SERBEST RADİKAL TEMİZLEME AKTİVİTESİ TAYİNİ

Transkript

1 FEN VE TEKNOLOJİ FİZİK, KİMYA, BİYOLOJİ BİLİM DANIŞMANLIĞI ÇALIŞTAYI KİMYA GRUP PROJE RAPORU SERBEST RADİKAL TEMİZLEME AKTİVİTESİ TAYİNİ GRUP ANTİOKSİDAN Mümin Tansu DÖNMEZ ( Küçükkuyu Lisesi) Serap Funda TURAN ( Gölcük Gazi İlköğretim Okulu) Özge ERGÜN ( Bozburun İlköğretim Okulu) DANIŞMANLAR Prof. Dr. Ulvi AVCIATA, Doç. Dr. Yusuf Dilgin, Yard. Doç. Dr. Gürsoy Meriç ve Uzman Dr. Gülen Türker e

2 SERBEST RADİKAL TEMİZLEME AKTİVİTESİ TAYİNİ Mümin Tansu DÖNMEZ ( Küçükkuyu Lisesi) Serap Funda TURAN ( Gölcük Gazi İlköğretim Okulu) Özge ERGÜN ( Bozburun İlköğretim Okulu) 1. GİRİŞ XX. Yüzyılın başlarında sanayi inkılabının başlaması ile hızlı sanayileşmenin sonucu olarak yer altı ve yer üstü kaynakları hızla kirletilmiştir. Özellikle atmosfere salınan zararlı gazlar ozon tabakasının incelmesinde büyük rol oynamıştır. Ozon tabakasının incelmesi güneş ışınlarının zararlı etkilerini beraberinde getirmiştir. Bunun yanında kimya sanayinin gelişmesi ile çeşitli alanlarda kullanılan herbisit ve pestisitler, çözücüler, petrokimya ürünleri, ilaçlar gibi ürünler üretilmeye başlanmıştır. Bu da somatik hücrelere ve bağışıklık sistemine saldıran ve insanlarda kanser, hızlı yaşlanma, kalp hastalıkları gibi zararlı etkileri olan serbest radikallerin oluşumunu artırmıştır Günümüzün en ciddi sağlık sorunlarını da beraberinde getirmiştir ( Temür,2006) Serbest radikal, atomik ya da moleküler yapılarda çiftlenmemiş tek elektron bölümlerine verilen isimdir. Başka moleküller ile çok kolayca elektron alışverişine girebilen bu moleküllere "oksidan moleküller" veya "reaktif oksijen partikülleri de denmektedir. (Çavdar, Sifil ve Çamsarı, 1997). Bu radikaller hücredeki diğer moleküllerle kolayca etkileşime girerek oksidatif stres meydana getirirler. Serbest radikaller normal hücresel metabolizma sırasında oluşabildiği gibi, çeşitli dış etkenler aracılığı ile de meydana gelebilir. Oksidatif stres, organizmadaki pro-oksidan ve anti-oksidan dengenin bozulması olarak tanımlanmaktadır. Radikaller; lipidler, proteinler ve nükleik asitler gibi temel hücresel

3 bileşenlerde hasara yol açabilme özelliğine sahiptir. Oluşan bu hasarın kanser, yaşa bağlı bağışıklık yetersizliği ve hipertansiyon gibi çeşitli hastalıklar ile ilişkilidir ve biyolojik yaşlanma sürecinde rol oynamaktadır. Günümüzde hemen her hastalığın bir dereceye kadar oksidatif strese bağlı olduğu kabul edilmektedir(çakatay ve Kalaylı 2006). Canlı organizmalar serbest radikallerin etkisinden korunmak için antioksidatif korunma sistemine sahiptirler(tunalıer vd. 2002). Antioksidanların öyküsü serbest radikallerle başlar. Bu yüksek aktiviteye sahip bilesikler (serbest radikaller), kirli havalarda, sigara dumanında, radyasyonda (isinim), bitki koruma ilaclarında, bozulmus gıdalarda ve normal vucut metabolizmasında (metabolik sürecte) bulunurlar. serbest radikaller vucuttaki hucrelere saldırır ve tahrip eder. İlk saldırıda oncelikli olarak yeni bir serbest radikal olusur ve kontrol edilemeyen zincirleme bir reaksiyon baslar. Serbest radikaller, hucre zarındaki yaglardan birine saldırdıgında yag molekulu degisime uğrar bu degisim bitkisel yagların acılasmasına sebep olan kucuk bir degisikliktir. Yaglar vucutta degişime ugradıgında; hucre zarinin yapisi ve fonksiyonları zarara ugrar, hucre zari gidalarin, oksijenin ve suyun uzun sureli olarak transferini yapamaz, harcanan urunlerin atilmasiniı duzenleyemez. serbest radikal saldırısının devamı; hucre zarinin yapisinda bulunan yaglarin parcalanmasina, bitki zarinin yirtilmasina ve hucre bilesenlerinin dagilmasına sebep olur. hucre ici bilesenlerin hücre disina akmasi etraftaki dokulara da zarar verir. serbest radikal saldirisi ve hucre zarinin tahribati "yaglarin oksidasyonu" veya "oksidatif zarar" olarak adlandirilir.serbest radikallerin dokulardaki zararinin, damar sertliği (arteroskleroz) ve kalp hastaliklarinin baslica nedeni oldugu dusunulmektedir. oksidatif zararla parcalanmis kan hucrelerinin (platelet olarak) arter (atardamar) duvarlarına yapismasi ve kolesterolun yukselmesi atardamarlara zarar verir. bu olusumlarin tumu damar sertliginin ilerlemesine sebep olur. daha ileri safhalar ise; kardiyovaskuler hastaliklar, kalp ile beyine giden kan ve oksijenin azalmasıdır. oksijenden mahrum kalan dokular ; hastalıgın gelismesini hizlandiran ve kisilerin kalp krizi gecirme riskini arttıran serbest radikal etkisi gösterir (referans 1 ve 2). Serbest radikallerdeki aşırı yüklenme vücut için tehlike oluşturur. Ancak vücudun işlevlerini görebilmesi ve hastalıklardan korunabilmesi için de gereklidirler. Serbest radikaller vücudun hastalıklara karşı direncini vücudu saran organizmaları yok ederek arttırır. Buna karşın fazla üretildiğinde vücuttaki bazı yerlere de hasara neden olarak hastalıklara yol açar.

4 Serbest radikaller hücrelerde proteinlere, lipitlere, karbonhidratlara, enzimlere, nükleik asitler ve DNA üzerinde önemli etkileri vardır (Temür,2006). Birçok hastalıkta serbest radikallerin rolü açık bir şekilde ortaya konulmuştur. Vücudumuzdaki reaktif oksijen türleri bazı biyokimyasal reaksiyonlar ile üretilirler ve bunlar hayati biyomolekülerin hasarından sorumludurlar. Eğer hücresel bileşenler tarafından etkili bir şekilde süpürülmezlerse, hastalıklara yol açarlar. Ancak, serbest radikallerin zararlı etkileri serbest radikalleri süpüren ve organizmayı detoksifiye eden antioksidan maddeler tarafından bloke edilebilir.serbest radikallerle ilgili mevcut araştırmalar, antioksidanlar yönünden zengin yiyeceklerin kardiyovasküler hastalıkların, kanserlerin, Parkinson ve Alzheimer dahil nörodejeneratif hastalıkların ve ayrıca inflamasyonun, hücre ve deri yaşlanmasının neden olduğu problemlerin önenmesinde önemli rol oynadıklarını açıkça göstermektedir( Gençaslan, 2007) Vücudumuzda kanser ve kalp gibi hastalıklar için bir savaş veriyoruz. Kontrol edilmesi gereken düşmanlardan biri de serbest radikaller. Serbest radikaller somatik hücrelere ve bağışıklık sistemine saldıran moleküllerdir. Antioksidanlar da bu serbest radikallerin etkilerini nötralize eden, kanser, kalp hastalıkları ve erken yaşlanmaya neden olacabilecek zincir reaksiyonlarını engelleyen moleküllerdir. Serbest radikal oluşumuna sigara, hebisit ve pestisitler, çözücüler, petrokimya ürünleri, ilaçlar, güneş ışınları, X-ışınları, hatta yiyeceklerde bulunana bazı bileşikler neden olur. Hatta ve hatta egzesizler de oksijen kullanımındaki artışla beraber serbest radikal oluşumuna neden olur. Kuantum kimyasına göre ancak iki elektron bir bağın yapısına girebilir. Ayrıca iki elektronun ters dönüş doğrultusunda olması gerekir. Yani yukarıya doğru dönen bir elektronun eşi aşağıya doğru dönen bir elektrondur. Elektron çiftleri oldukça kararlıdır ve insan vücudunun neredeyse tüm elektronları elektron çifti halinde bulunur. (URL-1, 2007) Bir bağ koptuğunda elektronlar ya birlikte kalır (ikisi de bir atoma katılır) ya da ayrılırlar (biri bir atoma, diğeri diğerine). Eğer birlikte kalırlarsa oluşan atom bir iyon olur, eğer ayrılırlarsa da serbest radikaller oluşur. Bu eşleşmemiş elektronlar yüksek enerjilidir ve eşleşmiş elektronları ayırıp işlerine engel olurlar. Bu işlem serbest radikalleri hem tehlikeli hem kullanışlı yapar. Çoğu elektronlar çift halde bulunurken, serbest radikal bu elektronları

5 birbirinden ayırarak reaksiyonu durdurur. Ama sonuçta serbest radikal kendine bir çift elektron alarak elektron çifti haline geçer, diğer elektron serbest radikal olur. (URL-1, 2007) Antioksidantlar ise serbest radikaller için kolay bir elektron hedefi oluşturur. Bağlanan serbest iki serbest radikali birleştirerek nötralize edebilme özelliğine sahip bir enzime (glutatyon peroksidaz, katalaz, süperoksit dismutaz...) taşınana kadar radikalle stabil bir yapı oluşturur.eğer serbest radikaller nötralize edilmezlerse vücutta ciddi hasarlara neden olabilirler. (URL-1, 2007) Günümüzün en ciddi sağlık sorunlarını da beraberinde getirmiştir. Serbest radikallerin zararlı etkirlini nötralize eden çeşitli maddeler vardır. Bu maddeler, antioksidan maddeler olarak adlandırılır. Bu maddeler doğal olarak çeşitli bitkilerde, meyvelerde vs. bulunmaktadır. (Temür,2006) İnsan sağlığı ile beslenme arasındaki ilişki araştırıldıkça, gıdaların temel beslenme için gerekliliğinin yanısıra; pek çok önemli hastalığı engelleyen ya da geciktiren fizyolojik yararlılıkları da ortaya çıkmaktadır. Fonksiyonel gıdalar adını verebileceğimiz bu tür gıda ürünleri; doğal antioksidanlar, lifli yapılar gibi fitokimyasallardan oluşmaktaktadır. Özellikle meyve ve sebzelerde bulunan fitokimyasallar, insan vücudundaki serbest radikaller ile birleşerek, hücreleri zararlı radikallerin saldırılarından korumaktadırlar. Bu yönde yapılan çalışmalar, meyve ve sebzelerle beslenmekle kalp hastalıkları, akciğer, bağırsak, mide kanserleri, diyabet ve yaşlanma ile oluşan hastalıkların önlenmesi arasında doğrusal bir ilişki olduğunu göstermektedir (Çalımlı,2003) Canlılarda redoks dengesinde meydana gelebilecek herhangi bir değişiklik, hücrelerin ve doku fonksiyonlarının bozulmasına sebep olabilir.antioksidan maddeler farklı oksidasyon reaksiyonlarını düzenler ve dokularda doğal bir sekilde bulunur. Ayrıca antioksidan maddeler veya antioksidan telafi sistemlerinde bulunan bazı bileşenlerin endojen sentezinde meydana gelebilecek bir yetersizlik, farklı hastalık türlerini meydana getirebilir. Serbest radikaller ve diger reaktif oksijen türleri insan vücudunda sürekli meydana gelmektedir. Serbest radikal mekanizmasının kanser, damar tıkanıklığı, sıtma, rheumatoid arthritis ve nörodejenerativ hastalıkları gibi birçok hastalığının patolojisiyle yakından ilgili olduğu belirtilmistir. ( Ak,2006)

6 Antioksidanlar, hem direkt, hem de dolaylı olarak ksenobiyotiklerin, ilaçların, karsinojenlerin ve toksik radikal reaksiyonların istenmeyen etkilerine karşı hücreleri koruyan maddelerdir. Vitamin C, E, A, beta-karoten, metallotionin, poliaminler, melatonin, NADPH, adenozin, koenzim Q-10, ürat, ubikuinol, polifenoller, flavonoidler, fitoöstrojenler, sistein, homosistein, taurin, metionin, s-adenozil-l-metionin, resveratrol, nitroksidler, GSH, glutasyon peroksidaz, katalaz, süperoksid dismutaz, tioredoksin redüktaz, nitrikoksid sintaz, hem oksijenaz-l ve eozinofil peroksidaz bu gruba girer ( Mercan,2004) Doğal kaynaklı antioksidanlar tahıllarda, baklagillerde, meyvelerde, şifalı bitkilerde ve bitki kaynaklı içeceklerde bol miktarlarda bulunurlar. Bu kaynaklarda bulunan antioksidanlar; tokoferoller, flavonoidler, fenolik asitler gibi fenolik bilesikler, alkaloid, klorofil, protein, amin gibi azotlu bileşikler, polifonksiyonlu organik asitler ve karotenlerdir.maliyet nedeniyle dogal kaynaklı antioksidanlar yerine sentetik antioksidanlar yirminci yüzyılın baslarından beri kullanılmaktadır.ancak sentetik antioksidanların toksik ve kansere yol açabilecegini ortaya koyan çalışmalar sonucunda bazı ülkelerde kullanılmalarına dair ciddi sınırlamalar ya da yasaklar getirilmiştir Sentetik antioksidanlar hakkındaki bu şüpheler, doğal antioksidanlara olan eğilimi arttırmış ve bu alandaki çalışmalar ise bitki kaynaklı antioksidanlar üzerinde yoğunlaşmıştır. Doğal kaynaklı E ve C vitamini uzun yıllardır besinlerde ayrı ayrı veya sinerjist etkiden dolayı birlikte antioksidan olarak kullanılmaktadır.ancak tokoferol ve askorbik asidin antioksidan aktivitesi nispi olarak sentetik antioksidanlardan daha düsüktür ( Ak,2006). Beta-karoten, askorbik asit ve alfa-tokoferol gibi antioksidantların serbest radikallerin neden olduğu oksidasyonları önlediğini vitro ve in vivo çalışmalarla gösterilmiştir. Bunların dışında taurin, bilirubin ve ürik asit de bilinen doğal antioksidanlardır. Sütte, karaciğerde ve böbrekte bulunurlar. Diğerleri gibi bunlar da serbest radikal oluşumunu önlerler. Yağda çözünen en önemli antioksidant E vitaminidir. C vitamini, elektron donörü gibi iş görerek, E vitamini radikalini tekrar redükleyerek E vitamini haline getirir. Vitamin A ve beta-karoten bazı durumlarda antioksidant gibi davranır. Ayrıca biyoflavonoitler de antioksidant özelliğe sahiptir. Koenzim Q bir fenoldür ve o da pek çok dokuda E vitamini gibi davranır. Lipoik asit ve glutatyon kükürt içerikli bileşiklerdir, hidrojen atomu donörü gibi davranarak fenoller gibi görev yaparlar. Tüm bunların yanında en önemli ve üzerlerinde en çok çalışılan antioksidant vitaminler vitamin E ve vitamin C'dir. ( URL-1)

7 Doğal antioksidan kaynakları; baharatlar, şifalı bitkiler, çaylar, yağlar, tohumlar, tahıllar, kakao kabuğu, hububatlar, meyveler, sebzeler, enzimler, proteinler olarak sayılabilmektedir. Araştırmacılar flavonoidler, kateşinler, fenoller (karnosol, rosmanol, rosamaridifenol) ve fenolik asit (karnosik asit, rosmarinik asit) gibi çeşitli antioksidanları kapsayan bitki özleri kadar iyi olan, C vitamini tokoferoller ve karotenoitlere de yoğunlaşmaktadırlar. Askorbil palmitat da doğal antioksidanlar arasında sayılmaktadır çünkü, vücutta askorbik ve palmitik asitlere hidrolize olmaktadır. (Gökalp, 2006) Günümüzde antioksidan maddelerin gıda ve ilaç sanayiinde kullanımı oldukça yaygın olup hemen hemen tükettiğimiz ürünlerin çoğuna sentetik antioksidan maddeler katılmaktadır. Bunlar gıdaları bozulmaya karşı korumakta ve onların daha uzun süreli saklanmasını sağlamaktadır ancak bunların toksik etkilerinden şüphelenilmektedir. Bu nedenle; son yıllarda yeni, daha güvenli ve ucuz antioksidan maddelerin bulunması için doğal ürünler üzerinde yaygın çalışmalar yapılmaktadır son zamanlarda doğal yeni bir antioksidan maddenin veya maddelerin doğal kaynaklardan elde edilmesi oldukça önem kazanmış ve bu konuyla ilgili çok sayıda araştırma yapılmaktadır. Antioksidanlar sadece gıda değil ayrıca sağlık alanında da önemli maddelerdir. Tüm bu konular göz önüne alındığında araştırmanını önemi açıkça görülmektedir. Araştırmamıza günlük beslenmemizde en çok yeri olan ekmek çeşitleri konu olmuştur. 2. PROJENİN AMACI: Serbest radikallerin vücuda verdikleri zararlı etkileri yok etmede kullanılan antioksidanların varlığını çavdar ekmeği, ayçekirdekli çavdar, buğday ve susamlı çörek otlu ekmekte tayin etmektir. 3. KULLANILAN MATERYALLER VE YÖNTEM 3.1. MATERYALLER Bitkisel Materyal Çavdar Ekmeği, Ayçiçeği Çekirdekli Çavdar Ekmeği, Buğday Ekmeği, Susamlı ve Çörek Otlu Buğday Ekmeği

8 Kullanılan Cihazlar Rotary evaparator (Laborata 4001, TBAG Schiff Bazı Sübstitüentli Oli, Germany,Serial No ) ile deneylerde kullanılan ekstreler hazırlandı. THERMO ELEKTRON CORPORATİON (Helios Aquamate, Nc 9423 AQA 2500E., Serial No:) ile absorbans ölçümleri yapıldı Kullanılan kimyasal maddeler Metil Alkol ( Metanol), DPPH(2,2 diphenyl 1- picpylhdrazyl) 3.2. YÖNTEM Ekmek ekstirelerinin hazırlanması Ekmek çeşitleri gölgede kurutulduktan sonra öğütülüp toz halinegetirildi. Tozhalindeki ekmeklerden Soksile ekstraksiyonu ile antioksidan içeren yağları uzaklaştırıldı. Elde edilen ekstraktlar oda sıcaklığına soğutuldu. Sonra rotary evaproratörde alkol uçurulmak sureti ile ekmek ekstireleri hazırlanmış oldu. Şekil.1. Soxhlet ekstraktörü

9 3.2.2Serbest radikal temizleme aktivitesi Serbest radikal giderme etkileri 1,1-diphenyl-2picrylhydrazil(DPPH) kullanılanarak yapıldı. Deney tüplerine sırasıya istenilen konsantrasyonlarında çözelti olusturacak sekilde stok çözeltiler aktarıldı ve üzeri metanol ile tamamlandı. Daha sonra her bir nümune tüpüne stok DPPH çözeltisinden belirli miktarda ilave edildi. 15 dakika oda sıcaklıgı ve karanlıkta inkübe edildikten sonra metanolden olusan köre karsı 515 nm de absorbansları kaydedildi. Kontrol olarak, metanol ve DPPH çözeltisi kullanıldı. Azalan absorbans geriye kalan DPPHçözeltisi miktarını yani serbest radikal giderme aktivitesini verdi. 4. BULGULAR VE TARTIŞMA Bu çalışmada marketten alınan çavdar ekmeği, çekirdekli çavdar ekmeği, buğday ekmeği ve susamlı çörek otlu buğday ekmeği üzerinde deneyler yapılarak antioksidan özelliğe sahip olup olmadıkları araştırılmıştır. Bir maddenin antioksidan etkisi ortamdaki serbest radikalleri süpürebilmesine bağlıdır. Bileşenlerin ortamdaki serbest radikallerden kaynaklanan sarı-yeşil renkli karışımın renk açılmasına dayanan absorbans değişimleri 515 nm de ölçülür. DPPH metoduna göre yapılan radikal süpürme deneylerinde ölçülen absorbanslara bağlı olarak, DPPH nin kalibrasyon grafiğinden faydalanılarak IC.50 değerleri (ortamdaki serbest radikallerin konsantrasyonun yarısını inhibe ettiği konsantrasyon) hesaplanmıştır. Ekmek çeşitlerinde sentetik antioksidan olan BHT ye göre IC.50 değerleri grafiklerde verilmiştir. % 50 İnhibisyon Değeri mg ml AYÇİÇEKLİ ÇAVDAR EKMEĞİ BHT Vitamin c Sekil 2.Ayçiçekli çavdar ekmeği, BHT nin I.C.50 değerleri

10 % 50 İnhibisyon Değeri mg ml çavdar BHT Vitamin c Sekil 3. Çavdar ekmeği, BHT nin I.C.50 değerleri % 50 İnhibisyon Değeri mg ml bugday BHT Vitamin c Sekil 4.Buğday ekmeği, BHT nin I.C.50 değerleri

11 % 50 İnhibisyon Değeri mg ml SUSAMLI ÇÖREK OTLU BUĞ. EK. BHT Vitamin c Sekil 5.Susamlı çörekotlu buğday ekmeği, BHT nin I.C.50 değerleri Ekmek numunelerindeki sentetik antioksidan olan BHT ye göre IC.50 değerleri grafiklerde verilmiştir. Ortamdaki serbest radikalleri süpürme oranı hesaplanan IC.50 değerleri dikkate alındığında BHT ye göre daha düşük olduğu görülmektedir. DPPH nin kalibrasyon eğrisinden hesaplanan IC.50 değerleri dikkate alındığında, IC.50 değeri ne kadar küçükse antioksidan aktivitesi de o kadar fazladır denilebilir. Bunun anlamı aynı miktar serbest radikali en düşük konsantrasyon da süpürülebilen maddeler daha kuvvetli aktivite göstermektedir. 5.SONUÇ Serbest radikaller doku hasarı, enflamasyon, nörodejeneratif hastalıklar, kanser ve yaşlanmayı içine alan pek çok hastalıkta önemli rol oynamaktadır Tüm radikallere karşı, organizmada enzimatik ve enzimatik olmayan savunma sistemleri bulunmaktadır. Enzimatik olmayan savunma sistemleri içinde endojen ve endojen olmayan antioksidan maddeler bulunmaktadır. Serbest radikalleri uzaklaştırıcı etkisi olan bu antioksidan bileşikler bu nedenle günümüzde son derece önem kazanmıştır.antioksidanlar, fazlaca oluşan reaktif oksijen radikallerine karşı enzimatik savunma sisteminin yetersiz kalması durumunda organizmayı koruyucu olarak rol oynamaktadırlar. Son zamanlarda bu radikallere karşı koruyucu önlem olarak, doğal ürünler ve antioksidan maddeler giderek önem kazanmaya başlamıştır. Özellikle gelişmekte olan ülkelerde farmasötik ürünlerin pahalılığından dolayı

12 bazı sağlık problemlerinin çözümünde, bitkisel ürünlerle tedavi alternatif tedavi olarak karşımıza çıkmaktadır. Türkiye de halk arasında çeşitli amaçlarla kullanılan ve bilimsel aktivitesi bilinmeyen pek çok bitki bulunmaktadır.(gençaslan, 2007). Türkiye de çok yaygın olarak tüketilen ekmek çeşitlerinde antioksidan etkilerinin varlığı, sağlığa faydalı muhtemel başka etkilerinin de olabileceğini düşündürmektedir ve bu konuda daha detaylı ve çok yönlü olarak araştırılması özellikle halk sağlığı açısından ülkemize maddi olarak da oldukça yarar sağlayacaktır. TEŞEKKÜRLER Bu çalışmamızda bize yardımcı olan Prof. Dr. Ulvi AVCIATA, Doç. Dr. Yusuf Dilgin, Yard. Doç. Dr. Gürsoy Meriç ve Uzman Dr. Gülen Türker e çok teşekkür ederiz

13 KAYNAKÇA 1) AK, T. (2006), Curcumunin antioksidan ve antiradikal özelliklerinin incelenmesi. Yüksek Lisans tezi. ( Atatürk Üniversitesi). 2)ÇAKATAY U, KAYALI R, (2006). Serbest Radikal Biyokimyasının Tarihsel Süreçteki Gelişimi, Cerrahpaşa tıp dergisi, 37, ) ÇALIMLI, A. (2003). Kayısı ve Vişne Suyundaki Atıkların Değerlendirilmesi. Ankara Üniversitesi Bilimsel Araştırma Projesi 4)ÇAVDAR C, SİFİL A, ÇAMSARI T, (1997). Reaktif oksijen partikülleri veantioksidan savunma, Türk nefroloji ve transplantasyon dergisi, 3-4, ) GENÇASLAN, G.(2007).Türkiyede tıbbi amaçla kullanılan bazı bitkilerin antioksidan özelliklerinin taranması. Yüksek Lisans Tezi ( Ankara Üniversitesi) 6)GÖKALP, N. (2006). Doğal antioksidanlar, Tezsiz Yüksek Lisans Dönem Projesi, Ankara Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, (Ankara) 7)) MERCAN, U. ( 2004). Toksikolojide Serbest Radikallerin Önemi i Yüzüncü yıl Üniversitesi, Veterinerlik Fakültesi Dergisi. 15 (1-2) Sayfa: ) URL ) Referanslar: 1-floyd r:role of oxygen free radicals in carcinogenesis and brain ischemia. faseb j 1990;4: mccord j:oxygen derived free radicals in postischemic tissue injury.n eng j med 1985;312: ) 10) TEMÜR,N.( 2006).Çam, kavak, söğüt ve armut ağaçları üzerinde yetişen ökse otu (Viscum album l.) bitkilerinin antioksidan aktivitelerinin incelenmesi. Yüksek Lisans Tezi ( Gaziosmanpaşa Üniversitesi). 11 )TUNALIER Z, ÖZTÜRK N, KOŞAR M, BAŞER KHC, DUMAN H, KIRIMER N, (2002). Bazı sideritis türlerinin antioksidan etki ve fenolik bileşikler yönünden incelenmesi, Bitkisel İlaç Hammaddeleri Toplantısı.

14