DOCU ANADOLU ACIZLARıNDAİsİM YAPIM EKLERİ Semra ALYILMAZ'

Ebat: px

Şu sayfadan göstermeyi başlat:

Download "DOCU ANADOLU ACIZLARıNDAİsİM YAPIM EKLERİ Semra ALYILMAZ'"

Alp Karaca
6 yıl önce
İzleme sayısı:

1 ----'"A~.~Ü~..!.T.!!Jür!..!k~iy~a~tL!A~ra!!lş!.!!tl~rm!!!..!!1al!.!!a.!..!rı,-!E"-!n!.2s~tit~ü!.::!'siı~'~D~er!..Eg,!.Sjs~i-"S~aı2yl,-,ıc:!4,--E~r!..!z:.!!1I.!..!ru~m~20~Oc!O: =-13- DOCU ANADOLU ACIZLARıNDAİsİM YAPIM EKLERİ Semra ALYILMAZ' Görevli dil ögelerini temsil eden gramer morfemlerinin bir kısmı, kök veya köken halindeki anlamlı dil ögeleri ile birleşerek, müstakil anlamlı dil ögelerini temsil eden gövdc halindeki lügat morfemlerini (kavram işaretlerini) oluştururlar. Bu sebeple bu gramer moncmlcrine (görevli dil ögelerine) yapım ekleri adı verilir." Türk lehçe, şive ve ağızlarının yapısı, tarihı gelişimi, ve bugünkü durumları da gözönünde bulundurularak yapım eklcri, gcnelde dört grupta incelcnir: ı- İ simden isim yapım eklcri 2- İsimden fiil yapım eklcri 3- Fiildcn hil yapım ekleri 4- Fiilden isim yapım eklcri Doğu Anadolu Ağızları'nda kullanılan isim yapım ekleri (isimden isim yapım ekleri ve fiilden isim yapım ekleri), Türk lehçe, şive ve ağızlarının hepsiylc temelde aynı özelliklere sahiptir. Doğu Anadolu Ağızları'nda kullanılan söz konusu gramer morfemlerinin Türkiye Türkçesi'nde oldukça az kullanılanları, hiç kullanılmayanlarını vcya fonctik değişmelcre uğrayanları aşağıda örnekleriyle birlikte dikkatlere sunulacaktır: 1 İsimden isim yapım ekleri 1.1. /+Aclff/: Doğu Anadolu Ağızları'nın hemen hemcn hepsinde kullanılan işlek bir ektir. Küçüitme, miktar, durum bildiren kavram işaretleri yapmaktadır. örnek: az+acıb KİA yımış+acubeya ** bk:. GEMALMAZ, Efrasiyap, STandart Türkıye Türkçesi (STT) 'nin Formanlarının Enforrruıtif Değerleri ve Bu Degerlerin İhtiyaç Halinde Bu Dilin Gelişimine Muhtemel Etkileri, Erzurum, 1982; ALYILMAZ.Cengiz, Orhun Yazıtlarının Söz Dizimi, Erzurum, 1994.

2 -14- s. Alyılmaz: Do!!u Anadolu Ağızlarında İsim Yapım Ekleri L Açı: İ şiek degildir. Örnek: parj:ı+aç KİA, VİA 1.3. I+begi!: İşlek değildir. Örnek: yan+begi KİA cAtJI: İşlek bir ektir. Örnek: guş+ca1} KİA, BA 1.5. l+ceme!: İşlek bir ektir. örnek: güzel+ceme EA, EYA, KİA, VİA sessüz+ceme EYA güzel+cene KİA, la ceyh/: bele+cene KİA, la İşlek bir ektir. Örnek :büyü(k)+ceyh, dcmin+ceyh BA, la, KİA, vi 1.7. l+ocllau/: İşlekdegildir. Örnek: az+ıcllaj:ı EYA an+cllaj:ı KİA, la bun+cılah EYA 1.8. l+cinab/: İşlek degildir. Örnek: an+cınaj:ı KİA, la 1.9. l+cucab/: İşlekdegildir. Örnek: an+cıca!ı KİA, la şun+cucal} EYA bun+cuca1} EYA l+dui «I+LU/): İşlek bir eklir. Örnek: namus+du KİA, BA, la us+du KİA, BA, la güj+dü KİA, BA, la l+dljtll «1+IUK/): İşlek bir ektir. Örnek: omuz+duj:ıkla, BA, LA

3 --1lA~,Ü!!."'-'T!jiı!!!" r~ki!!v1!!atua~r}!al!şt!iır!!!m~al!.!!a!.!rı...!e:<.!!n~stl!!it~üs~ül..!d!.!e'-!.jrg~is!!.!.i--,s:!j!a'-i.yi!...2ı!..:!4:-e!:;'r~z~ur~u!.!!m!..:2~o~oo~ --=-15- guş+dub KİA, SA, la göz+düh KİA, la diz+dih KİA, la /+01/ «/+11/): İşlek bir ektir. örnek: deligan+nıkia, BA, la /+ri! «/+11/): İşlek bir ektir. Örnek: tür+rü KİA, SA, la bhri KİA, BA, la /+0/: İşlek bir ektir. Şahıs adlarından ve yakın akraba adlarından sevgi, samimiyet ve küçültme bildiren isimler yapmaktadır. Bu tür kullanımlarda anlamlı dil ögesinin yapısında değişiklik (kısalma) olduğu dikkati çeker. Örnek: ab+o (Abdullah) KİA, EA, la ef+o (Efrasiyap) EA el+ o (Alaattin) KİA, EA an+o (anneciğim) KİA, EA BA, la /+oci/: İşlek değildir. Şahıs adlarından ve yakın akraba adlarından sevgi, samimiyet ve küçüitme bildiren isimler yapmaktadır. Bu tür kullanımlarda anlamlı dil ögesinin yapısında önemli değişiklik (kısalma) olduğu dikkati çeker. Örnek: fad+oci (Fatmacığım) EA /+oç/: İşlek olarak kullanılmayan bu ek de şahıs adlarından ve yakın akraba adlarından sevgi, samimiyet ve küçültme bildiren isimler yapmaktadır. Bu tür kuııanımlarda anlamlı dil ögesinin yapısında önemli değişiklik (kısalma) olduğu dikkati çeker. Örnek: bül+oç (Bülentçiğim) EA cf+oç (Efrasiyapcığım, Efendiciğim) EA ei+oç (Alaallincigim) KİA, EA /+Uz/ «/+dlz/): İşlek birektir. Örnek: gün+üz KİA, la

4 -16- S. Alyılmaz: Dogu Anadolu Al!.ızlarında İsim Yapım Ekleri 2- Fiildeo isim yapım ekleri 2.1. /-A+/: İşlekdegildir. Örnek: kes- e KİA sap-akia 2.2. /-AcA+/: İşlek bir ek değildir. Örnek: as-aca KİA, AA, la bil- eee EA 2.3. /-Atl+/«/-AK+/): Oldukça işlek bir ektir. Örnek: gaç- ab KİA, EA, la, AA gor~-ah K.İA, EA, la, AA isde-h KİA, EA, la, AA 2.4. /-AlIG+/ «/-elek+/): İşlek bir ek degildir. Örnek: çol}-alig KİA 2.5. /-AmAş+/ «/-AmAç+/):İşlekbirekdeğildir. Örnek: dön-emeş K.İA, EA, la bul-amaç KİA, EA, la, AA 2.6. /-A0Atl+/ «/-AoAK+/): İşlek birektir. örnek: deg-eneg KİA, la ek- enegeya yığ-an~ KİA, la 2.7. /-baş+/ «/-baç+/):işlekbirekdeğildir. Örnek: dolan-baş KİA, la gizlen-baş KİA 2.8. /-çl+/ «/ (I)Cl+/): İşlek bir ek değildir. örnek: guzla-çıeya 2.9./-GAo+/ «/-KAo+/): İşlek birektir. Örnek: çalış-gan KİA, EYA /-GAş+/ «/ GAç+/): İşlek bir ektir. Örnek: gıs-gaş KİA, EYA

5 ~Ao:...!.Ü,=,-:'c.lTJ!ü.!]rk~iy!:.!!a.Lt At!jr!]!a!,!st!..!:ır!!!ffi.!!.!al.!!.!ar!l.\ ~E!!Jns!.!lti.!.!!tü~süi..!D!!.!e:!.irgıı..!.is~i --"S!.!!.ay!.!.l..!:ı4:!...22E~rz::.!!u.!...!ru!..!!ın!.-'2~O~OO!..- --=-17- süz- geş KİA, EYA /-Glş+/ «/-Glç+/):işlekbirekdegildir. Örnek: dai-gış KİA, EYA /.oij+/ «/-ok+/): İşlek bir ektir. Örnek: boya-b KİA, la gat- ıl] KİA, la gop- utı KİA, la, EA yan- li] KİA, la, AA, EA aç-ıb KiA, la, AA, EA /-mug+/ «/-mik+/): İşlekbirekdegildir. Örnek: kes - müg KİA, la /_ 0 +/: İşlekbirckdeğildir. Örnek: sağ-ın KİA, la, AA, EA, yığ-ın KİA, la, AA, EA, /_oş+/ «/-ooç+/):işlekbirekdeğildir. Örnek: gorb-uş KİA, IA,EA I_Oy IJ+/ «/_ok+/): İşlek bir ektir. Örnek: del-iyh KİA, IA dön- üyh KİA, la kes- iyh KİA, la

6 - ı 8- s. Alyılmaz: Dol!u Anadolu Ağızlarında İsim Yapım Ekleri SONUÇ Standart Türkiye Türkçesi'nde olduğu gibi, Doğu Anadolu Ağızlan'nda da bazı gramer morfcmleri (isimden isim yapım ekleri ve fiilden ısim yapım ekleri) kök veya köken halindeki anlamlı dil ögeleri ile birleşerek, müstakil anlamlı dil ögelerini temsil eden gövde halindeki isim soylu lügaı ol uştururl ar. morfemlerini (kavram işaretlerini) KI8ALTMALAR AA: Ağrı ili Ağızları BA: BulanıkAğzı EA: Erzurum İli Ağızları EYA: Er7jncan ve Yöresi Ağızları la: Iğdır Ağzı KİA: Kars İli Ağızları VA: Van İli Ağızları BİBLİYOGRAFY A CAFEROOLU, Ahmet, Doğu illeri AğızlarındanDerlemeler, Ankara, 1995, ÇEBİ, Yılmaz, Bulanık Ağzı, AÜ Lisans Tezi, Erzurum, çifrçi, Muhacir, Ağrı (Merkez) ve Yöresi Ağzı, F.Ü. Lisans Tezi, Elazığ, DEMİREL,Tuncer, Iğdır Azeri Ağzı, AÜ Lisans Tezi, Erzurum, DİNÇER, Faruk, Muş Ağzı, DTCF Lisans Tezi, Ankara, ]969. ERCİLASUN, Ahmet R, Kars ili Ağızları, Ankara, GEMALMAZ, Efrasiyap, Erzurum ili Ağızları, 3 cilt, Erzurum, GüLENSOY, Tuncer, DoğuAnadolu Osmanlıcası, Ankara,1986. HATlBOGLU, Vecihe, TürkçeninEkleri, Ankara, 1981.

7 ---,,"A~.~Ü.:...'T'!cü!!..! r..2kiıı y.!!.at~a~rw!a;uşto!..!lr.!!m!.!!a~la!.!..rı!..!e~n.2sll'tituıü~su;!..!'d~e'-!.r... gi~si,--,s~a!.iyj..i~14~e~rz~u~ru!!..!m~20!!!o!l;!o -=-19- KARAHAN, Leyla, Anadolu Ağızlarımn Sınıflandırılması, Ankanı, KüçüK, Hatice, Sivas Ağzı,DTCF Lisans Tezi, Ankara, OLCAY, Selahattin, Erzurum Ağzı, Ankara,1966. SAGIR, Mukim, Erzincan ve Yöresi Ağızları, Ankara, YILMAZ, Naif, Muş Malazgirı Ağzı, AÜ Lisans Tezi, Erzurum, ZüLFİKAR, Hamza, IIVan Gölü ve Çevresi Agızlarının ÖzeIlikleri", Ankara,1978, (Ömer Asım AKSOY Armaganı), s

Benzer belgeler

Prof. Dr. Ahmet BURAN-Yrd. Doç. Dr. Nadir ĐLHAN, Elazığ Yöresi Söz Varlığı, TDK Yay., Ankara 2008, XXXIV+234 s. Ercan ALKAYA *

ELAZIĞ YÖRESĐ SÖZ VARLIĞI ÜZERĐNE Prof. Dr. Ahmet BURAN-Yrd. Doç. Dr. Nadir ĐLHAN, Elazığ Yöresi Söz Varlığı, TDK Yay., Ankara 2008, XXXIV+234 s. Ercan ALKAYA * Ağız, "bir lehçe içinde mevcut olan ve söyleyiş