fiyel H^Kjartlsl^^Bısıncls) l:ı Geri Y

Transkript

1 ISSN Ö SÜRELİ TEKNİK YAYIN ÎL-EKİM 1998 fiyel H^Kjartlsl^^Bısıncls) l:ı Geri Y siı IsKBaiEBlm Malz«Irımesıi illu Ol IBina L avaıandırılmasi ve Yararlanrr

2 Dünyada York satıyor! Dev gökdelenlerden, otel, ofis, mağaza, fabrika, iş merkezi ve evlere kadar her türlü mekânda güvenle kullanılan Amerikan York klimaları, - Türkiye'de Arduman güvencesinde... Dokunun York klimanın düğmesine, siz de yıllardır bütün dünyanın yaptığı gibi her mevsim baharı yaşayın. il York "Klimanın adı" ^ r j ^ L ^ ^ ^ J ^ f r ^1^1 Merkez: Arduman Mümessillik Tesisat ve Ticaret Ltd. Şti. F. Kerim Gökay Cad. No: 29 Altunizade Tel: (0-216) ^fc\ TESIS1ÎVE M TÎCABETLTO L ş f 70 İstanbul Satış Müdürlüğü Direkt Tel: (0-216) Ankara Bölge Müdürlüğü Tel: (0-312) e-m a ii:arduman8turi<.net' İzmir Bölge Müdürlüğü Tel: (0-232) Antalya Bölge Müdürlüğü Tel: (0-242)

3 jî ditörden Değerli Okuyucularımız Eylül / Ekim sayımızda sizlerle birlikte olmaktan mutluluk duyuyoruz. Dergimiz yeni bir atılımla hızlı bir şekilde tekrar rayına oturarak zamanında çıkmaya ve eski içeriğine kavuşmaya başlamıştır. Dergimizde yayınlanan yazıların kalitesini arttırabilmek için üniversitelerde görev yapan öğretim üyeleri yanında, konusunda uzman olan tecrübeli üyelerimizin, biraz zaman ayırarak bilgilerini ve deneyimlerini bizlere de aktarmasını arzuluyoruz. Çeşitli otoritelerin de zaman zaman açıkladıkları gibi Türkiye bir enerji açığı sorunu ile karşı karşıyadır. Türkiye çeşitli enerji kaynaklarına sahip olmakla beraber ürettiği toplam enerjinin yarıdan fazlasını ithalatla karşılamaktadır. Bu nedenle ülkemizin enerji tasarrufuna yönlenmesi ve bu konuya ciddiyetle eğilmesi zorunlu olmuştur. Enerjideki dar boğazdan kurtulmak için, yeni santraller kurmak, yeni enerji kaynaklarından faydalanma yollarını araştırmak yanında mevcut enerjiyi de en iyi şekilde, israf etmeden kullanmak çok önemlidir. Bugün tüketilmekte olan enerjinin büyük bir kısmının fosil yakıtların yakılması suretiyle üretildiğini unutmamak gerekir. Çevreyi kirletici emisyonlar ve sera etkisi olarak ödediğimiz bedeli, enerjiyi ekonomik kullanarak biraz olsun hafifletebiliriz. Bu sayımıza yazdıkları yazılarla ve görüşleriyle katkıda bulunan Sn. İ. TURAN- Ll'ya, Sn. İ. CAN'a, Sn. E. YAŞA'ya, Sn. F. DOBA'ya, Sn. R. T. OĞULATA'ya, Sn.D. B. ÖZKAN'a, Sn. A. EDREMİT'e, Sn.A. KOYUN'a, Sn. Ö. MERTBAŞ'a, Sn. S. SA- VAŞ'a, Sn. B. BAYBOZ'a, Sn. M. G. ÖZKAYA'ya, Sn. Ö. E. ATAER'e teşekkür ederiz. Önümüzdeki sayılarda tekrar buluşmak ümidiyle... TESİSAT MÜHENDİSLİĞİ / Eylül-Ekim 1998

4 çindeküer tmmob makina mühendisleri odası TESİS0T MÜHENDİSLİĞİ İKİ AYDA BİR YAYINLANIR EYLÜL - EKİM Cilt: 6 MMO Adına Sahibi: Mehmet SOĞANCI Sorumlu Yazı İşleri Müdürü: Zeki ARSLAN Editör: Hasan HEPERKAN Yayın Sekreteri: Gülderen YAVUZBAŞ 1998 Sayı: 47 Yayın Kurulu: Mahir ARIKOL - Ahmet ARISOY Arif İLERİ - Tuncay YILMAZ Ali Ç. GÜNGÖR - Coşkun ÖZBAŞ Kani KORKMAZ - Mustafa BİLGE Reklam Sorumlusu: Ayten ULUDAĞ Yapım: Mart Matbaacılık Sanatları Ltd. Şti. Tel: (0 212) Pbx Yönetim Merkezi: Hüseyin Ağa Mah. Sakızağacı Cad. No: 16 Beyoğlu İstanbul Tel: (0 212) / Faks:(0 212) Baskı Sayısı : 5000 adet Fiyatı : TL. Yıllık Abone Üye Öğr. : TL. Diğer : TL. Tesisat Mühendisliği Dergisi'nde yayınlanan yazı ve çizimlerin her hakkı saklıdır. İzin alınmadan yayınlanamaz. ISSN TESİSAT MÜHENDİSLİĞİ / Eylül-Ekim Söyleşi Yangın Tesisatı I. CAN -1. TLJRANLI E. YAŞA - H. HEPERKAN G. YAVUZBAŞ Endüstriyel Hava Şartlandırılmasında Isı Geri Kazanımının Uygulanması F. DOBA - R. T. OĞULATA Polietilen Esaslı Isı Yalıtım Malzemelerinin Fiziksel Özelliklerinin Belirlenmesi D. B. ÖZKAN - A. EDREMİT A. KOYUN Kontrollü Olarak Bina Havalandırılması ve Atık Gaz Isısından Yararlanma Ö. S. MERTBAŞ Isıtma ve İklimlendirme Uygulamasında Enerji Tasarrufu s S A V A ş. B Plaka Yöntemi ile Yapı ve Yalıtım Malzemelerinin Isı İJetim Katsayılarının Ölçülmesi M. G. ÖZKAYA - Ö. E. ATAER

5 KONU: YANGIN TESİSATI oyleşı Bu sayıda sizler için: Ancak bir felaket olduğu zaman konunun öneminin farkına vardığımız, bu tür felaketler sonucunda da telafisi mümkün olmayan can ve mal kaybına uğradığımız zaman oturup düşündüğümüz bir konu üzerinde "Yangın Tesisattan" konusunda bir söyleşi yaptık. Söyleşimize konunun uzmanları olan Sn. İsmail TURANLI, Sn. İsmail CAN, MMO Antalya Şubesi Eski Başkanı Sn. Erol YAŞA, Dergimizin Editörü Sn. Prof. Dr. Hasan HEPERKAN, MMO İstanbul Şubesi Teknik Görevlisi Sn. Gülderen YAVUZBAŞ katılmışlardır. Söyleşiye İstanbul Büyükşehir Belediyesi İtfaiye Müdürlüğü'nden bir yetkili ve Sn. Prof. Dr. Abdurrahman KILIÇ'da davetli oldukları halde mazeret bildirerek katılamayacaklarını iletmişlerdir. Söyleşinin başkanlığını Sn. Erol YAŞA üstlenmiştir. Erol YAŞA: Tesisat Mühendisliği Dergisi ilk çıkmaya başladığı yıllarda, her sayıda ayrı bir konu işleniyordu. İsmail Bey siz hatırlarsınız ismail TURANLI: Kaç yıl oluyor o zamandan beri. Hasan HEPERKAN: Çok oluyor. Herhalde bir 5 yıl, 93 Mart'ta yayın hayatına başladı. Şimdi yayın kurulumuza yeni üyeler aldık, faaliyet alanımızı biraz ar- Soldan sağa; Hasan Heperkan, Erol Yaşa, İsmail Turanlı, Erdinç Sayın, İsmail Can TESİSAT MÜHENDİSLİĞİ / Eylül-Ekim 1998

6 tıralım dedik. Artı yeni başladığımız dönemde içeriğini ilginç hale getirelim diye birtakım projelerimiz var onlardan biri de bu söyleşiler. İlkini geçen ay düzenledik. Merkezi ve bireysel ısıtma sistemlerinin tartışıldığı bir söyleşi yaptık. Bu ayki de ikinci, mümkünse her ay ya da iki ayda bir değişik konularda, bu söyleşilere devam etmek istiyoruz. Erol YAŞA: Dergide, çıkan yazıların günümüzün ihtiyaçlarını karşılayacak şekilde, günümüzün teknolojilerine mümkün olduğunca uygun olan yazılar olmasında fayda var, sektörde çıkan diğer teknik dergilere bir bakarsak, tamamen reklam ağırlıklı, giderek sayfaya ulaşan teknik dergiler yayınlanmaya başlandı. Bir bakıyorsunuz, 300 sayfalık bir derginin, sayfası reklam geriye 30 sayfa kalıyor, diğer 30 sayfalık yazılara baktığımız zaman fazla teknik ağırlıklı yazılar değil, sadece firmaların reklamını yapan türde yazılar oluyor. Piyasadaki diğer ihtisas dergilerine kıyasla, bizim dergimizde teknik ağırlıklı, teknolojik ağırlıklı konular daha ağırlıkta ama, benim gördüğüm kadarıyla dikkat etmemiz gereken, yeni teknolojilere, yeniliklere ağırlık verilmesi gerektiğidir. Misal geçtiğimiz hafta Amsterdam'da su arıtma fuarı vardı. Aşağı yukarı, bundan öncekilerin, hemen hemen hepsine katıldım, orda bir sürü yenilikler gördüm. Ben önümüzdeki sayılardan bir tanesinde orda gördüğüm yenilikleri burda yazabilirim. Diğer arkadaşlarda böyle yeniliklerle ilgili, son teknolojik konularla ilgili yazılar yazarak bu dergiyi, okuyan meslektaşlarımıza daha faydalı olmuş oluruz. Hasan HEPERKAN: Biz dergide belirli bir kalite istiyoruz. Her tip yazıyı basmıyoruz ve bize gelen yazıları hakemlere inceletiyoruz. İki hakemden olur almadıkça, basmıyoruz. Artı, yazılarda firma reklamı, belirli ürünlere yönelik zorlamalar olduğunda, onları da basmıyoruz. Yenilik olsun istiyoruz ama ürün reklamı şeklinde olmasını istemiyoruz. Şu ana kadar dergiyi belirli bir yere oturtmaya çalıştık, o çizgiyi de bozmak istemiyoruz. Yazan birilerinin olması lazım. O kişinin de uzmanlar olmasını istiyoruz. Hakikaten bu konuya emek vermiş kişilerin deneyimleri olsun, onlar yaşadıklarını bize aktarsınlar istiyoruz. İsmail TURANLI: Makina Mühendisleri Odası'nın yayını olup olmamasından öte sonuçta bu bir yayındır. Belirli bir okuyucu kitlesi var, ulaşmasını istiyorsunuz. Okuyucu kitlesine ulaşırken, o okuyuculara yönelik doğru bilgi taşıması da gereklidir. Ama ekonomik gerekler de var, bugün hiçbir yayın türü, özellikle dergi ve gazeteler için, belirli alanda sübvanse edilmiyorsa ki sübvanse edilmesi hoş bir şey değil. Reklama ihtiyaç duyar, reklamı akılcı bir şekilde kullanmak kuşkusuz yayın kurulunun elindedir. Eğer bu dergiyi biz Makina Mühedisleri Odası'nın dergisi, Makina Mühendislerine yönelik bir dergi olarak planlıyorsak, ülke içerisindeki Makina Mühendislerinin, ekonomide faal olarak katkıda bulunan, üretim yapan makina mühendislerinin ne tür zorluklarla karşılaştıklarını, ne tür bilgilere, hangi anlatım tarzında ihtiyaç duyduklarını da çok iyi belirlememiz lazım. Yani, bilimsel bir bildiri üslubu farklıdır, gerekleri, yazım biçimi farklıdır, direkt işe dönük bilgilerin aktarımında üslupta farklıdır, yazımda farklıdır. Hasan Bey bir bilim adamıdır benim için, kuşkusuz ben şundan eminim ki Hasan Bey, daha teorik, daha neyin neden nasıl olduğuna yönelik, nasıl yapıldığına yönelik bilgilere ihtiyaç duymaktadır, ve onun açlığını hisseder. Ama üyelerimizin çok büyük bir çoğunluğu, yani % 90'ın üzerindeki bir çoğunluğu ise, neyi nasıl yapacağına ihtiyaç duyar. Yani hiçbirimiz bugün bir mühendislik hesabı, bir proje yaparken geri dönüp tekrar o formülün, nerden çıktığını nasıl geldiğini hesaplamaz. Bira/ da bu anlamda değerlendirirseniz, dergimizin daha çok okunduğunu, okunmaktan öte, meslektaşlarımı/a daha fazla katkı sağlayacağını düşünüyorum. Hasan HEPERKAN: Dergide her konu olabilir. Yeter ki ilginç olsun, güncel olsun, birtakım yenilikler içersin, şimdi onlara ağırlık veriyoruz. Erol YAŞA: Bugünkü konu yangın tesisatına ayrılmış durumda, hepimizin bildiği gibi Abdurrahman Bey'in dergideki ve Teknik Üniversitedeki çalışmaları neticesinde İstanbul için bir yangın yönetmeliği çıktı. Bu yönetmelikte yangın tesisatları konu ediliyor. İstanbul İçerisindeki çeşitli binalarda uygulanması istenilen, muhtelif yangın tesisatları ne olur diye de birtakım istemlerde bulunuyor bu güne kadar, bu yönetmelikte istenen tesisatların ne kadarı, yapılan binalarda uygulandı, hepimizin merak ettiği bir konu en azından bu yönetmeliklere ne derecede uyuluyor yapılan yeni binalarda veya yapılmış olan binalarda tadilat olarak neler yapılıyor. Yangın Tesisatı Makina Mühendislerinin genelde çalıştığı bir branş. Batıda bu nasıl yapılıyor. İsmail Bey'de uzun zamandan beri o işlerin içinde, Batıda yangın tesisatına çok çok önem veriliyor. Benim son karşılaştığım bir örnek, İsveç'le Göteburg Belediye'si Yangın Tesisatı bölümü kurmuş, orda birtakım uzmanlar var. Onların yönetmeliğinde istenenler aynı bizim İstanbul yönetmeliğindeki gibi. Birtakım istenen konular var, yaptırımlar var. Makina Mühendisi hazırlıyor, projesini, getiriyor belediyeye sunuyor. Belediye de o muhtelif branşlarda proje inceleniyor, ondan sonra onay görürse, inşaata o şekilde başlanıyor. Neticede iş bittikten sonra belediyeden onay almış projeyi kontrole geliyorlar. Herşey uygun yapılmışsa o bina ruhsat alabiliyor. Zaten ruhsat almamış, onay almamış binalara elektrik bağlantısı, su bağlantısı, kanalizasyon bağlantısı yapılmıyor. Konuyla ilgili bizde de TESİSAT MÜHENDİSLİĞİ / Eylül-Ekim 1998

7 yönetmelik yapıldı, güzel bir yönetmelik ama hiç yaptırım yok. Yaptırım olmayınca bizim Tesisat Mühendisleri ne derecede bu yönetmelikte istenilenlere uyarak proje hazırlıyorlar. Bu bir soru işareti. Bir yaptırım olmayınca ne derece yönetmeliğe uyuluyor. Dolayısıyla projelerde ne derecede istenilenlere göre yapılıp yapılmadığının bir araştırılması gerektiğine inanıyorum. Belediyelerde bir onay yaşanıyor mu, yaşanmıyor mu? Bu söyleşide bizim proje onaylayan arkadaşlarımızda olsaydı iyi olurdu. İsmail TURANLI: Bu konuda İsmail Bey yardımcı olur zannediyorum. İsmail Bey bugün İstanbul'da, aşağı yukarı 6 senedir pek çok yüksek binada, proje mühendisi olarak hizmet veriyor, kendisinin özellikle yangın konusunda yurtdışı deneyiminden kaynaklanan, Türkiye'deki standartların üzerinde bir bilgisi var. Zannedersem belediyede onaylanır mı, onaylanmaz mı, konusuna en yakın insan içimizde İsmail Bey'dir. İsmail CAN: Türkiye'de aslında bir yangın yönetmeliği var sadece şu anda İstanbul için geçerli. İzmir, Adana, Ankara tahmin ediyorum aynı yönetmeliği kullanıyorlar. Yalnız bu yönetmelik sadece bir yangın yönetmeliği. Bir bina yönetmeliği değil. Yabancı ülkelerde sizin söylediğiniz gibi, Avrupa ülkelerinin hemen hepsinde, Amerika, Kanada, Singapur, Avusturalya, Uzakdoğu, Japonya gibi ülkelerin hepsinde bir bina yönetmeliği vardır. Bu bina yönetmeliği aynı zamanda yangında alınacak önlemleri, binanın ne şekilde yangına mukavim olarak yapılmasını, içinde yangın söndürmeyle ve insanların hayatını kurtarma ile ilgili hangi tedbirlerin alınması gerektiğini belirtir. Bunlar alınmadığı takdirde de, genel yaptırım, ruhsat vermemedir ve ruhsat vermeyince de bina işletmeye açılamaz. Bütün bina şartnamesi olan ülkelerde, bina şartnamesinin üzerine birde ya anaşehir belediyelerinin, ya da şehrin muhtelif bölümlerine ait küçük belediyelerin ilave talepleri vardır. Yani sadece o yangın yönetmeliği veya bina yönetmeliği yetmez, bir de onların üstüne belediyelerin ilave talepleri gelir, kendi bölgelerinde nasıl bir sistem kurmak istiyorlarsa, onu projecilere direkt olarak uygulatırlar. Projeciler bir projeyi aldıkları zaman, evvela lokal belediyelerle temasa geçerler, lokal belediyenin mühendisinden, kullanılacak yangın sistemleri konusunda, onay ve fikir alırlar. Onları bütün talepleri çıkar, ondan sonra o talepler doğrultusnuda, ilaveten bina yönetmeliğine tam olarak uymak kaydıyla proje yapılır. Proje lokal belediyeye onaya gönderilir. Orada onaylanır veya onaylanmaz geri döner, onaylanana kadar bütün revizyonlar yapılır. Onay aldıktan sonra da iş bitip de binanın açılma safhasında lokal belediyenin mühendisleri gelip kontrol ederler. Bu bütün bina şartnamesi olan ülkeler için geçerlidir. Şimdi tabi bu tip bina şartnamesi ve lokal belediye talepleri, proje mühendislerini belirli bir disiplin içine sokar. Proje mühendisleri ve tüm yatırımcılar bunlara uymaya mecburdur. Uymadıkları takdirde o bina kesinlikle işletmeye açılamaz ve o binaya insan alınamaz. Bize gelince; Türkiye'de bir yangın yönetmeliğinin yapılmış olması iyi bir şey, ancak bu yangın yönetmeliği bize batılı anlamda bir bina dizayn esasını veya yangına karşı alınması gerekli tedbirleri açıklayıcı ve kesin olarak ifade edici ve bu sistemlerin dizaynında uyulması gereken standartları tanımlayan hükümler getirmiyor. Sadece yapılması gerekenleri veya olması gereken sistemleri anlatıyor. Olması gereken sistemlerde zannediyorum Türkiye'deki tecrübelere dayanılarak yazılmış olan, yani diğer ülkelerin, bina standartlarına baktığımız zaman onlardan oldukça farklılıklar gösteren bir sistematik içeriyor. Şimdi biz İstanbul'da herhangi bir dizayn yaparken, birincisi bu yangın yönetmeliğine uymak zorundayız. İkincisi İtfaiye Müdürlüğü'ne gidip aynı yabancı ülkelerde olduğu gibi, onların ilave talebi olup olmadığını soruyoruz. Onlar birtakım ilave taleplerle geldiği takdirde, o talepleri de gözönüne alıyoruz, ancak bazen tabi bu konuda yetişmiş insan ve uzmanlar fazla olmadığından dolayı, bu talepler ya çok fazla oluyor, ya çok az oluyor, birtakım şeyler ya eksik oluyor ya fazla oluyor. Dolayısıyla karşılıklı konuşarak bir noktaya gelmeye çalışıyoruz. Erol YAŞA: Bu sistem işliyor mu, şu anda? İsmail CAN: Bu sistem şu anda büyük binalar için işliyor. Bizim dizayn ettiğimiz bina sayısı İstanbul'da herhalde on küsur olmuştur. Diğer ülkelerde ve şehirlerde yaptıklarımızda var. Bunların hepsi için bu sistem işliyor ve işlemek zorunda. Çünkü bu sistemin işlemesi için biz işverenimize büyük baskılar yapıyoruz. Yani işveren mümkün olduğu kadar yatırımdan kaçmak istiyor ama böyle bir yönetmelik yapıldığından dolayı buna mecbur kalıyor. Biz onu mecbur hissettiriyoruz. Erol YAŞA: Ben müsadenizle yine birşey sorabilirmiyim? Mesela bu yönetmeliklerde bahsedilen dry-riser dedikleri kuru boru hattı ve wetriser dedikleri basınçlandırılmış suyla dolu yangın hatları binanın içerisinde, uygulanabiliyor mu? İsmail CAN: Hepsi uygulanıyor. Hatta çok daha fazlası uygulanıyor. Yani bir binayı dizayn ettiğimiz zaman zaten sadece bu yangın standartıyla direkt olarak çalışmıyoruz. Genel olarak bu yangın standartının dışında, ilave taleplerde içeren ya Avrupa standartlarından biriyle ya da Amerikan standartlarından biriyle çalışmaya gayret ediyoruz. Çünkü onların kendi tamamlayıcı sistem dizayn esasları da var. İkincisi, Türkiye'de birçok sigorta şirketleri önceden yangın sigortası yaparken, hiç böyle şeylere bakmıyorlardı. Yurtdışında yangın önlemleri alındığı takdirde, binanın yan- TESİSAT MÜHENDİSLİĞİ / Eylül-Ekim 1998

8 gın sigorta bedeli düşer ve dolayısıyla yangın sistemlerine yapılan yatırım, kendini iki-üç senede amorti etmeye başlar. O yüzden bu parayı geri alırsınız. Türkiye'ye de bu sistem yavaş yavaş gelmeye başladı, biriki sigorta şirketi buna eğilmeye başladı. Sigorta şirketleri bir binada yangın için gerekli önlemlerin alınıp alınmadığını direkt olarak o ülkedeki bina kodlarına, şartnamelerine veya yangın standartlarına bakarak, birde kendilerinin de ilave talebi varsa onları belirterek yapıyor. Biz de, şimdiye kadar yaptığımız binaları daha ziyade yabancı şirketler tarafından kullanılabilecek esasta olduğu için eğer yurtdışında herhangi bir şirkete sigorta ettirilirse, onların taleplerini karşılayacak şekilde, gerekli olan tüm sistemleri dizayn ediyoruz. Yani yangın yönetmeliğinin içinde veya dışında olsun. Zaten büyük bir kısmını yangın yönetmeliği kapsıyor, fakat dışında olan sistemlerde var. Erol YAŞA: Yani, sigorta şirketlerinin, taleplerine karşın şu anda, yönetmelikte istensin veya istenmesin onların taleplerine karşılık gelen bazı değişiklikler yapıyorsunuz. Buna karşın sigorta şirketleri gerçekte, yani Avrupa'da olduğu gibi indirimler yapıyorlar mı? İsmail CAN: İndirimler konusunda çalışmalar var, fakat tam olarak bunun Türkiye'de gerçeğe dönüştürülüp, dönüştürülmediğini bilmiyorum. Fakat bazen bazı binalarda yabancı yatırımlar oluyor. Yabancı yatırım olan bütün binalar genellikle, yabancı bir sigorta şirketi kullanıyor. Bunun olması durumunda o sigorta şirketinden gerekli indirimi almak için biz gerekli olan tüm sistemleri kuruyoruz. İkincisi bu bir etik meselesi aynı zamanda, çünkü bilhassa yüksek binalarda 30 kat, 40 katlı binalarda bir yangın çıktığı zaman herhangi bir katta, o binanın boşaltılması bir-bir buçuk saat zaman alıyor. Dolayısıyla bir-bir buçuk saat boyunca yangının büyümesini önlemek ve insanların kaçabilmesini sağlamak gerekiyor. Bu insan hayatı ile direkt ilgili olduğundan, bir mühendisin en temel görevlerinden biri insan hayatını korumaktır. Bina, tamamen kapalı, camı var ama, camı kırıp aşağı atlayacak halinizde yok. O binadan bir şekilde kaçmanız lazım. O yüzden bu konu yabancı ülkelerde direkt mühendislik etiği sayılıyor. Zaten herhangi bir şekilde bir mühendis veya dizayn şirketi, yangınla ilgili herhangi bir önlemi almayı unutmuşsa, o zaman cinayet işlemiş gibi işlem görüyor. Erol YAŞA: Şimdi, bu bağlamda bir anımı anlatmak istiyorum. Antalya'daki 5 yıldızlı otellerden bir tanesi henüz yeni bitmişti, çok güzel bir otel yapılmıştı ve Almanya'dan yabancı bir sigorta şirketi davet edildi. Çünkü işletmeyi Alman şirketi yapacaktı. Dolayısıyla bu şirket Almanya'nın en büyük şirketlerinden bir tanesini davet etti ve onlar yangın mühendislerini gönderdiler. Otelde keşif yaptırdılar. Oteldeki yangın güvenliğinin ne durumda olduğunun tespitinin yapılması ve ona göre sigorta poliçesinin belirlenmesi için, çalışmaya başladılar. Bu kesife otel sahibi tarafından ben de davet edilmiştim. Her katta inceleme yapmaya başladılar, elektrik tesisatı, mekanik tesisat bunlar tek, tek incelenilmeye başlandı. Özellikle her kattaki dağıtım tabloları tek tek incelendi. Ordaki topraklamalara baktılar, topraklamaların çok kötü yapıldığını, yangın standartlarında istenilen şekilde yapılmadığını ve büyük riskler taşıdığını tespit ettiler. Buna karşın birtakım önlemler raporu çıkardılar. Artı binanın pasif korunmasıyla ilgili, mimari ve inşai önlemlerinin de büyük ölçüde alınmadığını gördüler ama on<ı karşın otel o kadar lüks, o kadar güzel işçilik, mimari ile yapılmıştı ki, yani bunların yapılmadığını görmek birçok kişi tarafından inandırıcı gelmiyordu. Dolayısıyla binanın, aktif ve pasif korumayla ilgili eksiklikleri otel sahibine bildirildi. Fakat otel sahibi bu aşamadan sonra bunları kesinlikle yapamayacağını belirtip, sigorta şirketinin işine son verdi. İsmail CAN: Otel sahibinin yabancı bir ülkede bunu yapma olanağı yok, çünkü oteli açmazlar. Yani belediye açmaz o oteli, belediye açsa da mahkeme açmaz. Çünkü direkt olarak insan hayatına kasıt var, kanun maddesi var o konuda. Erol YASA: Bizde açıldı devam etti İsmail CAN: Bu hakikaten, insan hayalına kasıttır, başka birşey değil. O otelde en ufak bir yangın çıkıpta büyümeye başladığı zaman, işte gördük İstanbul'daki otel yangınlarında sürekli olarak can kaybı oluyor. Şimdi artık yabancı turizm şirketleri grupları getirecekleri otellerden, yangın tedbirleri istemeye başladılar. Yani, bazı gruplar eğer gerekli yangın tedbirleri alınmamışsa gitmiyor o otele. Bu tip baskılar sonucunda Türkiye'de de birşeyler oluşacak. Ama Türkiye şu anda geç kalmış durumda. Şöyle birşey düşünün, Londra'da ilk bina yönetmeliği 165O'lı yıllarda yapılmaya başlandı. Büyük Londra yangınından sonra adamlar ilk defa yönetmeliği o sırada yapmaya başladılar ve o zamandan beri bu kadar yüzyıldır geliştirdiler. Sonuçta bugünkü durumlara geldiler. İngiliz bina yönetmeliğinin esası da zaten Londra bina yönetmeliğniden gelir. Şu anda dünyadaki en gelişmiş yönetmeliklerden bir tanesidir. Şimdi tekerleği yeniden keşfetmeye gerek yok bu tip birşey alınıp bir şekilde Türkiye'de uygulanmaya konulması lazım. Ama, bina yönetmeliği konusuna gelince bu sadece prestij binaları kapsamıyor, bütün binaları kapsıyor. Bütün binalara da belirli bir kalite getiriyor. Dolayısıyla, bazı yatırımcılar tarafından Türkiye'de bu tip olaylar istenmeyebiliyor. Belediyelerde fazla üzerinde durmuyor. Bu yüzden bizim şu anda çok çarpık bir yapılaşmamız var. Bu sadece yangın tesisatını kapsamıyor diğer tesisatı da TESİSAT MÜHENDİSLİĞİ / Eylül-Ekim 1998

9 kapsıyor. Çünkü bir bina yönetmeliği dendiği zaman, bütün tesisatı, artı bütün bina inşaat malzemelerini, binanın yapısını direkt olarak etkileyen birşey. Bu sebepten yabancı ülkelerdeki binalar bize nazaran çok daha kaliteli. Erol YAŞA: İsmail Bey, yangın tesisat konusunu görüşüyoruz. Ben sizden birde siplinkler tesisatlarının uygulamadaki durumu son zamanlarda ne şekilde oluyor. Yani yüksek binalarda olsun, diğer binalarda olsun, bu siplinkler tesisatlarının uygulanması nasıl yapılıyor, bir bunu sizden duymak istiyorum birde genelde hangi standartlara göre siplinkler tesisatının dizaynı yapılmakta, Alman standartları mı uygulanıyor, yoksa NFPA Amerikan satandartları mı uygulanıyor veya British standartları mı uygulanıyor? Çünkü bizde biraz önce sizin de bahsettiğiniz gibi yangın tesisatı konusunda bazı yönetmelikler var ama, içerik ve detaylar belirtilmediği için, dışarıdaki standartları uygulamak zorunda kalıyoruz, dolayısıyla hangi standartlar genelde uygulama safhasında kullanılıyor. İsmail CAN: Türkiye'de çeşitli binalarda çeşitli standartlar uygulandı, siprinkler sistemlerinin dizaynında mesela Sabancı Kuleleri VDS'e Alman standartına göre, buna karşılık geri kalan binaların büyük bir çoğunluğu da Amerikan NFPA standartına göre dizayn edilmeye çalışıldı. Yalnız çapraşıklıklar var. Mesela VDS olsun, İngiliz standartı olsun, Kanada, Avusturalya, Singapur standartları olsun, bunların hepsi eğer bir tavan dönüş hava plenumu olarak kullanılacaksa tavanın içine de siprinkler öngörür. Fakat NFPA tavan içine siprinkler öngörmez ancak birtakım şartları vardır, tavan içinde yanıcı madde olmayacaktır. Tavan içinde yanıcı madde nedir? Mesela, PVC kablolar. Amerikan standartlarına göre, bina yönetmeliğine göre, tavan içinde PVC kablo geçecekse o zaman yanmaz bir klavuz içinden geçmek zorunda ki o tavan dönüş hava plenumu olarak kullanılabilsin. Aksi takdirde tavan içine siprinkler konması lazım. Şimdi bu tip standart yorumlamalar Türkiye'de eksik. Tabi Amerika'da kendi standartları olduğu için tam olarak yorumlanıyor ve mecbur tutuluyor. Fakat bizde NFPA standartına göre diyoruz ki tavanlar yanmaz. Halbuki tavanlar yanıcı madde ihtiva ediyor. Dolayısıyla tavanın içine de bazı siprinkler yapmamız lazım ve bunu NFPA'ye göre yapmamız lazım. Zaten Alman VDS standartına göre yine yapmamız lazım. Onun için NFPA yanmaz tavanda sprinkleri öngörmediğinden ek kademe sprinkler sistemi oluyor tavanın altına döşenen. Sprinkler sisteminin fiyatı aşağı yukarı % 30 mertebesinde ucuzluyor. NFPA 13'e göre bir sprinkler sistemi dizayn ettiğiniz zaman VDS'e göre veya İngiliz standartına göre dizayn edeceğiniz sistemden % 30 daha ucuza sistemi mal edebiliyorsunuz. Onun içinde herkes genellikle NFPA'ye eğilimli olarak sistemleri dizayn ediyor. Çünkü biz diyoruz ki NFPA'ye göre dizayn ediyoruz. Tavanın altında sprinkler dağılımı veya genel sprinkler dağılımını, pompa seçimini, vs. ona göre yapıyoruz. Ama hiçbir zaman tavanın içine kablo girmemesini engelleyemiyoruz. Çünkü elektrik yüklenicisi, ben buna yanmaz kablo yatırımı yapamam diyor, yani bütün kablolarımı metal kaplamalı yapamam, bunun yatırımı büyük olur. Normal kablo fiyatının 8-9 misli. O yatırımı yapamam diyor. Yapamayınca çelik borunun içinden de geçirmem diyor veya çelik bir kablo kanalının içindende geçirmem diyor. Kabloyu açıktan tavanın içinden geçiriyor ve bize de 2. kademe tavan için sprinkler sistemini yaptırmıyorlar. Bunu forse edemiyoruz. Forse edici birtakım şeyler eksik oluyor. Erol YAŞA: Ben şunu da size sormak, öğrenmek istiyorum. Malum NFPA'de pompa odası dizaynını NFPA 20'ye göre yapılıyor. NFPA 20'ye göre bir yangın pompası odası dizayn ettiğiniz zaman, çalışan elektrik motorları yanında, artı yedek olarak dizel motorları ile çalışan iki tane pompa istiyor veya yerine göre birini kaldırıyor, artı kontrol panosu olayı var, bunların fiyatlarına baktığınız zaman muazzam meblağlar tutuyor. Türkiye'de bir bina sahibi veya müşteri yani projesini yaptığımız kişiler bu meblağları ödeyebiliyor mu? Veya dizaynlarınızda bunu da dahil ediyor musunuz? İsmali CAN: Ödemek mecburiyetinde. Bizim şimdiye kadar dizayn ettiğimiz binalarda bunu ödedikleri gibi, benim bildiğim başkaları tarafından dizayn edilen prestij binaların büyük bir çoğunluğunda da bu ödendi. Mesela adam; "Yok kardeşim siz buraya büyük pompa seçmişsiniz, bunu küçültün, ben buraya bu kadar para yatıramam veya bu pompanın NFPA, FM standartlarına uygun olması gerekli değil, ben yerli pompa kullanmak istiyorum burada" ya da yerli kontrolör kullanmak istiyorum, bununla sistemi çözemez misin? Gibi bir şey olduğu anda biz projeyi bırakıyoruz. Yani sadece tesisatını değil, komplesini bırakıyoruz. Çünkü, yurtdışında alıştığımız gibi, bir profesyonel mühendislik anlayışı ile olayı götürmeye çalışıyoruz. Profesyonel mühendisliğin en temel esaslarından biri, işveren yönetmeliğe uymadığı takdirde veya uymamaya sizi zorladığı takdirde işi bırakmaktır. Erol YAŞA: Ümit ederiz ki sizin gibi firmalar Türkiye'de çoğalsın, işlerin kalitesi artsın. Ben bu vesile ile teşekkür ediyorum, sizlere. İsmail TURANLI: Müsade ederseniz bu noktada birkaç şey söylemek istiyorum. Bunların bir kısmında diğer arkadaşlarla, hem fikirim, bir kısmında da hem fikir değilim, farklı görüşler taşıyorum. Bunlardan bir tanesi İstanbul Belediyesi yönetmeliği, Türkiye'deki yönetmelik konusunu ve standartlar konusunu biraz TESİSAT MÜHENDİSLİĞİ / Eylül-Ekim 1998

10 açmak gerek. İstanbul Belediyesi yangın yönetmeliği şu anda Türkiye'deki mevcut tek yangın yönetmeliği değildir. Yanılmıyorsam iki yıl öncesine kadar, devlet tarafından yayımlanmış olan, kamu binalarını yangından koruma yönetmeliği vardır. Kamu binalarını yangından koruma yönetmeliği, tabi orası da çok ilginç. Neden, "kamu binalarını yangından koruma yönetmeliği" diye sorarsak, belki de yaptırım gücünü sadece kendi iç organizasyonunda ortaya koyabilme açısından yapılmıştır. Erol YAŞA: Kamu binalarını yangından koruma denilince benim aklıma hemen kazma kürek geldi. İsmail TURANLI: Kazma kürek meselesi değil. Kazma küreği, ilkellik olarak değerlendiriyoruz, ama bugün dünyanın en gelişmiş ülkelerindeki yangın yönetmeliklerine baktığımız zaman, kazma küreğin ihtiyaç duyulabileceği anlar olabileceği yangın tehçizatı açısından kazmanın, küreğinde binanın belirli yerlerinde bulunması gereği de var. Ama kamu binalarını yangından koruma yönetmeliği, sivil savunma müdürlüğü tarafından çıkarılmış, sadece kum kovası, kazma ve kürek teşkilatının ötesinde, içerisinde yangın ihbar sisteminden bahseden, yangın ihbar sisteminin en yakın itfaiye merkezine bağlanması gerektiğinden bahseden, sprinkler sistemlerinden detay vermeden, aynen İstanbul Belediyesi itfaiye yönetmeliği gibi, nasıl yapılacağı konusunda detay vermeden konu başlıklarıyla bahseden bir yönetmelik. Keza Türk Standartları Enstitüsü'nün hatırlarsanız Gümrük Birliği'ne girmeden önce, Amerikan Standartlarının birebir, tercümesini yapmaktaydık, ama Gümrük Birliği Anlaşmasına girdikten sonra, önümüzü bugünden yarına değil, saatlik gördüğümüz için anında bir dönüş yaptılar. Özellikle yangın konusunda birebir tercüme etmeye ve tavsiye niteliğinde yayımlamaya karar verdiler. Bildiğim kadarıyla da büyük oranda bu normlarla ilgili tercümeler tamamlandı, yayınlanmış olanları var. Tabi bunlar zorunlu standartlar değil, veya zorunlu yönetmelikler şeklinde değil tavsiye standartları veya tavsiye yönetmelikleri şeklinde ortaya konuldu. Keza tabi sıkıntıların en büyüğü burada, hem İstanbul Belediyesi Yönetmeliği'nde, hem kamu binalarını yangından korunma yönetmeliğinde, fiiliyatta binanın nasıl korunacağı, binaların nasıl sınırlandırılacağı, aktif pasif önlemlerin nasıl sınıflandırılacağı, çözümün nasıl yapılacağı konularıyla ilgili detay bilgi söz konusu değil. Bunun bir kısım nedeni bu yönetmeliklerin yayınlandıkları ortamlar ve yayınlandıkları şartlardır. İstanbul itfaiyesinin katkılanyla özellikle Abdurrahman Bey'in o dönemdeki katkılanyla çıkan bu yönetmelik, herşeye rağmen, İstanbul için, bir sıfırdan büyük olduğundan oldukça önemli. Fakat bu yönetmelikte kendi içerisinde çok dar kalmakla beraber dar anlamda bile bazı hataları biraraya getirmektedir. İsmail Bı y biraz önce güzel bir şey söyledi. "Biz İtfaiye Müdürlüğü'ne birebir gidiyoruz, konuşuyoruz, tartışıyoruz, çünkü ya onların istedikleri çok az, ya da çok fazla" dedi. Erol YAŞA: Peki belediyelerde bu soruyu muhatap alabilecek kişiler var mı? İsmail TURANLI: Bizim ülkemizin genel sıkıntısı. İnsanlar birbirleriyle aslında çok net olması gereken konularda çok fazla konuşuyorsa, bunu hep proje bazında yapmaya kalkıyorsa, bunun anlamı taraflardan birtanesi bu konuda yeterli değil, yeterli olmadığı için talepleri akla, mantığa bilime uymayan taleplerdir. Dolayısıyla yangın konusunda da tüm alanlarda olduğu gibi bunu izah etmek durumundasınız, yangın konusunda Türkiye'de, çok yeni gelişmekte olan bir konu olmasından kaynaklanan nedenlerden dolayı yetişmiş eleman yok. İstanbul Belediyesi'ndeki konuyla ilgili elemanların aldıkları eğitim disiplini buna uygun değildir. Bugün İsmail Bey'in yaptığı sprinkler sistemini denetleyecek, kapasite de en az sistemi onun kadar bilen, pasif önlemleri en az onun kadar bilen aktif önlemleri en az onun kadar bilen birisi olmalıdır ki o belediyede o yapılan projenin gereklere uygun yapılıp yapılmadığı denetlenebilsin. Eğer bu kişi o karşı tarafta sözkonus değilse, profesyonel olarak kaygılar taşıyan, mühendislik kaygıları taşıyan kişilerin haricinde istediğinizi yapabilme, istediğiniz gibi oynayabilme şansını her zaman yakalarsınız. İsmail Bey'in mantığında iş yapan ve böyle bir yaklaşım gösteren insan sayısı çok azdır. Bu birazda şundan kaynaklanıyor, İsmail Bey'in iş portföyüne baktığımızda son derece büyük prestij binalanyla çalışma şansını yakalamış olmasıdır. Prestij binalanna yöneldiğiniz zaman mal sahibi, sadece dar anlamda birilerinin birşeyleri istediği için değil, birşeyleri korumak, kendini korumak için birşeyler yapmak istediğinden, bu anlamda da zaten kapılarını açıyor. Ama bunun sıknıtısını belediyeye yüklememek lazım. Bu konuda eleman yetiştirmek konusunda sorumluluk taşıyan herkes bu imlamda sorumludur. Yani tek başına belediyenin sorunu değildir. Politik bir sorunda değildir bu, bundan öne eki dönemde de ondan daha önceki dönemde de aynı durum belediyede geçerliydi. Erol YAŞA: İsmail Bey, pardon. Kadro var mı? Ya da kadro var da adam mı bulunamıyor belediyeye? İsmail TURANLI: Şimdi belediyede itfaiye müdürlüğünde benim bildiğim kadarıyla lokasyon olarak yeralan Mimar-Makina Mühendisi, Elektrik Mühendisi, İnşaat Mühendisi bu işe adanmış insanlar var. Ama bu insanların eğitimleri veya iş deneyimleri, bu anlamda denetleyici olabilme noktasında, yeterli ehliyeti onlara sağlayabilmiş değil. Burda bir başka mesele daha var. Sanki sektörde bu ehliyette insanlar var da, bu insan- 8 TESİSAT MÜHENDİSLİĞİ / Eylül-Ekim 1998

11 landa orda istihdam edemiyor, meselesi de değil. Zaten belediyenin olanakları, ücretlendirme politikası bu özelliklere sahip insanları orda istihdam etmeye de müsait değildir. Bu anlamda bunu belediyenin kusuru gibi görmekte yanlış olur. Genel olarak, Türkiye'nin içinde yaşadığı kusur sıkıntı neyse bunun her sektörde olduğu gibi bu konuda da oraya bir yansımasıdır. İlla yangın konusunda da değil, Mekanik Tesisat konusunda da bu böyledir. Herkesin bir deneyimi birikimi vardır. İsmail Bey'in tesisat konusundaki deneyim ve birikimine sahip birini bu odada istihdam etmeniz mümkün mü? Değil. Akla uymaz bu, gerçekçi değil. Türkiye'nin şu andaki şartlarında gerçekçi değil o zaman siz İsmail Bey'in projesinin üzerine olur-olmaz, eksikfazla, güzel-çirkin, nasıl diyemeyeceğiniz gibi aynı şekilde, belediyedeki o mekanizmada sadece iyi niyet çerçevesinde izah etmekten öteye, bu anlamda bir fikir üretmekten uzaktır. Gülderen YAVUZBAŞ: Çözüm ne? İsmail TURANLI: Bunun çözümü şu. Bu bir süreç meselesi. 1650'li yıllarda bina yönetmeliği yapmaya başlayan ülkeler bir NFPA, 1896 senesinde kurulmuştur. Herhalde 102 sene oldu. 102 senedir,standartlar üretiliyor, üzerinde çalışılıyor ve profesyonel olarak insanlar destekleniyor. Profesyonel olarak desteklemenin, istihdam edebilmenin kuralları vardır, mesela Oda, Amerika'daki bir meslek kuruluşunun sahip olduğu, maddi olanaklara sahip olsa, iyi ücret verilebilir. Kendi konusunda, değişik konularda iyi eğitilmiş birilerini istihdam etmeye yeterli olur. Bunun çözümü, eğitim ve süreç. Süreci hızlandırmak kısmen elimizde ama bu süreci, belirli bir süratin ötesine taşımakta hayalcilik olur. Gülderen YAVUZBAŞ: Peki meslek etiği hiç önemli değil mi? İsmail TURANLI: Meslek etiği çok önemli. Ama buradaki etiksizliğin nedeni birşeylerin doğru ya da yanlış yapılmasının nedeni, genellikle insanların etik dışı davranışlarından değil, konuyu bilmemelerinden kaynaklanıyor. Yani bizim mühendis arkadaşlarımızın pek çoğunun, yaptıkları yanlışlıklar, konuya uzak olmalarından, konuya vakıf olmamalarından kaynaklanıyor. İsmail Bey'in pozisyonunu biraz farklı değerlendirmek lazım. İsmail Bey uzun zaman, profesyonel olarak yurtdışında yani bu tür standartların, zorunlu yönetmeliklerin, şartnamelerin çok katı bir şekilde uygulandığı ülkelerde profesyonel olarak mühendislik yapmış ve kendi olanakları içerisinde bir meslek etiği peşinde bunu uygulamaya çalışıyor ve yapıyor. Ama bizim meslektaşlarımızın pek çoğu etik dışı davranıştan değil konuya vakıf olmadıklarından dolayı, neyi nasıl yapacakları bilmediklerinden dolayı, bazı şeyleri eksik veya fazla yapıyorlar. Yani burda etik dışı hareket söz konusu değil, etik dışı hareket eden insanlar olacaktır, her noktada, ülkede olduğu gibi. Ama bunun için de denetim mekanizmaları kurulması gerekir. Denetim mekanizmalarında da bu işi denetleyebilecek, yorumlayabilecek insanların bulunması gerekir. Yaptırım noktası İstanbul Belediyesi'nin yaptırımı eğer ben şuna inanıyorum profesyonel anlamda, denetleyeceği noktada herhangi bir yanlışlığı yakaladıklarında, özellikle, son dönemde İstanbul'da yapılan Prestij Binalarında, yasal mevzuatın getirdiği yaptırım ne ise, süratle onu uygulamaya çalıştıklarını biliyorum. Buna çok net bir örnek verebilirim, Hürriyet binasını hepiniz bilirsiniz. Hürriyet binası, sprinkler sistemi, bina mevcutken, çalışırken, bundan iki-üç yıl kadar önce yapıldı. Binanın, imalat aşamasında yangın söndürmeyle ilgili, gelişmiş bir sistem tasarımı söz konusu değildi. Binanın ruhsatı ile ilgili problemlerden dolayı, belediyeye binanın durumunun intikal etmesi sonucunda, İstanbul Belediyesi'nin itfaiyesinin yaptığı baskılar sonucunda o binada bunlar yapıldı. Ama İstanbul Belediyesi'nin kadrolarında bu konuda ne etkin insanlara yer var ne de istihdam edilen insan sayısı, tüm bunu İstanbul genelinde yapmaya müsait değil. Tabi, yine birde standart konusundan bahsedildi burada, standartlar çok ilginç. Her ülkenin kendi birikimine gelişmesine göre.ortaya koyduğu bir standart var. İşte İngiliz standartları var, LPC var VDS var. Gerçi hâlâ biz LPC ve VDS olarak bahsediyoruz ama, bunlar ortak bir norma dönüşüyor. Avrupa normları ortaya çıkıyor. Kısmen onlarında bu konuda anlaşamadıkları noktalar var. Çünkü yangın konusunda insanların karakteristik davranışları veya yangın konusunda alınan önlemlerde insanların yapıları, kişilikleri çok önem kazanıyor. Bu nedenle de her ülkenin olaya farklı açılardan, kendi istatistiklerine göre yaklaşması çok doğal. Yakın bir zamanda Avrupa ile ilgili bahsettiğimizde, sadece Avrupa normlarından bahsedeceğiz, Avrupa normları karşısında gelişmiş olarak, Avusturalya'da bazı normlar sözkonusu ama, benim bilgi dağarcığımda yeralan noktaya baktığım zaman özellikle yangın konusunda, kullanıma yönelik, yani salt emir niteliğinde değil, salt genel sistem tanımı niteliğinde olmayıp, direkt ne şekilde, hangi şartlarda, nasıl yapılmasına yönelik, en geniş bilginin Amerikan standartlarında NFPA standartlarında olduğunu görüyorum. NFPA standartlarının bana göre en önemli özelliklerinden bir taneside sürekli canlılık arz etmesi, yani bilginin durağan olmaması, istatistiğe dayalı bir bilim dalının zaten durağan olması doğru bir mantık değil. Ama pekçok ülkede Avrupa'nın bazı ülkeleri dahil olmak üzere yangın konusundaki bilgi durağandır veya çok yavaştır. Fakat Amerikan standartlarında bu süreç çok hızlıdır, komiteler vardır. Bu komiteler kendi aralarında çok düzen- TESİSAT MÜHENDİSLİĞİ / Eylül-Ekim 1998

12 li olarak toplanırlar ve yıllar itibariyle çok farklı şeylerin yapılabildiğini de zaman içerisinde sizde görürsünüz. Bu anlamda Türkiye'de yangın standartları açısından genel olarak Amerikan standartlarının öne çıktığı, daha fazla kullanıldığı, görülebilir. Ama ben kesinlikle İsmail Bey'e katılıyorum. Bu noktada bazı sıkıntılar var. Yani bir binanın yangından korunması sadece Tesisat Mühendisliğinin ilgilendiği anlamda sprinkler sistemi, kuru kolon hattı vs. değildir. Binanın yangından korunması mimarisi ile başlar, mimariden sonra pasif önlemler işin içine girmeye başlar, akabinde elektrik ile ilgili alınması gereken önlemler vardır ve binayı yangından korurken yaptığınız, aldığınız önlemler şartlara bağlıdır. Yani A binasına sprinkler sistemini bu şekilde uygulamanızın şartı, yangın ihbar sisteminin şu şeklide olması, pozitif basınçlandırmasının şu şekilde olması, binanın şu bölümlerinin diğer bölümlerden belirli sürelerle ayrılması vs. pek çok başka konuya dayalıdır. Binanın içerisindeki insan sayısı yani 20 katlı bir ofis yaptığınızdaki yaklaşımla 30 katlı bir alışveriş merkezi yaptığınızdaki yaklaşım bile değişmekte, bunu bile sorgulayabilmedesiniz. Sıkıntı ne burada? Binanın bütün inşaat, elektrik, mekanik ve mimari disiplinlerin koordinasyonlarında büyük sıkıntı var. Birimlerin kendi içerisinde koordinasyonu sağlaması lazım. Mimari anlamda, mimar konuya vakıfsa kendi üzerlerine düşeni yapıyor. Elektrikçi yapıyor, ama inşaatçı ve mekanikçi bundan uzak kalıyor. Konuya vakıf olmadıkları için, bu koordinasyon olmadığı için, birşeyler sürekli eksik kalıyor, bu tür durumlarda, zaman zaman İsmail Bey'in de dediği gibi asma tavan arasında belirli şartlar dahilinde sprinkler konulmaması gerekirken, o şartların varolduğunu düşünerek sprinkler koymadığımızda, daha sonra o şartların bozulabileceğini görmek bizim ülkemizde çok sıradan ve olağandışı sayılmaması gereken konulardır. Genel olarak bu konularda benim söyleyeceklerim bu kadar. Bir konuyu ilave etmek istiyorum. Mesela Erol Bey'de bahsetti, burada tabi yabancı standartları yorumlamak da çok önemli, yani bir konuda yorum getirebilmek cidden o anlamda bir birikime sahip olmakla eşdeğerdir. Mesela Amerikan standartlarından alıntı olduğu için, bizim dilimize de tercümeden dolayı farklı bir şekilde geçtiği için, Erol Bey'in bahsettiği dry-riser meselesi var. Dry-riser aslında, her zaman dry-riser olmaz. Binanın yüksekliğine bağlı olarak değişir, bizde malesef, İstanbul Belediyesi'nin yönetmeliğinde bu hep dry-riser'dir. Amerikan standartlarında 45 metreden yüksek binalarda, dry-riser diye bahis konusu olan standpipe landing valf hattı aslında ıslak boru olmak zorundadır. Çünkü kapınıza yaklaşan itfaiye arabasının üstündeki pompanın gücünün ne olduğu, nereye kadar basabileceği belli değildir, yeterli de olmayabilir. Dry-riserin kaç metreye kadar olması konusu, hiçbir standarttan alıncak konu değildir. İstanbul İtfaiyesine sorulacaktır. Sizin elinizdeki bu binaya su basacak araçlar, kaç metre su sütunu basmay;ı yetenekli pompalar içeriyor, mesela bu da bir yanlış yorumlamadır. Bunun gibi nice konularda var. Burada bir etiksizlik söz konusu'değil. Burada söz konusu olan, bilgi eksikliğinden kaynaklanan, zaman zaman yapılan yanlış değerlendirmelerdir. Bu anlamda eğer bir standart yapılacaksa ben kendi konumla ilgili yine mensubu olduğum için çok rahat eleştirebiliyorum, sizi eleştireyim, yanılmıyorsam, Sıhhi Tesisat Kitabı'nda sprinkler sisteminin çaplandırılmasıyla ilgili, bir alıntı var. Yabancı bir standarttan alınmış tamamen yanlış yünkü; hiçbir standartı sayfa sayfa tercüme etmekle doğruyu bulamazsınız, istatistiğe dayalı üretilen bütün verilerde, konular birbiriyle çok bağlantılıdır. Bunu böyle yapın ama şu durumlarda şöyle yapın, ama şöyle de birşey varsa böyle yapın. Onun için sayfa sayfa tercüme hep yanlışlığa iter. Sayfa sayfa tercümeyi yapacak insanların konuya çok ehil olması gerektir. O sayfayı okuduğu zaman, o genel bütünü algılayabilmiş, yorumunu yapabilmiş olması gerekir. Yoksa çok fazla hata yaparız. Erol YAŞA: Siz uygulamaların içerisinden gelen bir arkadaşımızsınız, genelde uygulamada bu bahsettiğiniz konulara ne derece uyulmakta. İsmail TURANLI: Şöyle söyleyeyim. Tiibi herkesin ulaşabildiği bir nokta veya etkinliği, kemli gücüyle, kendi iş yapabilme alanlarıyla sınırlıdır. Yani, tek tek zaten bireylerin birşeyleri doğru ya da yanlış yapmaları önemli değil ama ben kendi adıma şunu çok net söyleyebiliyorum. Bu konu, bilgimizin dağarcığımızın yettiği ölçüde, hele hele temel konularda hata yapmadan, birşeyler üretmeye, konuları ortaya koymaya çalışıyoruz. Ama bireylerin ulaşabileceği noktalar belirlidir. İsmail Bey bugün Türkiye'nin en iyi proje mühendislerinden bir tanesidir. Bir dizayn şirketinin sahibidir, ne dedi? "Ben yurtdışındaki deneyinıimim hariç İstanbul'daki projlendirdiğim bina sayısı yaklaşık 10 tanedir" dedi. İstanbul'da bunun gibi yüzlerce bina yapılıyor. Yani tek başına bireylerin birşey yapması önemli değil, doğruyu veya doğruya yakın birşeyleri yapabilmek için, bu işin yangın tesisatında aynen klima tesisatı gibi, ısıtma, soğutma, havalandırma tesisatı gibi bilimsel verilere dayandırılıp ortaya konulabilmesi lazım. Yani bir ısıtma tesisatında herkes aynı kavramı yakalar. Çünkü son derece net matematiksel veriler vardır. İstatistliğin bir bilim dalı olmadığını söyleyebilmek mümkün değildir. İstatistik çok ciddi bir bilim dalıdır. O zaman o noktada da bilim vardır. Bizim bir binaya bakış açımızda değişebilecek şeyler olabilir. Detaylarda, yorumlarımızda, binanın resmini 10 TESİSAT MÜHENDİSLİĞİ / Eylül-Ekim 1998

13 yorumlarken, bu son derece normal ama, temel niteliklerde farklılık olmaz, temel niteliklerde farklılık yaratmamanın koşulu da belirli bir istatistik birikimine dayanan bilgileri doğru kabul ederek uygulamaktan geçer. Yani ben bazı konularda çok üzülüyorum, mesela burada çok özel bir konu belki ama, örnek vermek istiyorum. İsmail Bey bilir, siz de bilirsiniz, ESFR özellikle yüksek raflı depolama yapılan depolardaki ınract sprinkler kullanmadan sprinkler çözümü yapılabilmesi için üretilmiş özel sprinklerdir. Bazı şartlan dikkate alarak, sadece roof protection yaparsanız, mesela bunlardan bir tanesi depolama yüksekliğiniz ~ 7,7 metreyi geçmeyecek, çatı düzlemi, zeminden 9,2 metre yüksekte olmayacak, raflar arasındaki tabla delikli olacak, tam kapalı olmayacak, depolayacağınız malzeme patlayıcı türden plastik içermeyecek ve kritik devre hesabında başlangıç değerimiz minimum 3,4 bar olacak ve sadece bu sistemi ıslak uygulayabileceksiniz. Islak dediğimiz boruların içerisinde basınçlı su olması gerektiğidir. Şimdi buradan yola çıktığımız zaman bu bilgi, bu veri bir menşeiden bir istatistiğe dayalı olarak geliyor. Siz sadece kendi deneyimlerinizden, bilgilerinizden yola çıkarak, böyle bir yerde kuru sistem tasarlayanlasınız. Bunun risklerini tek başınıza gözönüne alamazsınız. Bu noktada benimle sizin aranızda farklı bir yöntem, tasarım olmaması lazım. Detaylarda olabilir ben 3,4 seçerim, siz 3,6 seçersiniz, çünkü standart bana minumumu veriyor. Maksimumda riski yüksek yorumluyorsanız yüksek seçersiniz. Burda insanların eğitimi, etkinliği, yetkinliği işin içine girmeye başlıyor. Erol YAŞA: Sizin açıklamalarınızdan sonra, şu ortaya çıkıyor biz bu konuda Türkiye olarak daha çok yeniyiz ve biraz daha yol katetmemiz, tecrübe kazanmamız mı gerekiyor diye düşünüyorum. Çünkü yine sizin konuşmanızda bahsettiğiniz, yani kalorifer tesisatlarının, sıhhi tesisatların tesisat mühendisliği tarafından yıllardan beri yapıldığını biliyoruz. Ben ilk mezun olduğum zaman, piyasada makina mühendisi olarak yapacak pek iş yoktu. Ortada yapılabilen tek iş kalorifer tesisat ve sıhhi tesisat projesi çizebilmekti. Bu söylediğim olaylar 35 yıl önce daha okuldan yeni mezun olduğum yıllarda cereyan ediyordu. Ama 35 yılda tesisat mühendisliği epey bir yol katetti. Fakat yangın tesisatçılığı, eğer yanılıyorsam siz beni düzeltin geçmişi 10 yıldan fazla değil. Demek ki diğeri 35 yıl, bu 10 yıl. Daha çok yeniyiz bu konuda yangın tesisatları, yangın mühendisliği işleri, artı ülkemizde malesef yabancı ülkelerde olduğu gibi, yangın mühendisliği eğitimi yapan bir üniversitemiz yok, buda eksikliklerden bir tanesi, belki mühendis odalarına fazla iş düşüyor. Yine sizin dediğiniz gibi, üyelerin makina mühendisleri arkadaşlarımızın mezuniyetten sonra eğitimleri konusunda, eğitim seminerleri yapılması, kongreler, konferanslar yapılması, yayınlar yapılması, Tesisat Dergisi gibi dergilerde yayınların giderek artırılması gibi konular bence önem kazanıyor. Çünkü başka yapılacak birşey yok. Çünkü üniversitelerimizde şu an eğitim yapılmıyor, geriye mezuniyetten sonraki eğitim işleri kalıyor. İsmail TURANLI: Kesinlikle öyle ama tabi bence mezuniyet sonrası meslek içi eğitimlerde çok önemli konu. Zaman zamanda tekrarlanması gerekir. İsmail Bey bu konuyu daha iyi bilir, yurtdışında da çalıştığı için profesyonel mühendisliğin gereklerinden biri de budur zaten, zaman ilerledikçe, teknoloji ilerledikçe bazen bazı konulardan uzaklaştığınızı hissedersiniz ve tekrar yeniden eğitime ihtiyaç duyarsınız. Ama, asıl mesele bunu yaygın hale getirmenin koşulu, bireysel kendini eğitme çabalarının ötesinde, bu işi üniversite düzeyine getirebilmektir. Üniversitelerde bu konuyla ilgili eğitim olanaklarının sağlanması için çaba göstermektir. Tabi burada Oda'ya da sorumluluk düşüyor, o da kendi adına yayınladığı dergilerde, kitapçıklarda, bu konuların üzerine daha profesyonelce yaklaşırsa, kuşkusuz faydalı olacaktır. Bu bir süreç meselesi, bu süreci hızlandırmakta mevcut Türkiye'nin olanakları içerisinde çok mümkün değil. Bizim şu anda Avrupa'nın bu konudaki gelişim hızı ile de hareket etmemiz de mümkün değil. Onlardan biraz daha hızlı hareket etmemiz lazım. Hatta bizim bazı konularda buluş yapmaya, yeniden keşfetmeye, çok net gözüken konuları, mesela yerçekimini, ortaya koyabilmek için bütün mühendisleri elma ağacının dibine oturtacak halimiz yok. Yani oturmuş birisi elma ağacının dibine ve bir sonuç elde etmiş, orda bir çıkarım elde etmiş, bu çıkarımı doğru kabul ederek bir noktalara gidiyoruz, bazen hesaplarımızda bu çıkarımı kullanıyoruz. Bazı şeyleri de bazı bilimsel gerçekleri de, doğru kabul ederek hareket etmemiz lazım. Bunların üzerine birşeyler inşa etmemiz lazım ve süratli bir şekilde olanaklarımızın ölçüsünde de insanları eğitmemiz lazım. Erol YAŞA: İsmail Bey sizin bu son konuşmalarınızdan ben yine şunu anladım. Ülkemizdeki büyük firmaların yangın konusnudaki araştırma, geliştirme, yani ARGE konularına önem vermesi gerektiği, artı, ülkede yangın konusunda bir araştırma, geliştirme laboratuvannın kurulması (diğer ülkelerde de olduğu gibi) bizdeki eksikliklerden bir tanesidir. Çünkü yurtdışına çıkan arkadaşlarımız bunu tespit etmişlerdir. Batı ülkelerinde özellikle, yangın konusunda araştırma ve geliştirme laboratuvarlan var. Her konuyla ilgili profesyonelce çalışanlar var. Kadroları da oldukça kalabalık hükümet tarafından epey bir para ayrılmış destekleniyor. Her konuyu orada enine boyuna araştırıyorlar (teknolojik olarak) ve birtakım saptamalarda bulunu- TESİSAT MÜHENDİSLİĞİ / Eylül-Ekim

14 yorlar, aldıkları neticeyi de zaman zaman uluslararası kongrelerde bildiri olarak sunuyorlar. Birtakım büyük sanayi ve endüstri firmaları uygun bulduğu araştırmaları, geliştirmeleri, kendi imalat programlarına koyarak kullanıma sunuyorlar. Bu sürecinde yakın zamanda, bizde olmasını hepimiz temenni ediyoruz. İsmail TURANLI: Bu konuştuğunuz herşey eğitimden geçiyor. Yani İsmail Bey'in ulaştığı mesleki etik, kuşkusuz, doğuştan gelen bir etik değil, aldığı eğitimin ona gösterdiği yoldan kaynaklanan bir etik. Yıllardır biz bunu konuşuyoruz, senesinden bu yana çok değişik platformlarda her zaman bu konuyu tartışan insanlardan biri oldum, kendi ölçüm içerisinde, bu iş eninde sonunda eğitime dayanıyor. Denetçinin eğitimine dayanıyor, uygulamacının eğitimine dayanıyor ama hep biz sıkıntılarla karşılaştık. Gülderen YAVUZBAŞ: Okullarda böyle bir ders yok. Sanıyorum asıl meslek içi eğitim bu nokta önemli değil mi? İsmail TURANLI: Bu nokta son derece önemli, okullarda bir ders olmasını istiyoruz senesinde, Antalya'da Türk Standartları Entitüsü'nün organize ettiği bir yangın kongresi toplandı. Çok güzel ve hoş şeyler söyledik, aslında konuşulan konular genel olarak da şu andaki konuştuğumuz çerçevenin çok fazlada dışında da değildi. Ama birlikte olabilmeyi o kongre sonrasında başaramadık. Burda, bazı şeylerin olumsuz olmasında hepimizin kusuru var, hepimizin eksikliği var, bireysel olarak ben de kendimi sorumlu görüyorum. Eğer bir makina mühendisi açısından olayı değerlendireceksek, üniversitelerde bu konuda eğitim verilen bölümlerin açılması, veya bağımsız bölümleri bırakın, genel olarak makina mühendislerine yönelik bu konularda üniversitelerde eğitim verilmesinin sağlanması, bunun akabinde de bence ondan sonra meslek içi eğitim gelmeye başlar, meslek içi eğitimi de, meslek içi yayınlardaki kaliteye, yorumlandırılmasına yön verilmesi ve zaman içinde bu bilginin insanlarda derinleştirilmesi izler. Gülderen YAVUZBAŞ: Peki birşey daha söylemek istiyorum bu konuyla ilgili, yangın tesisatını sadece proje bazında çözmek yetmez diye düşünüyorum. Denetleyici kurumlarda yeterince uzman kişilerin olmaması bir yana, binayı yaptıran kişiler buna önem veriyorlar mı? İsmail CAN: Genelde tabi, proje firması sistemleri belirli standartlara, yönetmeliklere göre dizayn ederse, sahada muhakkak bir kontrollük teşkilatı bulunuyor ve yurdumuzda en iyi işleyen mekanizmalardan bir tanesi bu. Bilhassa prestij binalarda bu kontrollük teşkilatı, gerçekten projede olduğu gibi, projede istendiği gibi olabiliyor. Bizim şimdiye kadar sistemlerini dizayn ettiğimiz binalarda böyle oldu. Gülderen YAVUZBAŞ: İsmail Bey prestij binalardan bahsediyorsunuz, yangın tesisatı mesela 10 katlı, 20 daireli bir bina içinde gerekli değil mi? İsmail CAN: Gerekli. Gülderen YAVUZBAŞ: Ben bu kişilerden bahsediyorum. Bu kişiler buna önem veriyorlar mı sizce? İsmail CAN: Büyük bir çoğunlukla o tip binalarda önem verilmiyor. Ancak tabi, İsmail Bey'in söylediği eğitim çok önemli olduğu gibi, bu bir komple sistem meselesi. Eğitim birinci planda birde dayanak noktaları lazım. Dayanak noktalan ne? Yönetmelik ve standartlar. Şimdi hepsi bir arada olacak ki, bu konuda eleman yetişsin, kısa zamanda eleman yetişsin. Çünkü bugün yönetmelik ve standart olsa birçok kimse onlan okuyup, yorumlayıp en azından temel birtakım önlemleri alabilecek duruma gelecek ve çok daha hızlı hareket etme süreci ortaya çıkacak, sistemin geri kalan gerekleri o bazda yerine getirilir, yani üniversitelerde sadece yangın tesisat konusunda değil, komple tesisat konusunda, ne klima konusunda, ne ısıtma konusunda, ne sıhhi tesisat konusunda doğru dürüst eğnim var. Sadece temel mühendislik eğitimi var. Gülderen YAVUZBAŞ: Ama üniversitelerde ısıtma, havalandırma dersi var. İsmail CAN: Isıtma, Havalandırma dersi var da, çok teorik. Çünkü Isıtma-Havalandırma sistemlerini dizayn ederken yine belirli standartlara göre dizayn etmeniz lazım. Nasıl yangının belirli standartları var onlannda belirli standartlan var. Fakat Türkiye'de o standartlar tam olarak oluşmadığı için, üniversitede kimse neyi, standartlara uygun olarak nasıl dizayn edeceğini öğrenmeden çıkıyor. Bu da otomatikman bir disiplinsizlik getiriyor. Yani Türkiye'de dizayn mühendisliği son derece disiplinsiz bir olay. Bilhassa tesisat mühendisliği, son derece disiplinsiz bir şekilde, insanların kendi yorumladığı gibi veya o zaman kadar edindikleri tecrübenin getirdiği bir takım şeylerden faydalanarak yaptıklan bir dizayn mühendisliği veya tesisat mühendisliği. Ama bunun böyle olmaması la/.ım. Çünkü bugün okuldan yeni mezun kimselere bile dizayn yapma hakkı veriyorsunuz ve de imza atma yetkisi veriyorsunuz. Batı ülkelerinin hemen hepsinde böyle bir olanak yok, imza atma yetkisi ancak, minimum 7-10 sene tecrübeden sonra, profesyonel mühenı lislik derecesi alınarak yapılabilecek olan bir şey. Mühendisinde yaptığ sistemden tam olarak sorumlu olmasını sağlayacak, gerekli yaptırımların, kanuni güçlerin veya profesyonel mühendislerin kendilerini sigortalaması şartının getirildiği komple bir sistem, şu anda bizim ülkemizde olan eksiklik, bu sistemin eksikliği, yani bunun bir tarafını yapıp, diğer tarafını yapmamak olmaz. Tamam eğitimine başlayahm güzel. Fakat dijicr taraftan da dayanak noktalarını yapmamız lazım. Biz Abdur- 12 TESİSAT MÜHENDİSLİĞİ / Eylül-Ekim 1998

15 rahman Bey'le birlikte çeşitli seminerler verdik, birçok söyleşiye katıldık vs. Abdurrahman Bey diyor ki; "Tamam" diyor, biz İstanbul için bir yangın yönetmeliği yaptık, burda dedik ki binalarda tarif edilen şu sistemlerde olacak o da güzel. Fakat onların hangi standartlara göre dizayn edildiği belirli değil. Hiçbir yabancı yönetmelikte yazılı değil. Onlarda şöyle yazılı, mesela diyor ki buraya NFPA 13'e göre sprinkler sistemi uygulanacak. Ama orada NFPA 13 var. Standart olarak tüm yorumlarıyla birlikte oturmuş bir şekilde kullanılıyor. Ama bizim ülkemizde yangın yönetmeliği var, bunu uygulamak için gerekli standart yok. O zaman Abdurrahman Bey diyor ki "bunu yapacak olan merci biz değiliz itfaiye müdürlüğü değil, meslek kuruluşları". Hangi meslek kuruluşu? Mesela Makina Mühendisleri Odası sprinkler sisteminin Türkiye'de nasıl dizayn edileceğine dair bir standart üretmedi diyor. Bu da bence çok doğru, bizim dayanak noktalarımız eksik olduğundan dolayı. Bir eylemsizlik, bir hareketsizlik var. O olsa en azından olay belirli bir ivme kazanacak, zaten üç yıldır, dört yıldır yapılan konuşmaların sonucunda da ortaya çıkan şey bu, bence. Erol YAŞA: İsmail Bey, tabi sizin söyledikleriniz doğru bir olay, fakat bizde biliyorsunuz Türk Standartları Entitüsü var. Burada birtakım standartlar, normlar hazırlanıyor. Yangın konusunda TSE epey bir yol katetmiş durumda. Zaman, zaman çeşitli seminerlerde, konferanslarda söyledikleri gibi hatta listelerini de bazı konferanslarda sundular. İsmail Bey'in bahsettiği Antalya'da yapılan TSE'nin düzenlediği yangın konferansı da bunlardan bir tanesiydi. Bakarsanız onların lisetlerine, bahsettiğiniz yangın standartları, Oda'ya gelene kadar, onlar tarafından yapılmış durumda, hepsi var. İsmail TURANLI: Burada bir ayıraç koyalım yapılmış değil tercüme edilmiş durumda. Erol YAŞA: Neyse. İsmail TURANLI: Ama Gümrük Birliği'nden sonra Avrupa normlarının Türkçe tercümesini yapmıyorlar. Burada artı birşey daha vereyim. Kendileri ifade ettikleri için rahatça söylüyorum, bu tercümelerin büyük bir çoğunluğunu, maddi olanaklar nedeniyle filoloji mezunlarına veya üniversitenin son sınıf öğrencilerine yaptırdılar veya tercüme bürolarına yaptırdılar. Mesleki tercüme çok farklı bir şeydir. Anlamada bazı sıkıntılar var ama, yine de bence iyi bir çalışmadır. Gülderen YAVUZBAŞ: Sonuçta tercüme edilip yeniden yorumlanmah mıydı? İsmali TURANLI: Tabii. Erol YAŞA: Fakat, ülkemizdeki standartlar enstitüsü orası olduğuna göre, onların yaptıkları konuyla ilgili standartları kullanmak zorundayız, veya mecburiyetindeyiz burada İsmail Bey'in söylediği hangi standartı referans olarak yazacağım bunu neye göre isteyeceğim derken onların yaptıkları referanslar var aslında onlan kullanmamız lazım, TSE'nin hazırladığı standartlar sizin söylediğiniz gibi ne kalitedir, tercümeler doğru mu yapılmıştır, yanlış mı yapılmıştır, o ayrı bir olaydır. Onun incelenmesi gerekir. Onların, hazırladıkları bu standartların daha kullanılır bir hale getirilmesi konusunda belki, odalar olarak gündeme gelmemiz gerekiyor. İsmail CAN: Bir standart tercüme edilerek yapılmış dahi olsa iyi bir şey. Odanın çok uzun yıllardır, ısıtma sistemlerinin dizayn edilmesi konusunda çıkarmış olduğu kitap vardır. Bunu sürekli olarak tekrarlıyor, kısmen geliştirerek tekrarlıyor. Piyasada çok uzun yıllardır bu kitap baz alınarak ısıtma sistemi dizaynı yapılıyor. Aynı şekilde odanın yangın sprinkler tesisatları veya hortum tesisatları artı klima tesisatları konusunda da standartları olmalı veya uygulama pratiğine yönelik kitapları olması gerekiyor. Bu kitaplar, bu zamana kadar edinilmiş tecrübelere ve yabancı standartlara dayanabilir, TSE'nin çıkardığı standartlara dayanabilir veya onların eksiklerinden kaynaklanan noktalan kapatacak, gedikleri kapatacak şekilde yapılmış olan yorumlara dayanabilir. Fakat en azından bir komisyon tarafından veya birkaç komisyon tarafından böyle birşeyin hazırlanması lazım ki insanların elinde yol gösterici birşey olsun. Çünkü Türkiye'de yol gösterici birşey olmadan da kimse birşey yapmıyor. İnsanlar burada, dolayısıyla üniversitelerimizde şunu şöyle yapacaksın diye tarifeden bir yazılı doküman olmadığı müddetçe mühendislerimiz doğru dizayn yapamıyorlar ve bunu biz sürekli olarak pratikte yaşıyoruz. Hasan HEPERKAN: Ben birşeyler sorabilir miyim? Konuyu belki biraz değiştireceğim, hep bir sistemin tasarımını tartıştık, standartlardan bahsettik tabi ki bu çok önemli, ancak özellikle yangın tesisatı buna iyi bir örnek teşkil ediyor, bir sistemin idamesi de çok önemli bahis konusu sistemi kurduk, ama doğru çalışıyor mu? O anda çalışıyor olabilir, mesela bakımı yapılıyor mu? Özellikle yangın o anda çıkacak bir olay değil. O binada belki 5-10 sene sonra yangın çıkacak. Bu sistem acaba 10 sene sonra çalışacak mı, bunun da mutlaka birtakım bakım şartnamelerinin, bakım standartlarının olması gerekir, buna bina sahiplerinin uyması gerekiyor artı birtakım kimselerin de bunu denetlemesi gerekiyor. Örneğin sigorta şirketleri diyelim, binayı sigorta ederken, iki yıllığına sigortaladı, üçüncü yıl süreyi uzatırken herhalde kontrol ediyorlardır, bu sistemler çalışıyormu diye düşünüyorum. Yurtdışında herhalde böyle oluyor değil mi? Eğer sistemin periyodik bakımı yapılmışsa o zaman aynı indirimle sigortalamaya devam ediyor, birtakım eksiklikler görürse bunları düzeltemelerini istiyor diye düşünüyorum. Bu TESİSAT MÜHENDİSLİĞİ / Eylül-Ekim

16 konuda acaba sizin deneyimleriniz ya da tavsiyeleriniz nedir? Yani yangın sistemlerinin bakımı, fonksiyonelliğinin devamı gibi konulara Türkiye'de uyuluyor mu? Gülderen YAVUZBAŞ: Periyodik bakım yapılıyor mu? Hasan HEPERKAN: Dizaynın dışında, imalatın dışında. İsmail CAN: Bu konuda ben saptama yapayım. Yurtdışındaki pratikte şöyle birşey var, insan hayatına yönelik olan tüm sistemler ki, bunların en başında yangın sistemleri geliyor. Haftada en az yarım saat çalıştırılmalıdır. Haftada yarım saat bütün sistemler test edilir. Bu yarım saat minimumdur. Bazı standartlarda süre bir saattir. Yani yangın pompası haftada bir saat çalışacak şekilde gidilir, bir by-pass devresi açılır ve oradan su sirküle edilerek yangın suyu sisteminin sürekli olarak çalışabildiği, izlenmek mecburiyetindedir. Dolayısıyla buna paralel de bakım yapılıyor tabii. Gülderen YAVUZBAŞ: İsmail Bey peki bunun denetim mekanizması ne? Hasan HEPERKAN: Ben bunu aslında bir yerde özellikle sordum. Ben yangın konusunda uzman değilim ama, birtakım deneyimlerim oluyor. Özellikle şimdi bahsettiğiniz by-pass devreleri gibi, yan tesisatlar bazen ihmal ediliyor ya da konulmuyor. Yangın sistemi düzgün yapıldığı halde bu tip şeyler belki masraftan kaçmak ya da gözden kaçtığı için konulmayabiliyor. O yüzden soruyorum. İsmail CAN: Ama bu mümkün değil. O zaman sistemin dizaynı standarta uygun değildir. Yani uygun yapılmamıştır. Onda başka mühendislik eksikliği vardır. Eğer her hafta çalışacak şekilde bir sistem dizayn edilmiyorsa, yabancı ülkelerde onu dizayn eden mühendisin başı derde girer. Artı ruhsat veren mühendisinde başı derde girer. Çünkü bina işletmeye alınırken o sistem test ediliyor ve her hafta testin yapıldığına dair haftalık çizelge tutuluyor. Binanın mühendisi onu imzalıyor ve herhangi bir şekilde ara kontrollerde bütün hepsi gözden geçiriliyor. Yangın olupta, insanlar öldüğü zaman, kanuni prosedür baştan itibaren hata nerede diye yapılan bu sistematiği gözden geçirmeye başlıyor. Hata kimde ise o hapse giriyor. Kişi insan hayatına kastetmekten yargılanıyor. İsmail TURANLI: Ben de sorunuza bir iki örnekle cevap vermek istiyorum. Tabi burada bu sorunuzun cevabını Türkiye şartlarında iki farklı şeklide cevaplandırmak mümkün. 1- Yabancı yatırımlar ve prestij binalan: bunlarda İsmail Bey'in dediği gibi, eğer zaten sistemde bu testlerin yapılmasına elverişli olmayan bir yapı sözkonusu ise, o başka bir dizayn hatasıdır, mühendislik hatasıdır, onun zaten tartışılacak bir noktası yoktur. Prestij binalarında özellikle yabancı yatırımlarda, bu tür testlerin yapılmasına olanak sağlanarak, dizayn neyi gerektiriyorsa, onun yapıldığım biliyorum ve yapıldığını görüyorum. Sigorta mevzuatı açısından olaya baktığımızda özellikle yabancı sigortacılardan bir örnek vermek istiyorum. Packard Elektrik Bursa'da bir GM yatırımıdır, yüzde yüz, elektrik aksamı üretir, büyük oranda Opel'e çalışır, kısmen Renault ve Tofaş Fabrikaları için de elektrik aksamı üretir. Sigortacısı IRI'dır. Industrial Risk Insucrance Companay, her yıl IRI'dan Türkiye'ye bir kişi gelir, fabrika tesis edildiğinde yaptıkları inspection ne ise, o inspeetion'ları gözönüne alarak benzer testler sürekli tekrarlanır ve rapor düzenlenir. Bu raporda, eksiklikler ifade edilir. Bu eksiklikler olduğundan dolayı ne kadar fazla para ödemeleri gerektiği ortaya konulur. Eksiklikleri bir sonraki sene veya o yıl içerisinde giderdiklerinde ne kadar az para ödeyecekleri ortaya konulur. Bu testlerde onların dikkat ettiği hususta o bir yıllık süre içerisinde periyodik bakımların zamanında doğru bir şekilde yapılıp yapılmadığı görülen hataların giderilip giderilmediği yazılır. Bu noktada ülkeyi, iki ayrı kutupta incelemek lazım. Bu noktada bir sıkmlı yok, asıl sıkıntı prestij binalarda değil, daha farklı içerikte binalarda bu konuların çok detayda dikkate alındığını, dizaynda bu konu ile ilgili olanaklar var olmasına rağmen görmek çok mümkün değil, Bu yine eğitim ve insanların bu konuya yaklaşım meselesi, bugün ben bunu bir uygulamacı olarak çok daha rahat gözlemleyebildiğimi görüyorum. Çoğu zaman bu dediğimiz prestij binaları ve yabancı yatırımlar haricindeki binalarda, aradan geçen birkaç yıllık süre içerisinde, sistemlerin zamanında yapılması gereken periyodik bakımı veya testleri yapılmadığı için, sıkıntı yaşandığını gözlemlemek mümkün. Bunu çok fazla gözlemliyoruz. Bu noktada da yine bizim standartlarda sıkıntımız var. Standartlar sadece dizaynla ilgili değildir aynı zamanda inspection ve testle ilgili de standartlar vardır. Hatta bende olduğu için söylüyorduk yaklaşık olıırak sayfalık Inspection-Manual diye NFPA'in çıkardığı bir kitapçık vardır. Sistemin uygunluğunu leyit edebilmek için, yapılan tesisatın neresine bakmanız gerekir, neyi test etmeniz gerekir, ne kadar süreyle, neyin çalışması gerekir, bunlar bellidir. Bizde prestij binaları ve yabancı yatırımlar hariç yapıların eksikliklerle dolu bir şekilde yapıldığını, zaman içerisinde bunların çözüldüğünü veya çözülemediğini gördüğümü söyleyebilirim. Burda tabi İsmail Bey'e kesinlikle katılıyorum, eğitimden bahsediyoruz eğitim önemli ama, bu eğitimde insanların bunu yapabilmesi içinde yasal dayanaklar olması lazım. Bu yıl içerisinde NFPA'in toplantısına katılmıştım, Cincinati-ABD'de Hyatt Otel'de hiçbir şeyden haberimiz yok, sabah kahvaltısından çıktık, saat 10:30 civarında birden itfaiye arabalarının geldiğini, gönüllü ve profesyonel itfaiyecilerin bina 14 TESİSAT MÜHENDİSLİĞİ / Eylül-Ekim 1998

17 içerisinde koşuşturmaya başladıklarını gördüm. Acaba birşey mi oluyor, yangın mı var diye hemen dışarı çıktım, meğer bir tatbikatmış. Şimdi siz düşünün İstanbul'daki Hyatt Regency bunu çok isteyerek yapmaz. Çünkü müşterisi rahatsız olur, müşterisi tedirgin olur. Eğer yasal dayanağınız yoksa bunu buradaki diğer otellere de yaptıramazsınız. Biz burada dönemsel olarak tatbikat yapacağız, 7. katta bilmem kaç numaralı odada adam kalırsa yangın esnasında biz bunu burdan nasıl tahliye ederiz, bunu test etmemiz gerekir dediğinizde bunu yapamazsınız. Bu anlamda sıkıntılarımız var, çok doğru ve düzenli bir şekilde belirli grup yapıların haricinde, bu testlerin imalat sonrası periyodik bakımlarınğn yapıldığını söyleyebilmek mümkün değil. Belirli bir grup yapı türünü hariç tutmanız lazım. Erol YAŞA: Ancak, standartlarda bu testler zaten istenmektedir. NFPA'ya bildiğiniz gibi, test programları var. Alman normlanda var, İngiliz normları da var, hepsinde periyodik testler, çeşitli zaman aralıklarında istenmektedir. Dizayn mühendisliğinin bu testlerin yapılabilmesi için gerekli olanakları da dizaynının da belirtilmesi gerekiyor. İsmail TURANLI: Sistemlerin kabulü bile başlı başına bir testtir. Yani bugün NFPA 20'de pompa odası dizaynından bahsettiniz, NFPA 13'de de aynıdır, NFPA 14'de de aynıdır, ilgili bütün birimlerin en sonunda sistem acceptance'ı vardır. Sistem acceptance'nın nelerin test edilmesi, hangi değerlerin yakalanması durumunda, kabul göreceği de çok net ve belirgindir. Siz onu yapmadan da o binada, sistem yerindedir, tamamdır, uygundur, çalışıyordur, mükemmeldir, noktasına varamazsınız. Bu yapıldıktan sonra da periyodik olarak belirli zaman dilimlerinde keza aynı testlerin yapılması gerekir. Gülderen YAVUZBAŞ: Başka ilave edilecek bir şey var mı bu konuda? Erol YAŞA: Bu çok geniş bir konu aslında ama bugünkü konularımızı genelde özetlersek eğitimler, yangın tesisatı mühendisliği konularındaki eğitim, standartlar, bunları daha çok ele aldık, uygulamalardan bir nebze bahsettik, fakat detaylı olarak konulara girilmedi, bunlar herhalde başka bir programda, başka bir zamanda. İsmail TURANLI: Hangi konular? Erol YAŞA: Bir nebze sprinkler konusuna girildi, kuru riser konusuna girildi, yaş borulama konusuna girildi. İsmail TURANLI: Bence şimdi bizim içinde var olduğumuz nokta, o detaylan bu toplantıda konuşacak noktada değil. Böyle bir platforma daha geneli konuşabilmemiz gerekir, bu noktada ben bir saptama yapmak istiyorum. TSE, Türkiye'de standart üreten kurumdur ama, standartların uygulanmasıyla, standartların gelişimiyle ilgili kurum değildir. TSE'nin yasal mevzuat olarak yayınladığı standartları iki kısma ayırıyoruz. Bir tanesi zorunlu standartlar, bir diğeri de tavsiye niteliğinde olan standartlardır. Ülkeye hizmet etmek maksadıyla, olanaklar zorlanarak ortaya çıkartılmış standartlardır. Yani TSE'nin orada ortaya koyduğu bütün çalışmalar tavsiye niteliği taşımaktadır. Bu anlamda ben bir tesisat mühendisliğinin konusunun içerisinde yeralan yangın sistemleri ile ilgili olarak sorumlu olması, aktif olması gereken kurumun meslek birliği olduğunu düşünüyorum. Bu noktada, İsmail Bey'e katılıyorum. Sadece yangın mühendisliği konusunda değil keza diğer tesisat konularında da aktif olması gereken kurum Oda'dır. Dünyadaki şekil şemal de böyledir. Bizim bugün NFPA diye bahsettiğimiz kurum bir devlet organizasyonu değildir. NFPA'in içerisinde profesyonel mühendisler vardır, dizayn grupları vardır, sigorta şirketleri vardır; meslek kuruluşları vardır. Profesyonel yangın mühendisleri diye bir birlik vardır. Bu konuda üretim yapan, imalat yapan araştırma yapan şirketler vardır. Yani onların biraraya gelmesiyle bu olaylar başlamıştır. Başlangıcında da meslek birliğidir. Erol YAŞA: UL bunlardan birimidir? İsmail TURANLI: UL bunlardan biridir. UL ve FM konusu biraz farklı bir konu NFPA'in haricinde tutmak lazım. Underwriters Laborotories sadece yangın konusunda faaliyet gösteren bir denetim mekanizması değildir. Farklı konularda üretim, ürünlerle ilgili de denetim yapan, bunlarla ilgili sertifika veren bir kurumdur. Bugün mesela, elimizde, panosonic bir telefon varsa, Amerikan orijinli ise arkasında UL damgasını görürsünüz. FM Factory Mutual bir sigortacılar birliğidir. Tabi UL'den farkı sadece yangın konusunda faaliyet göstermesidir. Bunlar NFPA şartlarına göre, Amerika'da yapılan üretimi o şartlara göre, yapıldığını teyit eden, denetleyen bağımsız kuruluşlardır. Bir tanesi bağımsız bir laboratuvardır. Bir tanesi bir bağımsız sigorta grubudur. Erol YAŞA: Peki bu UL ve FM'in bizde de benzerlerinin kurulması sizce yararlı olabilir mi? İsmail TURANLI: UL ve FM'i değerlendirirken özellikle FM'i, şu anlamda değerlendirebiliriz. UL TSE belgesi gibidir. FM ise bir sigortacılar birliğidir. Sigorta şirketidir. Bizim ülkemizdeki sigorta kavramı bir miktar FM'den farklı çalışır. Bizim ülkemizdeki TSE eğer karşılaştırmak doğru ise yine bir miktar UL'den farklı çalışır. Mevzuatları farklıdır, test ve denetleme metodları farklıdır, laboratuvar olanakları farklıdır. Özellikle bu noktada üzerinde durulması gereken kurum FM'dir. Olabilir mi? Olabilir ama ne zaman olacaktır bu. Ne zaman Türkiye'deki sigortacılar pazarlık usulü sigorta poliçesi belirlemek yöntemin- TESİSAT MÜHENDİSLİĞİ / Eylül-Ekim

18 den vazgeçer, belirli standartlara göre neyi, nasıl, ne şekilde, ne kadar ödeyeceğinizi belirleyecek noktaya gelirse bu tür kurumlar oluşacaktır. Kaçınılmazdır bunun oluşması. Buna bir örnek vermek istiyorum. AGF, bir Fransız sigorta firmasıdır. AGF'in yangın konusundaki istekleri de FM'in istekleri ile aynıdır. Bir Fransız şirketi olmasına rağmen Türkiye'deki Renault fabrikalarının yangın sigorta poliçelerini hazırlayan bir kurumdur. AGF'in Türkiye'de AGF Garanti diye Garanti Bankası ile ortak bir şirketi vardır. Sigorta poliçesi AGF Garanti üzerinden geçer ama poliçenin şartlan AGF Fransa tarafından hazırlanır. AGF Renault'ta hazırladığı sigorta poliçesinin şartlan şu varsa şu kadar indirim, şu yoksa şu kadar artınm mantığını normal piyasa şartlanndaki sigortalama anlamında yaptığı faaliyetlerde uygulayamaz. Çünkü Türkiye'deki sigortacılık anlayışı el sıkıştırma usulü, şu kadar pirim şu kadar bedel üzerinden geçtiği için biz o noktadan biraz uzağız. Bu anlamda Türkiye'de Amerikan standartlarının yoğun olması noktasından bahsetmiştik. Hazır açılmışken bu sigorta mevzuatı yine SUNAVANCE bir ingiliz sigorta şirketi, yine bir iş deneyiminde karşılaşmıştık, onlannda Türkiye'de bir organizasyonu vardır. Glaxo Welcome'ın sigorta poliçesini, Türkiye'deki organizasyonu hazırlamamıştır, İngiltere'deki organizasyonu bu bizim bahsettiğimiz mühendislik ve emniyet gereklerini dikkate alarak hazırlamıştır. Buradakiler poliçeyi kendi üzerlerinden Glaxo Welcome'a iletmişlerdir, ama o organizasyon Türkiye'deki diğer faaliyetlerinde, müşterinin talebi olmadığı noktadaki faaliyetlerde tamamen pazarlık usulü olarak sigortayı ortaya koymaktadır. Bu birazda pazarlama ve rekabet konusuyla ilgilidir. Çok uzun zamandır sigorta şirketleri bizim değişik toplantılarımıza katılıyor. Sigorta şirketleri de zaman ve zeminin hazır olmadığını düşünüyorlar. Bunlar hazır olduğunda belki bu yaklaşıma girecekler. Bu anlamda bu Türkiye için erken ama kaçınılmaz sonuçtur. Kuşkusuz bu sigortacılar bir birlik olacaktır. Bu birliğinde standartları ve denetim mekanizması olacaktır. Burada tabi şunu da ilave etmek lazım, mesela FM Amerikan standartlarını takip eder ama, FM'in özel kendi istekleri de vardır. Yani FM bire-bir NFPA şartlarına bağlı kalmaz. Bunun nedeni nedir? FM değerlendirme yaparken, sigortalısından geri dönen istatistikleri de dikkate alır. Kendisi için riskli gördüğü şeyleri de üzerine ilave eder. Tesisat açısından bir örnek vereyim, Amerikan standartlarında, pompa emiş kollektörüne depodan bir tek bağlantı çekmeniz yeterlidir, ama FM açısından bu olaya baktığınızda bu bağlantının en az iki tane olması gerekir. Bu tür farklılıklar vardır yani sigorta şirketleri salt aynı Avrupa standartlarını kullanmazlar, kendi birikimlerini risk taşıdıklarına inandıkları noktaları da üzerine ilave ederler. Erol YAŞA: Tesisat Mühendisliği Dergisi adına geldiğiniz için hepinize teşekkür ediyorum. Umarım bu söyleşi konu ile ilgili okuyucularımıza bir nebze de olsa yararlı olmuştur. 16 TESİSAT MÜHENDİSLİĞİ / Eylül-Ekim 1998

19 {^] akale ENDÜSTRİYEL HAVA ŞARTLANDIRILMASINDA ISI GERİ KAZANIMININ UYGULANMASI* Füsun DOBA - R. T\ığrul OĞULATA ZET OEndüstriyel hava şartlandırmada amaç, mahal havasının istenen üretim ve çalışma şartlarına göre düzenlenmesidir. Endüstriyel tesislerde bazı termodinamik süreçler nedeniyle işletme içerisinde bulunan havanın özellikleri olumsuz yönde değişmektedir. Bu durumda sözkonusu ortamda belirli sıcaklık ve nem durumuna sahip, toz ve kimyevi maddelerin olumsuz etkilelerinderi arındırılmış yeterli temiz havanın bulundurulması gerekmektedir. Genel olarak dış ortamdan alınacak temiz akışkanın, Füsun DOBA 1972'de K.Maraş'ta doğdu. 1'992'de Çukurova Üniversitesi Mühendislik-Mimarlık Fakültesi istenilen mahal şartları- Makina Mühendisliği Bölümü'nü bitirdi. na ulaşabilmesi için ek bir 1993 yılında Makina Mühendisliği Bölümünde Araştırma Görevlisi olarak göreve koşullandırma gerekmektedir. Bu ise sisteme ek bir enerji yükü getirmektedir. Bunun yerine bir ısı geri kazanım başladı. Bir süre Adana Meslek Yüksekokulu Iklimlendirme-Soğutma Programı'nda Öğretim sistemi ile atık ısının Görevlisi olarak görev yaptı yılında yeniden kullanılarak büyük Yüksek Lisansını tamamladı. Halen aynı üniversitenin Tekstil Mühendisliği Bölümü'nde oranda enerji tasarrufunun sağlanması yoluna gidilmelidir. Öğretim Görevlisi olarak çalışmaktadır. Bu amaçla çalışmada düşük sıcaklık uygulamalarında, endüstriyel kullanım- R. Tuğrul OĞULATA larda verimli bir şekilde çalışacağı 1963 yılında Tarsus'ta doğdu yılında düşünülen levhalı tip bir ısı değiştirgecinin, laboratuvar Çukurova Üniversitesi Mühendislik-Mimarlık Fakültesi Makina Mühendisliği Bölümü'nden şartlarında tasarı- mezun oldu yılında Doktor, 1994 yılında mı ve imalatı yapılmış ve da Termodinamik Anabilim Dalı nda Doçent sözkonusu ısı değiştirgecinde elde edilen deneysel sonuçlar unvanını aldı. Halen Çukurova Üniversitesi sunularak gerekli yo- Tekstil Mühendisliği Bölümü'nde Öğretim rumlar yapılmıştır. Üyesi olarak çalışmaktadır. GİRİŞ Bir mahalin sıcaklığının, neminin, temizlik ve hava hareketinin insan sağlık ve konforuna veya yapılan endüstriyel işleme en uygun seviyelerde tutulabilmesi için sözkonusu ortamdaki havanın iklimlendirilmesine "hava şartlandırma" denilmektedir. Endüstriyel hava şartlandırma ise ham maddeden mamul aşamasına kadar olan süreç içerisinde, konfor ve çalışma koşullarının işletme açısından iyileştirilmesine yönelik iklimlendirme uygulamalarıdır. Sıcaklık, nem, filtreleme ve hava hareketi gözönüne alındığında, endüstriyel hava şartlandımada daha çok ekonomik faktörler ön plana çıkmaktadır. Ekonomik faktörlerin ön palanda tutulması, özellikle üretime yönelik işletmelerde ilk yatırım ve işletme masraflarının minimum düzeyde tutulmasını zorunlu kılmaktadır. Bilindiği gibi işletmelerde maliyeti artıran en önemli unsur enerjidir. Ülkemiz gibi gelişmekte olan ülkelerde enerji ihtiyacı sürekli ve hızlı bir şekilde artış göstermektedir. İleriye dönük enerji ihtiyacımız gözönünde bulundurulduğunda enerji açısından dışa bağımlılığın artması beklenen bir durumdur. Ülkemizde enerji talebinin yerli üretimle karşılanması 2000 yılı için % 44, 2005 yılı için % 42, TESİSAT MÜHENDİSLİĞİ / Eylül-Ekim

20 2010 yılı içinse % 38 olarak tespit edilmiştir[l]. Toplam enerji tüketimimizin ise yaklaşık % 4O'ı endüstriyel tesislerde oluşmaktadır. Enerji kaynaklarının durumu gözönünde alındığında özellikle endüstriyel işletmelerde enerji tasarrufunun ne kadar önemli olduğu açıktır. Endüstriyel tesislerde büyük oranda kaybolan enerjinin kullanılabilir duruma getirilmesi ve sisteme yeniden kazandırılması, üzerinde dikkatle durulması gereken bir konudur. Bilindiği gibi birçok endüstriyel tesiste ısı enerjisi kaybı olmakta, herhangi bir işlem sonucu ortaya çıkan atık ısı genel olarak tekrar kullanılmadan dış ortama atılmaktadır. Dış ortamdan alınacak temiz akışkanın işletmede istenen şartlara ulaşabilmesi için ek bir şartlandıra gerekmekte, bu ise sisteme ek bir enerji yükü getirmektedir. Sistemden atılan ısının bir ısı geri kazanım sistemi vasıtasıyla yeniden kullanılarak enerji maliyetinin düşürülmesi, enerji tasarrufu açısından önemli bir olaydır. Isı geri kazanım sistemlerinin uygulamasının kolay ve geri ödeme sürelerinin az olması nedeniyle, ülkemiz tekstil endüstrisinde, ilaç, gıda, kimya endüstrilerinde, endüstriyel binaların iklimlendirilmesi vb. alanlarda kullanılmasıyla işletme masrafları azalacak ve enerji tasarrufu etkin bir şekilde başarıya ulaşacaktır. BİLDİRİDE YERALAN ANA BAŞLIKLAR - Konunun Önemi - Kullanılan-Uygulanan Sistemler - Projelendirme İçin Tasarım Parametreleri - Endüstriyel Hava Şartlandırmada Bir Isı Geri Kazanım Sistemi Uygulaması - Sistemin Avantajları - Sonuç - Kaynaklar KONUNUN ÖNEMİ Bilindiği gibi ülkemizde, gelişmiş ülkelere göre birim katmadeğer başına yüksek miktarda enerji kullanılmakta ve enerjinin bu şekilde verimsiz ve yoğun kullanımı bu alanda büyük bir tasarruf potansiyelinin uygulanmasını zorunlu kılmaktadır. Enerji tasarrufu ile hem kısıtlı doğal kaynaklar korunabilmekte hem de çevreye ve doğaya verilecek zarar minimuma indirilebilmektedir. Enerji tasarrufu ile sanayide birim ürün başına enerji girdisi azalırken üretim maliyeti düşecek ve ulusal sanayinin dış pazardaki rekabet gücü yükselecektir. İthal enerji girdilerine olan talep ve buna paralel olarak ithalat için gerekli olan döviz ihtiyacı da azalacaktır[2]. Günümüzde birçok ülkede endüstriyel enerji tüketiminin yaklaşık % 26'sı sıcak gazlar ve sıvılar şeklinde kaybolmaktadır. Tüketilen toplam enerjinin yarıya yakın bir bölümü 100 C'nin altındaki düşük sıcaklık uygulamalarında kullanılmaktadır. Düşük sıcaklıktaki ısı yüklerinin uygulanan prosesler sonucu atılan ısı ile karşılanması enerji ve işletme ekonomisi yönünden önemlidir. Endüstride atık akışkanların kolay ve ekonomik yoldan temizlenemediği durumlarda atık ısı geri kazanım sistemlerinin kurulması lüzumlu hale gelir. Bilindiği gibi ısıtma soğutma, iklimlendiıme vb. sıcaklık uygulamalarında proses sonucu sistemden dışarıya ortam sıcaklığında akışkan atılmakta ve bu durumda önemli miktarda enerji de kaybolmaktadır. Sözkonusu kayıp enerjinin ekonomik olarak geri kazanılabilmesi, devreye katılacak bir ısı geri kazanım sistemi ile mümkün olabilmektedir. Isı geri kazanını ekipmanları için yapılacak yatırımların enerji fiyallannın bugünkü durumu gözönünde tutulduğunda geri ödeme süreleriyle tasarrufa yönelik uygulamaların en uygunu olacağı kabul edilebilir bir gerçektir. Bugün kurutucularda, fırınlarda (ergitme fırınları, tavlama fırınları vb.) buhar kazanlarında, gaz türbinlerinde yüzme havuzlarında tekstil endüstrisinde tarımsal ürünlerin depolanmasında endüstriyel tesislerin konfor ve çalışma koşullarının iyileştirilmesi ve hammaddeden üretim aşamasına kadar olan süreçlerde ilk yatırım ve işletme giderlerinin azaltılmasına yönelik olarak birçok alanda ısı geri kazanım kullanılmaktadır. KULLANILAN-UYGULANAN SİSTEMLER Isı geri kazanımı genel olarak, kullanılan ve dış ortama atılmak zorunda olunan enerjinin bir bölümünün uygulanan çeşitli düzenlemelerle tekrar faydalanılabilir hale getirilmesidir. Atık ısının türüne göre ısı geri kazanımı iki grupta incelenebilir. - Sıvılardan ısı geri kazanımı - Gazlardan ısı geri kazanımı Sıvılardan Isı Geri Kazanımı Endüstriyel tesislerde sıvılardan ısı transfer etmek amacıyla en yaygın kullanılan ekipmanlar ısı değiştirgeçleridir. Farklı sıcaklıklardaki iki akışkan arasında ısı transferini sağlayan ısı değiştirgeçlerinde, sıcak akışkan soğuk akışkana ısısını transfer etmekte ve genel olarak karışmayı önlemek için iki akışkan birbirinden ayrı tutulmaktadır. Plakalı ve borulu ısı değiştirgeçleri, sıvılardan ısı geri kazanımı için en 3 aygın kullanılan ısı değiştirgeçleridir. Plaka Tipi Isı Değiştirgeçleri (Levhalı Isı Değiştirgeçleri) Plaka tipi ısı değiştirgeçleri, birbirine paralel olarak sıralanmış ve contalarla ayrılmış ince metal levhalardan oluşmaktadır. Plakalar arasındaki kanallardan ısıtan ve ısıtılan akışkanlar ters yönde hareket ederler. Sıcak akışkan alt kanallardan birinden girerek yukarı- 18 TESİSAT MÜHENDİSLİĞİ / Eylül-Ekim 1998

21 Sekili: Plakalı Isı Değiştirgeci ya doğru ilerlerken, soğuk akışkan üstteki bir kanaldan geçerek sıcak plakalann arasında aşağı doğru hareket etmektedir, şekil 1. Plaka tipi ısı değiştirgeçlerinin, buharlaştırıcı üniteler ve pastörizasyon üniteleri gibi atık ısı geri kazanımı amacıyla kullanıldığı endüstriyel uygulamalar mevcuttur[3]. Borulu Isı Değiştirgeçleri Borulu ısı değiştirgeçlerinde dikdörtgen eliptik ve çoğunlukla daire kesitli borular kullanılmaktadır. Boru çaplarının, uzunluklarının v» diziliş şekillerinin değiştirilebilmesi nedeniyle projelendirmede esneklik mevcuttur. Çift borulu ve gövde borulu ısı değiştirgeçleri, borulu ısı değiştirgeçlerine örnek olarak verilebilir. Çift borulu ısı değiştirgeçlerinde borular genellikle aynı eksenli olup, akışkanlardan biri boru içinden akarken diğer akışkan boruların dışından akmaktadır. Gövde borulu ısı değiştirgeçleri ise silindirik bir gövde içine yerleştirilen boru demetinden oluşmakta, akışkanlardan biri boru içinden diğeri gövde içinden akmaktadır^]. Şekil 2'de tek geçişli borulu ısı değiştirgeçleri görülmektedir. Bu tip ısı değiştirgeçlerinde akışkanların ısı değiştirgecinde kalış süreleri kısa olduğundan ısı transferi düşüktür. Akışkanların ısı değiştirgecinde bir kaç kez dolaşması sağlanarak ısı transferinin iyileştirilmesi temin edilebilmektedir. Tablo 1 'de plaka tipi ve borulu ısı değiştirgeçlerinin karakteristikleri verilmiştir. a ) Karşıt akış b ) E} yönlü akı; r 1 Şekil 2: Tek Geçişli Isı Değiştirgeci TESİSAT MÜHENDİSLİĞİ / Eylül-Ekim

22 Tablo 1. Isı Değiştirgeci Karakteristikleri [3] Performans Geri Kazanım Verimi (%) Birim Hacim Başına Isıtma Yükü (W/m7 C) Isı Transferi/ Basınç Düşmesi (W/N C) Paslanmaz Çelik Plaka Tip Isı Değiştirgeci Borulu Tip Isı Değiştirgeci Gazlardan Isı Geri Kazanımı Endüstride atık gazlardan ısı geri kazanımı amacıyla kullanılan ısı değiştirgeçlerinin enerji tasarrufuna önemli ölçüde katkısı bulunmaktadır. Gazlardan ısı geri kazanımı amacıyla kullanılan ısı değiştirgeçleri genel olarak, - Isı borulu ısı değiştirgeçleri - Döner tip ısı değiştirgeçleri (Isı tekerleği) - Isı pompalan - Serpantinli ısı değiştirgeçleri - Levhalı ısı değiştirgeçleri şeklinde sınıflandırılabilmektedir. 60 Isı Borulu Isı Değiştirgeçleri Isı borulu ısı değiştirgeçleri pasif enerji geri kazanım ekipmanlarıdır. Isı borulu ısı değiştirgeçlerinin hareketli parçaları yoktur, bağımsız olarak çalışırlar ve ısının süper iletkeni olarak görev yaparlar. Bir ısı borusu, içi uygun bir akışkanla doldurulmuş, sızdırmazlığı sağlanmış kılcal yapıda bir fitil bulunan kapalı bir borudur. Borunun bir ucuna uygulanan ısıl enerji, çalışma akışkanını diğer uçta buharlaştırmaktadır. Buharlaşan akışkan borunun diğer tarafına (soğuk hava akımı tarafına) hareket ederek yoğuşmaktadir. Yoğuşan akışkan yeniden kullanılmak üzere tekrar buharlaştırıcı bölümüne dönmekte ve çevrim bu şekilde devam etmektedir. Basit olarak ısı borusu, boru uçları arasındaki sıcaklık farkının yarattığı itici güçle bir yoğuşma/buharlaşma sistemi olarak çalışmaktadır[5]. Şekil 3'te şematik olarak bir ısı borusunun çalışma prensibi görülmektedir. Isı borusu ile sıcak havadan duyulur enerji, ısı değiştirgecinin bir tarafından diğer tarafına transfer edilebilmektedir. Isı borulu ısı değiştirgeçlerinde maksimum verim, ters akış prensibiyle sağlanmakla olup % 60 dolaylarında duyulur ısı etkinliğine ulaşılabilmektedir. Genel olarak egzos sıcaklığının 260 C'nin altında olan uygulamaları için boru ve kanatçıkların imalinde alüminyum malzeme kullanılmakta, korozyon ve kirliliğin problem olduğu uygulamalarda ise maliyeti alüminyumdan fazla olmasına rağmen bakır üniteler tercih edilmektedir. Sıcaklığın 260 C"yi aştığı uygulamalar için boru ve kanatçıklar, yüksek sıcaklıklara daha dayanıklı olması dolayısıyla çelikten imal edilmekte ve kanatçıkların paslanmasını önlemek amacıyla özel kaplama teknikleri kullanılmaktadır[5]. Isı borulu ısı değiştirgeçlerinin kullanıldığı endüstriyel uygulamalar - Proses atık ısısının geri kazanımı - İklimlendirme sistemlerinden ısı geri kazanımı - Yanma havası ön ısıtması şeklinde sıralanabilmektedir. Döner Tip Isı Değiştirgeçleri (Isı Tekerleği) Döner tip ısı değiştirgeçleri, ısının depolanarak Isı Çıkışı îîîîîî Sıvı Geri Dönüşü unu Isı Girişi Yoğuşturucu Bölüm Buharlaştırıcı Bölüm IIIIIİ Isı Çıkışı Sıvı Geri Dönüşü Isı Girişi Şekil 3: İsı Borusu 20 TESİSAT MÜHENDİSLİĞİ / Eylül-Ekim 1998

23 transfer edildiği ısı değiştirgeçleridir. Döner tip ısı değiştirgeci içindeki ısı, matris (ısı transfer kütlesi) adı verilen gözenekli elemanlarda depolanmakta ve bunun aracılığıyla transfer edilmektedir. Sıcak ve soğuk akışkanların aynı kanallardan ardışık olarak geçtiği döner ısı değiştirgeçlerinde, sıcak akışkan bir kanaldan geçerken ısısı kanal duvarlarına transfer edilmekte ve böylece sıcak akışkanın enerjisi matriste depolanmaktadır. Daha sonra aynı kanaldan soğuk akışkan geçerek matriste depolanan ısı enerjisi, soğuk akışkana transfer edilmektedir. Döner ısı değiştirgeçlerinde matris bir rotor içerisine paketlenmiş olup, ısı değiştirgecinin ısı transfer yüzeylerini ve akış kanallarını oluşturan bu yapı ısı tekerleği olarak da bilinmektedir[6]. Döner ısı değiştirgeçlerinde hız birçok ısı geri kazanım uygulamalarında m/s'dir. Hızın düşük olması, basınç düşümünün az, etkinliğin yüksek ve işletme maliyetinin daha az olmasını sağlamaktadır. Ancak bu durum gerek tesis masrafı gerekse kapladığı alan bakımından daha büyük boyutta ısı değiştirgecini zorunlu kılmaktadır. Duyulur ve toplam ısı transferi bakımından ısı değiştirgecinin etkinliği % dolaylarındadır. Döner ısı değiştirgeçlerinde kasa, rotor ve yapı malzemesi olarak genellikle alüminyum ve çelik kullanılmaktadır[5]. Toplam ısı transferini sağlamak amacıyla higroskopik maddeli döner ısı değiştirgeçleri geliştirilmiştir. Bu tip ısı değiştirgeçleri, diğerlerine göre % civarında daha fazla ısı transfer edebilmektedir. Higroskopik maddeli döner ısı değiştirgeçleri gizli ısı transferiyle özellikle nemlendirmeli veya soğutmalı iklimlendirme sistemlerinde tavsiye edilmekte ve ısı geri kazanımıyla kendini kısa sürede amorti edebilmektedir. Higroskopik maddeli ısı değiştirgeçlerinin _r Şekil 4: Çıkış û Sıcak Gaz Girişi û Soğuk Hava Girişi Ç,k, 5 Döner Matris Döner Isı Değiştirgeci Çalışma Prensibi maliyeti diğerlerine göre daha yüksektir m'/h ve daha fazla hava ihtiyacı olan büyük tesislerde higroskobik ısı değiştirgeci, ilk yatırım maliyeti dahil ucuza mal olmaktadır[7]. Şekil 4'te döner ısı değiştirgecinin çalışma prensibi görülmektedir. Evaporatör Kondenser 1». J. 1 Şekil 5: Isı Pompalı Isı Değiştirgeci TESİSAT MÜHENDİSLİĞİ /Eylül-Ekim

24 Isı Pompası Isı pompası ısıyı düşük sıcaklıktan yüksek sıcaklığa transfer eden ekipmanlardır. Isı pompalı sistemlerin çalışma prensibi soğutma cihazlarıyla aynı olup sistem, kompresör, kondenser, evaporatör genleşme vanası ve buharlaşma sıcaklığı düşük bir çalışma akışkanından oluşmaktadır. Buharlaştırıcı bölümü düşük sıcaklıktaki ısısı geri kazanılmak istenen atık ısı kaynağına yerleştirilir. Söz konusu sistemlerde evaporatör sıvı dönüşümü yüzeysel kuvvetler yardımıyla olmakta ve evaporatörle kondenser arasında yükseklik farkı bulunma zorunluluğu bulunmamaktadır[8]. Isı pompaları ticari ısıtma sistemlerinde, endüstriyel ısıtma sistemlerinde mamul maddelerin kurutulmasında, basınçlı hava kurutulmasında büyük ölçüde kullanılmaktadır. Şekil 5'te ısı pompalı sistem görülmektedir. Serpantinli Isı Değiştirgeci Taze ve atık havanın geçtiği iki serpantin arasında pompa ile bunlar içerisinde ısı taşımak amacıyla dolaşan akışkandan oluşan bir sistemdir. Serpantinli ısı geri kazanım sisteminde, sıcak atık havanın ısısı ısı taşıyıcı akışkana aktarılmakta ve ısı değiştirgecine pompalanmaktadır. Isı taşıyıcı akışkan ısısını soğuk havaya vermekte ve sıcak akışkan tarafına dönmektedir. Serpantinli ısı değiştirgeçleri ile sadece duyurulur enerji transferi gerçekleşmekte olup, ısıtma, havalandırma, iklimlendirme ve düşük sıcaklık proses ısı geri kazanımı alanlarında kullanılmaktadır[3]. En önemli avantajı alınan ve atılan havanın birbirinden farklı noktalarda bulunmaları durumunda da kullamlabilmesidir. Bu sistemlerde ısı değiştirgeçlerinin yapımı kolay ve bağlantı boruları az yer kaplamakta, kurulması ise hava kanallarına oranla daha ucuz olmaktadır. Ancak verimi % 40 dolaylarındadn[9]. Şekil 6'da serpantinli sisteme örnek verilmiştir. Levhalı Isı Değiştirgeçleri Levhalı ısı değiştirgeçlerinde sistemden atılan ve sisteme alınan akışkan birbirine değmeyen bitişik yüzeylerden geçmekte ve bu esnada ısı transferi gerçekleşmektedir. Bu tip ısı değiştirgeçlerinde, ısı direkt olarak soğuk hava akımı ile sıcak hava akımı arasında transfer edilmektedir. Levhalı ısı değiştirgeçleri genel olarak çapraz akış sağlayacak şekilde imal edilirler. Herhangi bir işlem sonucu üretilen sıcak atık akışkan ısı değiştirgecinin bir yöndeki kanallarından geçerken ısısını kanal duvarlarına aktarmakta ve aktarılan ısı diğer yöndeki (çapraz) kanallardan geçen soğuk akışkana transfer edilerek atık havanın ısıl yükünden yararlanılmış olunmaktadır, şekil 7. Aynı prensiple soğuk atık havanın ısı değiştirgecinin kanallarından geçerken, soğutulmak istenen sıcak ve temiz havadan kanalları birbirinden ayıran yüzey yardımıyla ısı transfer edilmekte ve sıcaklığı yükselerek ısı değiştirgecini terk etmektedir[10]. Levhalı ısı değiştirgeçlerinde ısı transfer elemanı olarak kullanılan malzeme, kağıt, cam, seramik ve metaller olmak üzere çok çeşitli olabilmektedir. Çok yüksek sıcaklıktaki atık gazlardan yararlanılmak istenildiğinde seramik malzemeler tercih edilmektedir. Yoğuşma ihtimalinin olabileceği yerlerde ince plastikler, kirli ve korozyon yapıcı atık gazların kullanıldığı yerlerde de cam malzemeler, düşük maliyetli uygun çözümler olarak kullanılabilmektedir. Sıcaklığın 200 C'yi geçmesi durumunda ise çelik alaşımlar kullanılmaktadır[ll]. Atık Hava Giriş Taze Hava Çıkış (Isıtılmış Hava) Sıcak Akım Soğuk Akım Çıkış Taze Hava Giriş Şekil 6: Serpantinli Isı Geri Kazanım Sistemi 22 TESİSAT MÜHENDİSLİĞİ / Eylül-Ekim 1998

25 Levhah ısı değiştirgeçlerinde levhalar çoğunlukla küp biçimli çerçeve içerisine yerleştirilirler. Levha aralıkları mm arasında tasarım ve uygulama yerine göre değişiklik gösterebilmektedir. Bu tip ısı değiştirgeçlerinin en önemli avantajları - Enerjinin taşındığı ek bir akışkan gerektirmemesi - Temiz ve atık akışkanların birbirine karışmaması - Mekanik hiçbir parçasının bulunmaması - Bakımlarının kolay olmasıdır. Bu sayede % 60 dolaylarında ısı geri kazanımı sağlanabilmektedir^]. Levhah ısı değiştirgeçlerinin çok farklı şekilde ağırlık, boyut ve akış düzenlerine göre tasarımı yapılabilmektedir. Genellikle modüler yapıda olup modül kapasiteleri mvs ve uygulama yerine göre 50 mvs'ye düzenlenebilmektedir. Levhah ısı değiştirgeçleri uygulamada sadece levahadan oluşan ısı değiştirgeçleri ve kanatlı-levhalı ısı değiştirgeçleri olarak gruplandırılabilmektedir. Sadece levhadan oluşan ısı değiştirgeçlerinde yüksek duyulur ısı geri kazanımı sağlanabilmekte ve duyulur ısı etkinliği % dolaylarında olmaktadır. Kanatlı-levhalı ısı değiştirgeçlerinde ise duyulur ısı etkinliğinde % değerlerine ulaşılmaktadır[5]. Levhah ısı değiştirgeçlerinin başlıca uygulama alanları: - Isıtma ve havalandırma sistemlerinde ısı geri kazanımı - Yüzme havuzlarının havalandırması So. çık. - Yakma havasının ön ısıtması - Buhar kazanlarının baca gazlarından ısı geri kazanımı - Gaz türbinlerinin baca gazlarından ısı geri kazanımı şeklinde sıralanabilmektedir. PROJELENDİRME İÇİN TASARIM PARAMETRELERİ Atık ısı geri kazanım sistemlerinin kurulmasında temel problemi ısı değiştirgeci tasarımı oluşturmaktadır. Isı değiştirgeci tasarımına ilk yatırım masrafı, işletme masrafı ve minimum hacim gibi kriterler doğrudan etki etmektedir. Isı değiştirgeçlerinin tasarımında Termodinamiğin 1. ve 2. Kanununa dayanan çeşitli yöntemler bulunmaktadır. Bu yöntemlerden birinci kanuna dayanan yöntemler logaritmik ortalama sıcaklık farkı (LMTD) ve etkinlik-ısı transfer birimi (e-n tu ) yöntemleridir. Logaritmik ortalama sıcaklık farkı yöntemi ile akışkanların kütle debileri, akışkanların giriş ve çıkış sıcaklıkları belirli olup LMTD'nin kullanılmasıyla ısı değiştirgecinin alanı hesaplanır. Etkinlikısı transfer birimi yönteminde ise akışkanların kütle debileri, giriş sıcaklıkları, ısı değiştirgecinin tipi belirli olup ısı transfer birimi kullanılarak akışkanların ısı değiştirgecinden çıkış sıcaklıkları ve sıcak akışkandan soğuk akışkana geçen ısı miktarı hesaplanır[6]. Kays ve London[6] tarafından verilen diyagramlarla ısı değiştirgecinin türüne göre etkinlik tespit edilebilmektedir. Termodinamiğin II. Kanununa dayanan yöntem ise ısı değiştirgecinin tersinmezliğini gözönüne alarak uygulanan bir yöntemdir. Bu yöntemle ısı değiştirgecinin tersinmezliği belirlenerek tasarım yapılmaktadır. Minimum entropi üretimi olarak da bilinen bu metodla sadece ilk yatırım masrafları gözönüne alınmakta ve işletme masrafları dikkate alınmamaktadır. Bu metodla ilgili olarak yapılmış çalışmalar Bejan[12], Eğrican[13] ve Oğulata, Doba[14]'te mevcuttur. Laboratuvar şartlarında tasarımı ve imalatı yapılan levhah ısı değiştirgeci termodinamiğin I. Kanununa göre tasarlanmış olup tablo 2'de tasarlanan levhah ısı değiştirgecinin parametreleri verilmiştir. Şekil 7: Levhah Isı Değiştirgeci Tablo 2'de yer alan tasarım parametlerine göre ısı değiştirgecinin verimi % 70 dolaylarında tespit edilmiştir. Levhah ısı değiştirgeçleri çeşitli firmalar tarafın- Tablo 2. Tasarımı Yapılan Levhah Isı Değiştirgeci ile ilgili Değerler[10] Temiz hava giriş sıcaklığı ( C) Atık hava giriş sıcaklığı ( C) Temiz hava çıkış sıcaklığı ( C) Atık hava çıkış sıcaklığı (*C) Üçgen profilin boyutu (mm) Levha kalınlığı (mm) Kenar uzunluğu (m) Basınç kaybı mmss) TESİSAT MÜHENDİSLİĞİ / Eylül-Ekim

26 dan üretilmekte olup % 80'lere varan etkinlikleriyle havalandırma sistemlerinde, yüzme havuzlarında, yakma havasının ön ısıtmasında geniş kullanım alanı bulmuştur. 20 OOOmVh hava debisi olan sistemlerde rahatlıkla kullanılabilmektedir. Bu konuda çeşitli üretici firma kataloglarından detaylı bilgi temin edilebilir. ENDÜSTRİYEL HAVA ŞARTLANDIRMADA BİR ISI GERİ KAZANIM SİSTEMİ UYGULAMASI Endüstriyel hava şartlandırılmasında ısı geri kazanımının sağlanabilmesi amacıyla değişik tiplerde ısı geri kazanım sistemleri kullanılmaktadır. Uygulamada sık görülen ısı geri kazanım sistemlerinden biri laboratuvar şartlarında tasarımı ve imalatı yapılarak lest edilmiştir. Söz konusu ısı değiştirgeci levhalı tip ısı değiştirgeci olup, ısı transfer elemanı (matris malzemesi) alüminyum olarak seçilmiştir. Korozyon direnci, imalat kolaylığı, ısı transferinin iyi olması, yanmama, dayanıklılık ve maliyet uygunluğu alüminyumun tercih edilme nedenlerinden bazılarıdır. Isı transfer kütlesi (matris), ısı transfer yüzeyini artırmak ve imalat kolaylığı nedeniyle ikizkenar üçgen profili olarak düşünülmüştür, şekil 8. İkizkenar üçgenin taban uzunluğu 2a Kontrol Hacmi Şekil 8: Kanal Geometrisi o « Şekil 9: Levhaya Üçgen Profili Veren Dişli Çark 24 TESİSAT MÜHENDİSLİĞİ / Eylül-Ekim 1998

27 Tablo 3. Tasarımı Yapılan Levhalı Isı Değiştirgeci ile İlgili Değerler[10] Ölçümler 60 (C) Klape Tam Açık 70 (Q 80 (C) 60 (C) Klape Yarı Açık 70 (Q 80 (Q Tı,CC) T2.CC) T.cCC) T2c( C) V2,(mVs) Pı«CPa) P2 8 (Pa) p '"i( Pa ) P2ç(Pa) Etkinlik(%) ve kenarları 1.22a olup a= 1.7 mm olarak tasarlanmıştır[10]. İmalatı yapılan ısı değiştirgecinin ikizkenar üçgen profillerini elde edebilmek için bir dişli tertibatı düzenlenerek dişliler arasından alüminyum levhaların geçirilmesi suretiyle sözkonusu profiller elde edilmiştir. Kullanılan dişli tertibatında bulunan dişlilerin boyutları şekil 9'da verilmiştir. Üçgen profili levhalar alüminyumdan düz levhalarla birbirinden ayrılıp üst üste çarpraz akış sağlayacak şekilde küp biçimli çerçeve içerisine yerleştirilip üstten civatalarla sıkıştırılarak monte edilmiştir, şekil 7[10]. Küp çerçevenin altına sehpa yapılarak kanalların yerle temas etmesi önlenmiş ve deney düzeneğini oluşturan giriş ve çıkış hava Şekil 10: Atık ısı geri kazanım sistemi deney düzeneği TESİSAT MÜHENDİSLİĞİ / Eylül-Ekim

28 kanalları ile çerçeve arasına lastik contalar yerleştirilerek sızdırmazlık sağlanmıştır. Kanallar çerçeveye vida ile bağlanarak sökülebilir şekilde montaj sağlanmıştır[15]. İmalatı yapılan levhalı ısı değiştirgecinin etkinliğini tespit etmek amacıyla şekil 10'da görülen deney düzeneği kurulmuştur. Isı değiştirgeci bağlantılarında kullanılan giriş ve çıkış hava kanalları 0.7 mm kalınlıktaki galvanizli saçtan imal edilmiş ve kanalların birleştirilmesinde kenet tekniği kullanılmıştır. Isı değiştirgecinin temiz hava tarafındaki ilk kanalın içerisine kcal/h kapasiteli kat kaloriferinden gelen sıcak suyun dolaştığı serpantin yerleştirilmiştir. Kanal içerisinde düzgün bir hız dağılımı elde edebilmek amacıyla fan çıkışından hemen sonra ve serpantin öncesi tel elekler yerleştirilmiştir. Deney düzeneğine yerleştirilen kısma klapesi yardımıyla farklı hızlarda ölçüm yapma imkanı sağlanmıştır[16]. Kat kaloriferi su sıcaklığının 60, 70 ve 80 C değerleri için klape tam açık ve yarı açık konumdayken ısı değiştirgecine giren ve çıkan akışkanların sıcaklık ve hava hızlan ölçülmüş ve ısı değiştirgecinin etkinliği tespit edilmiştir. Deney düzeneğinde uygulanan ölçüm yöntemi[17]'de detaylı olarak açıklanmıştır. Isı değiştirgecinde üç farklı termostat ayarı için tespit edilen etkinlik değerleri ölçüm sonuçlarıyla beraber tablo 3'te görülmektedir. Tablodan görüldüğü gibi etkinlik % 70'ler civarında tespit edilmiş olup, atık hava ısı yükünün % 70'lik bir kısmının taze havaya transfer edilebileceği sonucu ortaya çıkmaktadır. SİSTEMİN AVANTAJLARI Sabit parçalardan oluşan levhalı ısı değiştirgecinde, levha tabakaları ile taze ve atık hava kanalları birbirinden sızdırmaz bir şekilde ayrılmıştır. Isı transferi, doğrudan sıcak atık hava ile soğuk taze hava akımı arasında gerçekleşmektedir. Hava akımları arasında yalnızca levhadan oluşan bir ısı transfer yüzeyi mevcuttur ve diğer ısı değiştirgeçlerindeki gibi ikincil dirençler (sıvı pompalanması, gazların yoğuşması veya buharlaşması vb.) bulunmamaktadır! 18]. Bu tip ısı değiştirgeçleri, temiz ve atık hava kanallarının birbirinden tamamen ayrı olması nedeniyle, özellikle kirli ve zararlı atık havanın kullanıldığı yerlerde oldukça önem kazanmaktadır. Hastane ve temiz oda uygulamalarında rahatlıkla kullanılabilmektedir. Her sisteme adapte edilecek boyutlara sahiptir[ll]. Çok ince alüminyum levhalardan oluşan bu sistemde, levhalar arasındaki uygun mesafe, yüksek statik basınç kayıplarına neden olmaz. Bu tip bir ısı değiştirgeci tekstil endüstrisinde özellikle kurutma sistemlerinde yaygın olarak kullanılmaktadır. Bilindiği gibi tekstil işletmelerinde tekstil mamulleri herhangi bir yaş işleme tabi tutulduktan sonra sıcak hava ile kurutulmaktadır. Kurutucudan çıkan sıcak hava çok nemli olduğu için ısı içeriği fazla olmasına rağmen tekrar kullanılamamaktadır. Nemli çıkış havasındaki ısının levhalı ısı değiştirgcciyle kurutma havasının ön ısıtmasında kullanılması önemli miktarda yakıt tasarrufu sağlayabilmektedir. Yapılan yakıt tasarrufu ile ısı değiştirgecinin masrafları bir yıldan daha az sürede geri ödenebilmektedir. Levhalı ısı değiştirgeçlerinde, sıcak ve soğuk akışkanlar sürekli aynı yönde ve farklı kanallardan aktığından özellikle atık havanın bulunduğu kanallarda hava içindeki yabancı maddelerin birikmesine neden olmaktadır. Kanal kalınlığının ısı iletim katsayısı düşük birikintilerle artması, ısı transferini olumsuz yönde etkilemektedir. Atık havanın bir filtre ile temizlenerek ısı değiştirgecine gönderilmesi ve sık sık temizliğinin yapılması, bu tip sistemlerde üzerinde dikkatle durulması gereken bir konudur. SONUÇ Düşük sıcaklık uygulamalarında; endüstriyel uygulamalarda verimli bir şekilde çalışılacağı düşünülen levhalı tip bir ısı değiştirgeci laboratuvar şartlarında tasarlanıp imalatı yapılmış ve uygun bir deney düzeneği ile verim tespiti yapılmaya çalışılmıştır. Uygulanmasının kolay ve geri ödeme süresinin az olması nedeniyle, endüstriyel tesislerin iklimlendirilmesınde, tekstil endüstrisinde, tarımsal ürünlerin kurutulmasında ve depolanmasında, vb. endüstriyel uygulamalarda bu tip ısı geri kazanım sistemlerinin kulanılmasıyla her türlü işletme masrafları azalacak ve sistem verimi yükselecektir. Bu durumda sözkonusu ısı geri kazan>m sistemlerinin sanayide daha etkin kullanılmaları teşvik edilmeli ve geliştirilmesine çalışılmalıdır. KAYNAKLAR Enerji Raporu, Dünya Enerji Konseyi Türk Milli Komitesi, Ankara Enerji Sektöründe Geleceğe Bakış: Arz, Talep ve Politikalar, TÜSİAD, Yayın No: TÜSİAD-T/ , Kasım Atık Isı Geri Kazanımı, Elektrik İşleri Etüd İdaresi Genel Müdürlüğü Yayınları, Ankara, KAYANSAYAN, N. Isı Esanjörleri (Teori ve Dizaynı), Dokuz Eylül Üniversitesi Mühendislik Mimarlık Fakültesi, Yayın No: 35, İzmir ASHRAE Handbook, New York, KAYS, W.M. and LONDON, A.L. Compact Heat Exchangers, Mc-Graw Hill, New York, YILMAZ, T. ve CİHAN, E. "Enerji Geri Kazanı- 26 TESİSAT MÜHENDİSLİĞİ / Eylül-Ekim 1998

29 mında Etkin Bir Araç: Döner Tip Rejeneratörler" Tesisat Mühendisliği Dergisi, (29-33), Aralık YILMAZ, T. "Yapılarda Isıtma Soğutma Uygulamasında Enerji Geri Kazanım Sistemleri ve Enerji Ekonomisi", II. Ulusal Tesisat Mühendisliği Kongresi, ( ), İzmir, KORUN, T. "Binalarda Atılan ve Alınan Havadan Isı ve Nem Geri Kazanım Sistemleri", Birinci Ulusal Soğutma ve İklimlendirme Sempozyumu, ( ). Adana, DOBA, F. Reküperatif Tip Eşanjörlerin Optimizasyonu ve II. Kanuna Göre Değerlendirilmesi, Ç.Ü. Fen Bilimleri Enstitüsü Yüksek Lisans Tezi, Adana, Şubat OĞULATA, R.T., DOBA, F. ve KÜÇÜK, A. "Levhalı Tip Atık Isı Geri Kazanım Sistemi", Termodiamik, Sayı 33, (67-69), Mayıs BEJ AN, A. Entropy Generation Through Heat and Fluid Flow, John Wiley & Sons, New York, EĞRİCAN, N. "Isı Değiştiricisi Tasarımında Termodinamiğin II. Kanununa Dayanan Bir Yöntem", Mühendis ve Makina, Sayı 354, Cilt 30, (10-16), OĞULATA, R.T. and DOBA, F. "Experiments and Entropy Generation Minimization Analysis of a Cross-flow Hat Exchanger", Int. J. Heat & Mass Transfer, 1997 (basımda). 15. KÜÇÜK, A. Reküperatif ve Rejeneratif Eşanjöıierde Verim Ölçümü, Ç.Ü. Fen Bilimleri Enstitüsü Yüksek Lisans Tezi, Adana, Şubat OĞULATA, R.T. ve DOBA, F. "Levhalı Tip Çapraz Akıslı Isı Değiştirgeçlerinin İncelenmesi", Ç.Ü. Mühendislik Mimarlık Fakültesi Dergisi, 1997 (basımda). 17. OĞULATA, R.T. ve DOBA, F. "Çapraz Akımlı Bir Isı Değiştirgecinin Teorik ve Deneysel Analizi", Pamukkale Üniversitesi Mühendislik Fakültesi, Mühendislik Bilimleri Dergisi, Cilt 2, Sayı 3, Denizli, GÜNGÖR, A. "Enerji Geri Kazanım Sistemleri" Tesisat Mühendisliği Dergisi, (7-20), * Bu makale III. Ulusal Tesisat Mühendisliği Kongresi, İzmir-Kasım 1997 Bildiri kitabından alınmıştır. TESİSAT MÜHENDİSLİĞİ /Eylül-Ekim

30 2 akale POLİETİLEN ESASLI ISI YALITIM MALZEMELERİNİN FİZİKSEL ÖZELLİKLERİNİN BELİRLENMESİ* Derya Burcu ÖZKAN, Abdülkadir EDREMİT, Ahmet KOYUN ZET OYalıtım malzemelerine uygulanan test metodları malzemelerin fiziksel ve kimyasal özeliklerinin farklılıklarına göre sınıflandırılır.bu yazıda yalıtım malzemeleri açısından en belirleyici iki özellik olan ısı iletkenlik katsayısı (X) tayini testi ile açık ve kapalı gözeneklerin hacim yüzdeleri tayini test metodları polietilen esaslı malzeme için ayrıntılı bir şekilde anlatılacak ve yapılan test sonuçları verilecektir. GİRİŞ Enerji darboğazına girildiği günümüzde enerjinin verimli kullanılması bir zorunluluk haline gelmiştir.bunda yalıtımın rolü büyüktür. Yalıtım malzemeleri çeşitlilik göstermekte olup kullanılacağı yere göre seçim yapılması son derece ö- nemli bir konudur. Bir başka önemli konu ise malzemelerin fiziksel özelliklerinin u- luslararası standartlara uygun bir şekilde doğru olarak tesbit edilmesidir. Buda projelendirmede doğru sonuçlara ulaşılmasını sağlayacaktır. Polietilen esaslı ısı yalıtım malzemelerinin fiziksel özeliklerinin tespiti i- çin aşağıda belirtilen test metodları kullanılmıştır. 1 ) Isı İletkenlik Katsayı- Abdulkadir EDREMİT 1973 yılında Van'da doğdu.1990 yılında lise öğrenimini İstanbul Kabataş Erkek Lisesinde tamamladı.1994 yılında Yıldız Teknik Üniversitesi Makine Mühendisliği bölümünden mezun oldu ve aynı üniversitede 1997 yılında yüksek lisansını bitirdi.halen Y.T.Ü.de doktora çalışmalarına devam etmekte ve araştırına görevlisi olarak çalışmaktadır. Derya Burcu ÖZKAN 7972 Ankara doğumludur yılında Yıldız Teknik Üniversitesi Makine Mühendisliği Bölümünü bitirmiştir yılında İmtek Makine, 1995 yılında Form A.Ş.'de makine mühendisi o- larak görev yapmıştır yılında Y.T.Ü.'nde yüksek lisansını tamamlamıştır. Halen aynı üniversitede doktora çalışmalarına devam etmekte ve araştırma görevlisi olarak görev yapmaktadır. Ahmet KOYUN 7962 yılında Akşehir' de doğdu.1979' da lise öğrenimini 1983' de A.Ü.Müh.Fak.Makina Mühendisliği bölümünü bitirdi.1986 yılında Y.T.Ü. Fen Bilimleri Enstitüsü İsı Proses Anabilimdalında yüksek lisansını 1995 yılındada aynı enstitüde doktorasını tamamladı.halen aynı üniversitede öğretim üyesi olarak görev yapmaktadır. sı Tayini Deneyi (TS 389 ) 2 ) Açık ve Kapalı Gözeneklerin Hacim Yüzdesi Tayini Deneyi ( TS 4202) 3 ) Su Buharı Geçirgenlik Tayini Deneyi (TS 1971) 4 ) Su Adsorpsiyonu Tayini Deneyi (TS 4502) 5 ) Görünür Yoğunluk Tayini Deneyi (TS 1975) 6 ) Yanma Özellikleri Tespit Deneyi (TS 6999) 7 ) Boyut Kararlılık Deneyi (TS 2251) 8 ) Basma Deneyi (TS 1696) Bu yazıda yalılım malzemeleri açısından en belirleyici iki özelik olan ısı iletkenlik katsayısı (/v)tayini testi ile kapalı gözeneklerin hacim yüzdeleri tayini test metodları ayrıntılı bir şekilde anlatılmıştır. Isı İletkenlik Katsayısı X' nın Tespiti Deneyi Isı iletkenlik katsayısı (^,)'nın tespiti iki şekilde yapılabilir. a) Boru Metodu İle Isı İletkenliği Tayini b) Isı Akış Ölçer İle Isı İletkenliğinin Tayini Boru Metodu İle Isı İletkenliğinin Tayini (TS 389) Bu standart homojen boru yalıtım malzemelerinin ı- sı iletkenliğinin tayininde kullanılmıştır. 28 TESİSAT MÜHENDİSLİĞİ / Eylül-Ekim 1998

31 Şekil 1: 1.) Muayene Borusu 2.) Isı Yalıtım Başlıktan 3.) Dataloger Isı İletkenlik Katsayısı Tespiti Deney Düzeneği 4.) Wattmetre 5.) Bilgisayar 6.) Termokupullar Muayene cihazları şu kısımlardan oluşmaktadır. Test Cihazları a) Muayene borusu b) Sıcaklık ölçme düzeni c) Isı enerjisi sağlama düzeni a) Muayene borusu:yatay durumda bakır bir boru parçası olup, bunun üzerine muayene edilecek yalıtım malzemesi uygulandı.borunun içine elektriksel olarak yalıtılmış bir elektirik direnci yerleştirildi.isıtma elemanı borunun uç kısmına kadar uzatıldı.uç kısımdaki ısı kayıplarını azaltmak için muayene borusunun uçlarına koruyucu silindirler yerleştirildi. b) Sıcaklık ölçme düzeni: Muayene numunesinin iç ve dış yüzeylerindeki sıcaklıklar termokupullar (termo element) yardımıyla ölçüldü. İç ve dış yüzeyler i- çin 6'şar adet termokupula ihtiyaç vardır.bunlar muayene borusunun ve numunesinin çevresine ve uzunluğu boyunca yerleştirildi. c) Isı enerjisi sağlama düzeni: Isı enerjisi elektrik direnci vasıtasıyla sağlandı. Sağlanan elektrik gücü bir wattmetre yardımıyla % 1 doğrulukla ölçüldü. [2] Deneyin Yapılışı Numuneler boru şeklinde (d iç /d d, s )= (25/55) mm o- lup, 1095 mm boyunda 3 adet hazırlanarak 65 C sıcaklıkta saat bekletilerek kondisyonlandı.[4] Kondisyonlama işlemi tamamlanan numune muayane borusuna sıkı bir şekilde geçirildi. Boru yüzeyine termokupulların tespit edilmesi için numune üzerine 6 adet delik açıldı. Açılan bu deliklerden termokupullar muayene borusu dış yüzeyi ile numune iç yüzeyi arasına tespit edildi. Bu işlem yapılırken arada hava boşluğu kalmamasına dikkat edildi. Delikler yine aynı malzeme ile dolduruldu ve numune dış yüzeyine 6 adet termokupul yerleştirildi. Çekilen termal fotoğrafta borunun uç kısmından ısı kaybı olmadığı görülmüştür.isı enerjisi sağlama düzeni o- larak vvattmetre kullanıldı. Numune dış yüzey ve iç yüzey sıcaklığı kararlı duruma ulaşıncaya kadar boru ısıtıldı. İki sıcaklık arasındaki farkın 10 C den fazla olmasına dikkat edildi. Sıcaklık dalgalanmasını önlemek için deneyin yapıldığı odada hava cereyanı bulunmaması, oda sıcaklığının sabit tutulması ve ortam ile numune arasındaki radyasyonla ısı transferinin minimuma indirilmesi şartlan sağlandı. Kullanılan termokupul K tipidir ve bir ucu sıcaklığı ölçülmesi istenilen yüzeye tespit edildi diğer ucu i- se dataloger cihazına bağlandı. Böylelikle dataloger cihazına gelen sıcaklık verileri buradan bilgisayara aktarıldı. Dataloger software programı vasıtası ile istenilen sıcaklıklar bilgisayar ekranından okundu. Sıcaklıklar kararlı duruma ulaşınca wattmetreden boruya veri- TESİSAT MÜHENDİSLİĞİ Eylül Ekim

32 len ısı miktarı ve bilgisayar ekranından yüzey sıcaklıkları okunarak aşağıdaki örnekteki gibi ısı iletim katsayısı hesapları yapıldı.[l] Örnek Hesaplama: = Q. ln(dd /di) A 2,. L.AT di Ç /dd 15 =25/55 mm olan boru malzeme için,, 8,5.In(55/25) = 2TC. 0,97(48,6-23,8) (1) Test Cihazı Cihaz cam boru donanımlı bir manometre düzeneğinden oluşur (Şekil 2) Deney parçası odacığı (K), vakum presi kullanılarak yerine oturtturulurken deney o- dacığının hava sızdırmazlığını sağlayacak şekilde sızdırmaz plastik bir kap kullanıldı. Odacık (K),bir genleşme balonu (N) ile birkaç damla yüzey aktif madde ve renklendirici katılmış su içeren bir manometreye (M 3 ) bağlandı. Manometre içindeki sıvı düzey depo (O) ile ayarlandı. Bu da bir şırınga ile kontrol edildi. Odacık ( K) içindeki gaz, vana (T 6 ) kullanılarak deney sırasındaki ortam basıncına getirildi. Milimetre bölüntülü bir skala (Q) manometrenin açık koluna takıldı.. Ortam sıcaklığındaki oynamalardan kaynaklanacak hatalardan kaçınmak amacıyla tüm cihaz, önce camı saydam olan ve ayrıca, deney parçalarının odacık i- çine yerleştirilebilmeleri için bir kapak (S) ile donatıldı ve içinde hava dolaşımı olmayan bir muhafaza içine yerleştirildi. (a) Odacığın (K) hacmi (Vk) ile cam boru donanımının U, işaretine kadar hacmi: 310 cm 3 (b) U, ve U 2 işaretleri arasında kalan genleşme balonu hacmi V N : 10.5 cm 3 (c) U, işaretinin manometrenin dip noktası üzerinden yüksekliği: en az 650 mm (d) Cam boru donanımının en düşük iç çapı 10 mm'dir. Açık ve Kapalı Gözenek Hacim Yüzdesi Tayini (TS 4202) Bu standart; gözenekli sert plastiklerde açık ve kapalı gözeneklerin hacim yüzdesinin tayininde kullanılır. Açık gözeneklerin görünür hacim yüzdesi deney parçasının geometrik hacim-hava girmez hacim farkının, hava girmez hacim içinde yüzdesidir. W r ile temsil edilir. Açık gözeneklerin görünür hacim yüzdesi, deney parçasının kesilmesi sırasında açılan gözeneklerin hacmini de içerir ve deney konusu gözenekli plastiğin tipine ve deney parçasının yüzey/hacim oranına bağımlılık gösterdiği görülmüştür. Boyle-Mariotte yasasına göre kapalı bir yerde tutulan gazın hacminin artması basıncının orantılı olarak düşmesine neden olur. Odacık hacmi, deney parçası varlığında ve deney parçası bulunmadan eşit olarak arttırıldığında, boş odacık için basınç düşmesi daha az olacaktır. Bu metodda önceden standart hacimleri kalibre edilen göreli basınç düşmesi dış ortama bir manometrenin skala değerlerindeki farklılığa dayanılarak tayin edilir. Açık gözeneklerin yüzdesi arttıkça bu metodla ölçülen hava girmez hacmin değeri daha küçük olduğu görülmüştür. <SH - K: Deney Parçası Odacığı S: Kapak L: Sızdırmaz Kapak T 6 : Vana M 3 : Manometre U,,U,: İşaret Çizgileri N: Genleşme Balonu W,,W 2,W ; : Sıvı O: Depo Düzeyleri Q: Skala R : Hava Dolaşımsız Muhafaza Şekil 2: Hacim genleşmesi metodu ile hava girmez hacmin tayininde kullanılan cihazın şematik gösterilişi [3] 30 TESİSAT MÜHENDİSLİĞİ / Eylül-Ekim 1998

33 0,25 n o S 0,15 y^y y* y sınç c 0 1 A ne. y ' Serileri Doğrusal (Serileri Şekil 3: Kalibrasyon grafiği Standart hacim (cm3) Deneyin Yapılışı: Cihazın Kalibrasyonu: Kalibrasyon için hacimleri belirli olan 6 adet saf a- lüminyum silindir parça kullanıldı. W,=Başlangıç manometre değeri W,=Standart hacim yokken manometrenin sağ kolunun değeri W 3 =Standart hacimler varken manometrenin sağ kolunun değeri Kalibrasyon grafiğini R basınç değişimi oranı ile bu değişimin meydana gelmesine neden olan hacimsel değişim apsis ve ordinatları oluşturdu. Basınç değişim oranı _W -W R 2 3 (2) Wı-W W, = 707mm 3 W 2 = 385mm Standart hacimler kullanılarak elde edilen W3 değerlerine göre basınç değişim oranlan hesaplandı. Standart hacim -basınç değişim oranı grafiği kalibrasyon grafiği olarak (Şekil 3) te verilmiştir. Numune boyutları <j>= 40 mm h = 80 mm silindir. Hacim V = cm 3 Basınç değişim oranlan tespiti (R) Wı ve Wı değeri sabit olup W3 değeri silindir derz dolgu fitilinin (Şekil 4)' de belirtildiği şekilde kesilmiş sonucu yapılan deneylerde tespit edildi. Şekil 4: Numune tek parça Numune iki parça Numune dört parça Derz dolgu malzemesinin kesilme düzeni Ws = 335mm W3 = 337mm W3 = 340mm Açık Gözenekli Görünür Hacim Tayini ( % ). V, Vı W r = 100 (3) V e = Geometrik hacim (cm 3 ) VI = Kapalı gözenek hacmi (cm 3 ) (kalibrasyon grafiğinden okunur) W,ı = 0,194, W fl = 0,224, W* = 0,274 Wı = 707 mm = 389mm (Yüzey / Hacim) oranlannm tespiti (r) kesilmeden TESİSAT MÜHENDİSLİĞİ / Eylül-Ekım

34 Açık gözeneklerin düzeltilmiş hacim yüzdesi grafiği 0, ,2 0, i i i j 1 0,1 0,05 j Sehle r1 ~î t^-doğrusal ;Seriler1)J 0,2 0,4 0,6 0,8 1 1,2 1.4 Geometrik yüzey/hacim oranı, r Şekil 5: Açık gözenek yüzdesi grafiği kilediği görülmüş olup yalıtım malzemelerinin kalite- sini arttırmak için bu üç değerin optimum noktasında imalat yapılmalıdır. dolayı yüzey alanları artmakta ve dolayısıyla yüzey / hacim oranı değişim göstermektedir. r. = 1,2499, n = 1,4999, n = 1,999 Açık Gözenekli Düzeltilmiş Hacim Yüzdesi Wr = f(r) r = 0 için W0 = 0.06 Kapalı Gözenekli Düzeltilmiş Hacim Yüzdesi T = 1- Wo = 0.94 KAYNAKLAR 1. EDREMİT, Abdulkadir "Yalıtım Malzemelerine Ait Fiziksel Özelliklerin Belirlenerek Ekonomi Analizlerinin Yapılması", Y.T.Ü. Yüksek Lisans Tezi, TS TS TS720 SONUÇ Polietilen esaslı ısı yalıtım malzemelerinde gözenek yüzdesi fazla olan malzemelerin yoğunluğu düşük olmaktadır.bilindiği gibi durgun havanın ısı iletim katsayısı düşüktür.bu da kapalı gözenekli ısı yalıtım malzemelerinin ısı iletim katsayısını düşürmektedir.kapalı gözenek yüzdesinin artması yoğunluğun da düşmesine neden olur.ancak kapalı gözenek oranı belli bir sınırı aştığında gözenekler içinde hava akımları başlayacak bu da doğal konveksiyona neden olacaktır.bu yazıda belirtilen deneylerle yoğunluk, kapalı gözeneklilik ve ısı iletim katsayısı (k) değerlerinin birbirini et- 32 TESİSAT MÜHENDİSLİĞİ / Eylüi-Ekim 1998

35 akale KONTROLLÜ OLARAK BİNA HAVALANDIRILMASI VE ATIK GAZ ISISINDAN YARARLANMA* Ömer Samih MERTBAŞ 1 Balıkesir Üniversitesi * ZET OBugün enerjinin yansı konutlarda ve küçük enerji kullanıcılarında tüketildiği, bunun ~ % 85'lik kısmının da bina ısıtılmasında kullanıldığı gözönünde bulundurulmalıdır. Çok yölü gelişmeler, bizi enerjinin tasarruf edilerek, mantıklı kullanımına zorlamaktadır. Bu da binalarda pencere havalandırması-infiltrasyonun sağlık, konfor açısından ideal bir çözüm olmadığını göstermektedir. Bu bakımdan enerji tasarrufu, çevre koruma ve yapının uğrayacağı zararlar hesaba katılmalıdır. Enerji tasarruflu binalar bugün artık aralık kayıpsız olarak inşaa edilmektedir. Binaların bir mekanik havalandırma düzeni ile kontrollü havalandırılması, geri kazanılan bina atık ısısı ile merkezi bir sistemde filtre edilen dış havanın ısıtılıp, binaya verilmesi optimum çözüm olarak görülmektedir. Anahtar kelimeler: İnfiltrasyon, atık ısıdan yararlanma, enerjinin geri kazanılması. ZUSAMMENFASSUNG Besonders berücksictigen, dab die Halfte des Energieverbrauches auf den sektör Haushalt und Kleinverbraucher entfallt und % 85 dieses Anteils durch Raumheizungen yerbrauch werden. Vielseitige Entvvicklungen zvvingen zur konsequenten Ausschöpfung aller Energiesparmöglichkeiten. im Zuge der energiesparenden Bauweise vverden die Wohnungen heute so fugendicht gebaut. Fensterlüftung stellt keine ideale Lösung dar, da sie vveder aus gesundlichen Gründen noch im Hinblick auf behaglichkeit, Energiesparung - Umvveltschuz und Vermeidung von Bauschaden den steigenden Anforderungen gerecht vverden kann. Schlüsselvvörter: Infiltration, Abwarmenutzung, Energierückgevvinnung. GİRİŞ Atık ısının geri kazanılması yalnız ekonomik olmayıp, artan ekolojik problemlerin sebeplerine de dayanmaktadır. Çok yönlü gelişmeler ve aynı zamanda atmosferin zararlı maddelerle yüklenmesi, bizleri mantıklı ve kararlı olarak enerji üretimi ve tüketiminde tasarruf imkanlarının araştırılmasına zorlamaktadır. Bu nedenle düşük enerji evlerinde bugünkü kullanılan teknikler ile mümkün olan en az enerji harcanmaktadır, düşük enerji evlerinde hedef, binalarda kullanılan enerjiyi oldukça düşürebilmektir. Bu bilgiler her m 2 kullanılan yüzeyde, özgül değer olarak yılda yardımcı elektrik enerjisinin 30-^90 kw-saat'a ulaşabildiğini göstermektedir. Pratik düşüncelerin değerlendirilmesi ile binalarda 60-^70 kw-saat/m 2 -yıl enerji kullanılabilmektedir. Tablo 1., 2. Buna göre bu tür binalar şu yapı tekniği şartlarını karşılamalıdırfl]. 1. Isı geçiş köprüsü olmayan konstruksiyonlar seçilmeli, 2. Yapıların nemden zarar görmesi önlenmeli ve bir sistemle kontrol edilmeli, 3. Bina havalandırma sistemlerinde ısı tasarrufu gözönünde bulundurulmalıdır. Tablo 1. Yapılarda enerji kaybının azaltılması için yapılan çalışmalar sonunda ulaşılan Km-W/m 2 K toplam ısı transfer sayısı değerleri. Dış duvarlar Pencereler Çatı ve üst kat tav. Bodrum kat tavanı Ortalama K m Eski yapılar Yeni yapılar Düşük enerji evleri TESİSAT MÜHENDİSLİĞİ / Eylfll-Ekim

36 Tablo m 2 kullanım alanlı müstakil bir konutun, kw-saat/m 2 -yıl olarak enerji gereksinimi. Parantez içi değerler m 2 kullanım alanı başına litre akaryakıt/yıl ve m 3 gaz yakıt/yıl 'dır. Kontrolsuz pencere/ aralık havalandırması (13-18) Özel ısı izalasyonu (mekanik havai andırmasız) (8-12) Düşük enerji evleri (mekanik havalandırmalı) (5-9) Bu nedenlerle kapalı mekanların sabit bir sıcaklıkta tutulabilmesi için izolasyona büyük önem verilmelidir. Özellikle pencerelerden olan ısı kayıplarında tek pencere ile 12 fnm aralıklı çift pencere karşılaştırmasında, ısı kaybının yaklaşık yarılandığı görülmektedir. Cam sayısını artırarak, arasına soy gaz doldurulması ile normal yalıtılmış cama göre ısı geçiş sayısı yaklaşık yarılanmakta ve tek cama göre 1/4 daha iyileştirilmiş olmaktadır. Sonuçta ısı geçiş sayısı 1,3 W/m"K'e ulaşmaktadır. Aşağıda tarifi yapılan kontrollü merkezi ısıtma-havalandırma sisteminin tek daireli bir binada kullanılması ile [1,2], Isıl kayıpları 10 W/m 2 Havalandırma için ısı gereksinimi Atık havanın ısısını geri kazanma İç ısı kaynaklan 10 W/m 2 25 W/m 2 15 W/m 2 Gerekli olan efektif toplam ısı gereksinimi 10 W/m 2 olmaktadır. Bu düşüncelerden elde edilen mantıksal sonuç, ısı enerjisinin temini ile birlikte tasarruflu kullanılmasıdır. Misal olarak 150 m 2 kullanım alanlı tek daireli bir binada, ısıtma için gerekli ısı enerjisi 1.5 kw'dan 1350 kullanım saati için yılda 2025 kw-saat'i bulmaktadır. Bu gerçekleştirilmesi mümkün olmayan Havalandırma ısı kaybı TD - Tek daireli ÇD - Çok daireli Transmisyon ısı kaybı TD ÇD TD ÇD TD ÇD Eski evler Bugünkü evler Düşük enerji evleri Şekil 1: Isı kayıplarına karşı yapılarda olan gelişme bir hesap olarak görülse de, düşük enerji evleri böyle bir ısı gereksinimi sınırına inmemektedir. Buradan ortalama 3000 kw-saat/yıl, sıcak su hazırlanmasında oldukça iyi bir değer olduğu görülmektedir. Şekil 1. Isı koruma düzenlemeleri ile pencere ve kapıların arahk oymalarında düzeltmeler yapılarak, tabii aralık havalandırmasının önüne geçilip, aralık kayıpları kontrol altına alınabilmelidir[3]. Pencerelerin maksimum aralık geçirme sayılan, 2 kata kadar korunmalı olması halinde a= 2.0 m7(hm) 2 kattan daha fazla korunmalı olması halinde a= 1.0 mv(hm)'dir. Bugünkü bilinen pencere aralık geçirme sayıları 0.1'den daha az olmak zorundadır. Pencere açarak günlük havalandırma yeterli değilse, aralık sıkılığı önemli sağlık ve fiziksel yapı problemleri meydana getirir. Havalandırma ısı kayıplarının önlenmesinde karşılaşılan zorluklardan biri, mekanlardan yararlanan insanlann sağlık koşullarının yükseltilmesidir. Bu bakımdan doğal aralık havalandırması gerekli, yeterli ve emniyetli hava değişimini sağlamalıdır, bu halde de orantısız yüksek enerji kayıpları meydana gelir Şekil 2., Şekil 3. Bu nedenlerle her durumda, havalandırma ile olan ısı kayıplan önemle ele alınmalıdır[4]. Hacim havasının daha az zararlı madde ve nem değerine düşürülmesi için en azından 0.5 oranında dış hava ile sürekli olarak karıştınlmalıdır. Mesela her bir şahıs için oturma mekanlarına 17 mvsaat dış hava verilmesi gereklidir. İnsanların oturma mekanlarında çıkardığı CO 2 miktarının hijyenik sınır değerinin hacımsal olarak % 0.15'in altında tutulması için bu değer, insan vücudunun aktivitesine göre 40 m'/saat'ın üstüne de çıkar. Fakat yapı malzemeleri, mobilya ve diğer düzenleme meteryalleri, temizlik ve bakım malzemeleri de önemli miktarda hava kirlenmesine katılmakta- Qt, Ql Şekil 2: < / 0002 y M / 4000 / / yi Qh (kj/kg) I D D Transmisyon ve havalandırma ısı i ayıpları 34 TESİSAT MÜHENDİSLİĞİ / Eylül-Ekim 1998

37 I3UUU g r ~ 7500 y Dış sıcaklık -10 C 17 C 20 C Hacim sıcaklığı O A ü 1 1 ii 1 o m o! 1 Qh (U/h) 1! '! 1! ' Toplam ısı kaybı = (transmisyon + havalandırma) ısı kaybı dır[5] Şekil 4. Basit camlanmış pencere yapısı ile pencere aralığından olan alışveriş, yalnız ısı kayıpları için olmayıp, nemin binadan problemsiz olarak uzaklaştırılması ile de fonksiyonunu yerine getirmektedir. Düşük sıcaklıkta cam yüzeyinde yoğuşan mekan nemi pencere çerçevesinden dışarı alınmakta ve doğal hava değişimine uygun olarak bilinen miktardan daha fazla artmamaktadır. Pencere destekleri, tavan ve duvar köşeleri gibi yapı konstruksiyonuna bağlı ısı yığılmasının olduğu yerlerdeki ısı köprüsünde, düşük yüzey sıcaklıklarının meydana geldiği noktalarda mekan nemi kondanse olarak, zamanla duvara zarar vermekte ve mekan havasında ağırlaşma meydana gelmektedir, Şekil 5. Düşük sıcaklık nedeni ile nem bölgesi genişleyecek zarar sınırları artacaktır. Çünkü nem geçiren duvarın ısı izolasyonu değeri de düşmekte ve bozulmaktadır. Bu bölgede sadece nemin yoğuşması söz konusu olmayıp, alerjik rahatsızlıkların nedeni olan küf ve C0 2 Konsantrasyonu her saat % 0,1 artmaktadır. 0,67 CO 2 Maksimum çalışma konsantrasyonu sınırı 0,5 0,4-0,3 0,2. 0,1 insanın kendini rahat hissetme sınırı o o 4 Saat 5 Şekil4: Infiltrasyona kapalı 2 kişilik, 30 m 2 'lik bir yatak odasındaki CO 2 konsantrasyonu değişimi Donma^ 0 C ~ K A A A J/4-5 Cİ10 CM5 Cİ20 C Yoğuşma hali Şekil 5: Isı akışı olmayan bir iç duvarda sıcaklık değişimi mantarların üremesine de sebep olur. insanların bina içi faaliyetlerinden dolayı eskiye göre daha fazla nemsu buharı bina içine verilmektedir. Bu da normal olarak bir evde ortalama -2,5 litre/saat suyun buharlaşması demektir Tablo 3. Tablo 3. Tek daireli bir binada nemi oluşturan kaynaklar Nem kaynak grupları İnsan Banyo Mutfak Bitkiler Çamaşır kurutma Su birikinti yüzeyi-m 2 düşük aktivite ortak aktivite yüksek aktivite küvetli banyo duş yemek pişirme çeşitli Santrifüj kurutma damlah kurutma g/saat Burada değinilen nedenlerden dolayı insanların bulunduğu mekanların çok iyi havalandırılması gerektiği, enerji tasarrufu için yapı tekniğindeki değişiklikler, aralık kayıpsız ısı izolasyonu ve gürültüye karşı yalıtım öngörülmektedir. Şimdiye kadar olan klasik ve pratik pencere havalandırmasının enerji ve havalandırma tekniği bakımından yeterli bir çözüm olmadığı hemen görülmektedir. Bu tür havalandırma aynı zamanda kontrol edilemeyen bir çözümdür. Trafiği yoğun caddelere kenar olan, endüstri bölgelerinde bulunan ve özellikle kış aylarında soba ve kaloriferlerin de yakıldığı zamanlarda binaların havalandırılması problemli bir hal almaktadır. Binaların tabii havalandırılmasında bugün uygulanan usul, pencere konstruksiyonundaki TESİSAT MÜHENDİSLİĞİ / Eylül Ekim

38 açıklıkların daha iyi hale getirilerek belirli miktarda havanın binaya alınması şeklindedir. Bu tür doğal havalandırma soğuk, toz, diğer zararlı maddeler ve gürültünün binaya dolmasına neden olmakta, dış atmosferik şartlara bağlı kalınmaktadır. Bu da belirli bir enerji kaybına neden olup, enerji tasarrufu şartlarına uymamaktadır. Bu tür yeterli olmayan havalandırma, uzun sürede meydana gelen zararların kaynağı olarak görülmelidir. 2. KONTROLLÜ HAVALANDIRMA VE ISITMA Havalandırma tekniği problemlerini, pencerelerden kontrol edilemeyen havalandırmaya alternatif olarak, kontrol edilebilir makina ve sistemlerle çok değişik şekillerde çözmek mümkündür. Mesela bir vantilatörle sürekli merkezi havalandırma sırasında dış hava filtre edilir, ihtiyaca göre ısıtılır veya soğutulur, oturma, yatak odaları, hol, mutfak, banyo, WC vs.ye sevkedilip dış atmosfere serbestçe atılabilir. İkinci ilave bir çözüm olarak iç havanın dış ortama atılmadan önce taşımış olduğu ısının ~% 70'ini, bir ısı eşanjöründe, dışarıdan alınan havaya aktararak ısının geri kazanılması, oldukça önemli ısı tasarrufu potansiyeli gösterir. Bu şekilde ısı yalıtımlı binalarda ortalama 1/4 kadar ısı enerjisi gereksinimi azaltılmış olur. Dış hava binaya mekanik olarak alınıyorsa, mekanlara verilmeden önce en azından mekan sıcaklığının altında ısıtılması, aralık kayıpsız olarak düşünülen havalandırma ısı gereksinimini muhafaza edecek ve dolayısıyla sıcak yüzeylerden mekanlara olacak ısı taşınımı dengelenecektir. Bu maksatla 6'da görülen kontrollü merkezi mekan havalandırma ve son ısıtma fonksiyonunun sisteme integre edilmesi gerekmektedir. Bu tesisat Şekil 7. de görüldüğü gibi, binada çatı arasına yahut merkezi bir yere konulan havalandırma cihazındaki vantilatör ile mutfak, banyo, tuvaletten alınan sıcak atık hava bir ısı eşanjöründe ısısını bırakarak dış ortama atılırken, diğer bir vantilatör vasıtasıyla toz filtresi ve havalandırma cihazı üzerinden geçirilip, ısı eşanjöründe ısıtılan dış havanın da belirli bir mekan veya duvara konulan aralıklardan bina içine verilmesi şeklinde çalışmaktadır. Isının gen kazanılması sırasında havanın nemi-kondensat toplayıcı bir sifon vasıtası ile binada atık su sistemine verilmelidir. Havanın emilmesi mutfak, banyo, tuvaletten olacjığı için bu bölgelerde oluşan düşük basınç nedeni ile oturma ve yatak odalarından, bu bölgelere doğru bir hava akımı olacaktır. Tablo 4.'de görülen hava değişimleri, dış ortamdan alınan hava debisinin, binanın toplanı hacmine bölünerek elde edilen havalandırma hacim oranında yapılmalıdır. Mesela 150 m 2 lik bir dairenin mutfak, banyo, tuvaletinde kat yüksekliğinin 2.60 m olduğu kabul edilecek olursa, bu hacmi, 208m"dür. Bu durumda havalandırma hacim oranı 150/208= 0.72'dir. Bu şekilde sağlık ve yapı fiziği nedenleri ile en az dış hava miktarı daima yeterli olur. Sıhhi tesisat kuralları- Soğuk dh hava Atık hava çıkışı 8 C Atik hava vantilatörü Sontsrttct -^ su çıkışı on ısıtıcı ak su girişi nsat çıkışı Sıcak atık hava 20% Isınmış dış hava 14 C Şekil 6: Atık havadan ısının geri kazanılması için havalandırma cihazı Şekil 7: Merkezi kontrollü havalandırma ve ısıtma sistemi 36 TESİSAT MÜHENDİSLİĞİ / Eylül-Ekim 1998

39 na göre tüm bina için en az hava değişimi 0.72 defa/saat olmayıp, oturma mekanları da direkt olarak ısıtılan dış hava ile irtibatlandınlmalıdır. Yukarıda misal olarak verilen 150 mvsaat dış hava miktarı, -70 m 2 oda alanının ilavesi ile havalandırma hacim oranı artık 0.72 olmayıp, 330 / [( ). 2,60]= 0.85 olacaktır. Hava kanalları ve ısı eşanjörünün çabuk kirlenmemesi için, mutfakta ortaya çıkan koku ve yağ zerreleri atık hava ile birlikte havalandırma sistemine verilmeden önce tutucu ve ayırıcı filtreden geçirilmeli, filtre tertibatı dışarıdan kolaylıkla temizlenip, kontrol edilebilir olmalı, dış hava da ayırıcı filtreden geçirilmeden havalandırma sistemine verilmemelidir. Havalandırma sistemindeki hava çekiş kapağı, çevre havası emiş kapağı ile integre edilmelidir. Odalarda konforlu, gürültüsüz ve rahat bir düzenin sağlanması için hava akım hızı 0.15 m/s'den büyük olmamalıdır. Çok daireli binalarda düşük basınçtaki atık hava için konulan çok duvarlı ortak bacada, ortak bir vantilatörün kullanılması ile yatırım ve enerji masrafları azalacak, verim artacaktır. Tablo 4. Kontrollü bina havalandırmasında hava değişimi değerleri. m'/saat Mutfak Oturma Y.odası Duşsuz banyo Duşlu banyo Küçük ban. (<5 m 2 ) Nor. havalandırma Tuvalet 30 ilave hava HAVALANDIRMADA ATIK ISININ GERİ KAZANILMASI Atık ısının geri kazanılması, havalandırma cihazı ile integre edilen kanatlı, kondensattan etkilenmeyen, alüminyumdan imal edilen, reküperatör tipi ısı eşanjöründe gerçekleşmektedir[6]. Eşanjör yüzeyi ile temasta olan relatif nemli atık gaz, ısısını daha soğuk olan dış ortam havasına verip soğuyacağından, içinde bulundurduğu su buharı kondanse olacak ve hissedilir kondensasyon ısısı geri kazanılarak binaya geri sokulmuş olacaktır. 1 İt suyun yoğuşturulması ile ~694 W enerji geri tutulmaktadır. Tablo 3.'de görüldüğü gibi normal ev işlerinde saatte ortalama -2.5 İt suyun buharlaşacağı düşünülecek olursa, günde kaybolacak 41.7 kw ısıyı geri kazanma yollarının araştırılması gereği ortadadır. Geri kazanımın büyük kısmı, atık havadan geri kazanılan faydalanılabilir ısı-(entalpi)'dir. Bu ısının içine, binaya giren diğer tür ısılar, mesela ışıma ile giren güneş enerjisi, elektrikle çalışan cihazlardan, hava vantilatöründen, sıcak sudan, insan vücudundan kaynaklanan ısılar da dahil edilmelidir. Misal olarak hd ısıtılmadan önceki dış hava entalpisi, hu ısıtıldıktan sonraki dış hava entalpisi, hı iç hava entalpisi, (md=mo dış ve iç hava kütleleri, r ısıyı geri kazanma derecesi veya eşanjör verimi olduğuna göre, taze havanın ön ısıtılması için ısı eşanjöründe geri kazanılacak ısı: q"= q*= m* d. h d - m' d. h d = TUmV h", - m" d. h d ) dır. Bu durumda ele alınan misale göre sadece ısınma için sarfedilecek ısı enerjisinden geri kazanılabilir enerji: Eşanjörde ısıtılan dış havanın sıcaklık artışı At=th - u = 20 - (-10) = 30 C Eşanjörde kabul edilen ısı geri kazanma derecesi T) = % 60 olduğuna göre Isı transferinde faydanılabilir sıcaklık tf» = At.Ti = 30.0,60= 18 C Isı eşanjöründe dış havanın ısınması ile tidh=t< 1 h + tfa= = 8 C Eşanjör verim değeri tekrar At, 20 - (-10) 150 nr'lik bir dairenin yaklaşık ısı gereksinimi q = kj/h İnfiltresyon ile kaybolacak ısı q i = kj/h Isı eşanjöründe geri kazanılacak ısı q E = ,60 = kj/h Yılda 1900 saat için yapılacak enerji tasarrufu Aq = kj olur. Bu sonuca, bina içindeki diğer ek ısı kaynaklarından gelen ısıların da ilave edilmesi ile Aq daha da artacaktır. Yukarıda sayılan ısıların geri kazanılması ile dışarıdan alınan havanın düşük sıcaklığı oldukça arttırılmış olacaktır. Atık havadan ısı geri kazanımı, eşanjörün konstruksiyonuna bağlı olarak % 80, yüzeyden gerekli ısı transferi üst sınırı da % 70 ve bundan başka ısı kazancının % 10'undan daha az bir elektrik enerjisi kullanımı da gerekli olacağına göre, % 60'lık geri kazanılabilir enerjinin, ilave enerji ile vantilatör elektrik enerjisi kullanımı ve yüksek yatırım masraflarını karşılayıp karşılayamayacağı sorusu sorulabilir. Isı kazanılmasına karşılık havalandırma cihazı yatırım masrafları bugünkü enerji fiyatları ölçüsünde 3-5 yıl içerisinde kendini amorti edebilecektir. Genel ısı dönüşümü kayıplarının minimuma indirilmesinde imkanların tükenmesi, ekonomi ve ekolojik bakış açısından kontrollü bina havalandırmasında, havalandırma ısı kayıplarının TESİSAT MÜHENDİSLİĞİ/Eylül-Ekim

40 karşılanması için bina atık ısısının geri kazanımının önemini ortaya koymaktadır. Şekil 1., 2., 3.'de bu enerji tasarruf potansiyelinin mevcut olduğu görülmektedir. Hacim havasının ısıtılmasında, atık gaz ısısı yanında, bina ısıtma sisteminin duman gazlan ısısından da yararlanılarak tasarruf sağlanabilir. Bu şekilde duman gazlarını bacaya vermeden önce, atık hava ile karıştırılarak ısı eşanjöründen geçirilmelidir. Dış hava sıcaklığının düşük olması nedeni ile atık hava ve duman gazları içindeki relatif nemin, yani yanma sırasında oluşan su buharının yoğuşarak bağlamış olduğu ısı geri kazanılacak, bu da yanma ısısından diğer bir yararlanma şekli olacaktır. Kontrollü bina havalandırma ve ısıtılmasında, atık gaz ve havanın ısıtmada kullanılması kombinasyonları Şekil 7'de misal olarak verilmiştir. 4. SONUÇ Bu çalışmanın hedefi, binaların taşıma ve havalandırma ısı kayıpları şeklinde hesaplanan toplam ısı gereksimini, bir havalandırma sisteminde tutulan atık hava ısısından yararlanarak karşılamaktır. Bina havalandırmasında ısı kayıplarının önlenmesi için pencere ve kapı aralık sıkılığı ve sızdırmazlığı geniş ölçüde sağlanmalı, hacim sıcaklıklarının korunması için yüzeyli ısıtma sistemlerinin ısıl gücü, dış hava sıcaklığına bağlı olarak otomatik kontrol edilmeli, hava bir ısı toplayıcıda ısıtılıp, hacim sıcaklığının altına düşürülmeden termostatik ventil üzerinden binaya verilmelidir. Kontrollü bina havalandırması yatırım masrafları, imalat şekillerine göre değişecektir. Mesela 2 oda, mutfak, hol, banyo, WC'li 150 m 2 alanlı tek daireli bir binanın, kontrollü havalandırma montaj ve diğer masrafları için yaklaşık 5000 DM bir harcamayı gerektirmektedir. Bu yatırım masraflarına karşılık oldukça yüksek bir enerji tasarrufu sağlanacaktır. Bugünkü yapı tür ve standartlarına göre tasarruf edilecek ısı, kullanılacak tüm ısı enerjisinin % 25-30'una erişmektedir Şekil 2., 3. Düşük enerji evlerinde ise bu ölçü % 50 ve daha fazlasını bulmaktadır. Kontrollü bina veya konut havalandırması yalnız enerji tasarrufu için olmayıp, birçok kalitatif avantajları nedeni ile de yapılmalıdır. Bu avantajlar, 1. Filtreleme ve ayırma ile toz, nem ve polenler tutularak hava kalitesinin yükseltilmesi, 2. Mutfak banyo ve tuvaletten, binanın diğer kısımlarına koku ve buhar geçişinin önlenmesi, 3. Uygun yapı malzemelerinin seçimi ile nem giderilerek, küf ve mantarların sağlık yönünden önüne geçilmesi, 4. Pencere açma gerekmeyeceğine (fakat mümkün olacağına) göre, cadde ve sokaklardan toz, is, kurum ve gürültü girişinin önüne geçilebileceği, 5. Gereksiz ve fazla havalandırma yapılmaması nedeni ile yüksek enerji kaybının önüne geçileceği, güneş ışınları, bina içinde ortaya çıkan derişik diğer tür enerjiler ve atık hava ısısının geri kazanılması ile enerji tasarrufu yapılacağı, 6. Enerjinin bina içinde maksada uygun ve tasarruflu kullanılması dışında, çevrenin de ısı ve atıklarla yüklenmesinin önüne geçilmesi, şeklinde sıralanabilir. KAYNAKLAR 1. Wohnen 2000 im Niedrigenergichaus, Sanitar-und heizungsteehnik. Heft 10, S , Adolf Golbach - Heinrich Birkelbach, Neue Perspektiven der Gas-Warmlııftzentralheizung, Gas. Heft 1189, S , Arno J. Kloep, Wende - Fenster spart im Winter Heiz - Sommer Kühlenergie im Büro, Sonnenenergie & Warmepumpe. Heft 1, S , P. Höltkemeieı; Rationelle Energievenu;rwendung, BWKBd. 42 Nr. 4., S , Klaus Hansmann, TA Luft Technischc Anleitung zur Reinhaltung der Luft, S , Verlag C.H. Beck, ISBN , 1987 München. 6. Dr. Ing Eberhard Stief, Prinziplösungen zur Luftreinhaltung undabprodukt - erfassung, S , VEB Verlag Technık, 1982 Berim. * Bu makale ULB1TK Ulusal Isı Bilimi ve Tekniği Kongresi Bildiriler Kitabi' ndan alınmıştır. 38 TESİSAT MÜHENDİSLİĞİ / Eylül-Ekim 1998

41 ISITMA VE İKLİMLENDİRME UYGULAMASINDA ENERJİ TASARRUFU* Sabri SAVAŞ - Bahar BAYBOZ akale ZET Ülkemiz çok katlı binalarda inşaat tekniği yönünden başta kentleşmede yer ve zemin seçimi ile arsa parselasyonu, bina temellerinin drenajı ve nem nüfusuna karşı yalıtımı, zelzele olayına karşı yeterli temel ve betonarme tedbir ve dizaynı ile en önemlisi ısı yalıtımı ve hele hele iklimlendirme konusunda yeterli deneyim ve tecrübeye sahip değildir. Gerçi ülkemizde ısıtma uygulamasında enerji tasarrufuna esas "Binalarda Isı Yalıtım Kuralları" konulu TS-825 no'lu standart mevcuttur. Ancak uygulamada bu standartın enerji tasarrufunda yeterli olmadığı görülmektedir. Ayrıca ülkemizde binaların ısıtılmasının yanında bilhassa sıcak bölgelerimizde iklimlendirilmeleri de önem kazanmaktadır. Bu nedenle binalarda enerji tasarrufunda ısıtma ve iklimlendirme uygulamalarının bir bütün olarak ele alınması doğaldır ve gereklidir. GİRİŞ Ülkemizde 1945 nüfus sayımına göre 17 milyon insan bulunmakta, bunun % 20'si, yani 3.4 milyonu şehirlerde, geri kalan 13,6 milyonu köylerde yaşamakta idi. Aradan geçen 50 yılı aşkın sürede bugün ülkemizde Sabri SAVAŞ Adapazarı 1937 doğumlu olan Sabri Savaş, Yıldız Teknik Okulu (Bugünkü Yıldız Teknik Üniversitesi)'nden 1961 yılında Makina Mühendisi, 1962 yılında da Makina Yüksek Mühendisi olarak mezun oldu. Mezuniyetini müteakip kısa bir süre SEKA'da Proje Mühendisi olarak çalıştı. Daha sonra Et ve Balık Kurumu Genel Müdürlüğü'ne Proje Mühendisi olarak geçti. Bu kurumda değişik görevler aldı. Son olarak Makina Tesisat Dairesi Başkanı bulunduğu görevinden Mart 1975'te ayrılarak Elazığ D.M.M.A.'ya Öğretim Görevlisi olarak geçti.. Bu sırada Doktora yerine geçerli yeterlilik çalışması yaptı. Mart 1977'de Balıkesir D.M.M.A.'ya naklen tayin oldu. Kasım 1979'da İstanbul D.M.MA.'da Doçent unvanı aldı. Ekim 1989'da Uludağ Üniversitesi'nde Termodinamik (Soğutma) Anabilim Dalında Profesör oldu. Halen Balıkesir Üniversitesi Rektör Yardımcısı ve Mühendislik-Mimarlık Fakültesi Öğretim Üyesi olan Sabri Savaş'in Soğutma Tekniği konusunda çeşitli -yayınları ve araştırmaları bulunmaktadır. Evli ve 3 çocuk babasıdır. yaklaşık 70 milyon insan bulunmakta, bunun % 60'i, yani 42 milyonu şehirlerde geri kalan 28 milyonu köylerde yaşamaktadır. Aradan geçen bu sürede köylerimizin nüfusu yaklaşık 2 misli artarken şehirlerimizin nüfusu tam 12 misli artmıştır. Bu artış çok hızlı bir artıştır ürkütücü bir artıştır. Bu ürkütücü nüfus artışının sonucu bilhassa şehirlerimiz olabildiğince yapılaşmış ve hızla büyümüş, ancak sadece kalabalık bir yaşam merkezleri haline gelmiştir. Burada şehirlerimiz için sadece kalabalık bir yaşam merkezleri haline gelmiştir diyoruz çünkü mevcut yapılaşmada bilhassa çok katlı binalarda şehirlerimizde inşaat tekniği yönünden başta yer ve zemin seçimi ile, şehircilik esaslarına göre arsa parselasyonu bina zeminlerinin neme karşı yalıtımı ve drenajı zelzele olayına karşı yeterli temel ve betonarme tedbir ve dizaynı ile, en önemlisi ısı yalıtımı ve hele hele ısıtma ve iklimlendirme işlemlerinde enerji tasarrufu yönünden mühendislik ve mimarlık bilgi ve otoritesi ile, iş gücü ve deneyimlerinden yeterli ölçüde yararlanılamadığı açık olarak görülmektedir. Ancak ideal bir şehir palanlamasında, gelişmesinde ve büyümesinde şehir planlamacıları ve mimarlar ile, TESİSAT MÜHENDİSLİĞİ /Eylül-Ekim

42 Ytong İç sıva DREMAJ Şekil 1: Binaların çatı, çevre duvarları ve temelinin nem geçişine karşı yalıtılması ve temel drenajı inşaat mühendisleri, makina ve tesisat mühendisleri, jeoloji ve çevre mühendisleri ve hatta peyzaj mimarları ile orman ve ziraat mühendisleri müştereken çalışmalı, mahalli yönetimler bu tür meslek sahiplerinin bilgi ve desteklerinden maksimum ölçüde yararlanmalıdır. ENERJİ TASARRUFU Bir makina mühendisi olarak bu bildiride bizim çalışma alanımız "Yapılarda Isıtma ve İklimlendirme Uygulamasında Enerji Tasarrufu" konusu ile sınırlıdır. Ülkemizde yapıların ısıtılmasında ve iklimlendirilmesinde enerji tasarrufuna esas "Binalarda Isı Yalıtım Kuralları" konulu ve TS-825 no'lu bir standart mevcuttur. Ancak bu standardın konu ve kapsam olarak genişlemeye ve gelişmeye ihtiyacı vardır. Yapılarda enerji tasarrufunda, herhangi bir yapının öncelikle başta temel olmak üzere çevre duvarları ve çatıdan nem nüfusuna (absorbe edilmesine) karşı yalıtılmış olması gerekir. Bunun için öncelikle binamızın temelde iyi drenajının yapılması, temel betonun nem geçirmez malzeme katkılı çimento ile yapılması veya temel betonunun (döşemesinin) nem geçişine karşı uygun yalıtım malzemeleri ile yalıtılması gerekir. Bahar BAYBOZ Balıkesir 1966 doğumlu olan Bahar Bayboz, 1988 yılında Uludağ Üniversitesi Balıkesir Mühendislik Fakültesi Makina Mühendisliği Bölümünden mezun oldu yılında aynı üniversitede yüksek lisansa ve araştırma görevlisi olarak göreve başladı yılında yüksek lisansını tamamladı ve Balıkesir Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü' nde doktoraya başladı yılında doktora çalışmasını tamamladı. Halen Balıkesir Üniversitesi Mühendislik-Mimarlık Fakültesi' nde Termodinamik Anabilim Dalı'nda görevini sürdürmektedir. Ayrıca binamızın dış duvarlarının sıvanmasında ve badanalanmasında nem geçirmez malzeme kullanılmasına özen gösterilmelidir. Çatıda ise nem ve yağmur geçirmez bir çatı örtüsü veya teras çatı yapımına özen gösterilmelidir. Bu tedbirlerin dışında yapılarda ısıtma ve iklimlendirme uygulamasında enerji tasarrufu için binalarımızın çok katlı olması bir avantajdır. Çünkü yapıların ısıtılmasında ve iklimlendirilmesinde enerji sarfiyatına sebep olan ısı kaybı veya ısı kazancı yapının temel döşemesi ile çatı altı tavanı ve dış yüzeylerinden olmaktadır. Yapının kat sayısı arttıkça ısı kaybı veya ısı kazancına neden olan toplam dış yüzeyde (ısı tran.sfer yüzeyinde) temel döşemesi ve çatı altı tavan yüzeyinin etkinlik oranı azalmaktadır. Şekil 2'de verilen tek katlı bir bina ile n= 1, 2, 3, 10 katlı bir binayı ele alalım. Tek katlı bir binada toplam ısı transfer yüzeyi. A.= 2(a+b)h + 2ab n katlı bir binada toplam ısı transfer yüzeyi; An= 2(a+b)h x n + 2ab ifadeleri ile hesaplanır. Konuyu sayısal olarak açıklayabilmek için şekil 2'de verilen ölçülerden a= 10 m, b= 10 m,h== 3 m kabul edelim ve buna göre n= 1, 2, 3, 10 için binanın toplam ısı kaybı veya ısı kazancı yüzeylerini hesap- 40 TESİSAT MÜHENDİSLİĞİ / Eylül-Ekim 1998

43 Şekil 2: Tek katlı bir bina ile n katlı bir binada toplam ısı transfer yüzeyi lar isek, kat sayısı arttıkça her kata isabet eden toplam ısı transfer yüzeyi An/n şeklinde ifade edilir. n= 1 A, = 320 m 2 =100 birim n=2 An/2 =220 m 2 = 68.7 birim n=3 An/3 = m 2 = 58.3 birim n=4 An/4 = 170 m 2 =53.1 birim n=5 An/5 = 160 m 2 =50 birim n=6 An/6 = m 2 = 47.9 birim n= 7 An/7 = m 2 = 46.4 birim n= 8 An/8 = 145 m 2 = 45.3 birim n= 9 An/9 = m 2 = 44.4 birim n= 10 An/10 = 140 m 1 = 43.7 birim olarak hesaplanmakta olup, elde olunan bu değerler kat sayısı ve birim alan (320 m 2 = 100 birim) esasına göre Şekil 3'te gösterilmiştir. Şekilden de görüldüğü üzere çok katlı binalarda 1 10! =3 o 6 1 \\ " 30 40" ~ Kat başına toplam ısı transfer yüzeyi (m 2 ) ŞeJfci/ 3: Kat adedine ıjöre her kata isabet eden toplam ısı transfer yüzeyinin değişimi TESİSAT MÜHENDİSLİĞİ / Eylül-Ekim

44 her kata isabet eden ısı transfer yüzeyi 4., 5. ve 6. katlarda çok belirgin durumda azalmakta 9. ve 10. katlar ve daha çok katlar için yaklaşık 40 birim ısı transfer yüzeyi ile bir asimtot oluşturmaktadır. Dolayısı ile 9, 10 ve daha çok katlı binaların ısıtma ve iklimlendirmede enerji tasarrufu yönünden bir yararı yoktur. Ancak ısıtma ve iklimlendirmede enerji tasarrufu için binala- Şekil 4: Tek daireli bir mesken binası nn 4 ve daha çok katlı olmasının gerektiği de aşikârdır. Yapıların ısıtılmasında ve iklimlendirilmesinde arsa parselasyonu, dolayısı ile meskenlerde her katta mevcut daire adedi de enerji tasarrufu yönünden önemlidir. Örneğin Şekil 4'de verilen her katta lek daireli bir mesken binası ile, Şekil 5'de verilen her katta çift daireli mesken binasını ele alalım. Şekil 4'de verilen binada mesken olarak kullanılan bir daire için 4 ayrı dış yüzeyden ısı transferi mevcut olup, Şekil 5'de verilen.binada her daire için ısı transfer yüzeyi 4'den 3'e inmiştir. Dolayısı ile bina dış yüzeyleri yönünden % 25 enerji tasarrufu sağlanmıştır. Arsa parselasyonunda, arsa boyutları mesken binaları için Şekil 6'da belirtildiği gibi her katta 4 daire inşaatına elverişli ölçülerde olursa, her daire sadece iki ayrı dış yüzeyde ısı transferine açıktır. Diğer iki yüzey müşterek ve kapalı yüzeyler olup, ısı transferine imkan vermemektedir. Dolayısı ile bu tür yapılarda temel döşemesi ve çatı (tavan) hariç dış yüzeyler yönünden ısıtma ve iklimlendirmede % 50 enerji tasarrufu sağlanmaktadır. Yapılarda ısıtma ve iklimlendirmede enerji tasarrufuna esas bu açıklamaların yanında yapılarda ısı transfer yüzeylerini oluşturan yapı elemanlarının malzeme türleri, dolayısı ile ısı geçirgenlik dirençleri de önemlidir. ISI YALITIMI VE ENERJİ TASARRUFU Bugün için ülkemizde, yapılarımızı çevreleyen ve ısı transfer yüzeyi oluşturan yapı elemanlarının olması gerekli en az ısı geçirgenlik dirençleri TS-825, Çi- Şekil 5: Çift daireli bir mesken binası 42 TESİSAT MÜHENDİSLİĞİ / Eylül-Ekim 1998

45 Şekil 6: NORMAL KAT PLAM1 Dört daireli bir mesken binası zelge-3'de belirtilmiştir. Ancak Çizelge-3'de ülkemiz üç ayrı iklim bölgesine ayrılmış olup, bu bölgeler gene TS-825, Şekil-1 'deki Türkiye haritası üzerinde gösterilmiştir. Aslında TS-825 sadece ısıtma amacına yönelik binalarda ısı yalıtım kurallarını tespit etmiştir. Dolayısı ile yapı elemanları için ılık bölgelerde daha az, soğuk bölgelerde daha çok, daha soğuk bölgelerde daha da çok ısı geçirgenlik dirençlerini belirlemiştir. Ancak bugün artık ülkemizde başta iş merkezleri, ticari binalar, oteller ve önemli oranda da meskenler bölgelere göre ılık, soğuk ve daha soğuk farkı gözetilmeksizin hem ısıtılmakta ve hem de iklimlendirilmektedir. Şüphesiz hem ısıtma ve hem de iklimlendirme için sıcak ve ılık bölgelerde ısıtmanın yanında daha çok iklimlendirme ağırlıklı enerji sarfiyatı yapılmakta, soğuk ve daha soğuk bölgelerde ise iklimlendirmenin yanında daha çok ısıtma ağırlıklı enerji sarfiyatı yapılmaktadır. Sonuç olarak yapılarımız ülkemizin hangi iklim bölgesinde olursa olsun ısıtma ve iklimlendirme olayı bir bütün olarak ele alındığında aynı enerji masrafına maruzdur. Dolayısı ile enerji tasarrufu yönünden aynı ve eşit tedbirlerin alınması gerekir. Enerji tasarrufu için binalarımızı çevreleyen yapı elemanlarının ısı geçirgenlik dirençlerinin olanak oranında büyük olması gerekir. Bu nedenle ve aynca gelişmekte olan ekonomik yapı ve sosyal seviye karşısında ülkemizde inşa edilmekte olan yapıların hangi iklim bölgesinde olursa olsun kışın ısıtılması ve yazın ise iklimlendirilmesi veya yaz ve kış iklimlendirilmesi bir amaç ve hedef haline gelmiştir. Bu durum karşısında TS-825, Çizelge 3'de belirtilen ve ayrıca Şekil 1 'deki Türkiye haritası üzerinde yer alan binalarda ısı yalıtım kurallarında ülkemizin üç ayrı iklim bölgesine ayrılmasının kabul edilmesine ve buna göre uygulama yapılmasına son verilmeli ülkemizin bütün bölgeleri için tek tip ve aynı tür uygulama yapılmalıdır. Amaç yapılarda ısıtma ve iklimlendirmede enerji tasarrufu olduğuna göre öncelikle TS-825'de önemli bir değişiklik yapmadan Çizelge 3'de 3. iklim bölgesi için belirtilen en az ısı geçirgenlik direnci değer ve kriterlerinin ülkemizin tüm bölgeleri için uygulanması hedef alınıp uygulama alanına konulabilir. Esasen TS-825 bu tür bir uygulamaya açıktır, ancak emredici değildir. Emredici duruma gelmesi için TS-825 bu esaslara göre tadil edilmelidir. Ancak yapılarda ısıtma ve iklimlendirmede enerji tasarrufu konusunda kişisel görüşümüz binamızı çevreleyen yapı elemanlarının en az ısı geçirgenlik dirençlerinin TS-825, Çizelge 3'de belirtilen değerlerden daha da yüksek tutulması ve Çizelge 3'ün son derecede basitleştirilmesi yönündedir. Örneğin; Binamızı çevreleyen dış duvarlarda en az ısı geçirgenlik direnci la>1.00 m 2 h C/kcal, Üzeri çatı ile örtülmüş tavan, teras çatı ve zemine oturan döşemeler ile, açık geçitler üzerindeki döşemeler için en az ısı geçirgenlik direnci la>1.50 m 2 h C/kcal Kabul edilebilir ve uygulama alanına konulabilir. Bu tür bir uygulama yapılarda ısıtma ve iklimlendirmede yeterli ölçüde enerji tasarrufu sağlayabileceği gibi, proje yapımında da ve inşaat uygulamasında ve ayrıca TS-825'in kullanılabilirliğinde basitlik ve kolaylık sağlayacaktır. Böyle bir uygulamada binamızı çevreleyen yapı elemanlarının ısı geçirme katsayıları aşağıda belirtildiği gibi hesaplanır. Dış duvar; ı/- 1 Çatı altı tavan; - = 0.83 kcal/m 2 h C K = 1 _^+L + _L - = 0.56kcal/m 2 h C Ctn 7 7 Teras çatı; K = 1 -=0.59kcal/m 2 h C -L L ±+ı.50+j TESİSAT MÜHENDİSLİĞİ / Eylül-Ekim

46 Zemin üstü döşeme; K = 1 = 0.58 kcal/m 2 h C J İ J- «r X a z 5 Açık geçit üstü döşeme; K = a A o = 0.57kcal/m 2 h C Basite indirgenmiş bu hesap örnekleri esas alınarak ısıtma ve iklimlendirme ile, inşaat uygulamasında proje yapımcısı için önemli olan aynı değerlere yaklaşık olarak eşit veya daha küçük ısı geçirme katsayısı değerlerini verebilecek yapı elemanı malzeme türü ve konstrüksiyon ile boyutlarını tayin ve tesbit etmektir. Yapılarda ısıtma ve iklimlendirmede enerji tasarrufu için binamızı çevreleyen yapı elemanlarının malzeme türü konstruksiyonu ve boyutları tayin ve tesbit edildikten sonra binamızda yer alması gerekli pencere ve dışa açılan kapıların boyutlandırılması da çok önemlidir. Çünkü pencere ve dışa açılan kapılardan ısı kaybı veya kazancı önemli yekûn tutar. Bu nedenle binamızın pencere ve dışa açılan kapılarının boyutları belirli bir değerle sınırlandırılmalıdır. Ayrıca bugün için artık ısı cam kullanılması enerji tasarrufu ve ses yalıtımı için olağan duruma gelmiştir. TS-825. Çizelge 4'de Ahşap veya plastik çerçeveli tek camlı pencere ve dış kapılar için ısı geçirme katsayısı, K= 4.5 kcal/m 2 h C Ahşap veya plastik çerçeveli ısı camlı pencere ve dış kapılar için ısı geçirme katsayısı K= 2.3 kcal/m 2 h C olarak verilmiştir. Ancak pencere ve kapı kapaklarının contalı olması durumunda ısı camlı pencere ve dış kapılar için ısı geçirme katsayısı K= 2.0 kcal/m 2 h C değerinde kabul edilebilir. Şu hususu burada açık olarak belirtmek gerekir ki, ülkemizde artık kapı ve pencereler için bir standart hazırlama zamanı gelmiştir ve gecikmektedir. TS-825. Sayfa 19'da pencere ve dış kapılarda bina dış duvarlarının ortalama ısı geçirme katsayısı I. İklim Bölgesinde Ko^p, < 1.90 kcal/nrh C II. İklim Bölgesinde K 0RT(DtP) < 1.60 kcal/m 2 h C III. İklim Bölgesinde K ORT(DfP) < 1.30 kcal/m 2 h C kabul edilmiştirfl]. Ancak yapılarda ısıtma ve iklimlendirmede enerji tasarrufu için ülkemiz iklim bölgelerine ayrılmaksızın eşit ve aynı koşullar altında yapılaşma önerimiz olduğundan ve ayrıca pencere ve dış kapılarda ısı cam kullanılması koşulu ile; Ko RT(D+P) = 1.00 ile 1.10 kcal/mvc değer aralıklarının kullanılması ve proje yapımında uygulanması doğru ve uygun olacaktır. Bu açıklamaların ışığı altında binamızı çevreleyen dış duvarların (pencere ve dış kapılar dahil) yüzeyi bilindiğine göre pencere ve dış kapıların toplam yüzeyi aşağıdaki ifade ile hesaplanır. KORT(D+P) = ADD + A P + A D K Bu ifade de; P) = kcal/m 2 h C K DD = 0.83 kcal/m 2 h C A DD : m 2, Binayı (taban ve tavan hariç) çevreleyen toplam dış yüzeyden pencere ve kapıların çıkarılması ile elde olunan net dış duvar yüzeyi K P = K DK = 2.00 kcal/m 2 h C A P : m 2 pencerelerin toplam yüzeyi A DK : m 2 cümle kapısı ve balkon kapılarının toplam yüzeyi (A DD + A P + A DK ): m 2, taban ve tavan hariç binayı çevreleyen toplam dış yüzeydir. Not: Pencere ve dışa açılan kapıların boyutlandırılmasında kullanılan yukarda verilen ifade komple bina için uygulanabileceği gibi, mesken olarak kullanılan her daire için de ayrı ayrı uygulanabilir. Ancak birbirinden bağımsız bitişik dairelerde, bitişik duvar veya duvarların ısı geçirme katsayısı gerçek duruma bakılmaksızın dış havaya temasta bulunan duvarlarla eşdeğer ısı geçirme katsayısıda kabul edilerek pencere ve dışa açılan kapıların boyutlandırılmasında hesaba alınır. SONUÇ Ekonomik ve sosyal yönden gelişmekte olan Ülkemizde yapıların kış günlerinde ısıtılması yanında yaz günlerinde de iklimlendirilmesi ihtiyaç olarak ortaya çıkmıştır. Dolayısı ile, yapıların kış günlerinde ısıtılmasında enerji tasarrufunu ele alırken yaz günlerinde iklimlendirilmesini bir bütün olarak esas almalı ve buna göre bina projelendirilmesinde ve inşaat uygulamasından ve yapı malzemesi seçiminde gerekli ve yeterli tedbirler alınmalıdır. Bu amaçla: 1- Öncelikle yapılarımız temelde son derecede yeterli ölçüde drene edilmeli ve binamız nem nüfusuna karşı yalıtılmalıdır. Nem yalıtımı bina dış yüzeyleri ve çatı için de önemlidir. 2- Yapılarımız en az dört ve daha çok katlı olarak inşa edilmelidir. 3- Mesken olarak kullanılması durumunda yapılarımızın her katında iki veya dört daire olabilmesine yeterli arsa parselasyonuna özen gösterilmelidir. 4- TS-825, Çizelge 3 ve Şekil l'de belirtildiği gibi 44 TESİSAT MÜHENDİSLİĞİ / Eylül-Ekim 1998

47 binalarda ısı yalıtımı uygulamasında ülkemizin üç ayrı iklim bölgesine ayrılması uygulamasına son verilmeli, ülkemizin tüm yöreleri için ısıtma ve iklimlendirme uygulamasına esas olmak üzere aynı ve eşit ısı yalıtımı kuralları uygulanmalıdır. 5- TS-825, Çizelge 3 tamamen tadil edilmeli ve sadece Binamızı çevreleyen dış duvarlarda en az ısı geçirgenlik direnci l/x>1.00 m 2 h C/kcal, üzeri çatı ile örtülmüş tavan, teras çatı ve zemine oturan döşemeler ile, açık geçitler üzerindeki döşemeler için en az ısı geçirgenlik direnci 1/ >l,50 m 2 h C/kcal değerlerini kapsayacak şekilde son derece basite indirgenmelidir. 6- Yapılarımız pencere ve dış kapıları ile dış duvarlarının ortalama ısı geçirme katsayısının K O RT(^P) = 1-00 ile 1.10 kcal/m 2 h C değer aralıklannda bulundurulmasına proje yapımında ve inşaat uygulamasında özen ve önem gösterilmelidir. KAYNAKLAR 1. TS-825 No'lu standart, Türk Standartları Enstitüsü, Nisan Kalorifer Tesisatı Proje Hazırlama Teknik Esasları, Makina Mühendisleri Odası, Yayın no= 84. * Bu makale III. Ulusal Tesisat Mühendisliği Kongresi Bildirileri Kitabı'ndan alınmıştır. TESİSAT MÜHENDİSLİĞİ' Eylül Ekim

48 akale PLAKA YÖNTEMİ İLE YAPI VE YALITIM MALZEMELERİNİN ISI İLETİM KATSAYILARININ ÖLÇÜLMESİ* Musa Galip ÖZKAYA 1, Ömer Ercan ATAER 2 Gazi Üniversitesi ZET OBu çalışmada farklı yapı, yalıtım ve benzeri homojen veya homojene yakın gözenekli, lifli, taneli veya çok tabakalı malzemelerin ısı iletim katsayılarının ölçülmesi için bir deney düzeneğinin tasarımı ve imali yapılmıştır. -20"C ile 100 C sıcaklık aralığında ısı iletim katsayısının belirlenmesinde kullanılmak üzere iki numuneli, plaka yöntemi ile hazırlanan deney düzeneği, ilgili standardlara uygun olarak hazırlanmıştır. İki soğutucu plaka, iki numune, ana ısıtıcı, koruyucu ısıtıcı, alüminyum levhalar ve çevresindeki ısı yalıtım malzemesi ile bunları içerisine alan bir kafesten oluşan deney düzeneği kullanılarak cam yünü, strafor gibi yalıtım malzemelerinin ısı iletim katsayıları belirlenmiştir. Isı iletim katsayısı 2.3 W/mK'den küçük olan yapı ve yalıtım malzemelerinin ısı iletim katsayılarının belirlenmesinde kullanılan bu düzenekte sıcaklık ölçümleri bakır/kanstıntın termokupıllarla yapılmıştır. Ölçümlerde yapılan hatalar hesaplanmış, elde edilen sonuçlar, deneysel yöntem ve yöntemin limitleri tartışılmıştır. (Anahtar kelimeler: Isı iletim katsayısı, iki numuneli plaka yöntemi, yalıtım malzemesi) GİRİŞ Yapı malzemelerinin ısı iletim katsayıları yapıların ısı yüklerini etkiler. Etkili bir yalıtım için yalıtım malzemelerinin ısı iletim katsayılarının bilinmesi gerekir. Isı iletim katsayısının tanımı Fourier'in ısı iletimi yasası kullanılarak k_ Qx/Ax şeklinde tanımlanır. Denklem[l] integıe edilerek ısı iletim katsayısı için; k = AX (T!-T 2 ) bağıntısı yazılabilir. Bir katı ortamın ortalama iletkenliği, C (W/m 2 K) C = k/l şeklinde tanımlanırsa, bu tanım Denklem (2)'de kullanılarak C için C = 9 a*(tı-t 2 ) ifadesi elde edilir. Bu bağıntı, sürekli rejim şartlarında bir malzemenin ortalama iletkenliğinin, malzemenin iki yüzü arasında birim zamanda iletilen ısı enerjisinin, malzemenin yüzeylerinin ortalam sıcaklıkları arasındaki farka ve ısı iletimine dik kesit alana bölümüne eşit olduğunu gösterir. Sürekli şartlarda plaka yöntemi ile - 20 C ile 100 C sıcaklık aralığında Denklem (2) kullanılarak yalıtım malzemelerinin ısı iletim katsayıları belirlenebilir. Aşağıdaki limitlerde plaka yöniemi kullanılabiliri]: a) Isı iletim katsayısı, k < 2 W/mK b) Ortalama ısıl iletkenlik, C < 50 W/nrK c) Isı geçirgenlik direnci, R = l/c < 0.02 m KAV d) Isıl direnç katsayısı, r = l/k < 50 mk/w Plaka yöntemi ile ısı iletim katsayısı belirlenecek malzemeler üç grupta toplanabilir. a) Isının, katıda yalnız iletimle aktarıldığı homojen izotropik malzemeler. Örneğin; yoğun plastikler, lastikler, pyreks cam. b) Isının, katı, gaz fazında iletim ve ışıma ile aktanldı- 1 Teknik Eğitim Fakültesi, Makina Eğitimi Bölümü, Teknik Okullar, / ANKARA 2 Müh. - Mim. Fakültesi, Makina Mühendisliği Bölümü, Maltepe, / ANKARA 46 TESİSAT MÜHENDİSLİĞİ / Eylül-Ekim 1998

49 ğı ısıl olarak homojen, gözenekli malzemeler. Örneğin; fiber, bu özelliğe sahip yalıtım malzemeleri ve içerisinde hava boşluğu bulunan betonlar. c) İçerisinde ısının, iletimle veya iletim ve ışıma ile aktarıldığı ısıl olarak homojen olmayan malzemeler. Örneğin; tabaka yapıya sahip sistemler, içerisinde homojen olmayan ısı aktarımı olan malzemeler[2]. DENEY DÜZENEĞİ Deney düzeneği 500 x 500 mm boyutlarında iki numuneli olarak imal edilmiştir. Soğutucu suyun alüminyumdan dökülmüş plakalar içerisine açılan kanallardan akması sağlanmıştır. Isıtıcı elektrik direnç telleri pertinaks plakalar üzerine sarılmış ve yine pertinaks plakalarla yalıtılmıştır. Ana ısıtıcı, plakanın boyutlan 300 x 300 mm'dir ve iki yüzüne 20 mm kalınlığında alüminyum levhalar yerleştirilmiştir. Benzer şekilde koruyucu ısıtıcı palakaların her iki yüzüne 5 mm kalınlığında iki adet alüminyum plaka yerleştirilmiştir[3,4]. 15 mm derinliğinde ve 30 mm genişliğinde soğutma kanallarının bulunduğu alüminyum blok üzerine de 5 mm kalınlığında alüminyum levha yerleştirilmiş ve plakalar arasında sızdırmazlık lastik contalarla sağlanmıştır. Isıtıcı ve soğutucu plakalar arasına numuneleri kolayca yerleştirebilmek numune kalınlıklarını ayarlayabilmek için profilden bir kafes imal edilmiştir. Deneyler TS 388'e uygun olarak yapılmıştırfl]. Sıcaklık ölçümlerinde 0.3 mm çapında 5 adet bakır/kanstıntın termokupıl kullanılmıştır. Termokupıllar deneylerden önce 15 C - 45 C aralığında kalibre edilmiştir. Deneylerde kullanılan iki numuneli deney düzeneği şematik olarak Şekil l'de görülmektedir. Deney düzeneği iki soğutucu plaka, iki numune, ana ısıtıcı, koruyucu ısıtıcı, alüminyum levhalar ve çevresindeki ısıl yalıtım malzemesi ile bunları içine alan bir kafesten oluşur[5,6]. Isıtıcı direnç telleri pertinax levhalar üzerine 4 mm aralıklarla sarılmıştır. Pertinaks levhaların kalınlığı 1.5 mm ve ana ısıtıcı levhanın boyutları 300 x 300 mm'dir. Elektrik yalıtımını sağlayan pertinaks levhaların dış yüzeylerine yerleştirilen alüminyum levhaların kalınlığı 20 mm'dir[l]. Isıtıcı direnç teli olarak 0.3 mm kalınlığında 19.5 Q/m dirençli Cr/Ni teli kullanılmıştır.- Yanlardan taşıma ısı kayıplarını önlemek için yardımcı (koruyucu) ısıtıcının direnç telleri de Şekil 2'de görüldüğü gibi pertinaks levha üzerine sarılmıştır. Koruyucu ısıtıcı plakanın boyutları 500 x 500 mm'dir. İlgili standardlarda koruyucu ısıtıcı genişliğinin toplam plaka genişliğine oranının 1/4 ile 1/6 arasında olması gerektiği belirtilmiştir. Toplam plaka genişliğinin 500 mm olduğu dikkate alınırsa koruyucu ısıtıcı genişliği 125 mm ile 83 mm arasında olmalıdır ve tasarımda koruyucu ısıtıcı levha genişliği 95.3 mm alınmıştır[ 1,7,8,9]. Şekil 1: iki numuneli deney düzeneğinin şematik görünümü Bu boyutlar dikkate alınırsa ana ısıtıcı levha ile koruyucu ısıtıcı levha arasındaki aralık 2.2 mm'dir ve bu aralık ilgili standardlara uygundur. Ana ve koruyucu ısıtıcı yüzeylerin üzerine yerleştirilen alüminyum plakalar arasında en fazla 1.6 mm (1/16 inch) boşluk olması gerektiği ilgili standardlarda belirtilmiştir[l]. Buna neden bir plakadan diğerine olabilecek ısı aktarımını önlemektir. İlgili standartlardaki bu öneri dikkate alınarak ana ve koruyucu plakalar üzerindeki boşluk 1 mm alınmıştır. Isıtıcı plakanın iki yüzüne yerleştirilen 20 mm kalınlığındaki alüminyum plakaların dış yüzeylerine numuneler yerleştirilmiştir Numunelerin kalınlığı deney düzeneğinin boyutlarına bağlıdır. 305 mm boyutundaki bir ısıtıcı plakalı deney düzeneğinde 25 > L > 50 mm olmalıdır. Şekil 2: KORUYUCU ISITICI Ana ısıtıcı ve koruyucu ısıtıcı için direnç tellerinin pertinaks levha üzerine sarılış şekli TESİSAT MÜHENDİSLİĞİ / Eylül-Ekim 1998 " 47

50 Soğutucu plakalar, yardımcı ısıtıcı plakanın dış boyutlarında imal edilir. Soğutma sistemi deney süresince soğutucu plakaların yüzey sıcaklıklarını ± 0.1 C hassasiyetten daha hassas tutacak şekilde tasarlanır[l]. Soğutucu plakanın kalınlığı 30 mm'dir ve alüminyum dökümden imal edilmiştir. Soğutucu plaka üzerinde 15 x 30 mm boyutlarında Şekil 3'de görüldüğü gibi kanallar vardır. Deneyler sırasında deney düzeneğinden olabilecek ısı kayıplarını önlemek amacıyla deney düzeneği 50 mm kalınlığında cam yünü ile sarılmıştır. Deneylerden önce termokupıllar C sıcaklık aralığında bir yağ banyosu içerisende kalibre edilmiştir. DENEY YÖNTEMİ Isı iletim katsayısı belirlenecek strafor ve cam yünü piyasadan temin edilmiştir ve ana ısıtıcı boyutların- da 300 x 300 x 50 mm hazırlanmıştır. Numunelerin soğutucu plaka ve ısıtıcı plakaya değen yüzeylerinin sıcaklıklarını ölçmek amacıyla yüzeylerin orta noktalarına ve 5 mm derinliğe termokupıllar yerleştirilmiştir. Dolayısıyla termokupılların ölçüm uçlan arasındaki uzaklık 40 mm'dir. Termokupıllarıp konumlan Tablo l'de verilmiştir. Tablo 1. Deneylerde kullanılan termokupı 1ların konumları. Termokupıl I II III IV V Mrv Termokupıl konumu Sağ soğutucu plakanın orta noktasına Ana ısıtıcının sağ yüzeyindeki plakanın orta noktasına Ana ısıtıcının sol yüzeyindeki plakanın orta noktasına Sol soğutucu plakanın orta noktasına Yardımcı plakanın sağ yüzeyindeki plakanın üst orta noktasına Şekil 3: Soğutucu plakanın şematik görünümü (Ölçüler mm olarak verilmiştir) Soğutucu plakaların soğutulması için deney düzeneğinden yaklaşık 4 m yüksekte bulunan sabit seviyeli su tankından soğutucu plakaların her birine 2 l/d hacımsal debide su akışı sağlanmıştır. Ana ve koruyucu ısıtıcılar için AC elektirik enerjisi kullanılmıştır. Elektrik enerjisi gerilim ayan yapılabilen bir gerilim transformatöründen alınmıştır. Numuneler deneylerden önce 6 hafta yaklaşık 20 C sıcaklıkta tutularak nem miktarlarında kararlılık sağlanmış deney esnasında numunelerin uygulamadaki sıcaklık bölgesinde +10 C ile +40 C kalmasına dikkat edilmiştir. Ayrıca ölçümlerin doğru yapılabilmesi içni soğuk ve sıcak plaka yüzeyleri arasındaki sıcaklık farkının 10 C küçük olmaması- Şekil 4: Deney düzeneğinin şematik görünümü 48 TESİSAT MÜHENDİSLİĞİ / Eylül-Ekim 1998

51 na dikkat edilmiştir. Daha sonraki deneylerde kullanılan cam yünü içinde aynı hususlara özen gösterilmiştir. Deney düzeneğinin şematik görünümü Şekil 4'de verilmiştir. SONUÇLAR VE SONUÇLARIN TARTIŞILMASI Her iki numune için (cam yünü ve strafor) çok sayıda deney yapılmış deneysel veriler belli zaman aralıklarında alınmıştır. Strafor için yapılan ve saat 12.45'de başlayan deney üç saat onbeş.dakika süreyle devam etmiş ve saat 16.00'da sürekli rejim şartlarına ulaşılmıştır. Deneyde başlangıçta 60,4 AC gerilim, A akım, başka bir deyimle 4.11 W'lık bir güç uygulanmıştır. Yaklaşık 1/2 saat sonra gerilim 50 V'a ve elektriksel güçte 2.84 W'a düşürülmüştür. Isı iletim katsayısının hesaplanmasında deneysel veriler = ql/2a(t l -T 2 ) (5) bağıntısı kullanılarak hesaplanmıştır. Bu bağıntıdaki Tl ve T2 ısıtıcı ve soğutucu plakaların ortalama sıcaklığıdır. Denklem (5) kullanılarak straforun ısı iletim katsayısı (2.84) 0.04) k = - 2(0.09) ( ) = W/mK (6) şeklinde hesaplanmıştır. Örnek olarak cam yünü için yapılan deneylerden birisinde ısı iletim katsayısı (3.96) 0.04) k = - 2(0.09) ( ) = W/mK (7) şeklinde hesaplanmıştır. Cam yünü için yapılan başka deneyde 50.6 V gerilim ve 2.89 W elektrik güç uygulanmıştır deney saatindeki sıcaklık değerleri de dikkate alınarak Denklem (5)'de kullanılarak cam yününün ısı iletim katsayısı (3.89) 0.04) k = - 2(0.09) ( ) = W/mK (8) şeklinde hesaplanmıştır. Isı iletim katsayısı ölçülen bu değerler literatürde belirtilen % 5'lik hata sınırları içerisindedir Tablo 2'de verilen belirsizlikler kullanılarak ısı iletim katsayılarının belirlenmesinde yapılan hata miktarı cam yünü için % ± 1.78 olarak bulunmuştur. Bu hata yüzdesi TS 300'de belirtilen ± % 5 ölçüm hatasının oldukça altındadır. Daha hassas akım ölçebilen bir akım ölçüm cihazı ile yukarıdaki hata küçültülebilir. Ölçülen değerlerin literatürde verilen değerlerden sapmasının ölçüm cihazlarından kaynaklandığı söylenemez. Deney sürelerinin son iki saatlerinde tüm sı- Tablo 2. Ölçülen "k" değerinin literatürde verilen değerlerle karşılaştırılması Numune Ölçülen ısı iletim katsayısı Literatürde verilen değerler Yoğunluk Kg/m 3 literatürde verilen değerden sapma W/mK ( kcal/mh C) -%9.1 Styropor O W/mK kcal/mh C 15 kg/m 3 -%2.5 ( kcal/mh C) (11) W/mK -%0.88 ( kcal/mh C) W/mK -%8.9 ( kcal/mh C) W/mK(l) -%13.5 Cam yünü -% W/mK 24 kg/m 3 +%5.5 ( kcal/mh C) kcal/mh C kg/m 3 +%0.32 (11) +%1.47 TESİSAT MÜHENDİSLİĞİ /Eylül-Ekim

52 caklık ölçümlerinde sürekli rejim şartlarına ulaşıldıktan sonra ısı iletim katsayıları hesaplanmıştır. Diğer taraftan numune düzenğe yerleştirilirken termokupıllar yüzeyden 5 mm derinliğe yerleştirildikten sonra soğutucu plakalarla temas ettirilmiştir. Numune ile yüzeyler arasındaki teması sağlamak için yapılan sıkıştırma işleminde termokupılların konumlarında sapma olabilir. Diğer taraftan numunelerin içerisinde istenilmeyen katkı maddeleri olabilir ve bu durum numunelerin özelliklerin değiştirir. Bu nedenlerle deney sonuçlarındaki 'sapmanın; deneysel yöntemden, numunelerin özelliklerinden, nem ölçümünün yapılamamasından ve termokupıl konumlanndaki sapmalardan kaynaklandığı söylenebilir. KAYNAKLAR 1. ' "TS. 388 Plaka Metodu ile Isı İletkenliğinin Tayini", Türk Standardları Enstitüsü, Ankara, Nisan ÖZKAYA, M.G., "Plaka Yöntemi ile Yapı ve Yalıtım Malzemelerinin Isı İletim Katsayılarının Ölçülmesi", Gazi Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, Ankara, Kasım TYE, R. R., "Thermal Conductivity", Volume 1, Dynatech Corporation, Cambridge, Massachusets, TYE, R. P, "Thermal Conductivity", Volume 2, Dynatech Corporation, Cambridge Massachutes, KÖKYAR, Ö. "Desing of Thermal Conductivity Apparatus for Building and Insulating Materials", M.Sc. Thesis, Mechanical Engineering Department, M.E.T.U., Ankara, February KÖKYAR, Ö., "İnşaat ve İzolasyon Malzemelerinin Isı Geçirgenlik Katsayılarının Ölçülmesi", Mühendis ve Makina, Cilt 11, Sayı 125, Aralık 1967, s "TS. 825 Binalarda Isı Yalıtımı Kuralları", Türk Standardları Ensitüsü, Ankara, Mart "BS. 874 Determining Thermal Insulating Properties; Part2. Testsfor Thermal Conductivity and Related Properties", British Standards Institution, GÖĞÜS. Y. "Isı İletim ve Yayınım Katsayılarının Kolaylıkla Ölçülmesi", Mühendis ve Makina Cilt 12, Sayı 143, Mayıs 1969, s * Bu makale ULIBTK Ulusal Isı Birimi ve Tekniği Kongresi Bildirimleri Kitabı'ndan alınmıştır. 50 TESİSAT MÜHENDİSLİĞİ / Eylül-Ekim 1998

53 tmmob makina mühendisleri odası istanbul şubesi TESİSAT MÜHENDİSLİĞİ DERGİSİ 1999 ABONE FORMU 1 Yıllık Abonelik TL. (üye /öğrenci) Adı Soyadı TL. Diğerleri Kayıtlı Olduğunuz Oda: Tesisat Mühendisliği Dergisi MMO'nun Süreli Teknik Yayınlarından olup Mart 1993'ten beri yayınlanmaktadır. Bir uzmanlık dergisi olan Tesisat Mühendisliği Dergisi, Tesisat Mühendisliği alanında çalışan makina mühendisleri arasındaki iletişimi ve bilgi birikimi aktarımını sağlamaktadır. Baskı: 5000 Adet Ederi: /Adet Yurdışı Abonelik: 100 USD! TMMOB'ye bağlı Odaların üyelerine, mühendislik eğitimi yapan öğrenci, araştırma ve öğretim görevlilerine yıllık abone bedeli İndirimlidir. Mesleği: Sicil No: Firma Adı: Adres: Posta Kodu: Tel: Vergi Kodu: Faks No: ü Tesisat Mühendisliği Dergisine Abone Oluyorum Halen aboneyim, aboneliğimi yenileyin. Q 1 yıllık Abone bedeli olan TL+KDV'yi ödemeyi kabul ediyorum. 1 yıllık abone bedeli olan TL+KDV'yi ödemeyi kabul ediyorum. Tarih: İmza: (İDEME ŞEKLİ Posta Çeki ile Ödedim. Makbuz ilişiktedir. Hesap No: Kredi Kartı Hesabımdan alınız. Q Visa Card O Master Card Q Euro Card Kart No: Son Kullanma Tarihi Banka Hesabınıza yatırdım. Makbuz İlişiktedir. Hesap No: T. İş Bankası G.Saray Şb No'lu hesap O Yapı Kredi Parmakkapı Şubesi Nolu hesap Not: 1999 yılı için amone olanlara 1998 Temmuz-Ağustos, Eylül-Ekim, Kasım-Aralık 1998 sayıları ücretsiz olarak gönderilecektir. MAKİNA MÜHENDİSLERİ ODASI İSTANBUL ŞUBESİ HÜSEYİNAĞA MAH. SAKIZAĞACI CAD. NO: 16 BEYOĞLU TEL: FAKS:

54 TESİSAT MÜHENDİSLİĞİ DERGİSİ İLAN KOŞULLARI VE ŞARTNAMESİ 1. TANIMLAR Bu şartnamede TMMOB Makina Mühendisleri Odasına ODA, ODA süreli yayını Tesisat Mühendisliği [Dergisi 'ne DERGİ ve DERGl'ye ilan veren kuruluşlara FİRMA denir. 2. KAPSAM Şartnamenin kapsamı ODA'nın yayınladığı DERGİ 1 de üretim ve / veya hizmetlerini tanıtmak ve duyurmak isteyen FİRMA'lann aşağıda belirtilen koşullarda, DERGİ" ye ilan vermesini kapsar. 3. İLAN KOŞULLARI 3.1. DERGl'nin sayfa boyutları 20 x 27 cm' dir. Reklamlar 16 x 23.5 boyutlarında pozitif ofset film olarak gönderilir İlan bedelleri aşağıdaki tabloda yer almaktadır. Bu bedellere KDV eklenecektir Film gönderilmemesi halinde film bedeli FİRMA tarafından ödenir ODA gerektiğinde ilan bedellerini ve koşullarını değiştirebilir, sözleşme yapan firmalar bu değişiklikten etkilenmez. 4. ÖDEME KOŞULLARI 4.1. DERGİ yayınlandıktan sonra 2 adet DERGİ, FİRMA'nm bu DERGİ'de yayınlanan reklamların tutarını belirten, ODA'nın açık faturası ile birlikte FİRMA'ya gönderilir Reklam bedeli fatura tarihinden başlayarak en geç 15 gün içerisinde nakit clarak T. iş Bankası Galatasaray Şubesi nolu hesaba yapılabilir. Bankaya yapılan ödemelerin dekontu ODA'ya fakslanmalıdır FİRMA yapılan ödemelerde, ödeme ile ilgili ODA faturasının tarih ve numarası ile reklamın yayınlandığı DERGİ sayısını belirtir Fatura bedelinin sözleşmede belirtilen opsiyondan sonra ödenmesi durumunda aylık % 8 ga:ıkme farkı alınır Süresinde yapılmayan ödemelerde ODA tek taraflı olarak sözleşmeyi fesh etmek hakkına sahiptir. Bu gibi durumlarda FİRMA'ya önceki faturalarda yapılan indirimler, ek bir fatura kesilerek, geri alınır. 5. DİĞER KOŞULLAR 5.1. Şartname konusu işlerin yürütülmesinde FİRMA'nm adresine yapılacak bildirim, aynı gün FİRMA'nm kanuni adresine yapılmış sayılacaktır Uyuşmazlıklar ve ortaya çıkacak yeni durumların görüşmeler yoluyla çözülmesi esastır. Çözümlenemeyen uyuşmazlıklar için İstanbul Mahkemeleri ve İcra Daireleri yetkilidir Bu Şartname, 15 Temmuz 1998 tarihinden başlayarak geçerli olup 5 madde olarak düzenlenmiştir İLAN YERİ * İLAN SAYISI * 1-2 SAYI 3-4 SAYİ 5-6 SAYI ARKA KAPAK -RENKLİ ÖN İÇ KAPAK- RENKLİ ÖN İÇ KAPAK KARŞISI-RENKLİ ARKA İÇ KAPAK-RENKLİ İKİNCİ KAPAKLAR (RENKLİ) İÇ SAYFALAR (RENKLİ) İÇ SAYFALAR (SİYAH-BEYAZ) /2 SAYFALAR (RENKLİ) /2SAYFALAR (SİYAH-BEYAZ) % SAYFALAR (RENKLİ) % SAYFALAR (SİYAH-BEYAZ) İÇ TANITIM BÖLÜMÜ

55 Planlama: herşey uyumlu, İşletme: sorunsuz, Partner: Viessmann. Orta ve büyük güç kazan programımız sadece kazanlardan oluşmaktadır. Bu program sistem tekniği ile her türlü teknik destek ve bireysel danışmanlık hizmetini kapsamaktadır. 80 ile kw arasında daha düşük NOx emisyonları sağlayan, yüksek verimli, üç geçişli, çelik ve döküm kazanlardan oluşan komple bir kazan serisini kullanıma sunmaktayız. Bu kazanlarımız Viessmann ürünü paslanmaz çelik ekonomizörler ile birlikte kullanılarak kondensasyon üniteleri oluşturabilmekte ve yakıtın üst ısıl değerinden faydalanılarak, %109'a ulaşan verim değerleri elde edilebilmektedir. Viessmann Isı Teknikleri Tic. A.Ş. Sultan Orhan Man. Kuruçeşme Mevkii No Gebze-Kocaeli Tel: (0262) Pbx Fax: (0262) Ankara Satış Bürosu: Ali Suavi Sk. No. 23/ Maltepe-Ankara Tel: (0312) Fax: (0312) Bursa Satış Bürosu: Karaman Mah. İzmir yolu Bursa Tel: (0224) Fax: (0224) VlEğMANN Isı Tekniği

56 tmmob makina mühendisleri odası istanbul şubesi AutoCAD Win.dows Word BİLGİSAYAR KURSLARI Daha fazla bilgi için: Sakızağacı Caddesi No: Beyoülu İ > AN I L Tel : (0212) / C 01 I r : > i A Fax: (0212)