ULUSLARARASI HACI BACI BAYRAM-I VELÎ SEMPOZYUMU BİLDİRİLER KİTABI 1

Transkript

1

2 ULUSLARARASI HACI BACI BAYRAM-I VELÎ SEMPOZYUMU BİLDİRİLER KİTABI 1 EDİTÖR PROF. DR. AHMET CAHİD HAKSEVER EDİTÖR YARDIMCILARI DR. MEHMET YILDIZ HARUN ALKAN YAYIN KURULU PROF. DR. ETHEM CEBECİOĞLU PROF. DR. AHMET CAHİD HAKSEVER PROF. DR. M. MUSTAFA ÇAKMAKLIOĞLU DOÇ. DR. VAHİT GÖKTAŞ YRD. DOÇ. DR. ÖNCEL DEMİRDAŞ DR. MEHMET YILDIZ HARUN ALKAN GRAFİK TASARIM TAVOOS UYGULAMA TAVOOS BASKI YERİ ANIL MATBAACILIK, DİKMEN CAD. NO: 244/P 13-14, TEL: +90 (312) , ANKARA BASKI TARİHİ ISBN YAZIŞMA ADRESİ Kalem Eğitim Kültür Akademi Derneği, Hacı Bayram Mah Şeyh İzzettin Sk. No: 9 Ulus/ANKARA Tel: +90 (312) ; kalemsempozyum@gmail.com

3 İSMAİL HAKKI BURSEVİ TEFSİRİNDE HACI BAYRAM VELİYE GÖNDERİLEN REFERANSLAR VE ANALİZLERİ The References sent Hacı Bayram Veli in the tefsir of Ismail Hakki Bursevi And their Analyzes Doç. Dr. OSMAN KABAKÇILI Bülent Ecevit Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Özet İsmail Hakkı Bursevî Hacı Bayram Veli nin fikirlerini benimseyen, onun Rumuzat isimli eserini şerh eden, mutasavvıf bir âlimdir. O dini konuları tartışmaktan ziyade halkı güzel ahlaka yönlendirmeyi tercih eder. Bursevî Hacı Bayram Velîden feyz alan, Üftade Hazretlerinin yolunda giden biridir. Zaten tefsirinde de Üftade Hazretleri kanalıyla Hacı Bayram Veli Hazretlerine referansta bulunur. Bursevî Üftade Hazretleri aracılığıyla bayramiyye tarikatında raks ve musikinin olmadığına değinerek tasavvuf adabı hakkında bilgi verir. Bayramiyye tarikatında ayakta ve oturarak zikrin ve tevhit konusunun önemine işaret eder. 1 Bursevî Hacı Bayram Veli nin tarikatındaki usule dayanarak tarikatta şekilsel dönmelerin değil, kalpteki aşkın ve davranışlardaki sadakatin önemli olduğunu belirtir. 2 Bursevî, bayramiyye tarikatında kıyafetin önemli olmadığını anlatmak için Hacı Bayram Veli nin bir öğrencisiyle Akşemseddin arasında geçen bir olayı anlatır: Hacı Bayram Veliy e arkadaşlık eden bir sofi onun ölümünden sonra halifesi olan Akşemseddin e gider. Onu ziyareti sırasında Hacı Bayram Veli nin resmi tarikat kıyafetlerini hiç giymediğini bu sebeple Akşemseddin den ona kıyafet giydirmesini ister. Akşemseddin bir ziyafet verir ve törenle bu sofiye kıyafet giydirir. Sofi orada yanmakta olan bir ateşin içine dalar ve kıyafetler yanar. Ancak kendisine bir şey olmaz. Ateşten çıkar ve Akşemseddin e Ey şeyh ateşte yanan kıyafette bir kıymet yoktur der. 3 Bursevî tefsirinde bir şeyhin âlim ve arif olması gerektiğine işaret ettikten sonra Bayramiyye tarikatını bu konuda örnek verir. Tarikattaki nefiy ve ispatın zikir esnasında nasıl ortaya konulduğunu 1 İsmail Hakkı Bursevî, Ruhu l-beyan, Daru l-fikr Beyrut, III, Bursevî, a.g.e, III, 244; VIII, 42 3 Bursevî, a.g.e, VII, 123

4 298 OSMAN KABAKÇILI detaylı olarak açıklar. 4 Yukarıdaki açıklamalardan da anlaşılacağı gibi Hacı Bayram Veli suya atılan bir taşın yaptığı halka izleri gibi asırlarca etkisini gösteren âlim ve mutasavvıf bir velidir. Yaymış olduğu ilim ve feyizden sadece halk değil Osmanlı ya yön veren birçok âlim de istifade etmiştir. Anahtar Kelimeler: Hacı Bayram Veli, Bursevî, Tasavvuf, Tefsir Abstract İsmail Hakkı Bursevî was a sufi schoolar who embraced the idea of Hacı Bayram Veli and expounded his work called as Rumuzat. Rather than discussing the religious issues, he prefers to direct people to morality. Bursevî was a person who was enlighted by Hacı Bayram Velî and going to the way of Üftade Hazretleri. Hacı Bayram Veli Hazretlerine was already referanced in his Tefsir via Üftade Hazretleri. Bursevî gives information about the morals of sufism by mentioning that there is no raks and music in the Bayramiye Cult via Üftade Hazretleri. He points out the importance of dhikr by sitting or standing in the Bayramiyye Cult. Based on the procedure of Hacı Bayram Veli Cult, Bursevî indicates the importance of the loyalty in the behaviour and love in the heart, instead of the formal changes. Anahtar Kelimeler: Hacı Bayram Veli, Bursevî, Sufism, Tefsir. Giriş Bayramiyye ekolüyle yakından ilişkisi olan İsmail Hakkı Bursevi nin Ruhu l-beyan İsimli tefsirinde Hacı Bayram Veli ye ve tarikatına atıfla bulunup bulunmadığını, araştırılması gereken bir konu olarak düşünmem sebebiyle bu çalışmayı yaptım. Hacı Bayram Veli ye ve tarikatına yapılan atıfların hangi hususlarda olduğunun tespiti Hacı Bayram Veli yi ve tarikatını anlamaya katkı sağlayacağını düşünmekteyim. Bu bakış açısıyla ruhul beyan tefsirini okuduğumda dört yerde Hacı Bayram Veliye bir yerde bayramiyye tarikatına, İki yerde de Hacı Bayram Veli nin halifesi olan Akşemseddin e yönelik atıfta bulunduğunu tespit ettim. Bu atıflarda şeyhlerin alim olması, bayramiyye tarikatında raksın olmaması, bayramiyye tarikatında özel bir kıyafetin bulunmasına rağ- 4 Bursevî, a.g.e, VIII, 514

5 İSMAİL HAKKI BURSEVİ TEFSİRİNDE HACI BAYRAM VELİYE GÖNDERİLEN REFERANSLAR VE ANALİZLERİ 299 men önemli olmadığı, Bursevî döneminde veya öncesinde tarikatlar arasındaki bazı çekişmelerin bulunması gibi hususlar dikkat çeker. Çalışmamızda bu konuları detaylarıyla değerlendireceğiz. Şeyhin Arif ve Alim Olması XV. Yüz yılda tasavvuf hareketlerinden bayramiyye tarikatının devlet içinde çok önemli misyon üstlendiği görülmektedir. Bayramiyye gibi olumlu davranışlar sergileyen tarikatlar, devlete yapmış oldukları katkıdan dolayı devlet ve vakıflar tarafından desteklenmişler. 5 Bu ekolden gelen mutasavvıf tarikat liderlerinin alim olması dikkat çekmektedir. Anadolu da yetişmiş bir şeyh olan Somuncu babadan, yani Hamididdin Aksarayi den feyz alan Hacı Bayram Veli Akşemseddin ve Muhammed Yazıcı gibi alimlerin yetişmesini sağlamıştır. Hacı Bayram Veli nin müritlerinden Akşemseddin Fatihin hocalığını üstlenmiştir. Bursevî tefsirinde İstanbul da bulunan Ebu Eyyub el-ensari Hazretlerinin kabrinin Akşemseddin Hazretleri tarafından keşfedildiğini tefsirinde detaylı olarak anlatır. 6 Bursevi Hacı Bayram Veli nin ekolünden gelen Üftade hazretlerinden tefsirinin yedi yerinde nakilde bulunur. Bu nakillerin iki tanesinde Hacı Bayram Veli nin ismi bizzat zikredilir. Bursevi, Üftaden yaptığı nakillerin birinde vaizin durumunu açıklar. Ona göre vaiz kendini dinleyenlerden daha hayırlı görmemelidir. 7 Bu anlayışın şeyh mürit ilişkisinde de geçerli olduğunu düşünebiliriz. Üftade hazretleri, vaizin kendini dinleyenlerden hayırlı görmesini şeytanın bir saptırması olarak değerlendirir. 8 Üftade hazretleri Kullarım üzerinde senin hiçbir hâkimiyetin yoktur. 9 Ayetini delil getirerek kimsesin kimse üzerine hâkimiyet kuramayacağını belirttikten sonra bütün mertebelerde sadece dinin emirleri- 5 Lamii Mahmud Çelebi, Nefaahatü l-üns min tercüme-i hadarat ı kuds Tercüme ve Şerhi, Marifet Yayınları İstanbul, 1980, s. 466; Reşat Öngören, Osmanlı da Sûfilerin Farklı Toplum Kesimlerle İlişki Tarzları İslami Araştırmalar Dergisi, s.3, 1999, s. 9-22; M. Fuad Köprülü, Türk Edebiyatında İlk Mutasavvıflar, Ankara 1981, s Bursevî, a.g.e, IX, 39 7 Bursevî, a.g.e, I, Bursevî, a.g.e, I,124 9 Hıcr, 15/42

6 300 OSMAN KABAKÇILI ne uyulması gerektiğini vurgular. Olgunluk mertebesinin bu olduğunu diğer bütün durumların eksiklik olduğunu belirtir. 10 Böyle bir yaklaşım çağdaş bir değerlendirmedir. Ayrıca tarikatlardaki sapmalara ve sahte şeyhlerin halk üzerinde hâkimiyet kurmalarına engeldir. Bursevî, tefsirinde fasık zalim ve günahkârların imamet ve velayet gibi makamlara layık olmadıklarını Üftade Efendi nin görüşlerinden istifade ederek açıklar. 11 Bursevî nin bu açıklaması da aynı şekilde müritlerin dikkat etmesi gereken önemli bir noktaya işaret eder. Yukarıda belirttiğimiz gibi belli vasıflara sahip şeyhlerin müritlerine yön vermesi tarikatlarda kaçınılmaz bir durumdur. Üftade Hazretlerine göre tarikatta hayret makamı diye bir makam vardır. Şeyhin rehberliği olmadan bu makamdan geçmek mümkün değildir. 12 Bu bağlamda tarikatta şeyh önemli bir yer tutmaktadır. Aslında pozitif anlamıyla şeyh model bir şahsiyettir. Kişiye nasıl davranması gerektiği konusunda davranış ve nasihatleri ile yol göstericidir. Kişiyi sapmalardan korur. Ancak sahte şeyhlerin, cahillerin ve sahtekârların rehberliğinde hareket etmek kişiyi hakikat yerine inkar ve günah bataklığına götürür. Kur an dan ve doğru kaynaktan beslenen kişilerin rehberliğinde herhangi bir problem görmek mümkün değildir. Mesela, Üftade Hazretleri Aziz Mahmut Hüdayi Hazretlerine sıkıntılı anlarda şu duayı yapmasını öğütler: Allah ım onlar senin kulların, ben de onlar gibiyim, ben seninle kulların arasına giremem. Onları da kendimi de sana havale ediyorum. 13 Alim bir mutasavvıf olan Üftade Hazretleri müridi Aziz Mahmud Hüdayi Hazretlerine bu şekil yol göstererek Allah tan başkasından medet umulmaması gerektiğini çok net ifadelerle anlatmıştır. Bursevî de tefsirinde velilerin tatlı sözlülük, güzel ahlaklılık, güler yüzlülük, cömertlik, gereksiz itirazdan kaçınmak, mazeretleri kabul etmek, bütün varlıklara şefkat göstermek gibi vasıflarla diğer insanlardan ayrılması ge- 10 Bursevî, a.g.e, I, Bursevî, a.g.e, I, Bursevî, a.g.e, I, Bursevî, a.g.e, III, 111

7 İSMAİL HAKKI BURSEVİ TEFSİRİNDE HACI BAYRAM VELİYE GÖNDERİLEN REFERANSLAR VE ANALİZLERİ 301 rektiğini belirtir. 14 Bu bağlamda Hacı Bayram Veli Hazretlerinin yolundan giden alim mutasavvıfların halkı yönlendirmede ne kadar dikkatli olduklarını söyleyebiliriz. Bayramiyye tarikatı celveti tarikatı ile aynı kaynaktan doğmuş, alim ve mutasavvıf şeyhleriyle öne çıkmıştır. Celveti tarikatının kaynağının Üftade Bursevî olduğunu İsmail Hakkı Bursevi tefsirinde bizzat ifade eder. 15 Üftade Hazretlerinin de bizim tarikatımızda raks yoktur. Hacı Bayram Veli tarikatında da raks yoktur diyerek iki tarikat arasındaki bağı vurgulaması dikkat çekmektedir. 16 Bursevî, tefsirinde celvetiyye tarikatının bir şeyhinin de Aziz Mahmud Hüdayi olduğunu belirtir. 17 Böylece Aziz Mahmud Hüdayi de dolaylı olarak bayramiyye tarikatıyla irtibatlanmaktadır. Aziz Mahmud Hüdayi bizzat bayramiyye tarikatının üslubunu seçtiğini Üftade Hazretleriyle arasında geçen bir konuşmada açıklar. Bu konu kaynaklarda şöyle geçer: Tevazûundan irşâd vazîfesine yaklaşmak istemeyen mürîdine Hz. Üftâde bir başka zaman da şeyhini bile geçecek kemâle eriştiğini ifâde etmiş ve bu vazîfeyi kabûl etmesini istemişti. Bir başka gün de : Ramazan gelince hazırlan, ehlin ile Ali Çelebi ile ihtiyârınla Sivrihisar a. Zîrâ bir zamandan beri gönlüme seni mevlidin olan Sivrihisar a göndermek hutur ederdi. diyerek Hüdâyî yi akrabâ muhîti olan Sivrihisar a halîfe olarak göndermeye iknâ eden Hz. Üftâde: İstersen sana bir tâc giydireyim, ya Emir Sultân ın tâcı, yahut Baba Yûsuf Efendi, veya Hacı Bayram üslûbunda. demiş, Hüdâyî de: Hacı Bayram tâcı giydir demiştir. 18 Bu açıklama göstermektedir ki Aziz Mahmud Hüdayi Hacı Bayram Veli nin yolunu takip etmeyi tercih etmiştir. Ayrıca Üftade Hazretlerinin de Hacı Bayram Veli nin usulünü benimsediğini ve bildiğini göstermektedir. Yularıdaki açıklamalardan anlaşılacağı gibi Hacı Bayram Veli ile irtibatlı olan mutasavvıflar alim kimselerden oluşmaktadır. 14 Bursevî, a.g.e, II, Bursevî, a.g.e, III, Bursevî, a..g.e, III, Bursevî, a.g.e, I, H. Kâmil Yılmaz, Aziz Mahmut Hüdayi Ve Celvetiyye Tarîkatı ( Erişim )

8 302 OSMAN KABAKÇILI Alim olan mutasavvıfların eğittiği toplum şüphesiz ahlaki erdem açısından zirveye ulaşan davranışlar sergilemiştir. Akıl hastalarının yakıldığı bir dönemdi Hacı Bayram Veli, Akşemseddin ve Üftade gibi önderlerin yön verdiği Osmanlı nın en önemli ilim ve irfan merkezlerinden biri olan Edirne II. Beyazıd külliyesinde akıl hastaları su ile tedavi edilmekteydi. Hacı Bayram Veli, Üftade, Aziz Mahmud Hüdayi, Bursevî gibi alim mutasavvıflar halkın eğitimiyle bizzat ilgilendikleri gibi zamanın hükümdarının verdiği görevleri de yerine getirmişlerdir. Bursevî, tefsirinde dönemin tarikatlarının halk üzerindeki etkisini ve birbirleriyle olan irtibatını anlatmak için bir hikâye anlatır. Hikâyenin bir yönü Hacı Bayram Veli nin talebesi ve müridi Akşemseddin e ulaşır. Temiz yüzlü bir genç arkadaşlarıyla eğlenir. Ancak parası bittikten sonra yol kesmeye karar verir. Kırsaldaki bir yolu üç gün gözetir. Ancak bu süre içinde yoldan soyabileceği hiç kimse geçmez. Üç günün sonunda bir şeyh gelir. Bunu soymaya kalkışır. Şeyh ona bu temiz yüzün soygun yapmaya uygun olmadığını, bu sebeple Bursa ya gelip Kur an okumasını söyler. Şeyhin sözlerinden etkilenen genç bu kişiyle Bursa ya gelir. Buhara camiinde -muhtemelen emir sultan camisini kastetmekte- iki yıl Kur an eğitimi alır. Bu şeyh iki yılın sonunda genci Hacı Bayram Veli nin talebesi Akşemseddin e gönderir. Onun yanında manevi terbiye eğitimi alan genç tasavvuftaki kemal derecesine ulaşır. Bursevî kıssanın sonunda şu değerlendirmeyi yapar. Kişinin bulunduğu hale değil sonunun ne olacağına bakmak gerekir. İşte bu genç yol kesmekten kemal derecesine yükselmiştir. 19 Bayramiyye Tarikatında Kıyafetin Önemli Olmaması Bilindiği gibi Osmanlıda tarikatlar yaptıkları güzel hizmetler sebebiyle devlet tarafından korunmuştur. Bu durum tarikatların artmasına ve mensuplarının çoğalmasına sebep olmuştur. Zamanla tarikatlar bazı hususlarda birbirlerinden farklılıklar göster- 19 Bursevî, a.g.e, II, 310

9 İSMAİL HAKKI BURSEVİ TEFSİRİNDE HACI BAYRAM VELİYE GÖNDERİLEN REFERANSLAR VE ANALİZLERİ 303 mişlerdir. Bunlardan birisi de giyilen kıyafettir. Süreç içinde her tarikatın kendine özgü kıyafeti oluşmuştur. Bu durumun Bayramiyye tarikatında da olduğunu Bursevi nin anlattığı şu olaydan anlamaktayız. Hacı Bayram Veliy e arkadaşlık eden bir sofi onun ölümünden sonra halifesi olan Akşemseddin e gider. Onu ziyareti sırasında Hacı Bayram Veli nin resmi tarikat kıyafetlerini hiç giymediğini bu sebeple Akşemseddin den ona kıyafet giydirmesini ister. Akşemseddin bir ziyafet verir ve törenle bu sofiye kıyafet giydirir. Sofi orada yanmakta olan bir ateşin içine dalar ve kıyafetler yanar. Ancak kendisine bir şey olmaz. Ateşten çıkar ve Akşemseddin e Ey şeyh ateşte yanan kıyafette bir kıymet yoktur der. 20 Hikaye tarzında anlatılan bu olaydan şu sonuçları çıkarabiliriz: 1- Tarikat mensuplarının sıradan görünen şahsiyetleri bile belli bir ahlaki olgunluk içindedir. Belli bir anlayışa sahiptirler. Takip ettikleri yolda neyin önemli olduğunun farkındadırlar. Zaten olayın tefsirde anlatılmasının amacı da bu durumu izah içindir. 2- Şekli kıyafetin manevi değerinin olmadığı bilinmesine rağmen eğitim amaçlı da olsa kıyafetlere önem verildiği anlaşılmaktadır. Çünkü kıyafet giydirme merasimlerinin düzenlendiği hikayeden anlaşılmaktadır. Bursevî tefsirinde kıyafetin önemli olmadığını hatta kişiyi diğer insanlardan ayıracak bir kıyafet giymenin riyaya sebep olabileceği düşüncesiyle sakınılması gerektiğini belirtir. Bursevi şekle önem veren kalenderileri sadece iddia sahibi olmaları ve hal yönüyle zayıf olmaları sebebiyle eleştirir. 21 O kalenderilerin şekle önem verdiğini ama ihlas yönünden eksik olduklarını vurgular. Hacı Bayram Veli ekolüne yakın olan Bursevi nin bu yaklaşımı tarikatlarda kıyafetin sakıncalı bir hal aldığı düşüncesinde olduğunu göstermektedir. Bu sebeple konuyu tefsirine taşıyarak Bayramiyye tarikatında ve celvetiyye tarikatında kıyafetin önemli olmadığını bu konuda dikkatli davranılması gerektiğini açıklamaya çalışmaktadır. 20 Bursevî, a.g.e, VII, Bursevî, a.g.e, III, 125

10 304 OSMAN KABAKÇILI Bayramiyye ve Celveti Tarikatında Raks Tarikatlarda karşımıza çıkan konulardan biri de zikir esnasında rask edilmesidir. Sözlükte dans, sema, deveran anlamına gelen raks, zikir yapılırken oturarak veya ayakta yapılan ritmik hareketler olarak tanımlanır. 22 Alimler arasında caiz olup olmadığı tartışılan konulardan biridir. 23 Bu durum peygamberimiz zamanında görülen bir hal değildir. Ancak zamanla bazı tarikatlarda bu hallerin görüldüğü bilinmektedir. Bu durum tartışmalara sebep olması sebebiyle alimler tarafından da dillendirilmiştir. Üftade Hazretleri zikirde raksın kendi tarikatında ve bayramiyye tarikatında olmadığını söyleyerek 24 zikir esnasında raksa karşı olduğunu açıklamış olur. Bayramiyye ve celvetiyye tarikatında tevhidin ve ihlasın öne çıkması gerektiği İsmail Hakkı Bursevî nin anlatımından anlaşılmaktadır. Tarikatlar Arasındaki İhtilaf Tarikatlar arasındaki ihtilaf islam ahlakı açısından değerlendirildiğinde olmaması gereken bir durumdur. Ancak sorun itikadi konuları da içine alması sebebiyle çok sert tartışmalara sebep olmaktadır. 25 Hatta zaman zaman tarikat mensuplarının birbirlerini dinden çıkma ile itham ettikleri görülmektedir. Bu bağlamda tarikatlar uygulamalarıyla birbirlerine bazen yaklaşır bazen tamamen uzaklaşmaktadırlar. Bursevî tefsirinde celvetiyye ve halvetiyye tarikatlarının yakınlıklarını vurgulayarak ortak noktalara işaret eder. Kadir gecesini açıklarken celvetiye ve halvetiye tarikatlarının birleşebileceği noktalara işaret eder. 26 Celvetiye ile halvetiye arasındaki farka ise bakara suresinde açıklık getirir Bkz. Süleyman Uludağ, Tasavvuf Terimleri Sözlüğü, Kabalcı Yayınları, İstanbul 2001, s.287; Ethem Cebecioğlu, Tasavvuf Terimleri ve Deyimleri Sözlüğü, Anka Yayınları, İstanbul 2005, s Fatih Çınar İsmail es-sivâsî ve Sûfîlerin Raks/Deveranı Hakkında Verdiği Bir Fetvası C.Ü. İlahiyat Fakültesi Dergisi XIII/1-2009, Bursevî, a.g.e, III, Takikatlar arasındaki tartışmalar için Bkz. Cengiz Gündoğdu, Bir Türk Mutasavvıfı: Abdülmecîd Sivâsî, Hayatı, Eserleri ve Tasavvufî Görüşleri, KBY, Ankara 2000, ss Bursevî, a.g.e, X, Bursevî, a.g.e, I,91

11 İSMAİL HAKKI BURSEVİ TEFSİRİNDE HACI BAYRAM VELİYE GÖNDERİLEN REFERANSLAR VE ANALİZLERİ 305 Bursevî tarikatlar arasındaki ihtilafların sorunlarına Üftade Hazretlerinden nakil yaparak çözüm sunmaya çalışır. Hz. Adem den son peygambere kadar peygamberler arasında ihtilaf olmadığını bu sebeple halveti ve bayramiler arasında da ihtilafın olmaması gerektiğini belirtir. 28 Bizim bu çalışmada tarikatlar arasındaki ihtilafa değinmemizin sebebi bu cümledir. Bursevî, on iki tasavvuf gurubundan bahseder sünnet üzere yaşayanları hariç tutar halvetileri de dahil ederek bir çok grubu bidat ehli olarak belirtir. 29 Tarikat taassubunun, gittikçe yaygınlaştığı görülmektedir. Mesela, 1607 yılında vefat eden Şeyh Hasan Efendi eşrefi tarikatı mensuplarının kafir olduklarını iddia eder. Bu aşırı düşüncesi sebebiyle Bursa dan sürgün edilir. 30 Bursevî nin bu açıklamalarında bizim konumuzla ilgili olan kısmı bayramilerle halvetiler arasındaki ihtilaftan bahsetmiş olmasıdır. Tefsirin konu bağlamında tarikatların birbirleriyle ihtilaf etmemeleri vurgulanmaktadır. Ancak bu cümleden sosyolojik bir gerçek açığa çıkmaktadır ki o da: Hz. Üftade döneminde bayramilerle halvetiler arasında ihtilaf olduğudur. Ancak bu ihtilafın hangi konularda olduğu üzerinde herhangi bir açıklama yoktur. Daha detaylı yapılacak çalışmalarla ihtilaf noktalarının neler olduğu tespit edilebilir. Dini yaşantıda kişilerin birbirlerini tekfir etmesi doğru bir davranış değildir. Kişinin yaptığı davranış bidat olabilir. Dinin özünde olmayabilir. Ancak inkâr etmediği sürece küfür ile itham edilmesi İslam ın evrensel hoşgörü anlayışı içinde uygun değildir. Sonuç İsmail Hakkı Bursevî nin tefsirinde yedi yerde Hacı Bayram Veli ye ve tarikatına atıf yapıldığı tespit edilmiştir. Yapılan atıflar tasavvufun temel sorunlarını yakından ilgilendirmektedir. Hacı Bayram Veli nin takip ettiği din ve tasavvuf anlayışı insanlığın ay- 28 Bursevî, a.g.e, II, Bursevî, a.g.e, VII, Mustafa Kara, Bursa Tekkeleri ve Tasavvufi Hayat Üzerine Genel Bir Değerlendirme Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fak. Dergisi, cilt, 2, sayı 2, Yıl 2, 1987, s.80

12 306 OSMAN KABAKÇILI dınlanmasına yöneliktir. Barış içinde insanların devleti ile uyum içinde yaşamasını amaçlar. Din anlayışını din dışı sapmalardan koruyarak yaşamanın önemine işaret edilmektedir. Tarikatların kendi aralarında girdikleri tartışmalar insanlığa fayda getirmez. Bunun yerine dinin asıl kaynağı olan Kur an dan uzaklaşmadan dini değerleri yaşamak ve insanlığın kötülüklerden uzaklaştırılmasına katkı sağlamak asıl amaçtır. İnsanlar model şahsiyet olarak seçtiklerin insanların alim olmalarına ve dinin emir ve yasakları çerçevesinde tavsiyelerde bulunduklarına dikkat etmek gerekir. KAYNAKÇA Cengiz Gündoğdu, Bir Türk Mutasavvıfı: Abdülmecîd Sivâsî, Hayatı, Eserleri ve Tasavvufî Görüşleri, KBY, Ankara 2000 Ethem Cebecioğlu, Tasavvuf Terimleri ve Deyimleri Sözlüğü, Anka Yayınları, İstanbul 2005 Fatih Çınar İsmail es-sivâsî ve Sûfîlerin Raks/Deveranı Hakkında Verdiği Bir Fetvası C.Ü. İlahiyat Fakültesi Dergisi XIII/1-2009, H. Kâmil Yılmaz, Aziz Mahmut Hüdayi Ve Celvetiyye Tarîkatı ( Erişim ) İsmail Hakkı Bursevî, Ruhu l-beyan, Daru l-fikr Beyrut, III, 244 Lamii Mahmud Çelebi, Nefaahatü l-üns min tercüme-i hadarat ı kuds Tercüme ve Şerhi, Marifet Yayınları İstanbul, 1980 M. Fuad Köprülü, Türk Edebiyatında İlk Mutasavvıflar, Ankara 1981 Mustafa Kara, Bursa Tekkeleri ve Tasavvufi Hayat Üzerine Genel Bir Değerlendirme Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fak. Dergisi, cilt, ٢, sayı ٢, Yıl ٢, ١٩٨٧ Reşat Öngören, Osmanlı da Sûfilerin Farklı Toplum Kesimlerle İlişki Tarzları İslami Araştırmalar Dergisi, s.3, 1999, s. 9-22; Süleyman Uludağ, Tasavvuf Terimleri Sözlüğü, Kabalcı Yayınları, İstanbul 2001