I. Projenin Türkçe ve İngilizce Adı ve Özetleri Projenin Türkçe Adı: Başlangıcı Bağımsızlıklarının 200. Yılında Latin Amerika Osmanlı Devleti İlişkile

Transkript

1 ANKARA ÜNİVERSİTESİ BİLİMSEL ARAŞTIRMA PROJESİ KESİN RAPORU Proje Başlığı Bağımsızlıklarının 200. Yılında Latin Amerika Osmanlı Devleti İlişkilerinin Başlangıcı Proje Yürütücüsünün İsmi Prof. Dr. Mehmet Necati Kutlu Yardımcı Araştırmacıların İsmi Doç. Dr. Şebnem Atakan Doç. Dr. Erkan Yurtaydın Yrd. Doç. Özlem Kaygusuz Yrd. Doç. Nazan Çiçek Dr. Gökhan Erdem Proje Numarası 10Y Başlama Tarihi Bitiş Tarihi Rapor Tarihi Ankara Üniversitesi Bilimsel Araştırma Projeleri Ankara

2 I. Projenin Türkçe ve İngilizce Adı ve Özetleri Projenin Türkçe Adı: Başlangıcı Bağımsızlıklarının 200. Yılında Latin Amerika Osmanlı Devleti İlişkilerinin Projenin İngilizce Adı: The Commencement of the Relations between the Ottoman Empire and the Latin American Countries Celebrating the Bicentenary of Independence Projenin Türkçe Özeti: Türkiye Cumhuriyeti günümüzde dokuz Latin Amerika ülkesiyle (Arjantin, Brezilya, Küba, Kolombiya, Ekvador, Meksika, Peru, Şili ve Venezuela) diplomatik ilişkiye sahiptir. Bu ilişkilerin tarihsel olarak başlangıcı 19. yüzyıla gitmekle birlikte, bu konuda akademik değeri olan çalışmaların sayısı yok denecek kadar azdır. Oysa Osmanlı Arşivlerinde Latin Amerika ülkeleriyle ilişkilerin başlangıcına dair henüz incelenmemiş çok sayıda belgenin varlığı tespit edilmiştir. Projemiz kapsamında arşivlerde yer alan bu belgeler dönemsel olarak incelenmiş ve anılan başlık altında kullanılacak olanlar arşivden temin edilmiştir. Böylelikle var olan akademik kaynak ve bilgi eksikliğinin giderilmesi, bu suretle gerek Türkiye deki gerekse Latin Amerika ülkelerindeki akademik ve diplomatik çevrelere birinci el kaynaklara dayalı tarihsel bilgi ve değerlendirmelerin sunulması amaçlanmıştır. Projenin İngilizce Özeti: In this day and age, the Republic of Turkey has diplomatic relations with nine Latin American countries (Argentina, Brasil, Cuba, Colombia, Ecuador, Mexico, Peru, Chile and Venezuela). In addition that the commencement of these relations dates back to the 19 th century, the number of academic studies on this subject is scarcely any. However, the existence of a large number of documents, which have not been investigated yet, on the commencement of the relations with the Latin American countries have been detected in the Ottoman archives. Within the scope of our project, these documents kept in the archives have been investigated pursuant to the periods, and those which will be used under the aforesaid 2

3 title have been provided from the archives. Thus, elimination of the deficiencies of academic sources and information, thereby presentation of the historical information and evaluations based on data to the academia and diplomatic environment both in Latin American countries and Turkey have been targeted. II. Amaç ve Kapsam Latin Amerika ülkeleri ile Türkiye Cumhuriyeti arasındaki ilişkilerin tarihsel kökleri Osmanlı Devleti nin son yüzyılına, daha açık bir tarih vermek gerekirse 1860 lı yıllara dayanır. Bu ilişkilerin başlangıcına dair Osmanlı Arşivlerinde çok sayıda belgenin bulunduğu bilinmekte, ciddi bir araştırma sonucu belge sayısının daha da artacağı tahmin edilmiştir. Latin Amerika Çalışmaları Araştırma ve Uygulama Merkezi bünyesinde hazırlanan bu projeyle söz konusu arşiv malzemeleri ışığında şu anda Türkiye ile diplomatik ilişkilere sahip altı (Meksika, Küba, Brezilya, Arjantin, Venezuela, Şili) Latin Amerika ülkesi ile Osmanlı Devleti nin ilk diplomatik ilişkilerinin içeriği ve kapsamının aydınlatılması amaçlanmıştır. Uluslararası ilişkilerde tarihsel referansların önemi bilinmeyen bir gerçek değildir. Ülkelerin ikili toplantılarında ilk müracaat ettikleri tarihsel veri, aralarındaki ilk ilişkilerdir. Bu ilişkiler olumlu bir görünüm arz ediyorsa, bunların referans değeri daha da yüksek olmaktadır. Osmanlı-Latin Amerika ilişkilerinin bu nitelikte bir görünüme sahip olduğu anlaşılmaktadır. Buna rağmen söz konusu ilişkilerin tam olarak gün yüzüne çıkarıldığını söylemek zordur. Oysa Osmanlı Arşivlerinde bu konuya dair onlarca, hattâ yüzlerce belgenin varlığı tahmin edilmektedir. İlgili arşiv belgelerinin tespit, değerlendirme ve yayınlanmasının, gerek Türk tarihi gerekse isimleri geçen Latin Amerika ülkelerinin tarihlerinin bir yönünün aydınlığa kavuşmasına katkı sağlayacağı muhakkaktır. Bu suretle günümüzde ve gelecekte Latin Amerika ülkeleriyle geliştirilmek istenen ilişkilerin tarihsel kökleri daha sağlam bir şekilde akademik ve diplomatik dünyanın gözleri önüne konmuş olacaktır. Öte taraftan günümüzde Latin Amerika ülkelerinde Osmanlı coğrafyasından göçmüş kimi etnik ya da dinsel toplulukların, Türkiye Cumhuriyeti nin bu ülkelerle ilişkilerini kösteklemek için tarihsel gerçekleri çarpıtma gayretinde oldukları ve bu gayretin bir parçası olarak Osmanlı-Latin Amerika ilişkilerinin başlangıcını olumsuz bir görüntü içerisinde sunmaya çalıştıkları gözlemlenmektedir. Projenin bu gayretlere karşı tarihsel gerçekliklerin belgelerle ortaya konması bakımından da önemli bir katkı sağlayacağı umulmuştur. Tarih 3

4 biliminin bize öğrettiği gerçek şudur ki, ancak doğru bir geçmiş bilgisi, daha makul ve gerçekçi bir gelecek kurgusunu mümkün kılabilir. III. Materyal ve Yöntem Projenin ana materyalini Osmanlı Arşivlerindeki belgeler oluşturmuştur. Belgeler kullanılırken deskriptif bir yöntem takip edilmiştir. Bu yöntem uygulanırken aşağıdaki aşamalardan geçilmiştir: 1. Arşiv belgelerini tespit ve temin edilmesi 2. İç ve dış kritik yapılması 3. Belgelerin Latin harfleriyle yeniden yazılması (Transkripsiyon) 4. Belgelerin sadeleştirilmesi (Günümüz Türkçesine çevrilmesi) 5. Belgelere dayalı olarak altı Latin Amerika ülkesiyle Osmanlı Devleti nin diplomatik ilişkilerinin başlangıcının ayrı ayrı makaleler halinde yazılması 6. Makalelerin bütünlük sağlamak amacıyla editör tarafından redaksiyondan geçirilmesi 7. Makalelerin ve arşiv belgelerinin İspanyolca ve Portekizceye çevrilmesi, kitaplaştırılması ve bastırılması 8. Tanıtım IV. Analiz ve Bulgular 19.Yüzyılda Osmanlı İmparatorluğu bir taraftan modernizasyon çalışmaları yürütürken diğer taraftan kaybettiği topraklardaki nüfusun Anadolu ya göçünü de kontrol altına almaya çalışıyordu. Osmanlı vatandaşlarından özellikle Ortadoğu kökenli halklardan bazıları Osmanlı Devleti nin geleceğine dair belirsizliklerden dolayı Avrupa ya ve Amerika ya göç etmeye başladılar. Avrupa ya göç edenler daha çok gelişmiş ülkelere gittiler. Amerika ya gidenlerin bir kısmı kuzeye, geri kalan kısmı da güneye göç etti. Güneye gerçekleştirilen göç sanılanın aksine dönemin nüfusu değerlendirildiğinde oldukça fazlaydı. Osmanlı vatandaşlarının kendi topraklarından km öteye daha iyi yaşama amacıyla gitmeleri de ayrıca takdire şayan bir durumdu. Diğer taraftan Latin Amerika ya bakıldığında 19. Yüzyılın başlarında bağımsızlıklarını yeni kazandıkları görülmektedir. Ulus-devlet olma yolunda hızla yükselen bu devletler ekonomik potansiyelleri bakımından gelişmeye müsait ülkelerdir. Bu ülkeler 4

5 kaliteli işgücü temin etmek amacıyla Avrupa dan göç almaktadır. İlişkilerin bir tarafında yıkılma sürecini engellemeye çalışan Osmanlı İmparatorluğu, diğer tarafında ise bağımsızlıkları yeni kazanmış Latin Amerika ülkeleri vardır. Bu eserde Osmanlı İmparatorluğu nun altı Latin Amerika ülkesiyle ilişkilerinin başlangıcı ve bu ilişkilerin dayanakları üzerinde durulmuştur. Bu ilişkilere dair kaynaklar Başbakanlık Osmanlı Arşivi nden temin edilmiştir. Her makalenin sonunda makale içerisinde kullanılan belgelerin asıl, transkripsiyonu ve günümüz Türkçesine çevrilmiş hali yer almaktadır. Toplam 450 sayfadan oluşan eserde Arjantin, Brezilya, Küba, Meksika, Şili ve Venezuela ülkelerinin Osmanlı ile ilişkilerinin başlangıcına dair altı makale bulunmaktadır. Kitabın adından da anlaşılacağı üzere bu serinin ilk kitabıdır. Kitaptaki ülkelere dair makalelerin sıralanışı, ülkelerin alfabetik dizilişlerine göre yapılmıştır. Kitapta yer alan makaleler şöyledir: Doç. Dr. Şebnem Atakan, Osmanlı İmparatorluğu ile Arjantin İlişkilerinin Başlangıcı Prof. Dr. Mehmet Necati Kutlu, Osmanlı İmparatorluğu-Brezilya İlişkilerinin Başlangıcına Dair Bir Deneme Yrd. Doç. Dr. Nazan Çiçek, Osmanlı İmparatorluğu ve Küba İlişkilerinin Başlangıcı Doç. Dr. Erkan Yurtaydın, Osmanlı İmparatorluğu İle Meksika İlişkilerinin Başlangıcı Yrd. Doç. Dr. Özlem Kaygusuz, Osmanlı Devleti İle Şili Arasında Diplomatik İlişkilerin Başlangıcı Dr. Gökhan Erdem, Osmanlı İmparatorluğu İle Venezuela Cumhuriyeti Arasında Diplomatik İlişkilerin Kurulması 5

6 V. Sonuç ve Öneriler Türkiye-Latin Amerika ilişkilerinin başlangıcı 19. Yüzyıla dayanmaktadır lerden I. Dünya Savaşı nın sonuna kadar Osmanlı İmparatorluğu ndan Latin Amerika ya çeşitli göç dalgaları vuku bulmuştur. Kaybedilen topraklardaki nüfusun Anadolu coğrafyasına gelmeye başladığı dönemde, özellikle bazı Ortadoğu kökenliler Anadolu ya gelmek yerine daha iyi ve güvenli bir yaşam özlemiyle Güney Amerika ya göç etmeye başlamışlardır. Çoğunluğu Arap olan göçmenler taşıdıkları Osmanlı pasaportlarından dolayı bölgede El Turco olarak anılmışlardır. İkili ilişkilerin başlangıcında bu nüfusun varlığı dayanak noktalarından biridir. Bir diğer dayanak noktası da 19. Yüzyılın başlarında bağımsızlıklarını yeni kazanan ve ulus-devlet olma yolunda hızla yükselen Latin Amerika ülkelerinin ekonomik potansiyelleri bakımından gelişmeye müsait olmalarıdır. Bu ülkeler kalkınmalarına katkıda bulunmaları için kaliteli işgücü temin etmek amacıyla Avrupa dan göç almaktadır. Osmanlı Devleti ile Latin Amerika devletlerinin ilk ilişkileri diplomatik temaslar kurulmasıyla başlamıştır. Gerçekleştirilen diplomatik ilişki kurma teşebbüslerinde daha çok Paris de bulunan Osmanlı Büyükelçisi aracılık etmiş ve gerekli teması sağlamıştır. Osmanlı Devleti ile karşılıklı elçilik açılması noktasında anlaşan Latin Amerika ülkeleri gerekli gördükleri yerlerde de fahri konsolos tayin etme vasıtasıyla konsolosluk açma yoluna gitmişlerdir. Ayrıca XIX. Yüzyılda bir moda şeklini aldığı anlaşılan karşılıklı nişan ve madalya verilmesine dair antlaşmalar ve bunlarla ilgili yazışmalar önemli yer tutmuştur. Osmanlı Devleti ile diplomatik ilişkinin ikinci ayağını ticaret antlaşmaları imzalamak oluşturmuştur. Bu antlaşmalar genellikle Brezilya ile yapılan ilk antlaşma esas alınarak hazırlanmıştır. Yapılan antlaşmalardan da anlaşılacağı üzere her iki ülke vatandaşlarının bir diğerinin toprağında karşılaşabileceği hukukî sorunları ne şekilde çözecekleri bu antlaşmalarda belirtilmiştir. Yukarıda bahsedilen konulara dair Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Osmanlı Arşivi nden temin edilen 174 grup belge ve içeriklerinde bulunan 663 varak uzmanlarımız tarafından tek tek değerlendirilmiştir. Temin edilen belgelerin %60 ı Osmanlıca, %35 i Fransızca ve geriye kalan belgelerde İspanyolca ve İngilizcedir. Bu belgeler önce Latin harflerine transkribe edilip sonra ise günümüz Türkçesine çevrildikten sonra Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi ve Siyasal Bilgiler Fakültesi ne 6

7 mensup çeşitli disiplinlerden akademisyenler tarafından incelenip değerlendirilmiştir. Akademisyenlerimizin çabaları neticesinde 6 adet makaleden oluşan Osmanlı İmparatorluğu- Latin Amerika (Başlangıç Dönemi) adlı kitap Türkçe, İspanyolca ve Portekizce olmak üzere üç dilde bastırılmış ve Önsöz ü Kültür ve Turizm Bakanı Sn. Ertuğrul Günay tarafından yazılmıştır. Eserin kamuoyuna tanıtımı ise Kültür ve Turizm Bakanı Sn. Ertuğrul Günay, T.C. Dışişleri Bakanlığı yetkilileri ve Ankara da bulunan Latin Amerika ülkelerinin Büyükelçileri nin katılımlarıyla düzenlenen bir etkinlikle gerçekleştirilmiştir. Basılan kitapların yurt içi ve yurt dışında dağıtımları T.C. Dışişleri Bakanlığı ve Latin Amerialı Büyükelçiler aracılığıyla sağlanmıştır yılı Temmuz ayında başlayıp şu an devam etmekte olan XIX. Yüzyıl Boyunca Osmanlı-Latin Amerika İlişkileri adlı projemiz ise bahse konu olan projenin devamı niteliğindedir. 7

8 VI. Kaynaklar I. ARŞİV BELGELERİ A) Başbakanlık Osmanlı Arşivi 1310 Sonrası İradeler Hariciye (İ.HR) İrade No: 9, 24.Z.1328, İrade No: 4, 4.Ra Sonrası İrade-i Mahsus (İ.MMS) 1. Ra.1331 Hariciye Nezareti Hukuk Müşavirliği İstişare Odası (HR. HMŞ. İŞO), 8/1-2, 78/12 Hariciye Nezareti Mektubi Kalemi (HR.MKT), 70/16 Hariciye Nezareti Sefaretler Evrakı (Londra) (HR.SFR), 104/16, 75/35 Hariciye Nezareti Siyasi Kısım Evrakı (HR, SYS), 246/14640, 526/55, 44/13, 77/30, 46/7, 77/ 35 Hariciye Nezareti Tercüme Odası (HR.TO.) 250/14149/G Fon Kodu: HAT, 36/14, 270/13, 115/91, 68/70, 282/73, 74/25, 74/22, 209/12068, 74/64, 282/74, 282/78, 75/89, 529/12, 532/56, 538/16 İrade-i Hariciye (İ.HR), 258/ 15427, 316/20301, 201/11495, 202/11533, 212/12289, 213/12356, 213/12364, 214/12404, 216/ 12532, 219/12722, 224/13112, 221/12888, 221/12860, 141/ 7393, 336/ Meclis-i Vükela Mazbataları (M.V), 229/42 Sadaret Tasnifi Divan Mühimme Kalemi Evrakı (A. DVN. MHM), 8-A/79 Tahrirat-ı Ecnebiye ve Mabeyn Mütercimliği (Y.PRK.TKM), 21/37 Yıldız Sadaret Hususi Maruzat Evrakı (Y. A. HUS) 347/2 B) Brezilya Dışişleri Bakanlığı Tarih (Itamaraty) Arşivi 244/3/14 II. KİTAP VE MAKALELER AHMAD, Feroz, İttihat ve Terakki: , İstanbul, Kaynak Yayınları, AKŞİN, Sina, Türkiye Tarihi: 4. Cilt, Çağdaş Türkiye: , Mete Tunçay, Cemil Koçak vd., İstanbul, Cem Yayınları,

9 BERNAL, Ignacio, The Origins: A Compact History of México, Colegio de México, México BUSANICHE, J. L., Historia Argentina. Editorial Taurus, CHEVALİER, F., América Latina de la İndependencia a Nuestros Días, Editorial Labor, Barcelona CLAY, Christopher, Gold for the Sultan: Western Bankers and Ottoman Finances, , London: I.B.Tauris, ÇİÇEK, Nazan, The Young Ottomans: Turkish Critics of the Eastern Question in the Late Nineteenth Century, London: I.B.Tauris, DERİNGİL, Selim, II. Abdülhamid in Dış Politikası, Tanzimattan Cumhuriyete Türkiye Ansiklopedisi, C. II., İstanbul, GÖNEN, Yasemin Saner, Babıâli nin Son 26 Yılında Vazgeçemediği Davası: Osmanlı Konsolosluk Sözleşmeleri I, Toplumsal Tarih, C. 12, S. 67, Temmuz GÖNEN, Yasemin Saner, Babıâli nin Son 26 Yılında Vazgeçemediği Davası: Osmanlı Konsolosluk Sözleşmeleri II, Toplumsal Tarih, C. 12, S. 68, Ağustos GUZMAN, Roberto Marin, Arab İnmigration in Mexico in the Nineteenth and twentieth centuries, Assimilation and Arab Heritage, Texas HAYTA, Necdet, Tarih Araştırmalarına Kaynak Olarak Tasvir-i Efkâr Gazetesi, T.C. Kültür Bakanlığı, Ankara, KARAL, Enver Ziya, Büyük Osmanlı Tarihi, C. IV., TTK Yayınları, Ankara. KARPAT, Kemal H., Ottoman Emigration to America, , International Journal of Middle East Studies, Vo. 17, No: 2 Mayıs KOLOĞLU, Orhan, İttihat ve Terakki Partisinin Dış Politikası, Çağdaş Türk Diplomasisi: 200 Yıllık Süreç, Sempozyum Bildirileri, Ankara, TTK, KUTLU, Mehmet Necati, Súbditos Otomanos en América Latina, un documento y algunas reflexiones sobre las causas de su emigración (Latin Amerika da Osmanlı Vatandaşları ve Göç Nedenleri Üzerine Bazı Düşünceler), Revista de Ciencias Sociales de la Región Centroccidental, Barquisimeto, No: 10, Enero-Diciembre, , İnançtan Başkaldırıya, XVII. ve XVIII. Yüzyıllarda Latin Amerika Edebiyatı, Özgür Yayınları, İstanbul,

10 ., Visión de la Sublime Puerta Otomana de los Acontecimientos del Año 1898 en Cuba y su Enviado Especial: Enver Pacha (Küba da 1898 Yılında Yaşanan Olaylara Bab-ı Ali nin Bakış Açısı ve Özel Temsilci Enver Paşa), Revista de Ciencias Sociales de la Región Centroccidental, Barquisimeto, Venezuela, No: 11, Enero-Diciembre MALAMUD, Carlos, Historia de América (Amerika Tarihi), Alianza Editorial, Madrid, MCNEILL, William H., Dünya Tarihi, Ankara, İmge, NAVARRO, José Cantón, Küba Tarihi: Bir Halkın Biyografisi, çev. G.Köz ve A. Somel İstanbul: Yazılama, NWEIHED, Kaldone G., La emigración de Sirios, Libaneses y Palestinos a Venezuela, Colombia y Ecuador: Balance cultural de una relación sostenida durante 110 años (Venezuela, Kolombiya, ve Ekvator a Suriyeli, Lübnanlı ve Filistinlilerin Göçü: 110 Yıllık Bir İlişkinin Kültürel Bilançosu), El Mundo Arabe y América Latina (Latin Amerika ve Arap Dünyası), Ediciones UNESCO, Madrid, ORTAYLI, İlber, İmparatorluğun En Uzun Yüzyılı, Timaş Yayınları, İstanbul PEDRAJA, Rene de la, The Historical Context, Latin America, Richard S. Hillman(ed.), Third Ed.., London, Lynne Rienner Publications, PEDRAJA, Rene de la, The Historical Context, Understanding Contemporary Latin America, Richard S. Hillman, (der.), Boulder, Lynne Reiner Publishers, PENDLE, George, A History of Latin America, Penguin Books, Baltimore, SANDER, Oral, Anka nın Yükselişi ve Düşüşü: Osmanlı Diplomasi Tarihi Üzerine Bir Deneme, Ankara, İmge, SKIDMORE, Thomas E. & SMITH, Peter H., Modern Latin America, Oxford, Oxford University Press, ŞAFAK, N., Bir Tanzimat Diplomatı: Kostaki Musurus Paşa, İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, İlahiyat Anabilim Dalı, İslam Tarihi ve Sanatları Bilim Dalı, Doktora Tezi, TELLO, A., Historia breve de Argentina, claves de una impotencia, Silex Ediciones, Madrid TEMEL, Mehmet, XIX. ve XX. yüzyılda Osmanlı-Latin Amerika İlişkileri, Nehir Yayınları, İstanbul

11 TURAN, Ömer, II. Meşrutiyet ve Balkan Savaşları Döneminde Osmanlı Diplomasisi, Çağdaş Türk Diplomasisi: 200 Yıllık Süreç, Sempozyum Bildirileri, Ankara, TTK, TÜRÜDÜ, Hasan, Brezilya Hükümdarlarının Türkiye yi Ziyareti, Hayat Tarih Mecmuası, Ocak, YILMAZ, Ömer Faruk, Küba daki Osmanlılar, Yedikıta Dergisi, No: 27, Kasım ZIZUMBO VILLAREAL Daniel, COLUNGA GARCIA MORIN Patricia, El origen de la agricultura, la domesticación de plantas y el establecimiento de corredores biológicoculturales en Mesoamerica, Revista de Geografía agrícola, núm. 41, julio-diciembre 2008, pp , Universidad Autónoma Chapingo, México. ENCICLOPEDIA SANTILLANA, Grupo Santillana de Ediciones, S. A., Madrid, III. İNTERNET KAYNAKLARI