakları takip ediyor görünüyor. 5 Aristoteles in eserlerinin mevcut en eski listesi yaklaşık olarak İ.S. 3. yy a ait Diogenes Laertius unkidir. Burada (V ) şaşırtıcı derece uzun bir liste verilir. Ancak bu liste, yaklaşık İ.Ö. 1. yy da Andronikos un düzenlediği Aristoteles kitap listesine uymaz. Ross (2002:22), bu listeyi büyük bir olasılıkla İ.Ö. 200 civarında, Andronikos un yayımladığı eserlerin çoğunun unutulduğu bir zamanda, Hermippos tarafından düzenlenmiş listeyi yineleyen ya da temel alan bir liste olarak görür. Büyük bir olasılıkla Laertius un listesi, günümüze ulaşmış eserlerin bölümlerinin adları olmalıdır. Vorlander e göre (2004:140), Aristoteles in bugün bildiğimiz eserleri 3. ve 2. yy larda Atina ve Roma da biliniyordu. Roma da Plutarkhos MÖ 50 lerde Rodoslu Andronikos un bütün eserleri içeren bir derleme yaptığını anımsatır. Andronikos un etkisi sadece eserlerin sırlaması üzerinde değil, aynı zamanda metinlerin dili üzerinde de etkisi olmalıdır. Dildeki sadelik ondan kaynaklı olmalıdır; çünkü Aristoteles in sözel ifadelerin edebi zenginliğine ilgisiz olduğu düşünülemez. Özellikle de Platon etkisinin olduğu erken dönem yazılarında. Ancak yine de onun eğitim amaçlı kaleme aldığı yazılarının önemli bir sadelikle oluşturulduğu açıktır (Copleston, 1993:269). Bu konu için daha ayrıntılı inceleme R. G. Tanner in Aristoteles in Eserleri: İskenderiye Koleksiyonunun Muhtemel Kökenleri nde bulunabilir. 11

18 mantık çalışmalarının kronolojisi: 1- Topikler I-VII 6, 2- İkinci Analitikler I, 3- Topikler VIII, 4- İkinci Analitikler II, 5- Birinci Analitikler. Gohlke, kabul edilen iki Analitik in sıralamasını ve Topikler VIII ve IX un Analitikler in varlığını gerektirdiğini onaylar. Ancak Aristoteles çevirmeni ve yorumcusu Hugh Tredennick bu bölümlendirmeyi bütünüyle inandırıcı bulmadığını söylerken, Birinci Analitikler in Aristoteles in mantık çalışmalarına ilişkin olgunlaşmış düşünceleri barındırdığına ilişkin sava da katılır. Ama yine de kronolojiyi geçerli kılacak yaklaşımlar doğrulanabilirse de, bu konudaki kesinliklerden kaçınılması gerektiğini düşünür (Tredennick, 2002:184). Daha yeni araştırmalar, problemlerle birlikte metinlerin dilsel yapısının soruşturması ile eserlerin Aristoteles e aitliğini ve problemlerin doğru yerde olup olmadığını anlamaya yöneliktir. Daha teknik soruşturmalarda, eserlerden çok problemlerin kronoloji konusunda arkası gelmez tartışmalar sürmektedir. Bütün bunların nedeni, Aristoteles in eserlerinin bir araya getirilmiş farklı eserlerden oluşuyor olmasıdır. Aristoteles in mevcut eserlerinin pek çoğu bölünmez bütünler olmayıp birbirleri ile ilişkili temalar üzerinde bir denemeler toplamıdır ve orijinal birimler, bazen Aristoteles in kendisi, bazen (Metafizik te olduğu gibi) yayımcıları tarafından bir araya getirilen bağımsız denemelerdir (Ross, 2002:24). Aristoteles in teorik yapısında düşünsel bir değişim olmadığını varsayan Vorlander, kronolojiyi önemsemez; onun için daha önemli sorun eserlerin Aristoteles e ait olup olmadığını anlamaktır (2004:137). Bu türden tartışmaların açılımı buradaki çalışmanın dışında tutulmakla birlikte, yine de, eserlerdeki problemlerin ve çözümlemelerinin Aristoteles e ait olduğu yönünde duran bir kabule göre tartışma yapılacaktır. Aristoteles in diyalektik teorisi olarak öne çıkartılacak çözümlemelerin geçerliliği, öncelikle, problemin açılımı için öne çıkartılacak terim ve tanımların Aristoteles e mi, yoksa onun yayıncılarına mı ait olup olmadığının onayı ile başlar. Bu kaygı da, ancak eseler içinde geçen diyalektik kavramının gelişiminin açılımı ile aşılabilir. İnceleme alanını, Aristoteles in diyalektiği bir metot olarak tartışmaya başladığı ilk dönem eserleri (bunlar Aristoteles in bir öğretmen olarak diyalektiğin ilke ve kurallarını belirlediği, onun terminolojisini oluşturduğu eserlerdir) ve 6 Brehier ise, Topikler in II ve VII. Bölümlerinin tasımdan önce yazılmış olduğunu söyler (Brehier, 137). 12

19 diyalektiği bir teori olarak onaylayan son dönem eserleri (bunlar Aristoteles in diyalektiği bir filozof olarak uslamlamasının metodu olarak uyguladığı eserlerdir) listesi ile sınırlanabilir. Buna göre birinci grup eserler: Kategoriler 7 (Kategoriai), Birinci Analitikler (Analitikon Proteron; Latince adıyla Analytica Priora), İkinci Analitikler (Analitikon Hüsteron; Latince adıyla Analytica Posteriora), Yorum Üzerine 8 (Peri Hermeneias; Latince adıyla De İnterpretation), Topikler (Topikon), Sofistik Çürütmeler Üstüne (Peri Sofistikon Elegkhon; Latince adıyla Sophistarum Elenchi). İkinci grup eserler: Fizik, (Phüsika) Gökyüzü Üzerine (Peri Ouranou; Latince adıyla De Caelo), Oluş ve Bozuluş Üstüne (Peri Geneseos kai Phthoras), Ruh Üzerine (Peri Psükhes; Latince adıyla De Anima), Hayvanların Oluşumu Üzerine (Peri Zoon Geneseos), Metafizik (Prote Philosophia), Eudemos a Etik (Ethikon Eudemeion), Nicomakhos a Etik (Ethikon Nikomakheion), Retorik (Tekhne Rhetorike). 7 Bu kitabın Aristoteles e ait olduğu konusunda kuşkular vardır. Her şeyden önce diğer eserlere her hangi bir göndermede bulunulmamıştır. Ancak İlk çağda ve İ.S. 3. yy da Pophyrios tan başlayarak bir çok yorumcu eserin Aristoteles e ait olduğunu onaylamıştır. Bu onay için en eski kanıt Andronikos a (İ.Ö. 1. yy a) kadar gider. Ross (2002:24-25), esere ilişkin kuşkuların kanıtlarını kesin bulmayıp eserin üslup ve grameri açısından Aristoteles e ait olduğunu kabul eder. 8 Önerme Üzerine Andronikos un Aristoteles e aitliği konusunda kuşkulanır. Kuşkunun nedeni, Önerme Üzerine nin 16a 8 de Ruh Üzerine ye yaptığı göndermenin karşılığının burada olmamsındır. Ross (2002:25), Theophrastos ve Eudemos un ikisinin de eserine Aristoteles e aitliğini gösteren benzer eserler yazdığını, bunun dışında eserin gramer ve üslup açısından Aristoteles e ait olduğunu gösterdiğini düşünür. 13

20 I. B Ö L Ü M AKIL YÜRÜTMENİN METODU OLARAK DİYALEKTİK Aristoteles in mantık çalışmalarının kompozisyonunu çıkarım teorisi ne indirgeyen yaklaşımlar, onun öğretisindeki diyalektik kavramının yerini görmezden gelinir. Bunun nedeni, doğru düşünmenin kurallarının bilgisi olarak alınan mantığın genel tanımına uygun olarak, çıkarım teorisi ni Aristoteles in kesin bilim bilgisinin formu olarak tanımlanmasındandır. Oysa çıkarım teorisi nin bilimsel bilgi formu olma koşullarını nasıl sağladığı sorulduğunda, yanıt, Aristoteles in analitiğinin ( modern anlamda, mantığının) çözümlemesi onun diyalektik olduğuna götürecektir; çünkü bilimsel bilgi formunu olanaklı kılan, diyalektiğin ilk ilkeler, buna bağlı olarak da öncül önermeler için sağladıklarıdır. Diyalektiğin bilim bilgisi için etkin işlevini örten ise, Aristoteles in sullogismos terimini çıkarım teorisi olarak algılanmasıdır. Çünkü, tasımsal tanıt zinciri açısından bakıldığında, çıkarım sözcüğünde vurgu sonuç önermeyedir. Uslamlamada vurgu hep bir sonraki argümana yönelik olduğunda, öncüle ya da ilkeye yönelimi örtmektedir. Oysa uslamlamada vurgunun sonuç önermeye değil de öncül önermeye olması durumunda, yönelimin hep bir önceki öncüle olması zorunludur. Böyle yaklaşıldığında Aristoteles in analitiği diyalektiğe gereksinim duyan bir akıl yürütme formu olduğu görülebilir. Bu nedenle diyalektik ve analitik Aristoteles in mantığının iki yanıdır. Öyleyse Aristoteles in diyalektiğini de içinde alan analitik çalışmalarının bütünü, doğru bilginin geçerlilik koşullarının bilgisi olarak görmelidir. Koşuların bilgisi olması ise, onun diyalektiği ve analitiği bir metot bilgisini ya da metodolojiyi oluşturur. Neyin metodu? sorusu, Aristoteles in metinlerinde, akıl yürütmenin metodu olarak yanıtlanır. Metodun bir akıl yürütme işlemi olması, Aristoteles i Sokrates ve Platon un tartışmalarındaki kavramdan kavrama geçen akıl yürütme metoduna bağlar. Bu nedenle Aristoteles in Topikler eserinin açılış sorunu, bilimsel bilgi için 14

21 bir metot arayışı ve bir akıl yürütme metodu olarak diyalektik metodun bilimsel bilgisi için kesin doğruluk koşulunu sağlayıp sağlayamayacağıdır. Bu nedenle Topikler de diyalektiğin niteliğini akıl yürütme (I. Kitap) ve tartışma (VIII. Kitap ve Sofistik Çürütmeler 9 ) metodu olarak çözümlenirken, diyalektiğin bilim bilgisi ya da bilimsel bilgiye ulaşmak için geçerli bir metot olup olmadığı anlaşılmaya çalışılır. Bu soruna ilişkin çözümleme, Aristoteles in bütün entelektüel gelişimi sürecine yayılmış görünmektedir. Ancak diyalektiğin bir akıl yürütme metodu olarak alınması, onun diyalektik teorisinin temel niteliğini belirler; bu belirleme diyalektiğin bütün farklı uygulamaları içindeki ortak terimdir. Buna göre: (1) olası doğrulardan, genel kanılardan ya da varsayımlardan hareketle kurulan bir akıl yürütme (logismós) formunda, (2) gündelik karşılamalarda (enteuzeis) doğru-yanlış hakkında karar vermedeki akıl yürütmede işleminde ya da (3) bilimler için ilk ilkeleri keşfedip onu kendi doğru ilkelerine dayandıran akıl yürütme işleminde (Topikler 101a b 5) uygulanan aynı akıl yürütme metodu olarak diyalektiktir. Bununla birlikte, diyalektik bir soruşturma metodu olarak işletilmesi kadar, diyalektik açıdan bir savı kurma ya da çürütme kurallarının bilgisi de diyalektiğin her koşulda bir akıl yürütme metodu olduğunu gösterir. Çünkü diyalektik, kendisine dayanılan öncüllerden hareketle bir problem karşısında kendi ile çelişkiye düşmeden bir sav ortaya atabilme ya da rakibin savını çürütebilme tarzında uygulanan kavramsal akıl yürütme (logismós) metodudur (T., 100a 20-25). Aristoteles felsefesinde tasımsal tanıt teorisi onun analitiğinin (mantığının) simgesel kavramına dönüşmüş olmasına rağmen, bu teori, onun felsefi eserlerinin bütünlüğü içindeki yeri ve işlevi açısından, diyalektikten daha güçlü değildir. Hatta Aristoteles in doğa bilimi eserlerindeki gerçeklik hakkındaki çözümlemelerinin tasımsal tanıt formunu göre oluşturulmadığını, Metafizik teki çözümlemelerdeki akıl yürütmenin ise, Aristoteles in kendisinin belirlediği diyalektik teoriye uygun olduğu varsayımı dikkate alındığında, Aristoteles in mantık kompozisyonu içinde diyalektiğin yeri ve işlevi tartışma sanatı ndan daha fazla bir şey olduğu ileri 9 Topica ve Sophiticis Elenchis Aristoteles in gerçek çalışmaları olarak dikkate alınır. İki inceleme de bir birine çok yakındır. Sofistik Çürütme, Topik e bir ektir ve onun finaldeki son sözüdür. Gerçekte Aristoteles bu iki incelemeyi de tek bir çalışma olarak, Sofistik Çürütme yi Topik in altında bir çalışma olarak, dikkate alır (Forster 2002: 265). 15

22 sürülebilir. Bu yaklaşım açısından bakıldığında, diyalektik kavramının Aristoteles in felsefesi içindeki yerine ilgisiz kalmak, hem onun mantık teorisi nin hem de bilimsel düşüncenin gelişim sürecinin diyalektik kavramının tartışılması üstünde yükseldiğini, daha ileri giderek, metafiziğin metodunun mantıksal formuna ulaşmış bir diyalektik olduğunu görmezden gelmek olacaktır. Metafizik te varlığa ilişkin çözümlemede kavramsal düşünülmesi, problemlerin çözümlenmesinin varsayımların çözümlenmesi üstünden yürütülmesi açısından bakıldığında Aristoteles, Platon un diyalektiğinin işlevine bir uygulama metodu olarak geri dönmektedir. Metafizik te kavramlar arası bağlantının varsayımlardan daha çok mantıksal ilkelere, örneğin çelişkisizlik ilkesine ve üçüncü halin olanaksızlığı ilkesine dayandırılarak sağlanması açısından bakıldığında Aristoteles in diyalektiği Platon un diyalektiğinden daha fazla bir şeydir. Platon için de diyalektik bir akıl yürütme metodudur; ancak Platon da bu akıl yürütme, aklın episteme ye yürüdüğü bir yol iken, Aristoteles için aporia ların mantıksal çözümlemesi ve ilk ilkelerin keşfi için bir akıl yürütme metodudur. Bu nedenle Aristoteles in metodu, Platon un anladığı anlamda bir yol değildir; bir araştırma ve çözümleme tarzıdır. Ancak Aristoteles in diyalektik metodu, Platon un ontolojinin sürekliliğine uygun işleyen epistemolojik sürecin diyalektiği türünden bir yol kavramına benzemez. Tersine, her bilimin ve her aporia nın kendi doğasına uygun bir akıl yürütme süreci olduğundan, Aristoteles in diyalektiği, bütün düşünmeler için tekrar edilir bir şablon sunmaz. Diyalektik tez, her defasında farklı bir problemi ileri sürdüğü için, araştırmanın işlemleri kısmen belliyse de, sonuca ilişkin sav önceden varsayılamaz. Bununla birlikte, Aristoteles in tasımsal tanıt teorisinin, yani analitik uslamlama, tekrar edilir bir uslamlama formu sunduğu için, her defasında tekrar edilir yol benzetmesine uygundur. Öncül aracılığı ile sonuç hakkında önceden bir varsayımda bulunmak olanaklıdır; çünkü sonuç önermesi yeni bir bilgi sunmaz. Aristoteles in tasımsal tanıt (sullogismos) teorisi, Platon un diyalektiğine dayanırken, onun diyalektiği Platon un kavramsallaştırmadan oldukça farklıdır. Aristoteles diyalektiği ilk defa keşfetmiş gibi tartışmaktadır. Bu açıdan bakıldığında 16

23 Topikler de metodun ilk defa kazandığı sistemli form Aristoteles in diyalektiğe katkısıdır. Neredeyse modern zamanlara kadarki diyalektiğin bütün temel terimlerini Aristoteles geliştirmiştir. Topikler, diyalektiğin sözlüğü niteliğinde bir kitaptır; çünkü Aristoteles burada bir öğretmen olarak diyalektiği anlatmaktadır. 10 Ancak Aristoteles in diyalektiği bir filozof olarak kullandığı eser Metafizik tir. Bu iki eser, Aristoteles in diyalektiğinin iki farklı türden tartışma konusu yapıldığını gösterir. Ancak buralarda karşıt iki diyalektik değil, sadece diyalektiğin metodik tanımından diyalektiğin uygulanmasına geçilen birbiri ile içten bağlı iki tartışma sergilenir. Buna bozma ve yeniden inşa diye de bakılabilir. Diyalektiğin Aristoteles in gelişimini anlamak için diyalektiğin sözlüğündeki terimler yakından incelenmelidir. I.1. Diyalektiğin Metot Olarak Görünümleri Genel olarak diyalektik sözcüğü, anlamı tartışma olan dialegesthai sözcüğünden türe[diği] (Smith, 1999a: 58) varsayımı kabul edilirse de, kavramın dilsel kaynakçasını diyalogun sıralı konuşma düzeni ne indirmek çok açıklayıcı durmamaktadır. Bu konuşma düzeninin, sözün (logos un) karşılıklı alış verişini zorunlu bir mantıksallık çerçevesinde tuttuğunu da belirtmek gerekmektedir. Yalın dilin olanağını aşan, hakikatin dile gelebilirliğini olanaklı kılan aklın kural koyucu ediminin metot olarak görünüş kazanmasıdır. Diyalogdan diyalektiğe geçişi olanaklı kılan asıl tema, aklın kural koyucu rolüdür. Bu nedenle diyalektiğin kavramsal tanımlanmasına ilişkin belirlemeler, sözcüklerin kökenindeki tartışma niteliğinden çok, onun akıl ile olan ilişkisi olmalıdır. Bu anlamlandırma, diyalektiğin klasik felsefeden modern felsefeye kadar olan tarihselliğini bir arada tutmaya olanak sağlayabilir. Höffe (1999: 56), dialegesthai teriminin spekülatif ve kökensel olmayan anlamını Aristoteles in açıkladığını ve onu epistemolojisinde kullandığını varsayar. Diyalektik sözcüğündeki dia ön takısı karşılıklılık düşüncesini, karşılıklı bir şey alıp verme anlamını sağlar. Bu nedenle terim karşılıklı konuşma durumunun 10 Robin Smith (1999a: 59), Aristoteles in Topikler i bize yazmadığını, zaten diyalektik argümanın ne olduğunu bilen kendi dinleyicisi ve öğrencilerine yazdığını söyler. 17

24 adı olan dialogos 11 teriminin içeriğinden özel olarak etkilenir. Ancak dialogos taki bu konuşmanın sıradan bir konuşma formu olmadığını dialegomai 12 terimindeki anlam belirler. Görüşme, tartışarak, akıl yürüterek konuşma sözcüğü olan dialektos 13 sözcüğü, karşılıklı konuşarak tartışmayı ilgilendiren şeyi belirtir. Tartışmada ilgilenilenin ne olduğunu, sözcüğün kaynağındaki logos kavramı belirler: En genel anlamıyla söz, kavram, tanım ya da akıl olduğunu, açıklıkla gösterir. Buna göre, karşılıklı akıl yürümede alınıp verilenin ne olduğu netlik kazanmış olur. (Kaynaktaki dialégô 14 sözcüğünün seçmek, ayırmak, ayıklamak, konuşmak, akıl yürütmek anlamları, bütün bu yapıyı üstünde taşır). Bu da gösteriyor ki, akıl yürütme ve karşılıklı konuşma dialektikós 15 sözcüğünün de anlamında olduğu gibi, bir beceri gerektirmektedir. Tartışma, akıl yürütme sanatı olarak dialektikê kavramı bütün bu anlamlardan beslenerek oluşur. Bu nedenle diyalektiğin bir türden söz sanatı ama anlatan ve inandıran söz -, sonra da tartışma sanatı olarak anlaşılması kaçınılmazdır. Diyalektik soru ve yanıt (dialegesthai) ile ilerlemeye devam eder, bu ileri ve geri yürüyen konuşmalar Sokratik bir mirastır. Platon bu formu terk etti. Onun kendi diyalektiği, yani doğru sonuçlara ulaşmak, asıl düşünceler için uygulanmalıdır (Solmsen, 1978: 4). Karşılıklı konuşma içinde, belirli türden söz aracılığı ile düşünce alıp vermek, ötekinin düşüncelerinin çelişkilerini göstermek çürütmek-, kendi düşüncelerini ötekine kabul ettirmek gibi akıl etkinliklerini barındırır. 16 Aristoteles in tanımladığı diyalektiğin bir türden tanıtlama (apόdeiksis) ve çürütme (elenkhos) niteliğini içermesinden dolayı, artık bu yeni diyalektik salt bir sözlü tartışmadan daha üst bir aşamaya, çözümleyici metodik bir akıl yürütmeye dönüşür. 11 διάλογος (dialogos): karşılıklı konuşma, diyalog (L.&S.). 12 διαλέγομαι (dialegomai): konuşmak, düşünmek, akıl yürütmek, (mantıksal olarak) ikna etmeye çalışmak (L.&S.). 13 διάλεκτος (dialektos): ayrıntılı konuşma, söylev, konuşma, sohbet : tartışma; konuşma, söz söyleme, dil (L.&S.). 14 διάλεγω (dialego): seçmek, ayırmak (L.&S.). 15 διαλεκτικος (dialektikos): tartışmada ya da argüman ileri sürmedeki beceri (L.&S.). 16 Robin Smith, Dialectic and Method in Aristotle (1999b) adlı makalesinde Aristoteles in diyalektiğini metabibazein kavramı aracılığıyla yani zihinleri ötekinin düşüncesini değiştirme üzerinde çözümler; endoksa yı bu zeminde tanımlar ve diyalektiğin retorik ile ilişkisini burada kurar. 18

25 Diogenes Laertios a göre (VIII. 57; IX. 25) Aristoteles, diyalektiği keşfedenin Elealı Zenon olduğunu söyler 17. Zenon, olasılıkla hocası Parmenides in hipotetik antinomilerine (Platon, Pa., 128c) bir dayanak sağlama çabası içinde bu türden bir uslamlama formuna ulaşmış olmalıdır. Onun rakiplerinin savlarını, savın kendi hareket ilkeleri ile çeliştiklerini tanıtlayarak çürütme tarzındaki akıl yürütmesi, diyalektik uslamlamanın özel bir görünümünü oluşturmaktadır. Zenon diyalektiği, rakibe, onun savlarının çelişkilerini gösteren bir kanıtlamaya dayanır. Bu yönüyle de olumsuzlayıcı bir diyalektiktir. Zenon un savın kendi çelişkileri aracılığı ile olumsuzlanması tarzında uyguladığı diyalektik metodun kendinde bir mantıksallık taşıyor olmasından dolayı diyalektiğin Sokrates in pratik kullanımından Platon un teorik kullanımına geçişi kaçınılmaz olmaktadır. Bu nedenle diyalektiğin felsefi metot olarak uygulanışını Platon sağlar. Platon açık olarak Kratylos ta (390c) soru sorma ve yanıt verme sanatı olarak tanımladığı diyalektiğin adını kullanır. Bu tanım, aynı zamanda metoda ilişkin onun Sokrates ile arasındaki bağdır; özellikle de etik konularda tanımlara soru ve yanıt tekniği aracılığı ile ulaşmaktır (Pha, 75d, 78d). Sokrates in tanımlarının işlevinin Platon da eide ye dönüşmesi (Pha, 99d-101 d), diyalektiği merkezi kavrama dönüştürür. 18 Platon un diyalektiği, hipotezlerle (hüpotheseis) ve İdea teorisine göre (Pha, 100b) en üst İdeaya ulaşıncaya kadar (Pha 1001d, D., 511e) ilerleyen bir akıl yürütme sürecidir. Akademia geleneği içinde diyalektik, Sokrates ten beri, öncelikle, kavram üzerine bir düşünme olarak görünüşe çıkar. Gerçekte bu düşünme, Aristoteles te de görüleceği gibi, tanımı çelişiğinde arındıran bir çözümleyici akıl yürütmedir. Platon kavram üzerine düşünme ye, kavramın nesnesi ile ilişkisi ni de ekleyerek diyalektiğe ontolojik bir görev vermiştir. Burada diyalektik, ontolojik anlamda eikasia dan eide ye kadarki varlık zincirini, epistemolojik anlamada doksa dan episteme ye uzanan bir bilme süreci ile tanıtlamaya olanak sağlar. Bu sistemde kavram ile gerçeklik arasındaki ilişkiyi diyalektik sağlar. Sokrates te karşıtlar içinde ilerleyerek bir tanıma ulaşan tartışma metodu olarak diyalektik, Platon da 17 Aristoteles Sofist adlı eserinde hitabeti Empedokles in diyalektiği de Zenon un bulduğunu söyler (Di.La., VIII. 57; benzeri fragman IX 25). 18 Devlet te diyalektik eğitimi, matematik ve felsefeden sonra, otuzuna varmışlar arasından, seçilenlerin alacakları bir öğrenim aşamasına dönüşür (531d-534e, 537b-539e). 19

26 episteme ye varan bilmenin metodu olarak diyalektik e dönüşür. Buna göre diyalektik, varlık tabakaları arasından düşünmenin yürüdüğü yol dur. Akıl, bu yolda, bilginin nesnesi ile bilginin türü arasındaki kavram bağını diyalektik metot ile kurar. Diyalektiğe yüklediği bu işlevinden dolayı Platon, daha da ileri giderek onu bir bilim olarak 19, nedenlerin nedeninin bilgisini, en üst bilim olarak ilan eder (D., 532b). 20 Aristoteles, diyalektik kavramına ilişkin incelemelerin bütününü ele almıştır. Gerçekte o, bu incelemelerdeki argümanlara içten bağlıdır (Berti, 1978: 363). Ama yine de o, kavramı kendi argümanlarına göre yeniden belirleyerek Antikçağın diyalektiğini en gelişmiş formuna ulaştırır. Öyle ki, Aristoteles Sofistik Çürütmeler de, bu alandaki incelemelerde türünün ilk örneğini vermiş olduğu konusunda övünmektedir (SR., 183b b 7). 21 Aristoteles in çözdüğünü düşündüğü sorun, her türden bilimsel araştırmada kullanılabilecek metodun ne olduğu sorunudur. Topikler in ilk paragrafında Aristoteles amacının metot (methodos) 22 sorununu çözmek 23 olduğunu açıklıkla ortaya koyar. Bu nedenle 19 Ancak Platon, diyalektiği, bilmenin tarzı yanında bilginin tarzı, yani onu hem bir bilgi hem de bir bilim olarak tasarlamaktadır (D., 511b-c). Diyalektik, en üst bilimdir. Diyalektik bilimi, nedenlerin nedeninin bilimidir (D., 532b). En üst nedeni bilmek, en alttaki varlığı bilmeyi getirmektedir. Diyalektik biliminin metodu da diyalektiktir. En alttaki bilimlerin verilerinden başlayarak en üst varlığın niteliklerine çıkan bir bilim (D., 533b). Kuramsal yöntemi, kavramlardan kavramlara, çelişkileri ortadan kaldırarak ilerleyen düşünme tarzıdır. 20 Bu akıl yürütme, ya bir çelişme sorusunu yanıtlamak ve oradaki bilginin doğruluğunu yoklamak için ya da bir tez i temellendirmek için olur. Akıl yürütenin tartışanın- bu koşullarda akıl yürütürken dikkat edeceği tek şey, tutarlı olmasıdır (Kuçuradi, 1997: 98). Tutarlılık ilkesi, akıl yürütmenin mantıksal düzeyini oluşturur. Diyalektikçi, bilgisini bir sistemde düzenlemeyi ve özellikle görüşlerine mantıksal bir temel koymayı bilir, ama her şeyden önce, başkalarının sözlerindeki doğruları ve yanlışları ayırabilme, başkalarının tezlerindeki zayıf noktayı ve karşısındakini susturabilecek kesin kanıtı ortaya koyabilme ustalığı ile ayrılır (Foulqué, 1975: 7). 21 Aristoteles, özellikle de paragrafın bütünü olan 183b b 2 de diyalektik uslamlamanın, daha çok Sofistik diyalektiğe yakın nitelikte işlenişini içeren bir tarihçeden söz etmektedir. Kendisinin katkısını ise, diyalektiği bir tasımsal tanıt formunda işlemiş olması olarak gösterir. 22 Metot (methodos), yol (hodos) ve tarz (tropos) Organon da birbirlerinin yerine geçecek şekilde kullanılmaktadır. Pr.A., 45b 28 (tropos), 46a 3(hodos), 47a 32 (methodos). Method (methodos): methodos, hodos (yol) dan gelir; sözcüğün etimolojisi yolda takip etme dir. Bu anlam Aristoteles e kadar görünmüyordu. O genel olarak pramateia ile değiştirilebilir anlamda kullanıyor (Smith, 1997: 41). Aristoteles metoda teknik bir anlam yüklemiştir. Bunu yapmasının inceleme, sebebi sormak, delil, tartışma, bilgi/ders, kanıtlama süreçlerini birbirinden ayırt edilmesidir. Örnek olarak; analiz ve sentez, tümdengelim ve tümevarım, buluş ve ispat ve bunların tecrübeden prensiplere, prensiplerden sonuçlara çıkarımını ayırabilmesidir (McKeaon, 1966: 5). 23 Platon, metot terimini kullanan ilk filozof olarak görülebilir. Aristoteles ise ona ilk teknik anlamı yükleyen kişidir. İlk filozoflar yol (hodos), akıl (logos), tarz (tropos), ele alış biçimi (pragmateia), sanat (techne) gibi gerçek terimler kullanmışlardır. Platon ve Aristoteles de bu 20