Eşim Fatma ve Kızım Aybike Ayönü ne... SELÇUKLULAR VE BİZANS

Transkript

1 Eşim Fatma ve Kızım Aybike Ayönü ne... SELÇUKLULAR VE BİZANS

2

3 ATATÜRK KÜLTÜR, DİL VE TARİH YÜKSEK KURUMU TÜRK TARİH KURUMU YAYINLARI IV/A Dizi - Sayı: 16 SELÇUKLULAR VE BİZANS Yusuf AYÖNÜ ANKARA, 2014

4 Ayönü, Yusuf, Selçuklular ve Bizans / Yusuf Ayönü. Ankara : Türk Tarih Kurumu, xviii, 332 s. ; 22 cm. (AKDTYK Türk Tarih Kurumu yayınları ; IV/A Dizi Sayı 16 ) Bibliyografya ve indeks var. ISBN Anadolu Selçuklu Devleti _ Tarih. 2. Bizans İmparatorluğu _ Tarih. 3. Anadolu Selçuklu Devleti _ Dış ilişkiler _ Bizans İmparatorluğu. 4. Bizans İmparatorluğu _ Dış ilişkiler _ Anadolu Selçuklu Devleti. I. E.a. II. Dizi Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Yönetim Kurulunun tarih ve 681/45 sayılı kararı gereği 1500 adet basılmıştır. ISBN Raportör: Prof. Dr. Mustafa DAŞ Prof. Dr. Fehameddin BAŞAR Baskı: Salmat Basım Yayıncılık Ambalaj San. ve Tic. Ltd. Şti. Sebze Bahçeleri Cad. (Büyük Sanayi 1. Cad.) Arpacıoğlu İş Hanı No. 95/1 İskitler-Ankara Tel: Faks:

5 ÖZGEÇMİŞ 1975 yılında İstanbul da doğdu. İlk ve orta öğrenimini İstanbul da tamamladı yılında kazandığı Ege Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü nden 1997 yılında mezun oldu. Aynı Üniversite nin Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih Anabilim dalı Ortaçağ tarihi bilim dalında Türkiye Selçukluları-Bizans Münasebetleri ( ) başlıklı tezi ile 2001 yılında Yüksek Lisansı nı tamamladı yılında sunduğu Selçuklu-Bizans Münasebetleri ( ) başlıklı tezi ile doktor unvanını aldı yılında Tahran Üniversitesi Uluslararası Dil Okulu nun açtığı yaz dönemi Farsça dil kurslarına katılmak için İran da, Eğitim Öğretim döneminde Yunanistan hükümetinin Türkiye Cumhuriyeti hükümeti emrine verdiği 10 aylık araştırma bursu ve 2004 yılında American Research Intitute in Turkey (ARIT) bursu ile Yunanistan da bulundu yılında Ege Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü ne Araştırma Görevlisi olarak atandı yılında İzmir Kâtip Çelebi Üniversitesi Sosyal ve Beşeri Bilimler Fakültesi Tarih Bölümü nde göreve başladı. Halen bu Üniversite de öğretim üyesi olarak görev yapan Yusuf Ayönü nün Bizans İmparatorluğu, Türkiye Selçukluları, Batı Anadolu Beylikleri ve Ortaçağ Avrupa tarihi alanlarında çalışmaları bulunmaktadır.

6

7 İÇİNDEKİLER KISALTMALAR...XV ÖNSÖZ...XVII GİRİŞ...1 BİRİNCİ BÖLÜM MALAZGİRT SAVAŞINA KADAR SELÇUKLU-BİZANS MÜNASEBETLERİ A. İlk Akınlar Çağrı Bey in Anadolu Seferi Türkmen Akınları...11 B. Tuğrul Bey ve Sultan Alparslan Döneminde Yaşanan Gelişmeler Tuğrul Bey Dönemi ( )...16 a. Selçuklu Şehzâdelerinin Akınları...16 b. Tuğrul Bey in Anadolu Seferi (1054)...21 c. Selçuklu Beylerinin Anadolu daki Faaliyetleri ( ) Sultan Alparslan Dönemi ( )...26 a. Gürcistan ve Doğu Anadolu Seferi (1064)...26 b. Selçuklu Beylerinin Anadolu daki Faaliyetleri ( )...30 c. Malazgirt Savaşı Öncesi Bizans İmparatorluğu nun Durumu ve IV. Romanos Diogenes...33 d. Malazgirt Savaşı ve Sonuçları...38 İKİNCİ BÖLÜM TÜRKİYE SELÇUKLU DEVLETİ NİN KURULUŞ DÖNEMİ I- SÜLEYMANŞAH DÖNEMİ ( ) A. Türkiye Selçuklu Devleti nin Kuruluş Aşamasında Yaşanan Gelişmeler...57

8 VIII İÇİNDEKİLER 1. Bizans ın Durumu Kutalmışoğullarının Anadolu daki İlk Faaliyetleri Sultan Melikşah ın Kutalmışoğullarına Karşı Bizans Nezdindeki Girişimleri...65 B. Bizans ta Yaşanan İç Çekişmeler ve Süleymanşah Süleymanşah-Botaniates İttifakı Süleymanşah-Melissenos İttifakı ve İznik in Zaptı Süleymanşah ve I. Aleksios Komnenos Süleymanşah ın Çukurova-Kuzey Suriye Seferi ve Ölümü...76 II- EBU L KASIM DÖNEMİ ( ) A. Bizans a Karşı Faaliyetler...78 B. Sultan Melikşah a Karşı Ebu l Kasım-I. Aleksios Komnenos İttifakı III- SULTAN I. KILICARSLAN DÖNEMİ ( ) A. Kılıcarslan ın Tahta Çıkışı ve İlk Faaliyetleri...86 B. Çaka Bey in Öldürülmesinde Bizans ın Rolü...89 C. I. Haçlı Seferi Sırasında Selçuklu-Bizans Münasebetleri...91 IV- ŞAHİNŞAH DÖNEMİ ( ) A. Şahinşah ın Tahta Çıkması ve Bizans ile Mücadeleleri B. Şahinşah-Mesud Çatışması ve Şahinşah ın Sonu ÜÇÜNCÜ BÖLÜM TÜRKİYE SELÇUKLU DEVLETİ NİN GELİŞME DÖNEMİ I- SULTAN I. MESUD DÖNEMİ ( ) A. Sultan I. Mesud-İmparator II. Ioannes Komnenos Arasındaki Münasebetler ( ) I. Mesud un Selçuklu Tahtına Oturması ve Bizans İmparatorluğu ndaki Gelişmeler İmparator II. Ioannes Komnenos un Denizli Üzerine Seferi (1119)...113

9 İÇİNDEKİLER IX 3. İmparator II. Ioannes Komnenos un Türkler Üzerine İkinci Seferi ve Uluborlu (Sozopolis) nun Zaptı (1120) Bizans İmparatoru II. Ioannes Komnenos un Sultan I. Mesud ile Kardeşi Melik Arap Arasındaki İktidar Mücadelesindeki Tutumu İmparator II. Ioannes Komnenos un Kardeşi Isaakikos Komnenos un Türklere Sığınması Danişmendlilere Karşı Selçuklu-Bizans İttifakı (1134) İmparator II. Ioannes Komnenos un Çukurova ve Kuzey Suriye Üzerine Seferi ( ) İmparator II. Ioannes Komnenos un Niksar Kuşatması ( ): Ioannes Komnenos un Selçuklulara Sığınması İmparator II. Ioannes Komnenos un Suriye Üzerine İkinci Seferi ve Ölümü ( ) B. Sultan I. Mesud-İmparator I. Manuel Komnenos Arasındaki Münasebetler ( ) I. Manuel Komnenos un Bizans Tahtına Oturması ve Selçuklular Üzerine İlk Seferi İmparator I. Manuel Komnenos un Konya Üzerine Seferi (1146) Ermenilere Karşı Sultan I. Mesud-İmparator I. Manuel Komnenos Arasındaki İttifak ( ) II- SULTAN II. KILICARSLAN DÖNEMİ ( ) A. Myriokephalon Savaşına Kadar Selçuklu-Bizans Münasebetleri ( ) II. Kılıcarslan ın Saltanatının İlk Yıllarında Anadolu da Yaşanan Gelişmeler I. Manuel Komnenos un II. Kılıcarslan ın Anadolu daki Rakipleri ile İttifak Kurması II. Kılıcarslan ın İstanbul a Gitmesi (1162) İmparator un Desteğini Alan II. Kılıcarslan ın Anadolu da Duruma Hâkim Olması Myriokephalon Savaşı ve Anadolu da Türk Hâkimiyetinin Yerleşmesi...162

10 X İÇİNDEKİLER a. Savaş Öncesinde Yaşanan Gelişmeler b. Myriokephalon Savaşı (1) Savaşın Geçtiği Mevki Hakkındaki Görüşler (2) Savaş Öncesinde Tarafların Durumu ve Orduların Harekâtı (3) Myrikephalon Savaşı (17 Eylül 1176) B. Myriokephalon Savaşından Sonra Selçuklu-Bizans Münasebetleri İmparator I. Manuel Komnenos un Saltanatının Son Yıllarında Selçuklu-Bizans Münasebetleri İmparator I. Manuel Komnenos un Ölümünden (1180) Sonra Bizans İmparatorluğu nda Yaşanan Gelişmeler II. Kılıcarslan ın Saltanatının Son Yıllarında Bizans ile Münasebetler ( ) a. Bizans Yönetimine Karşı Ayaklanan Aleksios un Selçuklu Sultanı II. Kılıcarslan a Sığınması b. II. Kılıcarslan ın Ülkeyi Oğulları Arasında Paylaştırmasının Ardından Yaşananlar ve Selçuklu Meliklerinin Bizans İmparatorluğu ile İlişkileri c. III. Haçlı Seferi, Selçuklular ve Anadolu da Yaşanan Gelişmeler DÖRDÜNCÜ BÖLÜM TÜRKİYE SELÇUKLU DEVLETİ NİN YÜKSELME DÖNEMİ I- SULTAN I. GIYASEDDİN KEYHÜSREV VE II. RÜKNEDDİN SÜLEYMANŞAH DÖNEMİ ( ) A. I. Gıyâseddin Keyhusrev in İlk Saltanat Döneminde Selçuklu-Bizans Münasebetleri ( ) II. Kılıcarslan ın Ölümünden Sonra Selçuklu Devleti nde Yaşanan Gelişmeler Bizans İle İlişkilerin Bozulması I. Gıyâseddin Keyhusrev in Menderes Bölgesine Seferi B. II. Rükneddin Süleymanşah Döneminde Selçuklu-Bizans Münasebetleri ( )...192

11 İÇİNDEKİLER XI 1. II. Rükneddin Süleymanşah ın Melikliği Döneminde Bizans a Karşı Faaliyetleri ve Selçuklu Tahtına Oturması II. Rükneddin Süleymanşah ve III. Aleksios Komnenos ( ) Arasındaki Münasebetler II. Rükneddin Süleymanşah ın Anadolu da Siyasî Birliği Yeniden Sağlaması ve Ölümü III. Kılıcarslan Dönemi ( ) C. I. Gıyâseddin Keyhusrev in İkinci Saltanat Döneminde Selçuklu-Bizans Münasebetleri ( ) I. Gıyâseddin Keyhusrev in Bizans taki Gurbet Hayatı I. Theodoros Laskaris İle Yapılan Antlaşma: I. Gıyâseddin Keyhusrev in İkinci Defa Selçuklu Tahtına Oturması (1205) D. IV. Haçlı Seferi ve Bizans ta Yaşanan Gelişmeler IV. Haçlı Seferi, İstanbul un Latinler Tarafından İşgali İznik İmparatorluğu nun Kurulması Trabzon İmparatorluğu nun Kurulması E. I. Gıyâseddin Keyhusrev in İkinci Saltanat Döneminde Selçuklu-İznik İmparatorluğu Münasebetleri ( ) IV. Haçlı Seferi nin Ardından Anadolu da Yeni Bir Düzenin Kurulması I. Gıyâseddin Keyhusrev-I. Theodoros Laskaris Arasındaki Antlaşma (1206) Antalya nın Fethi (1207) Selçuklu Devleti ve İznik İmparatorluğu Arasındaki İlişkilerin Gerginleşmesi ve Antiokheia Savaşı (1211) II- SULTAN I. İZZEDDİN KEYKÂVUS DÖNEMİ ( ) A. I. İzzeddin Keykâvus Döneminde İznik İmparatorluğu ile Münasebetler Antiokheia Savaşından Sonra Selçuklu Devleti nde Yaşanan Gelişmeler ve I. İzzeddin Keykâvus un Selçuklu Tahtına Oturması Barış Antlaşması Antlaşmanın Ardından İlişkilerin Seyri...227

12 XII İÇİNDEKİLER B. I. İzzeddin Keykâvus Döneminde Trabzon İmparatorluğu ile Münasebetler I. İzzeddin Keykâvus un Trabzon İmparatorluğu ile Münasebetlerine Yön Veren Gelişmeler Sinop un Fethi (1214) Antalya nın Geri Alınması (1216) III- SULTAN I. ALÂEDDİN KEYKUBAD DÖNEMİ ( ) A. I. Alâeddin Keykubad Döneminde ( ) İznik İmparatorluğu ile Münasebetleri I. Alâeddin Keykubad ın Selçuklu Tahtına Oturması (1220) Uç Bölgelerindeki Mücadeleler Konya-İznik Arasındaki Münasebetler B. I. Alâeddin Keykubad Döneminde Trabzon İmparatorluğu ile Münasebetler Sinop-Trabzon Çatışması Trabzon Seferi Sultan I. Alâeddin Keykubad a Karşı I. Andronikos Gidos ve Celâleddin Harezmşah Arasındaki İttifak BEŞİNCİ BÖLÜM TÜRKİYE SELÇUKLU DEVLETİ NİN GERİLEME VE ÇÖKÜŞ DÖNEMİ I- SULTAN II. GIYASEDDİN KEYHÜSREV DÖNEMİ ( ) A. II. Gıyâseddin Keyhusrev Döneminde İznik İmparatorluğu ile Münasebetler I. Alâeddin Keykubad ın Ölümünden Sonra Selçuklu Devleti nde Yaşanan Gelişmeler Kösedağ Bozgununa Kadar Yaşananlar Kösedağ Bozgunundan Sonraki Gelişmeler: Moğollara Karşı Selçuklu-Bizans İttifakı...252

13 İÇİNDEKİLER XIII II- MOĞOL HÂKİMİYETİ DÖNEMİ A. II. İzzeddin Keykâvus un İlk Saltanatı, Sonraki Gelişmeler ve Kardeşlerin Ortak Saltanatı Dönemi ( ) II. Gıyâseddin Keyhusrev in Ölümünden Sonra Selçuklu Devleti nde Yaşanan Gelişmeler Mikhail Palaiologos un Selçuklu Ülkesine Sığınması II. İzzeddin Keykâvus un Bizans a Sığınması (1256) II. Theodoros Laskaris Tarafından Desteklenen II. İzzeddin Keykâvus un Selçuklu Tahtını Yeniden Ele Geçirmesi B. Pervâne Mu înü d-dîn Süleyman Dönemi ( ) II. İzzeddin Keykâvus un İkinci Defa Bizans a Sığınması II. İzzeddin Keykâvus un Bizans İmparatoru Tarafından Enez Kalesine Hapsedilmesi ve Sonrasında Yaşananlar C. İmparatorluk Merkezinin İstanbul a Taşınmasından Sonra Yaşanan Gelişmeler Anadolu da Bizans Hâkimiyetinin Çökmesi II. Mesud un Saltanatı ve Selçuklu Devleti nin Sonu SONUÇ BİBLİYOGRAFYA DİZİN...315

14

15 AP Arkheion Pontou KISALTMALAR ATLGT Arkheion tou Thrakikou Laografikou kai Glôssikou Thêsavrou BF BSOAS BZ CEHE CHI CMH CSHB Byzantinische Forschungen Bulletin of the School of Oriental and African Studies Byzantinische Zeitschrift The Cambridge Economic History of Europe The Cambridge History of Iran The Cambridge Medieval History Corpus Scriptorum Historiae Byzantinae DGBİT Doğuştan Günümüze Büyük İslam Tarihi DI DOP EHelE EI ÉO HC HHelE İA JRAS MGE MHelE MW NRS OCP Der Islam Dumbarton Oaks Papers, Ekpaidevtikê Hellênikê Enkyklopaideia Encyclopedia of Islam Échos de l Orient A History of the Crusades Hê Historia tou Hellênikou Ethnous İslam Ansiklopedisi Journal of the Royal Asiatic Society, Megalê Genikê Enkyklopaidei Megalê Hellêniki Enkyklopaidei The Muslim World Nuova Rivista Storica Orientalia Christiana Periodica

16 XVI ODB OHB REB SAD SM TAD TD TDVİA TED TİD TM TSD UBHJ VD WZKM KISALTMALAR The Oxford Dictionary of Byzantium, The Oxford History of Byzantium Revue des études byzantines Selçuklu Araştırmaları Dergisi Studi Medievali Tarih Araştırmaları Dergisi Tarih Dergisi Türk Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi Tarih Enstitüsü Dergisi Tarih İncelemeleri Dergisi Türkiyat Mecmuası Tarih Semineri Dergisi University of Birmingham Historical Journal Vakıflar Dergisi Wiener Zeitschrift für die Kunde des Morgenlandes

17 ÖNSÖZ Bizans İmparatorluğu ile Türkler arasındaki ilişkilerin başlangıcı, imparatorluğun kuruluş yıllarına kadar geriye gitmektedir. Nitekim M.S. IV. yüzyılın sonlarından itibaren Karadeniz in kuzeyinden geçip Balkanlara inen çeşitli Türk toplulukları (Hun, Avar, Bulgar, Peçenek, Uz ve Kıpçak gibi) imparatorluğun kuzeybatı sınırında uzun süre ciddi bir tehdit oluşturmuşlardır. Bununla birlikte Bizans İmparatorluğu, bu Türk kavimlerini, savaş ya da diplomasi yoluyla kontrol altında tutmayı başarmıştır. Ancak Bizans yönetimi imparatorluğun Anadolu daki eyaletlerini ele geçiren Selçuklu Türklerine karşı aynı başarıyı gösterememiştir. Bizans İmparatorluğu ile Selçuklular arasında XI. yüzyılın ilk yarısından itibaren başlayan münasebetler zaman zaman kurulan ittifaklar ve yapılan antlaşmalarla yumuşamışsa da çoğunlukla mücadeleler şeklinde geçmiştir. Bu mücadeleler, Bizans açısından Selçuklulara kaptırdıkları Anadolu yu geri alma düşüncesi ile yapılırken, Selçuklular açısından yurt edindikleri Anadolu da hâkimiyetlerini sağlamlaştırma amacını taşıyordu. Selçuklular, Bizans ın ekonomik ve askerî gücünün temelini teşkil eden Anadolu yu kontrol altına almakla imparatorluğun hayat damarlarını kesmişlerdir. Bizans imparatorluğu her ne kadar Balkanlarda ve Avrupa da topraklara sahip olsa da asıl dayanak noktası Anadolu idi. Bizans için tehlike çanları Anadolu daki hâkimiyetinin zayıfladığı ya da tamamen kaybedildiği dönemlerde çalmaya başlamıştır. Nitekim buna en güzel örnek Bizans ın Anadolu daki hâkimiyetinin çöktüğü dönemlerde Sasanî, Emevî ve Abbasî ordularının Marmara Denizi kıyılarına kadar ilerleyen ve hatta İstanbul kuşatmalarıyla son bulan seferleridir. İmparatorluk, Anadolu da duruma hâkim olduğu sürece, Balkanlarda varlığını tehdit edecek tehlikeleri bertaraf edebilirdi. Gerçekten de Anadolu da sükûnetin sağlandığı dönem olan IX. yüzyıldan XI. yüzyılın ikinci yarısına kadar olan süre içinde Balkanlarda problem yaratan Bulgarlar, Macarlar ve Sırplar, güçlü Anadolu orduları sayesinde itaat altına alınabilmiştir. Anadolu, İstanbul un yiyecek ihtiyacını karşılayan bir tahıl ambarı, toplanan vergilerle önemli bir gelir kaynağı ve Bizans ordularının en yetenekli askerlerini sağlayan bir bölge olmanın dışında Bizans ın en güçlü hanedanlarının ve devlet adamlarının yetiştiği bir coğrafyaydı. XI. yüzyılın ikinci yarısı ile birlikte Bizans için buhranlı dönemler başladı. Merkezî otoritenin zayıflaması sonucu Anadolu daki büyük

18 XVIII ÖNSÖZ toprak sahibi zengin asilzâde sınıfının, merkeziyetçi yapıyı bozan davranışları idarî teşkilatın bozulmasına yol açtı. Ancak bu dönemde Bizans için asıl büyük tehlikeyi Anadolu topraklarına düzenledikleri akınlarla Selçuklular oluşturmaktaydı. Bizans daha önceleri Sasanîlere, Emevîlere ve Abbasîlere karşı mağlup olmuş ve Anadolu topraklarının bir kısmı ele geçirilmiş ya da en azından tahrip edilmişti, fakat sonunda bu güçler ülkeden çıkartılabilmişti. Ancak Gaznelileri Dandanakan savaşında mağlup ettikten sonra bir devlet kuran ve Sünnî İslâm dünyasının koruyuculuğunu üstlenen Selçuklular, Bizans ın önceki düşmanlarından çok daha güçlü ve kararlıydı Anadolu nun fethi ve Türkleşmesi meselesi, yerli ve yabancı araştırmacıların her zaman büyük ilgi duydukları bir konu olmuştur. Sasanîler ve ilk İslâm fetihleri döneminde olduğu gibi geçici başarı ve kazançlar yerine, sistemli bir fetih ve iskân politikası uygulayan Selçuklular, Anadolu nun demografik yapısının değişmesini sağlamışlardır. XI. yüzyılın ikinci yarısından itibaren yoğunlaştırdıkları akınlarla Anadolu nun büyük bir kısmını ele geçiren ve sonunda bu topraklar üzerinde bir devlet kuran Selçuklular, komşu hale geldikleri Bizans ile yoğun münasebetlerde bulunmuşlardır. Bu çalışmada dönemin Bizans kaynaklarının yanında doğu kaynaklarını da kullanmak suretiyle çeşitli eserlerde değinilmekle birlikte şimdiye kadar müstakil bir çalışmanın yapılmadığı iki devlet arasındaki siyasî münasebetleri incelemeye çalıştık. Öncelikle tüm yoğunluğuna rağmen çalışmamız sırasında bizimle ilgilenme nezaketini gösteren ve hususi kütüphanesinden yararlanmamıza imkân veren muhterem hocam Prof. Dr. İsmail Aka Bey e teşekkür etmek isterim. Ayrıca çalışmamızın her aşamasında yardımlarını esirgemeyen değerli hocam Prof. Dr. Mehmet Ersan a teşekkür ederim. Çalışmamızı okuma zahmetine katlanarak birçok konuda gerekli düzeltmeleri yapmamızı saylayan saygıdeğer hocam Doç. Dr. Samira Kortantamer e ve Yrd. Doç. Dr. Nuri Karakaş a da teşekkürü bir borç bilirim. Atina daki çalışmalarımız sırasında bizi kendi evinde ağırlama nezaketini gösteren ve çalışma konumuz ile ilgili düşüncelerini paylaşan Prof. Dr. Aleksios G. C. Savvides e teşekkür ederim. Yine Atina daki American School of Classical Studies bünyesinde bulunan Gennadius Kütüphanesi ve yine Atina daki Ulusal Araştırmalar Merkezi bünyesindeki Bizans Araştırmaları Merkezi çalışanlarına göstermiş oldukları ilgiden dolayı şükranlarımı sunarım. İzmir 2013

19 GİRİŞ XI. yüzyılın ilk yarısında başlayan Selçuklu fetihleri ve bu tarihten itibaren iki asırdan fazla bir süre kesintisiz devam eden Türkmen göçleri neticesinde demografik ve kültürel yapısı büyük oranda değişen Anadolu nun, bir Türk yurdu haline gelmesi sonuçları itibarıyla Türk tarihi kadar dünya tarihi açısından da büyük önem taşımaktadır. Hiç şüphesiz bu dönüşüm, yapılan fetihlerin yerleşik insan unsuru ile kalıcı hale gelmesiyle gerçekleşebilmiştir. Nitekim Bizans İmparatorluğu, daha öncede farklı düşmanlarına karşı Anadolu daki hâkimiyetini korumak için mücadele etmek zorunda kalmış ve zaman zaman mağlup olsa da bu topraklar üzerindeki hâkimiyetini sürdürmeyi başarmıştır. Bu mücadelelerin başlangıç safhasını IV. yüzyıldan itibaren başlayan Bizans-Sasanî savaşları oluşturmaktadır. Birbirleri ile yaptıkları uzun süreli ve bazen İran ordularının boğazlara kadar ilerledikleri 1, bazen de Bizans ordularının Sasanî Devleti nin merkezi Ktesifon (Medain) a kadar dayandıkları 2 seferler sırasında ülkeyi baştan sona kateden ordular bölgede onarılması güç tahribatta bulunmuşlardır. Uzun mücadelelerin ardından Sasanî Devleti ne ağır bir darbe indiren Bizans İmparatorluğu, İranlıları Anadolu dan çıkarmayı başarmıştı 3. Ancak çok geçmeden Sasanî Devleti ni ortadan kaldırarak İran a hâkim olan İslâm ordularının Emevîler ve Abbasîler devrinde Anadolu nun içlerine kadar uzanan akınlar düzenledikleri görülmektedir 4. Anadolu nun, Fırat ın doğusundaki bölgeleri VII. yüzyılın ikinci yarısındaki Müslüman akınları sırasında fethedilmişti. Emevîler devrinde yapılan yeni askerî düzenlemeler neticesinde Tarsus ve Malatya Anadolu ya düzenlenen seferler için harekât üssü olarak kullanılmıştı 5. 1 Georg Ostrogorsky, Bizans Devleti Tarihi, Türkçe çev. Fikret Işıltan, Ankara 1991, s.78, 95-96; Steven Runciman, Anadolu nun Ortaçağlardaki Rolü, Belleten, VII/27, (1943), s.552; Işın Demirkent, 1071 Malazgirt Savaşına Kadar Bizans ın Askerî ve Siyasî Durumu, İÜEFTED, sa: 33, İstanbul 1982, s Ostrogorsky, a.g.e., s Ostrogorsky, a.g.e., s.96; Demirkent, a.g.m., s Ernst Honigmann, Bizans Devleti nin Doğu Sınırı, Türkçe çev. Fikret Işıltan, İstanbul 1970, s.36 vd. 5 Şahin Uçar, Anadolu da İslâm-Bizans Mücadelesi, İstanbul 1990, s.59; Osman Çetin, Selçuklu Müesseseleri ve Anadolu da İslâmiyet in Yayılışı, İstanbul 1981, s (Giriş).

20 2 YUSUF AYÖNÜ Her yıl düzenli olarak yaptıkları akınlarla yetinmeyen Emevîler birçok kez büyük ordularla Marmara ve Adalar Denizi kıyılarına kadar ilerlemiş, hatta başarısızlıkla sonuçlanmış olsa dahi iki defa da İstanbul u kuşatmışlardı 6. Emevî hilâfetini ortadan kaldıran Abbasîler devrinde de Bizans ile yapılan gazalara büyük önem verilmiş ve bu dönemde İslâm orduları Anadolu nun batısına kadar uzanan seferler düzenlemişlerdi 7. VIII. ve IX. yüzyıllarda çoğunlukla mağlup olunmasına rağmen Anadolu toprakları üzerindeki Bizans nüfuzu ve varlığı önemli miktarda toprak kaybına uğramaksızın devam etmişti 8. I. Basileios un ( ) iktidara gelmesiyle başlayan Makedonya hanedanı devri, imparatorluk için bir dönüm noktası teşkil eder. Nitekim merkezî idarede istikrarın yeniden sağlanmasının yanısıra themalarda 9 yapılan yeni düzenlemeler sonucu artırılan askerî güç sayesinde Bizans, doğuda yeniden saldırı durumuna geçmişti 10. Bizans İmparatorluğu nun bu başarısında, güçlü bir merkezî idarenin mevcut olmasının yanısıra, aynı dönemlerde İslâm âleminin içinde bulunduğu karışıklıkların ve yerel yönetimlerin kurulması ile ortaya çıkan siyasî parçalanmanın sebep olduğu buhranın da etkisi büyüktür 11. Görünüşte Abbasî halifesi İslâm dünyasının büyük bir kısmı tarafından hâlâ lider olarak tanınmaktaydı. Ancak bu bağlılık şekilden ibaretti. Bölünmüşlük yalnızca siyasal alanda değil, aynı zamanda dinî konularda da mevcuttu. Mısır da kurulan Şiî Fatımî Devleti, tüm İslâm dünyasının Şiî inanç sistemini benimsemesi doğrultusunda faaliyette bulunmaktaydı 12. II. Nikephoros Phokas ( ) ve Ioannes Çimiskes ( ) gibi asker kökenli imparatorlar döneminde Bizans İmparator- 6 Carl Brockelmann, İslâm Ulusları ve Devletleri Tarihi, Türkçe çev. Neşet Çağatay, Ankara 1992, s.60, 78; Uçar, a.g.e., s.79 vd., 111 vd. 7 Brockelmannn, a.g.e., s.95, 102, ; Warren Treadgold, Byzantium and Its Army , Stanford-California 1995, s Demirkent, a.g.m., s Thema sistemi ile ilgili olarak ayrıntılı bilgi için bk. Ostrogorsky, a.g.e., s.89 vd.; A. A. Vasiliev, History of the Byzantine Empire, I, Wisconsin 1978, s , Ostrogorsky, a.g.e., s.221; Demirkent, a.g.m., s.141; Bosworth, İslâm Devletleri Tarihi, Türkçe çev. E. Merçil-M. İpşirli, İstanbul 1980, s.9; Honigmann, a.g.e., s.57 vd. 11 Brockelmannn, a.g.e., s.108 vd.; Demirkent, a.g.m., s E. Graefe, Fâtımîler, İA, C.4, s ; Eymen Fuad Seyyid, Fâtımiler, TDVİA, C.12, s

21 SELÇUKLULAR VE BİZANS 3 luğu nun Müslümanlar aleyhindeki fetihleri artarak devam etmişti 13. Ancak bu dönemde Bizans ın Anadolu daki başarısını gölgeleyecek bazı gelişmeler yaşanmaktaydı. Anadolu topraklarının tam anlamıyla denetim altına alınması zengin şahısların ve kilisenin geniş topraklara sahip olma arzusunu kamçılamış, zamanla küçük toprak sahiplerinin ellerindeki arazilerin zengin şahısların eline geçmesiyle Bizans toprak düzeni bozulmuştu. Bu şahısların çoğunun vergiden muaf tutulması ve ziraate elverişli topraklarda hayvancılık yapılması sonucunda devlet, önemli bir gelir kaynağından yoksun kalmıştı. Ayrıca büyük toprak sahiplerinin zamanla önemli miktarlarda askerî güce sahip olmalarıyla yeni bir feodal yapı ortaya çıkmış ve merkezî yönetimi tehdit eder duruma gelmişti 14. Nitekim Makedonya hanedanının en güçlü temsilcisi II. Basileios un ( ) saltanatının ilk yıllarında Anadolu aristokrasinin iktidarı ele geçirme teşebbüsü güçlükle engellenmiş 15 ve ancak uzun mücadelelerin ardından genç imparator bu sınıfın gücünü kırmayı başarabilmişti 16. XI. yüzyıl Bizans İmparatorluğu açısından oldukça kritik bir dönemdir. Yüzyılın başlarında önemli başarılar elde eden imparatorluk, aynı yüzyılın ilk çeyreğinden itibaren büyük bir çöküş yaşamıştır. 976 yılında Bizans tahtına oturan ve 1025 yılında öldüğünde ülke topraklarını iki katına çıkarmış olan II. Basileios zamanında devlet gücünün doruğuna ulaşmıştı. Uzun mücadelelerin ardından Bulgar Krallığı ve Sırplara ağır bir darbe indirerek Balkan Yarımadası nı tamamıyla ele geçiren İmparator, hükümdarlığının son yıllarında doğudaki durumla da ilgilenmişti 17. Bagratuni Krallığı nın en güçlü temsilcisi I. Gagik in ( ) ölümünden sonra çıkan karışıklıkları fırsat bilen II. Basi- 13 Ostrogorsky, a.g.e., s.265 vd.; Treadgold, a.g.e., s.34 vd.; Honigmann, a.g.e., s.92 vd. 14 Speros Vryonis, The Decline of Medieval Helenism in Asia Minor and the Process of Islamization from Eleventh through the Fifteenth Century, Berkeley 1971, s.77-78; Michael Angold, The Byzantine Empire , New York 1988, s.2-3; Demirkent, a.g.m., s Ostrogorsky, a.g.e., s ; Treadgold, a.g.e., s.37; Angold, The Byzantine Empire, s Ostrogorsky, a.g.e., s Romilly J. H. Jenkins, Byzantium: The Imperial Centuries, A.D , Toronto 1987, s.325 vd.; Ostrogorsky, a.g.e., s.276 vd.; M. Levtchenko, Bizans, Türkçe çev. Erdoğan Berktay, İstanbul 1979, s ; Treadgold, a.g.e., s.37-38; John Julius Norwich, Byzantium The Apogee, New York 1992, s.261 vd., 264; Auguste Bailly, Bizans Tarihi, II, Türkçe çev. Haluk Şaman, İstanbul 1970, s.255 vd.; Berktay, a.g.m., s.103.

22 4 YUSUF AYÖNÜ leios, 1021/22 yılında düzenlediği bir seferle Gürcistan ın bir kısmını ve Vaspurakan bölgesini topraklarına katmıştı. Ayrıca Ani Krallığı, I. Gagik in oğlu Ioannes Simpat a kalacak ve onun ölümünden sonra aynı şekilde Bizans İmparatorluğu na katılacaktı 18. II. Basileios un 1025 yılında ölmesiyle imparatorluğun görkemli dönemleri son buldu. Halefi VIII. Konstantinos ( ), ardından da onun kızlarıyla evlenmek suretiyle tahta oturan III. Romanos Argyros ( ), IV. Mikhail ( ) ve IX. Konstantinos Monomakhos un ( ) hâkimiyetleri döneminde II. Basileios un kurmuş olduğu güçlü askerî ve politik yapı çökmüş, devletin iktisadî ve siyasî durumu hızlı bir değişime uğramıştı 19. Merkezî hükümet, feodal sistemin oluşmasını engellemek için aristokratların gücünü kırmak amacıyla giriştiği mücadeleden vazgeçmekle kalmamış, zaman içinde memur aristokrasisinin temsilcisi haline gelmişti 20. Askerî asalet sınıfının merkezî hükümet için tehlike oluşturan gücünün ortadan kaldırılması amacıyla ordudaki asker sayısı düşürülmüştü 21. Bilhassa IX. Konstantinos Monomakhos döneminde devletin gereksiz harcamalarını karşılamak için askerlere ayrılan topraklar dahi vergilendirilmiş ve az sayıda kalan Stratioteslerin 22 belirli bir miktar karşılığında askerlik hizmetinden muaf tutulması sonucu imparatorluğun en büyük askerî gücünü oluşturan Anadolu themalarının kuvvetleri yok edilmişti 23. Yerli askerlerin sayısının düşürülmesi onların yerini ücretli askerlerin almasına yol açmış 24 fakat bu askerlerin sayılarının az 18 Vardan Vartabet, Türk Fütühatı Tarihi ( ), TSD, ½, Türkçe çev. Hrant D. Andreasyan, İstanbul 1937, s.168; Ostrogorsky, a.g.e., s ; George Finlay, History of the Byzantine Empire, London-Newyork 1935, s.406; Peter Charanis, The Byzantine Empire in the Eleventh Century, HC, I, ed. Kenneth M. Setton, Philadelphia 1955, s.179; Ali Sevim, Genel Çizgileriyle Selçuklu-Ermeni İlişkileri, Ankara 1983, s.9-10; Mehmet Ersan, Selçuklular Zamanında Anadolu da Ermeniler, Ankara 2007, s.14 vd. 19 Ostrogorsky, a.g.e., s.296 vd.; Vryonis, a.g.e., s.69 vd.; Charanis, a.g.m., s ; M. Murat Baskıcı, Bizans Döneminde Anadolu İktisadi ve Sosyal Yapı ( ), Ankara 2009, s , Ostrogorsky, a.g.e., s Ostrogorsky, a.g.e., s.307; Demirkent, a.g.m., s ; Paul Lemerle, Bizans Tarihi, Türkçe çev. Galip Üstün, İstanbul 1994, s Stratioteslerle ilgili olarak bk. Ostrogorsky, a.g.e., s.90 vd. 23 Ostrogorsky, a.g.e., s.307; Vryonis, a.g.e., s.74-75; Jenkins, a.g.e., s.365; Demirkent, a.g.m., s Ostrogorsky, a.g.e., s ; Vryonis, a.g.e., s.75.

23 SELÇUKLULAR VE BİZANS 5 olması, daha da önemlisi yerli askerler kadar sadakatle savaşmamaları imparatorluğun askerî gücünü önemli ölçüde azaltmıştı 25. IX. Konstantinos Monomakhos döneminin önemli gelişmelerinden birisi de II. Basileios un doğudaki Ermeni krallıkları üzerinde takip ettiği politikanın devam ettirilerek daha önce yapılan antlaşma gereğince Ermeni Ani Krallığı nın arazisinin Bizans topraklarına katılmasıdır 26. Doğudaki bu gelişmeler her ne kadar başlangıçta Bizans ın lehine gibi görünse de, Ermeni krallıklarının topraklarının imparatorluk arazisine dâhil edilmesi, bölge halkının Anadolu nun iç bölgelerine göçürülmesi ve yerel askerî kuvvetlerin varlığına son verilmesi nedeniyle artık doğudan gelecek herhangi bir saldırı karşısında imparatorluk topraklarını koruyacak bir tampon bölge kalmamıştı 27. Tam bu esnada, 1040 yılında Gaznelilere karşı Dandanakan da elde ettikleri kesin zaferin ardından Horasan a hâkim olan Selçuklular, Bizans İmparatorluğu karşısına yeni ve karşı konulmaz bir güç olarak çıkmıştır. İslâm dünyasındaki karışıklıklara son vererek düzeni yeniden sağlayan Selçuklular, aynı zamanda asırlardır devam eden İslâm-Bizans mücadelesine de yeni bir boyut kazandırmışlardır. Bu yeni dönemle birlikte Bizans İmparatorluğu savunmaya çekilirken, Selçuklular idaresindeki İslâm dünyası saldırıya geçmiştir. Selçuklu-Bizans ilişkilerinin başlangıcı Büyük Selçuklu Devleti nin kuruluşu öncesine kadar gitmekle birlikte, taraflar arasındaki ilişkilerin yoğunluk kazanması 1071 yılındaki Malazgirt Savaşı nın ardından olmuştur. Çalışmamızın ilerleyen bölümlerinde aktaracağımız üzere bu zafer öncesinde Selçuklu kuvvetleri, Anadolu ya düzenledikleri akınlar sırasında iç bölgelere kadar ilerlemeyi başarmışlarsa da bu dönemde doğudaki bazı merkezler dışında kalıcı bir Türk yerleşiminden söz edilemez. Ancak bu tarihten yalnızca birkaç yıl sonra Kutalmışoğlu Süleymanşah ın Anadolu da müstakil bir devlet kurmasıyla 25 Vryonis, a.g.e., s.75-76; Treadgold, a.g.e., s Simpat Vekayinâmesi ( ), Türkçe çev. Hrant D. Andreasyan. (Türk Tarih Kurumu nda Basılmamış nüsha), s.30 vd.; Vardan, s.174; ayrıca bk. Honigmann, a.g.e., s ; Ostrogorsky, a.g.e., s.309; Treadgold, A History of the Byzantine State and Society, Stanford-California, 1997, s.592; Sevim, a.g.e., s.13; Ersan, Anadolu da Ermeniler, s.17-19; V.V. Barthold, Ani, İA, C.1, s Demirkent, a.g.m., s.145; Angold, The Byzantine Empire, s.17-18; Norwich, a.g.e., s.341; Charanis, a.g.m., s.179; Lee Wrooman, The Pre Ottoman Conquest of Asia Minor, MW, XXI, July 1931, s.252; Osman Turan, Selçuklular Tarihi ve Türk-İslâm Medeniyeti, İstanbul 1996, s.121.

24 6 YUSUF AYÖNÜ ilişkiler farklı bir boyut kazanacaktı. Zira Bizans yönetimi, artık tüm kurumlarıyla organize olmuş ve her geçen gün sınırlarını imparatorluk aleyhine genişleten örgütlü bir yapı ile mücadele etmek zorunda kalacaktı.

25 BİRİNCİ BÖLÜM MALAZGİRT SAVAŞI NA KADAR SELÇUKLU-BİZANS İLİŞKİLERİ A. İlk Akınlar 1. Çağrı Bey in Anadolu Seferi Selçuklu Devleti ne adını veren Selçuk Bey in yaklaşık 1007 yılında Cend şehrinde ölmesinin ardından sülalenin başına hayattaki en büyük erkek evlat olarak Arslan Yabgu geçti 28. Kısa bir süre sonra Cend den ayrılan Selçuklular, Arslan Yabgu nun faaliyet bölgesi olan Mâverâünnehr e, Buhara yakınlarındaki Nur Kasabası civarına geldiler 29. Babaları Mikail in bir savaşta ölmesi üzerine dedeleri Selçuk Bey tarafından yetiştirilen Çağrı ve Tuğrul Bey de onun ölümünden sonra bu bölgeye gelmişlerdi. İki kardeş, amcaları Arslan Yabgu nun riyasetini kabul etmekle birlikte çevrelerinde kendilerine bağlı kuvvetlere sahiptiler 30. Bu dönemde Mâverâünnehr Bölgesi, Sâmânî Devleti nin ortadan kalkmasının ardından bölgeye hâkim olan Karahanlılardan İlig Nasr b. Ali nin kontrolündeydi. Selçukoğulları ile inişli çıkışlı münasebetleri olan Nasr, nihayet onları Mâverâünnehr den çıkarmaya karar verdi. Durumu haber alan Çağrı ve Tuğrul Bey, ona karşı koymak için yeterli güce sahip olmadıklarından diğer bir Karahanlı hükümdarı Buğra Han ın hâkimiyet sahasına giderek onun hizmetine girmeye karar verdiler 31. Başlangıçta onları çok iyi karşılayan fakat daha sonra düşmanca bir tutum içine giren Buğra Han, yanına geldiği bir sırada Tuğrul Bey i 28 M. Altay Köymen, Büyük Selçuklu İmparatorluğu Tarihi, I, Ankara 1993, s Köymen, Selçuklu Devri Türk Tarihi, Ankara 1982, s.30; Erdoğan Merçil, Müslüman Türk Devletleri Tarihi, Ankara 1993, s Turan, Selçuklular Tarihi, s.87; Kafesoğlu, Selçuklu Tarihi, İstanbul 1992, s.9; Ali Sevim-Erdoğan Merçil, Selçuklu Devletleri Tarihi, Siyaset, Teşkilat ve Kültür, Ankara 1995, s Turan, Selçuklular Tarihi, s.89; Kafesoğlu, Selçuklular, İA, C.10, s.357.

26 8 YUSUF AYÖNÜ yakalatarak hapsetti ve Çağrı Bey in üzerine de bir miktar kuvvet gönderdi. Çağrı Bey, bu kuvvetleri mağlup ve pek çok Karahanlı beyini de esir etti. Bunun üzerine Buğra Han, esir beylerini kurtarmak için Tuğrul Bey i serbest bırakmak zorunda kaldı 32. Bu olaydan sonra Çağrı ve Tuğrul Bey tekrar Mâverâünnehr Bölgesi ne döndüler. Ancak bu sefer de 1020/1021 den itibaren Buhara nın hâkimi olan Ali Tegin onların gelişinden rahatsızlık duymuştu 33. Bütün bu baskı ve saldırılar karşısında zor durumda kalan iki kardeş, bu bölgede emniyette olmadıklarını anlayarak kendileri için daha güvenli bir yurt bulmak ya da bulundukları bölgedeki güçlerle mücadele edebilecek kudrete ulaşmak için gerekli olan maddî kaynağı temin etmek amacıyla 34 harekete geçmeye karar vermişlerdir. Buna göre: Tuğrul Bey uzak ve geçilmesi güç çöllere 35 giderken Çağrı Bey de birkaç bin kişilik bir süvari birliği ile (1015/1018) de 36 Anadolu üzerine bir sefere çıkmıştır 37. Çağrı Bey in bu sefere çıkmasında hiç şüphesiz Abbasîler devrinde Horasan dan gelen gazilerin Anadolu da Bizans a karşı gazalarda bulunmaları dolayısıyla bu ülkenin Türkmenler tarafından biliniyor olması etkili olmuştur 38. Yanındaki kuvvetlerle Horasan ı geçerek Irak-ı Acem bölgesine giren Çağrı Bey, Gazneli Devleti nin Horasan Valisi Arslan Cazib in 32 İbnu l-esîr, el-kâmil fî t-târîh, IX, neşr. Carolus Johannes Tornberg, Beyrut 1386/1966, s.475; Türkçe çev. Abdülkerim Özaydın, IX, İstanbul 1987, s.362; ayrıca bk. Köymen, Tuğrul Bey, İA, C.12/2, s.26; Turan, Selçuklular Tarihi, s Köymen, Büyük Selçuklu, I, s.99; Turan, Selçuklular Tarihi, s Köymen, Selçuklu Devri Araştırmaları, I, Belleten, XVII/68, (1953), s Mirhond, Ravzatu s-safa, C.IV, Luknov 1914, s Çağrı Bey in Anadolu ya düzenlediği bu sefere çıkış tarihi ile ilgili olarak dönemin kaynaklarında iki farklı tarih verilmektedir; Simpat, Selçuklu Türklerinin Doğu Anadolu ya 1016 yılında girdiğini yazarken; bk. Simpat, s.18, bir diğer Ermeni müellifi Mateos, bu tarihi 1018/19 olarak kaydetmektedir. Bk. Urfalı Mateos, Vekayinâme, Türkçe çev. Hrant D. Andreasyan, Urfalı Mateos Vekayi-Nâmesi ( ) ve Papaz Grigor un Zeyli ( ), Ankara 1987, s.48-49; krş. Kafesoğlu, Doğu Anadolu ya İlk Selçuklu Akını ( ) ve Tarihi Ehemmiyeti, 60. Doğum Yılı Münasebetiyle Fuad Köprülü Armağanı, İstanbul 1953, s.259 vd. 37 Z. Velidî Togan, Umumi Türk Tarihi ne Giriş, Ankara 1981, s.188; M. C. Şehabeddin Tekindağ, Türkiye Tarihine Toplu Bir Bakış: Türklerin Anadolu ya Gelişleri ve Yerleşmeleri, Anadolu da Türk Tarihi ve Kültürü, Trabzon 1967, s.1-2; Cihan Piyadeoğlu, Selçukluların Kuruluş Hikayesi Çağrı Bey, İstanbul 2011, s.29 vd. 38 Turan, Türk Cihan Hâkimiyeti Mefkûresi Tarihi, İstanbul 1978, s.287; Sevim, Anadolu nun Fethi, Ankara 1993, s.39.

27 SELÇUKLULAR VE BİZANS 9 takibatından kurtularak 39, Azerbaycan üzerinden Doğu Anadolu ya ulaşmayı başardı. Ermeni Vaspurakan Krallığı na ait Van Gölü havzasını istilaya girişen ve bazı kaleleri zapteden Çağrı Bey ve emrindeki Türkmenler karşısında Ermeniler oldukça şaşırmış ve dehşete düşmüştür. Nitekim Taş gibi sert tırnaklı ve kartal gibi süratli atlar üstünde, yayları gerili, okları çekili, bellerinde kemer, ayaklarında bağları çözülmek bilmez ayakkabıları bulunan bu birlikler diyen Arisdages 40 başta olmak üzere Urfalı Mateos ve diğer Ermeni müellifleri Selçuklu akıncılarının Ermeniler üzerinde uyandırdığı şaşkınlığı tasvir etmişlerdir 41. Ermeni Vaspurakan Kralı Senekerim, başkomutanı Şapuh ve oğlu Davit kumandasındaki bir kuvveti onların üzerine göndermiştir. Ancak Bu zamana kadar bu cins Türk atlı askeri görmemiş Ermeni askerleri acaib şekilli, yaylı ve kadın gibi uzun saçlı Selçuklu süvarilerinin ustaca kullandıkları oklar karşısında hiçbir şey yapamamış ve ağır kayıplar vererek geri çekilmek zorunda kalmışlardır 42. Bu galibiyetin ardından kuzeydeki Nahcivan üzerine yürüyen 43 Çağrı Bey in karşısına 5000 kişilik bir süvari birliğiyle çıkan Gürcü kumandanı Liparit in savaşa cesaret edemeyerek kaçması sonucu buraların denetimi de Türk kuvvetlerinin eline geçmiştir 44. Bundan sonra daha kuzeye Nig bölgesine geçen Selçuklu kuvvetleri etraftaki kiliseleri yağmalayıp bolca ganimet elde ettikleri gibi pek çok kişiyi de esir etmişlerdir 45. Kiliselerin yağmalanması üzerine harekete geçen Becni Kalesi nin Bizans komutanı Vasak Pahluvani etrafa haberler gönderererek asker toplamaya çalışmış ancak Çağrı Bey in ansızın Becni Kalesi önlerine gelmesiyle yeterince kuvvet toplayamamış olan Vasak Pahluvani, Selçuklulara mağlup olmuş ve yakalanarak öldürülmüştür Mükrimin Halil Yinanç, Çağrı Bey, İA, C.3, s Arisdages den naklen J. Laurent, Byzance et les Turcs Seldjoucides dans l Asie Occidentale Jusqu en 1081, Paris-Nancy 1913, s.16 dipnot Mateos, s.48-49; Simpat, s.18; krş. Kafesoğlu, a.g.m., s Mateos, s.48-49; Simpat, s.18; ayrıca bk. Kafesoğlu, a.g.m., s ; Sevim, Selçuklu-Ermeni İlişkileri, s.11; Walter Emil Kaegi, The Contribution of Archery to Turkish Conquest of Anatolia, Speculum, XXXIX, January 1964, s Kafesoğlu, a.g.m., s.269; Sevim, Selçuklu-Ermeni İlişkileri, s.11; aynı yazar Çağrı Bey, TDVİA, C.8, s Vardan, s Ancak müellif burada Çağrı Bey ile Tuğrul Bey i birbirine karıştırmakta ve seferi düzenleyenin Tuğrul Bey olduğunu söylemektedir. 45 Kafesoğlu, a.g.m., s Vardan, s.173; ayrıca bk. Kafesoğlu, a.g.m., s ; aynı yazar, Selçuklular, İA, C.10, s.358; Sevim, Selçuklu-Ermeni İlişkileri, s

28 10 YUSUF AYÖNÜ Anadolu daki faaliyetlerini bir süre daha sürdüren Çağrı Bey, bölge hakkında bilgi ve yeterince ganimet elde ettikten sonra Mâverâünnehr e kardeşi Tuğrul Bey in yanına dönmüştür 47. Dönüş yolculuğunda da Anadolu ya gelirken izlediği yolu takip eden Çağrı Bey, Arslan Cazib in kendisini durdurmak için aldığı tüm önlemlere rağmen Azerbaycan ve Horasan üzerinden geçerek sağsalim Mâverâünnehr e ulaşmayı başarmıştır (1021) 48. Bu sefer sırasında Anadolu da ciddi bir direniş ile karşılaşmayan Çağrı Bey, kardeşi Tuğrul Bey e Burada iki büyük vali var. Bunlar Harezmşah Harun ve Sebük-Tekin in torunu ve Mahmud un oğlu Sultan Mesud. Biz yalnız bunların hakkından gelemiyoruz. Fakat keşfetmiş olduğum Horasan ve Arminya ya gidebiliriz. Çünkü buralarda bize karşı gelebilecek bir kimse yoktur 49 derken Mâverâünnehr de büyük güçlere karşı ölüm kalım savaşı veren Selçukluların Anadolu yu kolayca fethedebileceklerini ifade ederek onu bu bölgelere gitmeye teşvik etmiştir. Ancak anlaşıldığı kadarıyla Tuğrul Bey onunla aynı fikirde değildi. O, Anadolu yu kurulacak devletin merkezî olarak değil, yayılma sahası olarak görmekteydi. Nitekim Büyük Selçuklu Devleti kurulduktan sonra Tuğrul Bey in takip ettiği Batı politikası bunu kanıtlamaktadır. Çağrı Bey in Anadolu ya düzenlediği bu seferin başarı ile sonuçlanması, Mâverâünnehr de güç şartlar altında tüm ümitlerini yitiren Selçuklular için iyi bir moral olduğu gibi, muhtemelen devlet kurmak için giriştikleri mücadelede gerekli olan maddî kaynağı da sağlamıştır. Diğer bir önemli netice de Çağrı Bey in Anadolu daki Ermeni ve Gürcü krallıkları üzerinde estirdiği kasırganın sebep olduğu karışıklıkları fırsat bilen Bizans İmparatoru II. Basileios un 1021/22 de düzenlediği bir sefer ile Gürcistan ın bir kısmını ve Vaspurakan Krallığı nın topraklarını ülkesine katmasıdır Yinanç, Türkiye Tarihi: Selçuklular Devri I Anadolu nun Fethi, İstanbul 1934, s.19-20; aynı yazar, Çağrı Bey, İA, C.3, s.324; Kafesoğlu, a.g.m., s Kafesoğlu, a.g.m., s.270; Sevim, Selçuklu-Ermeni İlişkileri, s.12; Yinanç, Çağrı Bey, İA, C.3, s Gregory Abû l-farac İbnü l-ibrî (G. Barhebraeus), Abû l-farac Tarihi, İngilizce den Türkçeye çev. Ö. R. Doğrul, I, Ankara 1987, s Demirkent, a.g.m., s ; Sevim, Selçuklu-Ermeni İlişkileri, s.9-10; Ostrogorsky, a.g.e., s ; Norwich, a.g.e., s.264. Ancak bu konu hakkındaki diğer bir görüşe göre: Selçukluların akını karşısında dehşete düşen ve onlara karşı hiçbir şey yapamayacağını anlayan Senekerim, memleketini Bizans a terk ederek daha sakin bir bölgeye geçmeyi düşünmüş ve bu maksatla imparatora elçilik heyeti ve bu kararını bildiren bir mektup göndermiştir. Onun bu isteğini kabul eden Bizans imparatoru, Erme-

29 SELÇUKLULAR VE BİZANS Türkmen Akınları Arslan Yabgu ile Karahanlı Ali Tegin in Mâverâünnehr bölgesindeki faaliyetlerinden rahatsızlık duyan Gazneli Mahmud, hem bu ittifakı parçalamak hem de ileride kendisi için tehlike oluşturabileceğini düşündüğü Arslan Yabgu nun zararını önlemek maksadıyla düzenlediği bir hile ile onu yakalatarak Hindistan daki Kalincar Kalesi ne hapsetmiştir 51. Bu olayın ardından Arslan Yabgu ya bağlı 4000 çadırlık bir Türkmen topluluğu, Arslan Cazib ve diğer devlet yöneticilerinin muhalefetine rağmen Gazneli Mahmud tarafından Horasan a nakledilmiştir 52. Ancak Horasan a geçerek Serahs, Ferâve ve Abıverd i yurt tutan bu Oğuzların bir süre sonra yağma hareketlerine başlaması üzerine Gazneli Mahmud, Oğuzların yağmacılığına son verdirdiği gibi onlardan pek çoğunu da öldürtmüştür 53. Geriye kalanlardan bir kısni kralına ülkesine karşılık, Magistros unvanı ile birlikte Sivas ve çevresinin hâkimliğini vermiştir. Bk. Vardan, s.164; Simpat, s.18-19; ayrıca bk. Laurent, a.g.e., s.17; Vryonis, a.g.e., s.81; Kafesoğlu, a.g.m., s ; Charanis, a.g.m., s.179. Bununla birlikte bazı tarihçiler Selçuklu Türklerinin Doğu Anadolu ya gerçekleştirdiği ilk akınların, 1028 yılındaki hadisenin ardından Gazneli Mahmud un önünden kaçarak Azerbaycan taraflarına gelen Yabgulu Türkmenlerinin buradan Anadolu ya geçerek düzenledikleri akınlar olduğunu ifade etmektedir. Bu görüşe göre dönemin yerli kaynakları Selçukluların Anadolu ya düzenlediği ilk akını Bizans ın Doğu Anadolu yu ilhakına mazeret olarak göstermek için bu olay ile aynı dönemde hatta II. Basileios un yılında bölgeye yaptığı seferden önce göstermektedir. Ermeni yazarları yüz kızartıcı bir hadise olarak gördükleri bu işgalin suçlusu olarak Türkleri göstermek istediklerinden Selçukluların Anadolu ya düzenledikleri ilk akını yılı öncesindeki olaylar arasında kaydetmişlerdir. Bk. Ersan Anadolu ya Türk Göçü ve Bizans, Türk Dünyası Tarih Dergisi, sa: 108, Aralık 1995, s.13; fakat gerek dönemin Ermeni kaynaklarının bk. Urfalı Vahram, Kilikya Kralları Tarihi, Türkçe çev. Hrant D. Andreasyan, (Türk Tarih Kurumu nda Basılmamış nüsha), s.3; Mateos, s.48 vd.; Simpat, s.18-19; Yabgulu Türkmenlerinin 1028 yılından sonra gerçekleştirdikleri akınlar öncesindeki bir Selçuklu akınından bahsetmeleri, gerekse Selçuklu hanedanı ile ilgili önemli bir kaynak olan Meliknâme de (XVI. yüzyıl başlarına kadar mevcut olan bu eser Sultan Alparslan adına Selçuklulardan İnanç Bey ağzından kaleme alınmıştır. Bk. Kafesoğlu, a.g.m., s.263 dipnot 16.) Çağrı Bey in Anadolu ya düzenlediği bir akından bahsediliyor olması (bk. Melikname den naklen Mirhond, C.IV, s.86) bize göre böyle bir seferin gerçekleştiğini kanıtlamaktadır. 51 İbnu l-esîr, IX, s.378, 475; Türkçe çev. IX, s.292, 363; Muhammed b. Ali b. Süleyman er-ravendî, Râhat-üs-Sudûr ve Âyet-üs-Sürûr, I, Türkçe çev. Ahmet Ateş, Ankara 1957, s.87; Aksarayî, Müsâmeretü l-ahbâr ve Müsayeretü l-ahyâr, yay. O. Turan, Ankara 1943, s.12-13; Türkçe çev. M. Nuri Gençosman, Selçukî Devletleri Tarihi, Ankara 1943, s.107; ayrıca bk. Sümer, a.g.e., s.71; Cahen, Arslan b. Saldjūk, EI, C.1, s Sümer, a.g.e., s İbnu l-esîr bu Oğuzların, vergi memurlarının kendilerine zulüm ve haksız-

30 12 YUSUF AYÖNÜ mı savunması kolay Balkhan ve Dihistan bölgelerine kaçarken 2000 çadırlık bir topluluk da Azerbaycan taraflarına gelerek bölge hâkimi Vehsudan ın hizmetine girmiş ve buradan Bizans topraklarına geçip akınlar yapmıştır 54. Babası Mahmud un ölümünün ardından Gazneli tahtına oturan Mesud, gerek taht mücadeleleri sırasında, gerekse tahta geçtikten sonra bu Türkmenlerin gücünden son derece faydalanmıştır. Kardeşi ile yaptığı taht mücadelesinde yanında yer alan ve büyük yararlılıklar gösteren Yağmur Bey in isteği üzerine o sırada Balkhan taraflarında bulunan önceden Arslan Yabgu ya tabi olan bu Oğuzların Horasan a dönmelerine izin veren Mesud, Kızıl, Göktaş ve Boğa gibi beyleri de hizmetine almıştır 55. Onun, babasının ülkeden çıkardığı Oğuzları tekrar hizmetine alması devlet yöntecileri tarafından pek hoş karşılanmamıştır. Gerçekten de çok geçmeden Türkmenlerin yeniden düzeni bozacak faaliyetlerde bulunmaları onları haklı çıkarmıştır 56. Gazneli sultanı, Oğuzları itaat altına almak için bölgeye kuvvetler göndermişse de bu kuvvetler başarısız olmuş ve Rey şehrini elegeçiren Oğuzlar daha sonra üzerlerine gönderilen başka kuvvetleri de mağlup etmeyi başarmışlardır 57. Gaznelilere karşı elde ettikleri bütün bu başarılara rağmen Oğuzlardan büyük bir kısmı Boğa, Göktaş, Mansur ve Dana gibi beyler idaresinde muhtemelen Azerbaycan Hâkimi Vehsudan ın daveti üzerine Azerbaycan a giderek daha önce buralara gelen soydaşlarına katılırken, yalnızca Kızıl Bey idaresindeki 1500 kişiden oluşan bir kısmı Rey de kalmıştır 58. Azerbaycan a gidenlerden bir bölümü çok geçmeden Vehsudan ile anlaşmazlığa düşerek buraları terk etmek zorunda kalmış ve Boğa lık edip mallarına ve çocuklarına el uzatmaları üzerine ayaklandıklarını belirtmektedir. Bk. İbnu l-esîr, IX, s.476; Türkçe çev. IX, s Yinanç, a.g.e., s.20; Köymen, Büyük Selçuklu, I, s ; Sevim Anadolu nun Fethi, s.43; Ali Sevim-Yaşar Yücel, Türkiye Tarihi Fetih, Selçuklu ve Beylikler Dönemi, Ankara 1989, s İbnu l-esîr, IX, s ; Türkçe çev. IX, s ; ayrıca bk. Sümer, a.g.e., s Sümer, a.g.e., s İbnu l-esîr, IX, s.380; Türkçe çev. IX, s ; ayrıca bk. Sümer, a.g.e., s.74-75, 79-80; Yinanç, a.g.e., s.20; Köymen, Büyük Selçuklu, I, s ; Kafesoğlu, Selçuklu Tarihi, s İbnu l-esîr, IX, s.381; Türkçe çev. IX, s.294; ayrıca bk. Togan, a.g.e., s.190; ancak yazar Türkmenlerin tamamının Azerbaycan a geçtiğini söylemektedir.

31 SELÇUKLULAR VE BİZANS 13 idaresindekiler Rey e, Mansur ve Göktaş idaresindekiler Hemedan a, Anasıoğlu idaresindekiler ise Kazvin e dönmüşlerdir 59. Oğuzlar Azerbaycan a geldikten sonra Aras Irmağı nı geçerek Erran bölgesinin hâkimi Fadlun ve oğlu Ebulesvâr ile birleşmişlerdi. Müttefikler, Doğu Anadolu daki Ermeni topraklarına akınlar düzenlemenin yanı sıra bu sıralarda Müslümanların elinde bulunan Tiflis i kuşatan Gürcü Kralı Bagrat ı da kuşatmayı kaldırarak geri çekilmek zorunda bırakmışlardı (1038) 60. Gazneli Devleti ile uzun süre mücadele eden Selçuklular, Dandanakan Savaşı nda (24 Mayıs 1040) elde ettikleri zaferle amaçlarına ulaşmışlardır 61. Bu büyük zaferin ardından kurulan devletin başına geçen Tuğrul Bey, Merv de toplanan kurultayda yapılan paylaşıma göre kendi hâkimiyet bölgesi olan Nişabur a gelmiş ve devlet idaresi ile ilgili gerekli düzenlemeleri yaptıktan sonra ertesi yıl önden kardeşi İbrahim Yınal ı gönderdiği Rey şehrine gelerek burasını devlet merkezi yapmıştır. Tuğrul Bey Rey e geldiğinde, halen bu bölgede bulunan Yabgulu (Nâvekiyye, Yâvgiyân) Türkmenlerinin başında Boğa, Göktaş, Mansur ve Anasıoğlu gibi beyler bulunuyordu. Selçuklu sultanı, gönderdiği bir elçi aracılığıyla bu beylerden huzuruna gelmelerini istedi. Ancak Oğuz beyleri Zencan Suyu na kadar yanlarında götürdükleri elçiye: Tuğrul Bey e de ki: Bizi tevkif etmek düşüncesiyle bir araya toplamak niyetindesin. Korktuğumuz için senden uzak duruyoruz. Şimdi buraya konaklamış bulunuyoruz; eğer üzerimize yürüyecek olursan Horasan a ve Diyar-ı Rûm a gideriz ve hiçbir zaman için seninle beraber olmayız şeklinde bir cevapla onu Tuğrul Bey e geri göndermişlerdi 62. Böylece kendilerine zarar gelmesinden çekinen ya da Selçuklu idaresine girerek hareketlerinin kısıtlanmasını istemeyen Oğuzlar bir yandan İbrahim Yınal ın üzerlerine gelmesi, diğer yandan Azerbaycan daki eski maceraları yüzün- 59 İbnu l-esîr, IX, s.382; Türkçe çev. IX, s Sümer, a.g.e., s Ravendî, s.98 vd.; İbnu l-esîr, IX, s ; Türkçe çev. IX, s ; Bundârî, Zubdet al-nusra va Nuhbat al Usra, Türkçe çev. Kıvameddin Burslan, Irak ve Horasan Selçukluları Tarihi, İstanbul 1943, s.5; Hamdullah Müstevfî, Târîh-i Güzîde, yay. Abdülhüseyn-i Nevâî, Tahran 1339 ş., s.428; Ahmed bin Mahmud, Selçuk-Nâme, I, Haz. E. Merçil, İstanbul 1977, s.25; Vardan, s ; ayrıca bk. Cahen, The Turkish Invasion: The Selchükids, HC, I, ed. T. M. Setton and M.W. Baldwin, Philedelphia 1955, s ; Bertold Spuler, Ghaznavids, EI, C.2, s.1051; B. Zahoder, Dendanekan, Türkçe çev. İsmail Kaynak, Belleten, XVIII/72, (1954), s İbnu l-esîr, IX, s.508; Türkçe çev. IX, s.388.

32 14 YUSUF AYÖNÜ den bu bölgeye gidemediklerinden Ermeni topraklarından geçerek Anadolu nun güneydoğusuna doğru ilerlemişlerdir 63. Cizre dolaylarına geldiklerinde Mansur Bey, idaresindeki Oğuzlarla burada kalmış, Boğa, Göktaş ve Anasıoğlu ise daha güneyde bulunan Diyarbakır civarına inerek Silvan, Erzen ve Mardin arasında faaliyetlerde bulunmuşlardır 64. Diğer yandan Musul üzerine yürüyen başka bir Türkmen topluluğu, şehrin hâkimi Karvaş ı mağlup ettikten sonra burasını ele geçirerek yağmalamıştır (1043) 65. Türkmenlerin Müslüman devletleri hedef alan akınlarından rahatsızlık duyan Abbasî halifesi ve etraftaki diğer Müslüman emirleri, Tuğrul Bey e başvurarak Oğuzların durdurulmasını istemişlerdir. Bu şikâyetleri haklı bulan Selçuklu sultanı gereğini yapacağını söyleyerek onları teselli etmiştir. Bununla birlikte o, Türkmenlerin bu türden yağma hareketlerini zarurî ihtiyaçlarını karşılamak amacıyla yaptıklarını da belirterek özellikle Diyarbakır hâkimine, Türkmenlerin para, mal ve diğer ihtiyaçlarını gidermesini ve bunun karşılığında küffarla olan mücadelede onlardan faydalanmasını telkin etmiştir 66. Bu sırada Musul ve çevresini yağmalayan Türkmenlere karşı komşu Arap emirliklerinden sağladığı yardım ile harekete geçen Musul Emiri Karvaş, Diyarbakır bölgesinde faaliyetlerde bulunan Boğa ve Anasıoğlu beylerin gönderdiği yardımlara rağmen Türkmenleri ağır bir yenilgiye uğratmıştır (1044) 67. Bu yenilginin ardından Musul dan ayrılmak zorunda kalan Oğuzlar Diyarbakır taraflarına gelerek buradaki soydaşlarına katılmışlardır. Rey şehrinde bulunan Tuğrul Bey bu olayı duyunca Oğuz beylerine yeniden haber göndererek İslâm ülkelerine akınlar yapmamalarını ve Azerbaycan a dönerek buradaki Selçuklu komutanları ile birlikte Bizans a karşı yapılan gazalara katılmalarını bildirmiştir 68. Sultanın emri üzerine Mansur, Göktaş, Boğa ve 63 İbnu l-esîr, IX, s ; Türkçe çev. IX, s.298; ayrıca bk. Köymen, Anadolu nun Fethi, Diyanet İşleri Başkanlığı Dergisi, I, Ankara 1961, s.90; Ahmet Ateş, Yabgulular Meselesi, Belleten, XXIX/115 (1965), s ; Sevim, Nâvekiyye Türkmenleri Sorunu Erdem, C.9, sa:26, Eylül 1996, s İbnu l-esîr, IX, s.386; Türkçe çev. IX, s İbnu l-esîr, IX, s.387 vd.; Türkçe çev. IX, s.299 vd. 66 Turan, Selçuklular Tarihi, s.113 vd.; aynı yazar, Selçuklular Zamanında Türkiye, İstanbul 1996, s İbnu l-esîr, IX, s ; Türkçe çev. IX, s ; Abû l-farac, I, s ; Mateos, s Köymen, a.g.m., s.91; aynı yazar, Selçuklu Devri, s