Ekonomik Yaklaşım 2016, 27(100): www. ekonomikyaklasim. org doi: /ey

Transkript

1 eyd Ekonomik Yaklaşım Derneği / Association Ekonomik Yaklaşım 2016, 27(100): www. ekonomikyaklasim. org doi: /ey Ekonomik Büyüme ve Turizm İlişkisi: Yatay Kesit Bağımlılığına Karşı Dirençli Panel Nedensellik ve Eşbütünleşme Testlerine Dayalı Küresel Bir Analiz Önder BÜBERKÖKÜ 1 Özet 29 Haziran 2015 de alındı; 13 Ocak 2016 da kabul edildi. 10 Ağustos 2016 dan beri erişime açıktır. Received 29 June 2015; accepted 13 January Available online since 10 August Araştırma Makalesi/Original Article Bu çalışmada toplam 136 ülke için ekonomik büyüme ile turizm arasındaki ilişki incelenmiştir. İnceleme kapsamındaki ülkeler düşük, alt-orta, üst-orta gelir grubu ülkeler ile OECD ve OECD dışı yüksek gelir grubu ülkeler olarak beş farklı gelir grubuna ayrılmıştır. Uzun dönemli ilişki analizinde Westerlund (2007) panel eşbütünleşme testinden nedensellik analizinde Emirmahmutoğlu ve Köse (2011) panel nedensellik testinden yararlanılmıştır. Uzun dönem parametreleri ise AMG (Augmented Mean Group) ile tahmin edilmiştir. Bulgular turizm öncülüğünde büyüme modelinin sadece kısa vadede ve düşük gelir grubu ülkeler için geçerli olduğuna işaret etmektedir. Uzun dönemde ise daha çok ekonomik büyümenin turizmi etkilediği anlaşılmaktadır. Dolayısıyla, uzun vadede kaynakların ekonominin diğer ana sektörlerine aktarılmasının ekonomik büyüme açısından daha önemli olduğu ifade edilebilir. Anahtar Kelimeler: Ekonomik büyüme, Turizm sektörü, Gelir düzeyi, Panel nedensellik, Yatay kesit bağımlılığı. JEL Kodları: C23, L83, O EYD tarafından yayımlanmıştır 1 Yazışmadan sorumlu yazar (Corresponding author). Yüzüncü Yıl Üniversitesi, İşletme Fakültesi, Finans Bilim Dalı, Türkiye. onderbuber@gmail. com Ekonomik Yaklaşım ISSN print 2016 Ekonomik Yaklaşım Derneği / Association - Ankara Her hakkı saklıdır All rights reserved

2 178 Önder BÜBERKÖKÜ Abstract Tourism Development and Economic Growth: A Global Analysis Based on Panel Causality and Co-Integration Tests Robust to Cross-Section Dependency This study investigates the co-integration and causality relationships between tourism development and economic growth for 136 countries categorized into five different income levels, that is, as low-income, lower middle-income, upper middle-income, high-income Organisation for Economic Co-operation and Development (OECD), and high-income non-oecd countries. A long-run relationship is examined using Westerlund s (2007) panel co-integration test and causality relationship and Emirmahmutoğlu and Köse s (2011) panel causality test, both of which allow for cross-section dependency and heterogeneity. The results show that tourism can be an engine of economic growth, but only in low-income countries and in the short run. However, in the long run, economic growth contributes to tourism development. Keywords: Economic growth, tourism development, income level, panel causality, cross-section dependency. JEL Codes: C23, L83, O Published by EYD Bu makalenin adını ve doi numarasını içeren aşağıdaki metni kolayca kopyalamak için soldaki QR kodunu taratınız. Scan the QR code to the left to quickly copy the following text containing the title and doi number of this article. Tourism Development and Economic Growth: A Global Analysis Based on Panel Causality and Co-Integration Tests Robust to Cross-Section Dependency doi. org/ /ey Giriş Dünya ekonomileri açısından ekonomik büyümenin sürdürülebilirliği önemli bir konudur. Bu amaçla çeşitli ekonomi politikaları uygulanabilir ve ekonomik büyümeyi destekleyebilecek çeşitli adımlar atılabilir. Fakat, güncel literatüre bakıldığında ekonomik büyümenin desteklenmesinde turizmin olası katkısının giderek önem kazanan bir tartışma konusu haline geldiği görülmektedir (Tang ve Jang, 2009; Kim,Chen ve Jang, 2006). Çünkü turizme bağlı olarak elde edilen gelirler ülkelerin ödemeler dengesinin düzelmesinde, buna bağlı olarak cari açık sorunu ve / veya döviz kurlarının istikrarı gibi konularda ve turistlerin yaptıkları harcamalara bağlı olarak da iç talep artışı ile bireysel tüketicilerin harcanabilir gelirinin ve kamunun vergi gelirlerinin artmasına katkı sağlayabilmektedir (Pablo-Romero ve Molina, 2013; Lee ve Chang, 2008; Durbarry, 2002). Bunlara ilaveten, turizm sektörüne dönük olarak

3 Ekonomik Büyüme ve Turizm İlişkisi: Yatay Kesit Bağımlılığına Karşı Dirençli Panel Nedensellik 179 özel sektörün ve/veya kamunun yeni otel, konaklama merkezleri, yol ve havaalanı gibi altyapı yatırımları da ekonomik büyümenin desteklenmesini sağlamaktadır (Lee ve Chang, 2008; Eugenio-Martin ve Morales, 2004; Tugcu,2014). Dahası, turizm sektörü küresel rekabete açık ve emek-yoğun bir sektör olduğundan bu alandaki gelişmeler ülke ekonomilerinin rekabet edebilirliği ve girişimcilik gibi konular açısından da önemli olmaktadır (Antonakakis, Dragouni ve Filis, 2015). Nitekim belirtilen bu teorik unsurların yanı sıra turizmin pratik hayattaki önemine bakıldığında Dünya Seyahat ve Turizm Konseyi nin (World Travel & Tourism Council, WTTC) verilerine göre turizm sektörü dünyanın en büyük sektörlerinden biridir. Örneğin, 2013 yılı sonu rakamlarına göre, sektörün boyutu 7 trilyon dolara ulaşmıştır. Bu da dünya milli gelirinin yaklaşık %10 una tekabül etmektedir. Ayrıca, sektör yaklaşık 270 milyon kişiyi istihdam etmektedir. Dahası, WTTC önümüzdeki yıllarda da sektörün ortalama % 4 büyümesini beklenmektedir. Bu rakamlar da turizm sektörünün ülke ekonomileri açısından önemine işaret etmektedir. Fakat, literatürde turizm-ekonomik büyüme ilişkisine eleştirel bakan yaklaşımlar da bulunmaktadır. Bu yaklaşımlar genel olarak turizmin sosyal, ekonomik ve çevresel konularda bazı negatif etkilerinin olabileceğini belirtmektedirler (Po ve Huang, 2009; Palmer ve Riera, 2003; Hazari ve Ng, 1993; Lee ve Chang, 2008; Gursoy ve Rutherford, 2004). Örneğin, Po ve Huang (2009) ekonomik açıdan önemli olan noktalardan birinin fırsat maliyeti olduğunu ifade etmektedir. Çünkü, iktisadi açıdan bir ekonomideki kaynakların nelerin üretiminde kullanılması gerektiği önemli bir konudur. Bu noktada kaynakların daha etkin olabilecek diğer üretim alanları yerine turizme aktarılması uzun vadede ekonomik büyüme üzerinde negatif etkiler yaratabilir. Ayrıca, artan turist sayısı ile birlikte kamu hizmetlerinde beklenen artış mali politikalar açısından ilave yüklerin doğmasına sebebiyet verebilir. Dahası, turizmin bir ülkenin belli bölgelerinde yoğunlaştığı durumlarda, turistlerin özellikle ticarete konu olmayan ürünlere olan taleplerine bağlı olarak meydana gelen fiyat artışları ilgili bölgede gelirin yeniden dağılımına sebebiyet vererek bu bölgelerdeki belli kesimlerin refahının azalmasına sebep olabilir (Balaguer

4 180 Önder BÜBERKÖKÜ ve Cantavella-Jorda, 2002). Bunlara ilaveten, artan kişi sayısına bağlı olarak çevresel faktörlerde yaşanabilecek aşınmalar ve yeni otel ve /veya tatil merkezlerinin inşasına bağlı olarak çevrenin kirlenmesi veya tahrip edilmesi de özellikle uzun vadede ülke ekonomilerine ilave yükler getirebilecek diğer unsurlar arasında yer almaktadır (Lee ve Chang, 2008; Gursoy ve Rutherford, 2004). Dolayısıyla, turizmin ekonomiler üzerindeki net etkisinin ne olacağı belirtilen bu olumlu ve olumsuz etkilerinden hangilerinin daha baskın çıkacağı ile yakından ilişkilidir (Po ve Huang, 2008). Bu kapsamda literatüre bakıldığında belirtilen eleştirilere rağmen bu alandaki genel yaklaşımın turizmin ekonomik büyümeye katkı sağlayacağı yönünde olduğu ifade edilebilir (Kim vd., 2006). Fakat literatürde turizmin net etkisinin pozitif olacağı yönünde bir beklenti olsa bile bu alanda bir başka tartışma daha ortaya çıkmaktadır. O da, turizmin sağladığı faydaların öncelikli olarak turizmin gelişmesinden mi yoksa büyüyen ekonomilerin daha çok turist çekmesinden mi kaynaklandığıdır. Literatürde bu kapsamda dört farklı yaklaşımdan bahsedilebilir (Antonakakis vd, 2015; Tugcu, 2014). Bunlardan ilki, turizmdeki gelişimin ekonomik büyümede bir gelişime yol açacağı görüşüdür. Çünkü daha önce de belirtildiği gibi, örneğin turizm ile sağlanan döviz gelirleri yurt içi üretim süreçlerinde kullanılacak mal ve hizmet alımına imkân tanıyarak ekonomik aktivite üzerinde pozitif bir etki yaratabilir. Bu nedenle bu yaklaşıma göre turizmden ekonomik büyümeye doğru tek yönlü bir nedensellik söz konusudur. İkinci yaklaşım ise, tam tersine, ekonomik büyümenin bir ülkenin turizm gelirlerinin artmasına katkı sağlayacağını ifade etmektedir. Çünkü, öncelikle bir ülkenin ekonomik gelişimi ile birlikte artan ticaret hacmi o ülkeye dönük ticari seyahatlerin artmasına sebep olabilmektedir (Oh, 2005). Ayrıca, ekonomik gelişim süreci ile birlikte ülke ekonomilerinin sağladığı başarılar o ülkenin uluslar arası arenada daha fazla gündeme gelmesini sağlayarak o ülkeye dönük bir ilginin oluşmasın katkı sağlayabilmektedir. Daha da önemlisi ekonomik olarak gelişen ülkeler ulaşım, iletişim, tanıtım gibi alanlarda daha uygun altyapıya sahip olduklarından potansiyel müşterilere daha kolay ve daha etkin bir şekilde

5 Ekonomik Büyüme ve Turizm İlişkisi: Yatay Kesit Bağımlılığına Karşı Dirençli Panel Nedensellik 181 ulaşabilmektedirler. Dahası, bu ülkelerin sunduğu güvenli ortamlar ve sahip oldukları istikrar da turistlerin bu ülkeye olan ilgilerinin artmasını kolaylaştırmaktadır. Ayrıca, bu ülkelerin sahip olduğu sermaye, turizm alanlarının hizmet kalitesinin de yüksek olmasını sağlayabilmektedir (Antonakakis vd, 2015). Dolayısıyla, bu yaklaşıma göre ekonomik büyümeden turizme doğru tek yönlü bir nedensellik ilişkisi söz konusudur. Üçüncü yaklaşım ise turizm ile ekonomik büyüme arasında karşılıklı bir etkileşim olduğunu ifade etmektedir. Yani, daha önce de belirtilen gerekçelere bağlı olarak, bir taraftan ekonominin gelişmesi turizmi desteklerken diğer taraftan da turizm kanalı ile elde edilen ilave kaynaklar ülke ekonomilerinin gelişmesini sağlamaktadır. Bu nedenle bu yaklaşıma göre ekonomik büyüme ile turizme arasında çift yönlü bir nedensellik ilişkisi söz konusudur. Dördüncü ve son yaklaşım ise turizm ile ekonomik büyüme arasında herhangi bir ilişki olmadığını ifade etmektedir. Bu görüşe göre örneğin turizmin ilgili ülke ekonomisi içinde pek bir ağırlığı sahip olmaması nedeniyle ilgili değişkenler arasında bir nedensellik ilişkisinden bahsetmek de pek mümkün olmamaktadır. Literatürde ilgili alana dönük yapılan çalışmalara bakıldığında, Po ve Huang (2008) turizmin ekonomik büyüme üzerindeki etkisini 87 ülke için non-linear modellere dayalı olarak inceledikleri çalışmalarında inceleme kapsamındaki ülkelerin yaklaşık %90 ında turizmin ekonomik büyümeyi pozitif yönde etkilediği sonucuna ulaşmışlardır. Samimi, Sadeghi ve Sadeghi (2011) 21 tane gelişmekte olan ülke ekonomisini inceledikleri çalışmalarında turizm ile ekonomik büyüme arasında çift yönlü ve pozitif bir nedensellik ilişkisi olduğu sonucuna ulaşmışlardır. Tugcu (2014) Akdeniz e kıyısı olan Avrupa, Asya ve Afrika ülkelerini incelediği çalışmasında turizm ile ekonomik büyüme arasındaki ilişkinin inceleme kapsamındaki ülke gruplarına ve turizmi temsilen kullanılan değişkenlere bağlı olarak farklılaştığı belirtmiştir. Fakat, diğer ülke gruplarına göre Avrupa ülkelerinin turizmden yararlanmada daha başarılı olduklarını da eklemiştir. Antonaakis vd. (2015) 10 Avrupa ülkesini inceledikleri çalışmalarında ekonomik büyüme ile turizm arasındaki nedensellik ilişkinin hem yönünün hem de işaretinin zamanla değişen bir yapıya sahip

6 182 Önder BÜBERKÖKÜ olduğunu belirtmişlerdir. Ayrıca, yılında başlayan küresel krizin de değişkenler arasındaki ilişki üzerinde oldukça etkili olduğunu ifade etmişlerdir. Oh (2005) G. Kore ekonomisini incelediği çalışmasında değişkenler arasında uzun dönemli bir ilişki bulunmadığını, kısa dönemde ise ekonomik büyümeden turizme doğru tek yönlü bir nedensellik ilişkisi bulunduğunu ifade etmiştir. Gunduz ve Hatemi-J (2005) ise Türkiye ekonomisini inceledikleri çalışmalarında turizmden ekonomik büyümeye doğru tek yönlü bir nedensellik ilişkisi bulunduğunu ifade etmişlerdir. Chou (2013) gelişmekte olan 10 Avrupa ekonomisini incelediği çalışmasında Bulgaristan, Romanya ve Slovenya da değişkenler arasında herhangi bir nedensellik ilişkisinin bulunmadığını, Estonya ve Macaristan da çift yönlü; Letonya, G. Kıbrıs ve Slovakya da ekonomik büyümeden turizme, Çek Cumhuriyeti ve Polonya da ise turizmden ekonomik büyümeye doğru tek yönlü bir nedensellik ilişkisinin bulunduğunu belirtmiştir. Tang ve Tan (2011) Malezya ekonomisi için 12 farklı turizm merkezini inceledikleri çalışmalarında tüm turizm merkezlerinde değişkenler arasında uzun dönemli bir ilişkinin bulunduğunu fakat bunlardan sadece 8 tanesinde turizmden ekonomik büyümeye doğru istikrarlı bir nedensellik ilişkisinden bahsedilebileceği sonucuna ulaşmışlardır. Eugenio-Martin ve Morales (2004) 21 Latin Amerika ekonomisini inceledikleri çalışmalarında orta ve düşük gelirli ülkelerde turizmin ekonomik büyümeyi pozitif yönde etkilediği, yüksek gelirli ülkelerde ise ekonomik büyüme üzerinde etkili olmadığı sonucuna ulaşmışlardır. Kim vd. (2006) Tayvan ekonomisini inceledikleri çalışmalarında değişkenler arasında çift yönlü bir nedensellik ilişkisi olduğu sonucuna ulaşmışlardır. Kasman ve Kasman (2004) Türkiye ekonomisini inceledikleri çalışmalarında değişkeler arasında uzun dönemli bir ilişki bulunduğu ve nedensellik ilişkisinin de turizmden ekonomik büyümeye doğru olduğunu belirtmişlerdir. Setenah (2011) ise 19 ada ülkesini incelediği çalışmasında bu ülkelerin ekonomik büyüme oranları üzerinde turizmin etkili bir faktör olduğunu belirtmiştir. Perez-Rodríguez, Ledesma-Rodríguez ve Santana-Gallego (2015) ABD, İspanya ve Hırvatistan ekonomilerini inceledikleri çalışmalarında turizm ile ekonomik büyüme arasında pozitif, asimetrik ve istatistiki

7 Ekonomik Büyüme ve Turizm İlişkisi: Yatay Kesit Bağımlılığına Karşı Dirençli Panel Nedensellik 183 olarak anlamlı bir ilişki olduğu sonucuna ulaşmışlardır. Sequeira ve Campos (2005) ise küresel bir örneklem kullandıkları analizlerinde, literatürdeki kimi çalışmaların belirttiğinin aksine, bazı ülkelerin neden diğerlerine nazaran daha yüksek büyüme oranlarına sahip olduklarının açıklamasında turizmin önemli bir faktör olmadığı sonucuna ulaşmışlardır. Lee ve Chang (2008) OECD ülkeleri ile Asya, Latin Amerika ve Sahra-altı Afrika ülkelerinden oluşan toplam 55 ülke ekonomisini inceledikleri çalışmalarında uzun dönemde OECD ülkeleri için turizmden ekonomik büyümeye doğru tek yönlü, diğer ülke grupları içinse çift yönlü bir nedensellik ilişkisi bulunduğunu ifade etmişlerdir. Ekanayake ve Long (2012) 140 gelişmekte olan ülkeyi 6 farklı coğrafi bölgeye ayırarak inceledikleri çalışmalarında ise turizm ile ekonomik büyüme arasında ne uzun dönemde ne de kısa dönemde bir ilişki olduğu sonucuna ulaşmışlardır. Bu çalışmanın amacı turizm ile ekonomik büyüme arasındaki ilişkinin yatay kesit bağımlılığını dikkate alan panel eşbütünleşme ve panel nedensellik testlerine dayalı olarak küresel bazda incelenmesidir. Çalışmanın literatüre katkısı ise şu şekilde ifade edilebilir: (i) Öncelikle diğerlerinin yanı sıra Chou (2013) nun ifade ettiği gibi ilgili literatürde bu konuda çeşitli çalışmalar bulunmakla birlikte bu çalışmaların kullandıkları frekans ve metodolojilerin, inceledikleri dönemin, ülke gruplarının ve model spesifikasyonlarının farklılığı elde edilen sonuçların karşılaştırmasını oldukça zorlaştırmaktadır. Bu çalışmada ise, uygun veri setine ulaşılabilen 136 ülke tek bir seferde incelenmiştir. Böylece, elde edilen sonuçları ortak bir paydada değerlendirmek mümkün olmuştur. (ii) İkincisi, bu çalışmada ülkeler gelir düzeyleri dikkate alınarak beş farklı gruba bölünmüştür. Böylece farklı ekonomik gelişmişlik düzeyleri altında turizm ile ekonomik büyüme arasındaki ilişkisinin incelenmesine imkan tanınmıştır. Nitekim, böyle bir yaklaşım ülkelerin daha homojen gruplara ayrılmasını da sağlamaktadır. Bu da hem panel tahmin sonuçlarının etkinliği artırmakta hem de seçilebilecek farklı örneklemelere (ülke gruplarına) karşı sonuçların dirençli (robust) olup olmadığı konusunda bilgi

8 184 Önder BÜBERKÖKÜ vermektedir 2 (Herzer, 2011; Eggoh vd., 2011; Bildirici ve Kayıkçı, 2012). (iii) Üçüncüsü ve en önemlisi, bu çalışmada, diğer çalışmalardan farklı olarak, hem uzun dönemli ilişki analizinde hem de nedensellik analizinde yatay kesit bağımlılığını dikkate alan ve heterojenliğe izin veren panel eşbütünleşme ve panel nedensellik testlerinden yararlanılmıştır. Testlerin heterojenliğe izin vermesi tüm ülkeleri tek ve ortak bir sonuç elde edilmesi yönünde koşullandırmaktan ziyade ülkelere özgü farklılıkları dikkate alarak nihai bir sonuca ulaşılmasına imkan vermektedir. Bu nedenle de daha gerçekçi varsayımlar içermektedir 3. Ayrıca, yatay kesit bağımlılığının dikkate alınması da test istatistiklerinin gücünü artırmakta ve yanlı (biased) sonuçlar elde edilmesini engellemektedir (Pesaran, 2006). Çalışmanı dört bölümden oluşmaktadır. İkinci bölümde çalışmada kullanılan veri ve metodoloji yer almaktadır. Üçüncü bölümde bulgular değerlendirilmektedir. Dördüncü bölümde ise sonuç kısmı bulunmaktadır. 2. Veri ve Metodoloji Çalışma dönemini kapsamakta ve yıllık verilerden oluşmaktadır. Çalışmanın başlangıç yılının seçiminde verilere ulaşabilirlik özelliği dikkate alınmıştır. Nitekim, ilgili literatürde panel veriye dayalı çalışmaların çoğunda da veri kaynağı olarak Dünya Bankası kullanıldığından başlangıç yıllının 1995 yılı olduğu görülmektedir (Antonakakis vd., 2015; Po ve Huang, 2008; Ekanayake ve Long, 2012; Fayissa, Nsiah ve Tadasse, 2008) 4. Çalışmada toplam 136 ülke incelenmiştir. Bu ülkeler Dünya Bankası sınıflandırması esas alınarak 5 farklı gelir düzeyine 2 Bu çalışmanın literatür kısmında da gösterildiği gibi çok sayıda ülkeyi panel veri ekonometrisi ile inceleyen çalışmalar mevcuttur. Fakat, bu çalışmaların göreceli olarak sınırlı sayıda olduğu, ülkeleri coğrafi olarak sınıflandırdığı, heterojenliği ve yatay kesit bağımlılığını dikkate almayan testler kullandıkları görülmektedir. 3 Burada ülkeler zaten homojen alt-gruplara ayrılırken heterojenliğe izin verilmesi konusunda bir açıklama yapılması gerekebilir. Bilindiği gibi, bu çalışmada ülkeler sadece gelir gruplarına göre göreceli olarak daha homojen alt-gruplara ayrılmıştır. Dolayısıyla, ülkelerin gelir düzeylerinin benzerliği bu ülkelerin kendilerine özgü dinamiklere sahip olmadıkları anlamına gelmemektedir. Örneğin, bu ülkelerin ekonomik gelişim süreçleri, turizmin ekonomi içerisindeki ağırlığı, turizmin şekli (örneğin yaz turizmi, kış turizmi, sağlık turizmi gibi), toplumsal, kültürel ve sosyal yapıları, yönetim anlayışları birbirinden farklı olabilir. Dolayısıyla, heterojenliğe izin verilmesinin ülkelere özgü bu vb. dinamiklerin de dikkate alınması açısından önemli olduğu düşünülmektedir. 4 Bu kapsamda, çalışmadaki her bir ülke için gözlem sayısı (zaman boyutu) 17 olmaktadır. Bu nokta eleştirilebilir fakat benzer kapsamdaki çalışmalar bakıldığında verilere ulaşabilirlik özelliğine bağlı olarak gözlem sayısının 12 ile 16 arasında değiştiği görülmektedir (Lee ve Chang, 2008; Po ve Huang, 2008; Tugcu, 2014).

9 Ekonomik Büyüme ve Turizm İlişkisi: Yatay Kesit Bağımlılığına Karşı Dirençli Panel Nedensellik 185 ayrılmıştır. Üst-orta gelir grubunda 41, alt-orta gelir grubunda 33, düşük gelir grubunda 18, yüksek gelirli OECD ülke grubunda 26, OECD-dışı ülke grubundaise 18 ülke bulunmaktadır 5. Ülkeler, bağlı oldukları gelir grupları ve her bir ülke için turizm gelirlerinin GSYİH ya oranı Tablo 1 de sunulmuştur 6. Çalışmada ekonomik büyümeyi temsilen reel GSYİH değerleri kullanılmıştır. Turizmin performansı ise diğerlerinin yanı sıra Tang ve Tan (2013); Kim vd. (2006) ile Gunduz ve Hatemi-J (2005) nin çalışmasında olduğu gibi uluslar arası gelen turist sayısı ile temsil edilmiştir. Değişkenler logaritmaları alınarak analize dahil edilmiştir. Değişkenler arasındaki kısa ve uzun dönemli ilişki analizinde ise diğerlerinin yanı sıra Tang ve Jang (2009) ile Chou(2013) tarafından da kullanılan ve Denklem(1) de gösterilen modelden yararlanılmıştır 7 : LGDP = α + β LTOUR + η (1) it i i it Burada, LGDP it çalışma kapsamındaki her bir ülke için reel GSYİH rakamlarını, LTOUR it uluslar arası gelen ziyaretçi sayısını, η it ise hata terimini göstermektedir. α i sabit terimi, β i eğim parametresini, 5 Normalde ilgili gelir gruplarındaki ülke sayısı daha fazladır. Fakat, çalışmaya yeterli sayıda ve eksiksiz veriye sahip olan ülkeler dahil edilmiştir. 6 Turizm gelirlerinin GSYİH ya oranı dönemi için ortalama değerlerdir. Veriler Dünya Bankası veri tabanından derlenmiştir. Fakat, bazı ülkeler için ilgili değişkenlere ait veriler döneminin tamamı için bulunmamaktadır. Bu ülkeler için ilgili dönem kapsamında var olan veriler dikkate alınmıştır. Turizm gelirlerinin GSYİH ya oranına ilişkin analize ise daha sonra değinilecektir. 7 Literatürde çoğu durumda da belirtilen bu model spesifikasyonu kullanılmaktadır. Fakat, modele her bir ülke için üçüncü bir değişken olarak reel efektif döviz kurunu ekleyen çalışmalar da mevcuttur. Bu çalışmada da bu değişken dikkate alınabilirdi. Ancak, Dünya Bankası veri tabanındaki toplam 136 ülke dikkate alındığında çok az ülke için bu verinin mevcut olduğu görülmüştür.

10 186 Önder BÜBERKÖKÜ Tablo 1 Ülkeler, Gelir Grupları ve Turizm Gelirlerinin GSYİH ya Oranı ( ) Üst-Orta gelir grubu Alt-orta gelir grubu Yüksek OECD Yüksek OECD-dışı Düşük gelir grubu Arnavutluk(%10. 7) Ermenistan (%4. 57) Avustralya(%2. 98) Bahamalar (%25. 4) Benin (%2. 89) Cezayir(%0. 224) Bhutan ( %3. 17) Avusturya(%5. 46) Bahreyn(%8. 47) Kamboçya(%12. 5) Angola(%0. 642) Bolivya ( %2. 48) Belçika(%2. 40) Bermuda Adaları(%9. 84) Komor Adaları(%6. 73) Cape Verde ( %2. 11) Kanada(%1. 31) Hırvatistan(%14. 1) Etiyopya(%4. 75) Arjantin(%1. 6) Belarus(%1. 16) Mısır( %7. 71) Şili(%1. 46) G. Kıbrıs (%15) Malavi(%1. 51) Belize(%17. 6) El Salvador(%3. 15) Danimarka(%1. 91) Kuveyt(%0. 638) Mali(%2. 83) Brezilya(%0. 387) Guatemala(%2. 73) Estonya(%8. 49) Letonya(%3. 56) Nepal(%3. 29) Bulgaristan(%8. 83) Guyana(%8. 03) Fransa(%2. 22) Litvanya(%3. 36) Nijerya(%1. 24) Çin(%1. 27) Honduras(%4. 15) Almanya(%1. 26) Makao(%89. 5) Sierra Leone(%2. 05) Kolombiya(%1. 19) Hindistan(%0. 89) Yunanistan(%4. 78) Malta(%16. 6) Tanzanya(%5. 98) Kosta Rika(%8. 36) Endonezya(%2. 08) İzlanda(%3. 40) Porto Riko(%3. 63) Uganda(%3. 91) Küba(%4. 94) Kırgısiztan(%7. 67) İrlanda (%3. 19) Rusya(%1. 21) Zimbabve(%3. 79) Dominika(%16. 7) Laos(%6. 17) İsrail(%2. 94) Singapur(% 6. 36) Burkina Faso (%1. 04) Dominik Cum. (%9. 48) Moldova(%4. 76) İtalya(%2. 02) Saint Kitts ve Nevis(%17. 1) Kongo Dem. Cumh. (%0. 054) Ekvador(%1. 28) Moğolistan(%6. 45) Japonya(%0. 22) Trinidad ve Tobago(%3. 24) Eritre(%5. 68) Fiji(%19. 6) Fas(%8. 36) G. Korea(%1. 14) Uruguay(%5. 14) Gambiya(%10. 51) Granada(%16. 1) Nikaragua(%3. 16) Lüksemburg(%8. 68) Barbados(%23. 5) Madagaskar(%5. 65) Ürdün(%16. 6) Nijerya (%0. 29) Hollanda(%2. 31) Lübnan(%18. 9) Pakistan(%0. 73) Norveç(%1. 3) Papua Yeni Gine(%0. Makedonya(%2. 01) 14) Polonya(%2. 77) Malezya(%7. 69) Paraguay(%1. 53) Portekiz(%4. 70) Mauritius(%18. 3) Filipinler(%2. 72) Slovenya(%5. 21) Meksika(%1. 30) Samoa(%16. 9) İspanya(%4. 33) Namibya(%5. 69) Sri Lanka(%2. 72) İsveç(%2. 08) Panama (%7. 73) Sudan(%0. 417) İngiltere(%1. 60) Peru(%1. 93) Ukrayna(%3. 28) ABD(%1. 05) Romanya(%1. 13) Vanuata(%28. 1) Seyşeller(%18. 6) Yemen(%2. 03) G. Afrika (%2. 7) KongoCumh. (%0. 46) Santa Lucia(%31. 2) Gürcistan(%5. 54) Saint Vincent ve Grenadinler(%17. 3) Kiribati (%3. 86) Surinam(%3. 31) Svaziland(%1. 81) Tayland(%8. 79) Zambiya(%1. 08) Tunus (%8. 22) Türkiye(%3. 45) Venezüella(%0. 524) İran (%0. 71) Marshall Adaları(%2. 52) Palau (%7. 76) Tonga (%5. 80) Tuvalu(%7. 20) Antigua ve Barbuda (%33. 18) Togo(%1. 39) Ortalama [ %4. 52 ] Ortalama [ %3. 05 ] Ortalama [ % ] Ortalama [% ] Ortalama [ %7. 80 ] Kaynak World Bank, World Development Indicators. worldbank. Parantez içerisindeki değerler Turizm Gelirlerinin GSYİH ya oranını ifade etmektedir. Ortalama [ ] ifadesi her bir grup için ortalama Turizm geliri / GSYİH oranlarını göstermektedir. Değişkenler arasındaki uzun dönemli ilişki analizinde yatay kesit bağımlılığını dikkate alan ve heterojenliğe izin veren Westerlund (2007) panel eşbütünleşme

11 Ekonomik Büyüme ve Turizm İlişkisi: Yatay Kesit Bağımlılığına Karşı Dirençli Panel Nedensellik 187 testinden yararlanılmıştır. Bu test özü itibariyle hata düzeltme terimine (Error Correction Term, ECT) dayalı bir testtir. Daha açık bir ifadeyle, bu testte Denklem (1) de gösterilen model hata düzeltme modeli olarak genişletilmekte, ardından hata düzeltme teriminin negatif ve istatistikî olarak anlamlı olup olmadığı incelenmektedir. ECT, negatif ve istatistiki olarak anlamlı ise koentegre ilişkinin olduğuna aksi durumda olmadığı sonucuna ulaşılmaktadır. Ayrıca, bu test yatay kesit bağımlılığını (Cross-section dependency, CD) dikkate alırken bootstrap yöntemini kullanmakta ve CD ye kaşı dirençli olasılık değerlerini (robust p-values) rapor etmektedir. Bu kapsamda, Westerlund (2007) panel eşbütünleşme testi Denklem (1) e bağlı olarak Denklem (2) deki veri üretme sürecine dayanmaktadır: pi pi ' ' it δi t ϕi ( it 1 βi it 1) ϕij it j γij it j ηit j= 1 j= 0 (2) LGDP = d + LGDP LTOUR + LGDP + LTOUR + Burada d t modele dahil edilen deterministik bileşenleri, göstermektedir. Denklem (2) yeniden Denklem(3) teki gibi yazılabilir: ϕ i hata düzeltme terimini pi pi ' ' it δi t ϕi it 1 θi it 1 ϕij it j γij it j ηit j= 1 j= 0 (3) LGDP = d + LGDP + LTOUR + LGDP + LTOUR + ' ' Burada, θ = ϕβ olmaktadır. Testin Ho hipotezi değişkenler arasında koentegre i i i ilişki yoktur şeklindedir. Bu hipotezin reddedilebilmesi için hata düzeltme teriminin ϕ i negatif ve istatistiki olarak anlamlı olması gerekmektedir. Ho hipotezinin sınanmasında dört adet test istatistiğinden yararlanılmaktadır. Bunlardan ikisi panel (Pa ve Pt) diğer ikisi (Ga ve Gt) ise grup ortalamalarına (group mean) dayalı test istatistikleridir. Westerlund (2007) testinin önemli noktalarından birini hata düzeltme modelindeki öncül (lead) ve ardıl (lag) değerlerinin belirlenmesi oluşturmaktadır. Diğerlerinin yanı sıra Jaunky (2011) gözlem sayısının fazla olmadığı durumlarda (small sample) ardıl ve öncül değerlerin yüksek belirlenmesinin testin gücünü

12 188 Önder BÜBERKÖKÜ azaltabileceğini ifade edip 1 gecikme kullanılmasını tavsiye etmiştir. Bu nedenle bu çalışmada da öncül ve ardıl değerler 1 olarak belirlenmiştir 8. Uzun dönem parametre tahminine gelince çalışmada bu amaçla Eberhardt ve Teal (2010) tarafından geliştirilen ve yatay kesit bağımlılığını dikkate alan AMG (Augmented Mean Group, AMG) tahmincisinden yararlanılmıştır. Bu yöntem iki aşamalı bir süreç izlemektedir. İlk aşamada Denklem(1) deki değişkenlerin birinci farkı alınmakta ve modele zaman kuklaları eklenerek model klasik en küçük kareler yöntemi ile tahmin edilmektedir. İkinci aşamada ise ilk aşamadan elde edilen kukla değişken katsayıları Denklem (1) deki modele eklenerek model tekrar tahmin edilmektedir. Bu yöntemin Pesaran (2006) tarafından geliştirilen CCEMG (Common Correlated Effects Mean Group, CCEMG) tahmincisine göre en önemli avantajı yatay kesit bağımlılığını ortak dinamik bir süreç olarak modellemesidir. Değişkenler arasındaki nedensellik ilişkisi Emirmahmutoğlu ve Köse (2011) panel nedensellik testi ile incelenmiştir. Bu test Westerlund (2007) eşbütünleşme testinde olduğu gibi hem heterojenliğe izin vermekte hem de yatay kesit bağımlılığını dikkate almaktadır. Ayrıca, bu test esas itibariyle Toda ve Yamamoto (1995) nedensellik testine dayandığından iki önemli avantaj daha sunmaktadır. Bunlardan birincisi, standart nedensellik testlerinin aksine bu testin serilerin durağan olmasını gerektirmemesi bir diğer ifade ile hem I(1) hem de I(0) olan serileri birlikte modelleyebilmesi ikincisi ise değişkenler arasında hem koentegre ilişkinin olduğu hem de olmadığı durumlarda kullanılabilmesidir 9, 10. Böylece bu test yanlış model spesifikasyonuna dayalı yanlı sonuçlar elde edilmesini en azından 8 Nitekim, benzer gerekçelerle diğerlerinin yanı sıra Jaunky (2011, s. 1237) de çalışmasında ilgili değerleri 1 olarak almıştır. Ayrıca, bu testin uygulanmasında Eggoh, Bangake ve Rault nin (2011, s. 7417) çalışmalarında olduğu gibi maksimum öncül ve ardıl değerler 2 olarak belirlenip optimal değerin AIC ile belirlendiği durumda da benzer sonuçlara ulaşılmıştır. Daha yüksek gecikmelerde ise test istatistikleri hesaplanamamaktadır. 9 Bu noktanın özellikle önemli olduğu düşünülmektedir. Çünkü, literatürde kullanılan farklı birim kök ve eşbütünleşme testlerinin birbirinden farklı sonuçlar verdiği bilinmektedir. Dolayısıyla, bu durum serilerin aslında birinci dereceden bütünleşik olduğu durumlarda sıfırıncı dereceden bütünleşikmiş gibi işlem görmelerine veya değişkenler arasında aslında koentegre ilişki yok iken varmış gibi bir sonucuna ulaşılmasına sebep olabilmektedir. Bu da nedensellik testlerine hata düzeltme teriminin eklenip eklenmeyeceği ya da serilerin farkı alınarak mı yoksa düzey değerleriyle mi kullanılacağı gibi konularda bir belirsizliğe yol açarak doğru olmayan model spesifikasyonlarına dayalı analizler yapılmasına sebep olabilmektedir. 10 Bu test diğerlerinin yanı sıra Xie ve Chen (2014) ile Chang vd. (2014) tarafından da kullanılmıştır.

13 Ekonomik Büyüme ve Turizm İlişkisi: Yatay Kesit Bağımlılığına Karşı Dirençli Panel Nedensellik 189 asimptotik olarak engelleyebilmektedir (Emirmahmutoğlu ve Köse, 2011; Yamada ve Toda, 1998). Ayrıca, bu test nedensellik analizinde gecikme uzunluğunun da her bir ülkeye için farklılaşmasına izin vermekte ve serileri düzey değerleri ile modellendiğinden uzun dönemli bilgi kaybını da azaltmaktadır (Toda ve Yamamato, 1995; Emirmahmutoğlu ve Köse, 2011). Bu kapsamda Emirmahmutoğlu ve Köse (2011) nedensellik testi Denklem (4) te gösterildiği gibi ifade edilebilir: ki+ dmaxi ki+ dmaxi LGDP LGDP i 11,ik it k 12, ik it k i, t k= 1 k= 1 LGDP = ϕ + A LGDP + A LTOUR + µ ki+ dmaxi ki+ dmaxi LTOUR LTOUR i 21,ik it k 22, ik it k i, t k= 1 k= 1 (4) LTOUR = ϕ + A LGDP + A LTOUR + µ Burada, k her bir ülke için farklı değerler alabilen gecikme uzunluğunu, her bir ülke için maksimum entegrasyon derecesini göstermektedir. k i d max ise Ülke bazlı analizlerde H0 : A12 = 0 hipotezinin reddedilmesi turizmin ekonomik büyümenin k = 1 nedeni olduğu anlamına gelmektedir. Ekonomik büyümenin turizmin nedeni olduğunun ifade edilebilmesi içinse H0 : A21 = 0 hipotezinin reddedilmesi gerekmektedir. Panel bazlı nedensellik analizi için gerekli olan test istatistiği ise her bir ülke için yukarıda belirtildiği şekliyle nedensellik analizleri yapılırken elde edilen olasılık değerlerinin ( k i k = 1 p i ) Fisher (1932) tarafından tavsiye edilen yöntem dikkate alınarak Denklem (5) te gösterildiği gibi toplulaştırılmasıyla (aggregated) elde edilmektedir: N λ = 2 ln ( pi ), i = 1, 2,... N (5) i= 1

14 190 Önder BÜBERKÖKÜ Bu şekilde elde edilen Fisher (1932) test istatistiği 2N serbestlik derecesi ile χ 2 dağılımına uymaktadır. Testin yatay kesit bağımlılığına karşı dirençli kritik tablo değerleri ise bootstrap yöntemi ile elde edilmektedir. 3. Bulgular Öncelikle çalışmada kullanılan ekonomik büyüme ve turizm değişkenleri için yatay kesit bağımlılığının geçerli olup olmadığının incelenmesi gerekmektedir. Bu amaçla literatürde genelde iki test kullanılmaktadır. Bunlar, Breush ve Pagan (1980) LM testi ile Pesaran (2004) CD testidir. Bu testler arasındaki temel fark veri setinin zaman boyutu (T) ile kesit boyutu (N) arasındaki ilişkiye dayanmakta ve ilgili testlerin istatistiki özelliklerine bağlı olarak T>N durumunda LM testi, T<N durumunda ise Pesaran (2004) CD testi kullanılmaktadır. Bu çalışmada her bir gelir grubu için N>T olduğundan yatay kesit bağımlılığı olup olmadığı Pesaran (2004) CD kullanılarak incelenmiş ve elde edilen bulgular Tablo 2 de sunulmuştur. Sonuçlar incelendiğinde her durumda yatay kesit bağımlılığının hem ilgili seriler ve hem de model için geçerli olduğu görülmektedir. Tablo 2 Pesaran (2004) CD Testi Sonuçları Gdp Tour Model Yüksek gelirli OECD ülkeleri *(0. 000) *(0. 000) *(0. 000) Yüksek gelirli OECD-dışı ülkeler *(0. 000) *(0. 000) *(0. 000) Üst-orta gelir grubu ülkeler *(0. 000) *(0. 000) *(0. 000) Alt-orta gelir grubu ülkeler *(0. 000) *(0. 000) *(0. 000) Düşük gelir grubu ülkeler *(0. 000) *(0. 000) *(0. 000) *, %5 anlamlılık düzeyini göstermektedir. Parantez içindeki değerler olasılık değeridir. Yatay kesit bağımlılığının belirlenmesinden sonra serilerin entegre derecelerini tespit etmek amacıyla Pesaran (2007) CADF (Cross-sectionally Augmented Dickey Fuller, CADF) testi kullanılmıştır. Bu test klasik ADF testinin kesit veri ortalamaları ile genişletilmiş hali olup yatay kesit bağımlılığı altında serilerin birim kök içerip içermediğini incelemektedir. Pesaran (2007) CADF test

15 Ekonomik Büyüme ve Turizm İlişkisi: Yatay Kesit Bağımlılığına Karşı Dirençli Panel Nedensellik 191 sonuçları Tablo 3 te gösterilmiştir 11. Sonuçlar incelendiğinde hem trendli hem trendsiz model sonuçlarına göre %1 anlamlılık düzeyinde tüm serilerin birinci dereceden bütünleşik yani I(1) oldukları anlaşılmaktadır. Tablo 3 Pesaran (2007) CADF Panel Birim Kök Testi Sonuçları Ülke grupları gdp t-bar istatistiği C&T C tour t-bar istatistiği C&T C Düzey Yüksek gelirli OECD ülkeleri Yüksek gelirli OECD-dışı ülkeler Üst-orta gelir grubu ülkeler Alt-orta gelir grubu ülkeler Düşük gelir grubu ülkeler Birinci fark Yüksek gelirli OECD ülkeleri * * * * Yüksek gelirli OECD-dışı ülkeler * * * * Üst-orta gelir grubu ülkeler * * * * Alt-orta gelir grubu ülkeler * * * * Düşük gelir grubu ülkeler * * * * *, %1 anlamlılık düzeyini ifade etmektedir. C sabitli modeli, C+T ise sabit ve trendli modeli temsil etmektedir. Düzey değerlerindeki gecikme uzunlukları 1 olarak alınmıştır. Serilerin entegre derecelerinin belirlenmesinin ardından eşbütünleşme analizine geçilmiştir. sunulmuştur. Uygulanan Westerlund (2007) testi sonuçları Tablo 4 te Sonuçlar incelendiğinde, inceleme kapsamındaki tüm gelir grupları için koentegre ilişki olmadığını belirten Ho hipotezinin her dört test istatistiği tarafından da %10 veya daha iyi bir anlamlılık düzeyinde reddedilemediği görülmektedir. Dolayısıyla, bulgular turizm ile ekonomik büyüme arasında uzun dönemli bir ilişki olmadığına işaret etmektedir. Fakat, bu noktada şu da belirtilmeli ki bu alandaki literatür özü itibariyle turizm sektörü öncülüğünde büyüme modelinin ülkeler için geçerli olup olmadığı üzerine odaklandığından değişkenler arasında uzun dönemli bir ilişki olup olmadığı incelenirken Denklem (1) de gösterilen model yapısına odaklanılmaktadır. 11 Daha önce belirtildiği gibi, gözlem sayısının çok fazla olmadığı durumlarda (small sample) yüksek gecikme uzunlukları testlerin gücünü zayıflatabilmektedir. Buna ilaveten panel birim kök testleri özelinde bu durum birim kök vardır şeklinde yanlı sonuçlar elde edilmesine yol açabilmektedir (Ketenci, 2013, s. 80). Bu nedenle Westerlund (2007) eşbütünleşme testinde olduğu gibi birim kök testi uygulanırken de gecikme uzunluğu 1 olarak alınmıştır. Benzer çalışmalar için bkz: Mitze ( 2012, s. 68) ve Ketenci (2013, s. 80).

16 192 Önder BÜBERKÖKÜ Tablo 4 Westerlund (2007) Panel Eşbütünleşme Testi Sonuçları Test istatistikleri Test ist. Değeri Z-değeri Dirençli p-değeri Yüksek gelirli OECD-dışı ülkeler Gt Ga Pt Pa Yüksek gelirli OECD ülkeleri Gt Ga Pt Pa Alt-orta gelir grubu ülkeler Gt Ga Pt Pa Üst-orta gelir grubu ülkeler Gt Ga Pt Pa Düşük gelir grubu ülkeler Gt Ga Pt Pa *, %5 anlamlılık düzeyini göstermektedir. Öncül ve ardıl değerler 1 alınmıştır. Bootsrap 1000 olarak seçilmiştir. Bartlett kernel window genişliği 4( T/100) ^2/9 formülü dikkate alınarak 3 olarak belirlenmiştir. Böylece, aslında uzun dönemde turizmdeki gelişmelerin ekonomik büyümeyi etkileyip etkilemediği sorusuna yanıt aranmaktadır. Halbuki, çalışmanın giriş ve literatür kısmındaki tartışmalarda belirtildiği gibi ekonominin giderek büyümesi ilgili ülkeye gelen turist sayısının artmasını sağlayabilmektedir. Bu nedenle, Oh (2005) in çalışmasında da olduğu turizmin bağımlı değişken olduğu model yapısı da dikkate alınarak değişkenler arasında uzun dönemli bir ilişki olup olmadığı tekrar sınanmıştır. Aslında, Westerlund (2007) panel eşbütünleşme testinin genel metodolojik yapısı da böyle bir yaklaşımı gerekli kılmaktadır. Çünkü, daha önce de belirtildiği gibi, Westerlund (2006) eşbütünleşme testi hata düzeltme modeline dayanan bir testtir. Diğer bir ifade ile değişkenler arasında koentegre ilişki olup olmadığına karar verirken modeldeki hata düzeltme teriminin negatif ve istatistiki olarak anlamlı olup olmadığına odaklanmaktadır. Fakat, klasik hata düzeltme modellerinden bilindiği gibi hata düzeltme terimlerinin büyüklüğü, işareti ve istatistiki anlamlılığı bağımlı değişkenin hangi değişken olduğu ile yakından ilişkilidir. Bu nedenle Denklem

17 Ekonomik Büyüme ve Turizm İlişkisi: Yatay Kesit Bağımlılığına Karşı Dirençli Panel Nedensellik 193 (1) deki model yapısı dikkate alındığında değişkenler arasında uzun dönemli bir ilişki olmadığı sonucuna ulaşılması aslında turizmin uzun dönemde ekonomik büyüme üzerinde pek bir etkisi olmadığını göstermekle birlikte ekonomik büyümenin uzun dönemde turizmi canlandırıp canlandırmadığı konusunda pek bir şey söyleyememektedir. Bu nedenle turizmin bağımlı ekonomik büyümenin bağımsız değişken olduğu model yapısı kullanılarak değişkenler arasında uzun dönemli bir ilişki olup olmadığının tekrar sınanmıştır. Böylece, uzun dönemde ekonomik büyümenin turizmi etkileyeceği yaklaşımına dayalı bir model spesifikasyonu ile değişkenler arasındaki ilişki tekrar incelenmiş olmaktadır. Bu kapsamda elde edilen bulgular Tablo 5 te sunulmuştur. Tablo 5 Westerlund (2007) Panel Eşbütünleşme Testi Sonuçları Test istatistikleri Test ist. değeri Z-değeri Dirençli-p değeri Yüksek gelirli OECD-dışı ülkeler Gt * Ga ** Pt ** Pa * Yüksek gelirli OECD ülkeleri Gt Ga Pt Pa Alt-orta gelir grubu ülkeler Gt Ga Pt ** Pa Üst-orta gelir grubu ülkeler Gt * Ga ** Pt Pa ** Düşük gelir grubu ülkeler Gt ** Ga Pt *** Pa *** *, %5 anlamlılık düzeyini göstermektedir. Öncül ve ardıl değerler 1 alınmıştır. Bootsrap 1000 olarak seçilmiştir. Bartlett kernel window genişliği 4( T/100) ^2/9 formülü dikkate alınarak 3 olarak belirlenmiştir. Sonuçlar incelendiğinde yüksek gelirli OECD dışı ülkeler, üst-orta gelir grubu ülkeler ve düşük gelir grubu ülkeler için koentegre ilişki olmadığını ifade eden Ho hipotezinin %10 veya daha iyi bir anlamlılık düzeyinde dört test istatistiğinin en az

18 194 Önder BÜBERKÖKÜ üçü tarafından reddedildiği anlaşılmaktadır. Dolayısıyla, bu ülkelerde uzun dönemde ekonomik büyümedeki bir artışın turizmde de bir artışa yol açtığı anlaşılmaktadır. Yüksek gelirli OECD ülkeleri içinse her dört test istatistiği de değişkenler arasında uzun dönemli bir ilişki olmadığını göstermektedir. Alt-orta gelir grubuna ait ülkelere gelince dört test istatistiğinden üç tanesi Ho hipotezini reddedemeziken sadece Pt test istatistiğinin Ho ı reddettiği anlaşılmaktadır. koentegre ilişki olmadığı şeklinde yorumlanabilir. Bu durum değişkenler arasında Uzun dönem parametre tahminine gelince, bu amaçla kullanılan AMG yönteminden elde edilen sonuçlar Tablo 6 da sunulmuştur. Sonuçlar incelendiğinde, her üç gelir grubu için de katsayıların pozitif ve istatistiki olarak anlamlı olduğu ve gdp deki %1 lik bir artışın turizmde düşük gelir grubu ülkeler için yaklaşık %0. 8, üst-orta gelir grubu ülkeler için % ve yüksek gelirli OECD-dışı ülkeler içinse %0. 7 lik bir artışa yol açtığı anlaşılmaktadır. Dolayısıyla, bulgular ekonomik büyümenin turizm üzerindeki etkisinin en çok üst-orta gelir grubu ülkelerde görüldüğüne işaret etmektedir. Tablo 6 AMG Uzun Dönem Parametre Tahmin Sonuçları Ülke Grupları C Gdp Yüksek gelirli OECD-dışı ülkeler (0. 574) *(0. 001) Üst-orta gelir grubu ülkeler *(0. 000) *(0. 000) Düşük gelir grubu ülkeler (0. 536) **(0. 082) *,** sırasıyla %5 ve %10 anlamlılık düzeyini göstermektedir. Parantez içindeki değerler olasılık değerleridir. Emirmahmutoğlu ve Köse nin (2011) panel nedensellik testi sonuçlarına gelince, burada öncelikle beş farklı gelir gruplarını oluşturan her bir ülke için dmax değerlerinin belirlenmesi gerekmektedir. Bu amaçla Emirmahmutoğlu ve Köse nin (2011) (bundan sonra EK) çalışmasında da olduğu gibi ADF birim kök testinin trendsiz model spesifikasyonu kullanılmıştır. Bu kapsamda, belirlenen dmax değerleri esas alınarak da EK testi uygulanmıştır 12. Üst-orta gelir grubu ülkeleri için EK testi sonuçları Tablo 7 de sunulmuştur. 12 ADF test sonuçları sadelik sağlamak ve yer kısıtı nedeniyle burada gösterilememiştir. Elde edilen dmax değerleri ise çalışma boyunca ilgili tablolarda sunulmuştur.

19 Ekonomik Büyüme ve Turizm İlişkisi: Yatay Kesit Bağımlılığına Karşı Dirençli Panel Nedensellik 195 Tablo 7 Üst-Orta Gelir Grubu Ülkeler için Emirmahmutoglu-Köse (2011) Panel Nedensellik Testi Sonuçları Ülkeler dmax Ho: tour gdp Wald ist. p-değerleri Ho: gdp tour Wald ist. p-değerleri Sonuç Ülke bazlı sonuçlar Arnavutluk * gdp tour Cezayir * gdp tour Angola (-) Arjantin ** tour gdp Belarus (-) Belize (-) Brezilya (-) Bulgaristan * tour gdp Çin (-) Kolombiya * gdp tour Kosta Rika ** gdp tour Küba (-) Dominika (-) Dominik Cum (-) Ekvador ** * tour gdp Fiji ** gdp tour Granada (-) Ürdün (-) Lübnan * tour gdp Makedonya (-) Malezya (-) Mauritius (-) Meksika (-) Namibya (-) Panama * gdp tour Peru (-) Romanya * gdp tour Seyşeller (-) G. Afrika (-) Santa Lucia * tour gdp Saint Vincent ve Grenadinler * tour gdp Surinam (-) Tayland (-) Tunus (-) Türkiye (-) Venezüella * gdp tour İran (-) Marshall Adaları (-) Palau (-) Tonga * tour gdp Tuvalu ** gdp tour Panel sonuçları Fisher test istatistiği ** gdp tour Bootstrap kritik tablo değerleri %5 % %5 % simgesi nedeni değildir anlamına gelmektedir. Optimal gecikme uzunluğu SBC kriteri ile belirlenmiştir. Yıllık veri olması ve ülke bazlı gözlem sayısının çok fazla olmamsı nedeniyle maksimum gecikme 2 alınmıştır. Fakat, maksimum gecikmenin 3 alınması durumunda da benzer sonuçlara ulaşılmıştır. *,**, sırasıyla %5 ve %10 anlamlılık düzeyini göstermektedir. Bootstrap değeri 1000 olarak belirlenmiştir., optimal gecikme uzunluğunu göstermektedir. Öncelikle, panel sonuçlarına bakıldığında, %10 veya daha iyi bir anlamlılık düzeyinde turizmden ekonomik büyümeye doğru bir nedensellik ilişkisinin olmadığını belirten Ho hipotezinin reddedilemediği fakat ekonomik büyümeden turizme doğru bir

20 196 Önder BÜBERKÖKÜ nedensellik ilişkisi olmadığını ifade eden Ho hipotezinin reddedildiği görülmektedir. Dolayısıyla, mevcut bulgular üst orta gelir grubu ülkeler için ekonomik büyümeden turizme doğru tek yönlü bir nedensellik ilişkisi olduğuna işaret etmektedir. Fakat, panel sonuçları en genel ifadeyle inceleme kapsamındaki ülkeler için genel durumu ifade etmektedir. Dolayısıyla, daha spesifik sonuçlar elde etmek amacıyla ülke bazlı sonuçlar da incelenmiştir. Bulgular bu kapsamda değerlendirildiğinde Arjantin, Bulgaristan, Santa Lucia, Saint Vincent ve Grenadinler, Tonga, Ekvador ve Lübnan da turizmden ekonomik büyümeye doğru; Arnavutluk, Cezayir, Kolombiya, Kosta Rika, Fiji, Panama, Romanya, Venezüella ve Tuvalu da ekonomik büyümeden turizme doğru tek yönlü bir nedensellik ilişkisi ortaya çıkarken Ekvador da çift yönlü bir nedensellik ilişkisinin ortaya çıktığı anlaşılmaktadır. Diğer ülkelerde ise değişkenler arasında herhangi bir nedensellik ilişkisinin söz konusu olmadığı görülmektedir. Alt-orta gelir grubuna ait ülke ekonomileri için EK testi sonuçları ise Tablo 8 de sunulmuştur. Panel sonuçları incelendiğinde, alt-orta gelir grubuna ait ülkelerde ekonomik büyüme ile turizm arasında herhangi bir nedensellik ilişkisinin olmadığı görülmektedir. Ülke bazlı sonuçlar incelendiğinde ise Moldova, Fas, Nikaragua, Sri Lanka ve Gürcistan da turizmden ekonomik büyümeye, Nijerya ve Vanuata ise ekonomik büyümeden turizme doğru tek yönlü bir nedensellik ilişkisi olduğu anlaşılmaktadır. Ayrıca, Kırgızistan ve Pakistan dadeğişkenler arasında çift yönlü bir nedensellik ilişkisi olduğu görülmektedir. Kalan ülkelerde ise değişkenler arasında herhangi bir nedensellik ilişkisine rastlanmamıştır. Düşük gelir grubu ülkelerine gelince, EK testi sonuçları Tablo 9 da sunulmuştur. Ülke bazlı sonuçlar incelendiğinde Nepal, Nijerya ve Gambiya da turizmden ekonomik büyümeye doğru tek yönlü bir nedensellik, Malavi, Burkina Faso ve Madagaskar da ise çift yönlü bir nedensellik ilişkisinin söz konusu olduğu anlaşılmaktadır. Kalan ülkelerde ise değişkenler arsında herhangi bir nedensellik ilişkisinin olmadığı görülmektedir. Panel sonuçları ise %10 veya daha iyi bir anlamlılık düzeyinde turizmden ekonomik büyümeye doğru tek yönlü bir nedensellik ilişkisinin olduğuna işaret etmektedir.

21 Ekonomik Büyüme ve Turizm İlişkisi: Yatay Kesit Bağımlılığına Karşı Dirençli Panel Nedensellik 197 Tablo 8 Alt-Orta Gelir Grubu Ülkeler için Emirmahmutoğlu ve Köse (2011) Panel Nedensellik Testi Sonuçları Ülkeler dmax Ho: tour gdp Ho: gdp tour Sonuç Wald ist. p-değerleri Wald ist. p-değerleri Ülke bazlı sonuçlar Ermenistan (-) Bhutan (-) Bolivya (-) Cape Verde (-) Mısır (-) El Salvador (-) Guatemala (-) Guyana (-) Honduras (-) Hindistan (-) Endonezya (-) Kırgısiztan * * tour gdp Laos (-) Moldova * tour gdp Moğolistan (-) Fas ** tour gdp Nikaragua ** tour gdp Nijerya * gdp tour Pakistan ** * tour gdp Papua Yeni Gine (-) Paraguay (-) Filipinler (-) Samoa (-) Sri Lanka * tour gdp Sudan (-) Ukrayna (-) Vanuata * gdp tour Yemen (-) Kongo (-) Gürcistan * tour gdp Kiribati (-) Svaziland (-) Zambiya (-) Panel sonuçları Fisher test ist (-) Bootstrap kritik tablo değerleri %5 % %5 % simgesi nedeni değildir anlamına gelmektedir. Optimal gecikme uzunluğu SBC kriteri ile belirlenmiştir. Yıllık veri olması ve ülke bazlı gözlem sayısının çok fazla olmamsı nedeniyle maksimum gecikme 2 alınmıştır. Fakat, maksimum gecikmenin 3 alınması durumunda da benzer sonuçlara ulaşılmıştır *,**, sırasıyla %5 ve %10 anlamlılık düzeyini göstermektedir. Bootstrap değeri 1000 olarak belirlenmiştir., optimal gecikme uzunluğunu göstermektedir. Yüksek gelir grubu ülkelerine gelince, öncelikle OECD-dışı yüksek gelir grubu ülkelerine bakıldığında (Tablo 10) iki ülkede (Saint Kitts ve Nevis ile Antigua ve Barbuda da) turizmden ekonomik büyümeye doğru, üç ülkede (Bahreyn, Letonya ve Porto Riko) ekonomik büyümeden turizme doğru tek yönlü bir nedensellik ilişkisinin bulunduğu, kalan 13 ülkede ise değişkenler arasında herhangi bir nedensellik ilişkisinin olmadığı anlaşılmaktadır. Buna koşut olarak, panel sonuçları da %10 veya