ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ

Transkript

1 ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ YÜKSEK LİSANS TEZİ Mahir KANYILMAZ SAZAN YEMLERİNE (Cyprinus carpio L., 1758) FARKLI ORANLARDA ZEOLİT (KLİNOPTİLOLİT) KATKISININ BÜYÜME, VÜCUT KOMPOZİSYONU, BAZI KAN PARAMETRELERİ VE BAĞIRSAK MUKOZA MORFOLOJİSİ ÜZERİNE ETKİLERİ SU ÜRÜNLERİ ANABİLİM DALI ADANA, 2008

2 ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ SAZAN YEMLERİNE (Cyprinus Carpio L., 1758) FARKLI ORANLARDA ZEOLİT (KLİNOPTİLOLİT) KATKISININ BÜYÜME, VÜCUT KOMPOZİSYONU, BAZI KAN PARAMETRELERİ VE BAĞIRSAK MUKOZA MORFOLOJİSİ ÜZERİNE ETKİLERİ Mahir KANYILMAZ YÜKSEK LİSANS TEZİ SU ÜRÜNLERİ ANABİLİM DALI Bu tez./ /2008 Tarihinde Aşağıdaki Jüri Üyeleri Tarafından Oybirliği / Oyçokluğu ile Kabul Edilmiştir. İmza.. İmza İmza.. Yrd.Doç.Dr. Nazmi TEKELİOĞLU Yrd.Doç.Dr. Tülay ALTUN Yrd.Doç.Dr. Arzu ÖZLÜER HUNT DANIŞMAN ÜYE ÜYE Bu tez Enstitümüz Su Ürünleri Anabilim Dalında hazırlanmıştır. Kod No: Prof. Dr. Aziz ERTUNÇ Enstitü Müdürü İmza ve Mühür Bu Çalışma Çukurova Üniversitesi Bilimsel Araştırma Projeleri Birimi Tarafından Desteklenmiştir. Proje No: SÜF 2008 YL 1 Not: Bu tezde kullanılan özgün ve başka kaynaktan yapılan bildirişlerin, çizelge, şekil ve fotoğrafların kaynak gösterilmeden kullanımı, 5846 sayılı Fikir ve Sanat Eserleri Kanunundaki hükümlere tabidir.

3 ÖZ YÜKSEK LİSANS SAZAN YEMLERİNE (Cyprinus Carpio L., 1758) FARKLI ORANLARDA ZEOLİT (KLİNOPTİLOLİT) KATKISININ BÜYÜME, VÜCUT KOMPOZİSYONU, BAZI KAN PARAMETRELERİ VE BAĞIRSAK MUKOZA MORFOLOJİSİ ÜZERİNE ETKİLERİ Mahir KANYILMAZ ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ SU ÜRÜNLERİ ANABİLİM DALI Danışman : Yrd. Doç. Dr. Nazmi TEKELİOĞLU Yıl : 2008, Sayfa: 51 Jüri : Yrd. Doç. Dr. Nazmi TEKELİOĞLU Yrd. Doç. Dr. Tülay ALTUN Yrd. Doç. Dr. Arzu ÖZLÜER HUNT Bu çalışmada, Sazan yemlerine (Cyprinus carpio L., 1758) farklı oranlarda zeolit (klinoptilolit) katkısının büyüme, vücut kompozisyonu, bazı kan parametreleri ve bağırsak mukoza morfolojisi üzerine etkileri incelenmiştir. Çalışma, ticari sazan yemine % 1, 2, 3 ve 4 oranında zeolit (klinoptilolit) ilave edilerek günde iki kez elle yemlenen pullu sazanlarla 12 hafta boyunca yürütülmüştür. Her muamele grubu, ortalama başlangıç ağırlığı 15,09 ± 0,02 g olan pullu sazan yavruları ile 3 tekrarlı ve her tekrar 15 adet balık olacak şekilde planlanmıştır. Deneme sonunda grupların ağırlıkları, Kontrol Grubunda, 73,01±2,68, 1.Grupta 68,93±2,43, 2.Grupta 72,51±5,01, 3. Grupta 69,82±5,29, 4. Grupta 72,10±3,28 g olarak bulunmuştur. Yemden yararlanma oranı, sırasıyla, 1,75±0,01, 1,82±0,04, 1,74±0,05, 1,83±0,07, 1,76±0,04, olarak gerçekleşmiştir. Deneme sonunda zeolitin, canlı ağırlık artışı, yem tüketimi, yemden yararlanma oranı, spesifik büyüme oranı, protein etkinlik oranı, visero somatik indeks, karkas randımanı, kondüsyon faktörü üzerine etkisinin olmadığı sonucuna ulaşılmıştır (P>0,05). Tüm vücutta yapılan protein, kuru madde, yağ ve kül analizlerindeki fark istatiksel olarak önemli bulunmamıştır (P>0,05). Kan analizleri sonucunda, zeolit in glikoz ve kan üre azotu düzeyini azalttığı, hemoglobin düzeyini arttırdığı (P<0,05), lökosit ve kolesterol düzeylerini etkilemediği sonucuna ulaşılmıştır (P>0,05). İnce ve kalın bağırsaklardan alınan kesitlerde yapılan histolojik muayenede, zeolitin bağırsak yüzey alanını arttırmadığı ve sindirim kanalı uzunluğu üzerine bir etkisi olmadığı görülmüştür (P>0,05). Anahtar Kelimeler: Sazan, zeolit, büyüme, kan, bağırsak I

4 ABSTRACT MSc THESIS INFLUENCE OF SUPPLEMENTATION OF VARIOUS LEVELS OF NATURAL ZEOLITE (CLINOPTILOLITE) INTO DIETS ON GROWTH, BODY COMPOSITION, SOME BLOOD PARAMETERS AND GUT MORPHOLOGY IN COMMON CARP(Cyprinus carpio L., 1758) Mahir KANYILMAZ DEPARTMENT OF FISHERIES INSTITUTE OF NATUREL AND APPLIED SCIENCES UNIVERSITY OF CUKUROVA Supervisor : Asst. Prof. Dr. Nazmi TEKELİOĞLU Year : 2008, Page :51 Jury : Asst. Prof. Dr. Nazmi TEKELİOĞLU Asst. Prof. Dr. Tülay ALTUN Asst. Prof. Dr. Arzu ÖZLÜER HUNT In this study, it was aimed to investigate the effects of fish feed containing varying levels of dietary zeolit on growth, body composition, some blood parameters and the morphology of intestine of common carp (Cyprinus carpio L., 1758). The fish were fed twice a day with diets containing dietary zeolit at 0 (control), 1, 2, 3 and 4%, respectively. Each diet was triplicated and given twice a day period to fish with ± 0.02 g of initial weight over a 12 weeks. At the end of study, weights of the fish were 73,01±2,68, 68,93±2,43, 72,51±5,01, 69,82±5,29 and 72,10±3,28 in fish fed diets including 0, 1, 2, 3 and 4% zeolit, respectively. The results obtained showed that live weight gain, feed consumption, feed conversion rate, specific growth rate, protein efficiency ratio, viscera somatic index, carcass performance and conduction factor were not significantly affected by the experimental diets (P>0,05). No statistically differences were noted among the whole body protein, lipid, drymatter and ash levels of experimental groups. The fish fed diets containing varying levels of zeolit had low blood glucose and blood urea, and high hemoglobin levels (P<0,05), whereas leucocytes and cholesterol levels were nearly similar compared with control group (P>0,05). Histological observations showed the experimental diets had no effect on the morphology of anterior and posterior intestine and intestine lenght of the fish (P>0,05). Key Words: Carp, zeolite, growt, blood, intestine II

5 TEŞEKKÜR Yüksek lisans eğitimime başladığım günden bu yana bana her türlü desteği sağlayan değerli danışman hocam sayın, Yrd. Doç. Dr. Nazmi TEKELİOĞLU na; denemelerin her aşamasında destek veren Akdeniz Su Ürünleri Araştırma Üretim ve Eğitim Enstitüsü müdürü sayın Dr. Yılmaz EMRE ye; yardımlarını ve deneyimlerini bana sunan dostum, Dr. Hüseyin SEVGİLİ ye, İsmail DAL, Serkan ERKAN, Adil YILAYAZ, Özgür YEŞİLÇİMEN, Şakir EGE, Abdulkerim AKSOY, Soner SEZEN ve diğer çalışma arkadaşlarıma; kan analizlerini yapan ve destekleyen, Andeva Hastanesi çalışanlarına ve laboratuvar Yetkilisi Şevket KESME ye; Zeolit materyalini sağlayan Rota Zeolit yetkililerine; tüm çalışma arkadaşlarıma; her zaman desteğini ve fedakârlığını gördüğüm sevgili eşim Saycan KANYILMAZ ve biricik kızım Nisa Ece KANYILMAZ a sonsuz sevgi ve minnettarlığımı sunarım. III

6 İÇİNDEKİLER SAYFA ÖZ... I ABSTRACT... II TEŞEKKÜR... III İÇİNDEKİLER... IV 1.GİRİŞ ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR MATERYAL VE METOD Materyal Balık Materyali Zeolit Materyali Yem Materyali Metod Denemenin Yürütülmesi Hesaplamalar Analizler Kuru Madde Ham Protein Ham Yağ Ham Kül Toplam Enerji Histolojik Analiz Doku Preparasyonu Bağırsak Mukozasının Morfolojik Değerlendirilmesi Kan Analizleri IV

7 İstatistiksel Analiz BULGULAR VE TARTIŞMA Canlı Ağırlık Artışı Ölçüm Dönemlerine Göre Canlı Ağırlık Artışı Yem Tüketimi (YT), Yemden Yararlanma Oranı (YYO), Spesifik Büyüme Oranı (SBO), Protein Etkinlik Oranı (PEO), Visero Somatik İndeks (VSİ), Karkas Randımanı (KR), Kondüsyon Faktörü (KF) Vücut Kompozisyonu Kan Değerleri Bağırsak Mukoza Histolojisi SONUÇLAR VE ÖNERİLER KAYNAKLAR ÖZGEÇMİŞ V

8 ÇİZELGELER DİZİNİ SAYFA Çizelge 3.1. Kullanılan Klinoptilolitin Fiziksel Yapısı Çizelge 3.2. Denemede Kullanılan Klinoptilolitin Kimyasal Yapısı Çizelge 3.3. Denemede Kullanılan Yemlerin Besin Madde İçerikleri Çizelge 3.4. Deneme Gruplarına Ait Sıcaklık, Çözünmüş Oksijen ve ph Değerleri Çizelge 4.1. İki Hafta Aralıklarla Yapılan Tartımlardan Elde Edilen Canlı Ağırlıklar.. 29 Çizelge 4.2. Grupların Ölçüm Dönemlerine Göre Ortalama Canlı Ağırlık Artış Değerleri Çizelge 4.3. Deneme Sonunda Grupların YT, YYO, SBO, PEO, VSİ, KR ve KF Ortalamaları Çizelge 4.4. Deneme Başı ve Sonu Grupların Vücut Kompozisyonları Çizelge 4.5. Deneme Gruplarının Glikoz, Bun, Kolesterol, Lökosit ve Hemoglobin Ortalamaları Çizelge 4.6 Deneme Gruplarının İnce ve Kalın Bağırsak Villus Yüzey Alanları ile Sindirim Kanalı Uzunluğu Ortalamaları VI

9 ŞEKİLLER DİZİNİ SAYFA Şekil 1.1. Dünya da Yılları Arası Su Ürünleri Yetiştiriciliğinden Elde Edilen Üretim Miktarı ve Ekonomik Değerleri... 1 Şekil 1.2. Dünya da Yılları Arası Adi Sazan Yetiştiriciliğinden Elde Edilen Üretim Miktarı ve Ekonomik Değerleri... 2 Şekil 1.3. Türkiye de Yılları Arası Su Ürünleri Yetiştiriciliğinden Elde Edilen Üretim Miktarı ve Ekonomik Değerleri... 3 Şekil 1.4. a: Klinoptilolit in Elektron Mikroskobundan Görüntüsü, b: Zeolitlerin Moleküler Elek Yapısı c: Zeolitlerin Bir Maddeyi Absorblamasının Şematize Edilmesi... 5 Şekil 3.1. Zeolit materyali Şekil 3.2. Bağırsak Mukozasının Morfometrik Değerlendirilmesinde Dikkate Alınacak Değişkenler Şekil 4.1. Grupların Ölçüm Dönemlerine Göre Ortalama Balık Canlı Ağırlık Değerleri (g) Şekil 4.2. Grupların İkişer Haftalık Aralıklarla Ortalama Canlı Ağırlık Artış Grafiği (g/balık) Şekil 4.3 Villus Görüntüleri. A: İnce Bağırsak, B: Kalın Bağırsak VII

10 SİMGELER VE KISALTMALAR CA CAA BUN SBO PEO KF VSİ KR W1 W2 YT YYO Grup 1 Grup 2 Grup 3 Grup 4 : Canlı ağırlık : Canlı ağırlık artışı : Kan üre azotu : Spesifik büyüme oranı : Protein etkinlik oranı : Kondisyon faktörü : Visero-somatik indeks : Karkas randımanı : Dönem Başı Canlı Ağırlık : Dönem Sonu Canlı Ağırlık :Yem tüketimi :Yemden yararlanma oranı : % 1 Klinoptilolit katkılı yemle beslenen grup : % 2 Klinoptilolit katkılı yemle beslenen grup : % 3 Klinoptilolit katkılı yemle beslenen grup : % 4 Klinoptilolit katkılı yemle beslenen grup VIII

11 1.GİRİŞ Mahir KANYILMAZ 1.GİRİŞ Dünya nüfusundaki artış ve insanların besin ihtiyaçlarını farklı kaynaklardan, özellikle de dengeli besinlerle ekonomik yoldan karşılama arayışları, balığa olan talebin artmasını sağlamıştır. Bu talep artışıyla birlikte avcılıkta da bir artış söz konusu olmuştur. Fakat talebin avcılık yoluyla karşılanması mümkün olmadığı için, yetiştiricilik yoluyla karşılanması zorunlu hale gelmiştir. Dünya da 1950 li yıllarda bir milyon tondan az olan yetiştiricilikten gelen üretim, 2005 yılında 63 milyon ton ve 78 milyar dolarlık parasal değere ulaşmıştır (Şekil 1.1) yılında avcılık yoluyla sağlanan toplam su ürünleri üretimi de 94,5 milyon ton civarındadır(fao, 2008e). Dünyada en fazla üretimi yapılan balıklar, sazan balıklarıdır. Ülkemizde de aynalı ve pullu sazan türleri üretilmekte olup, üretim daha çok avcılık yoluyla sağlanmaktadır. Ülkemizde alabalık üretimi yaygınlaştıkça sazan balığı üretimi azalmış ve son yıllarda yetiştiricilik yoluyla elde edilen üretim, yıllık 1000 tonun altına düşmüştür. Adi sazanın dünya genelindeki yıllık üretimi ise kg, bunun ekonomik değeri de $ büyüklüğündedir (Şekil 1.2) Şekil 1.1. Dünya da Yılları Arası Su Ürünleri Yetiştiriciliğinden Elde Edilen Üretim Miktarı ve Ekonomik Değerleri (FAO, 2008e) 1

12 1.GİRİŞ Mahir KANYILMAZ Şekil 1.2. Dünya da Yılları Arası Adi Sazan Yetiştiriciliğinden Elde Edilen Üretim Miktarı ve Ekonomik Değerleri (FAO, 2008b) Ülkemizde su ürünleri yetiştiriciliği ile ilgili faaliyetler 1970 li yıllarda başlamış, 1990 lı yılların başından itibaren de yükseliş eğilimine girmiştir yılında meydana gelen ekonomik krizden oldukça fazla etkilenerek dalgalı bir seyir izlemiştir (Şekil 1.2) yılından itibaren yeniden toparlanarak 2005 yılına gelindiğinde 119,177 ton üretim ve dolarlık bir ekonomik değere ulaşmıştır (Şekil 1.3). Üretilen bu miktar 2005 yılı toplam su ürünleri üretiminin ancak % 21,7 sını teşkil etmiştir. Bu düzey, dünya ortalamasıyla kıyaslandığında oldukça düşük olduğu görülmektedir (FAO, 2008c). Gıda sektörleri içinde en hızlı büyüyen sektör durumundaki su ürünleri yetiştiriciliği, günümüz dünya su ürünleri üretiminin yaklaşık % 50 sini sağlamaktadır. Gelecek yirmi yıl içinde nüfus artışı, bugünkü düzeyinde gerçekleştiği takdirde, kişi başına 16,4 kg (FAO, 2004) olan balık tüketiminin korunması için, 2030 yılına kadar üretimin en az 40 milyon ton artması gerekmektedir (FAO, 2006). 2

13 1.GİRİŞ Mahir KANYILMAZ Şekil 1.3. Türkiye de Yılları Arası Su Ürünleri Yetiştiriciliğinden Elde Edilen Üretim Miktarı ve Ekonomik Değerleri (FAO 2008c). Artan ihtiyacın karşılanabilmesi için, entansif yetiştiricilik bir zorunluluk haline gelmiştir. Entansif yetiştiricilikte yem ve besleme giderleri, yetiştirilen türe göre, toplam masrafların % ini oluşturmaktadır. İşte bu nedenle, hem maliyetleri minimize etmek, hem de dengeli yem temin etmek için birçok çalışma yapılmaktadır lu yıllarda başlayan balık besleme çalışmaları, önceleri vitaminler ve esansiyel amino asit gereksinimlerinin tespiti ile yoğunluk kazanmış, daha sonraki yıllarda da yağ asiti ve mineral madde gereksinimleri, balık biyoenerjitiği, yem hammaddelerinin sindirilebildiklerinin belirlenmesi ve besin madde etkileşimleri ile devam etmiştir. Bu çalışmalardan elde edilen sonuçlar ışığında üretilen yem formülasyonları, yetiştiricilikten elde edilen üretiminin artışına önemli katkılar yapmıştır (Halver, 2001). Balık yetiştiriciliğinin önem kazanmasıyla birlikte, balığın büyüme performansı, yumurta kalitesi ve hastalıklara karşı direncin arttırılması gibi gereksinimler ortaya 3

14 1.GİRİŞ Mahir KANYILMAZ çıkmıştır. Bunları sağlamak amacıyla yemlere, koruyucular (acılaşmaya ve küflenmeye karşı), tatlandırıcılar (aroma vb.), renk ve parlaklığa yönelik maddeler, gelişim hızlandırıcı olarak anabolik hormonlar, antibiyotikler, vitamin ve mineraller, nöroleptikler, sentetik uyarıcılar, enzim ve probiyotikler gibi pek çok katkı maddeleri eklenmektedir (Arıman ve Aras, 2001). Ülkemizde bol miktarda bulunan zeolitler ise son yıllarda bitkisel ve hayvansal üretimde verimliliği artırmak, hayvan refahını yükseltmek amacıyla yemlere, altlıklara ve toprağa katkı maddesi olarak ilave edilmektedir. Ayrıca, bazı ağır metallerin ortamdan elimine edilmesi ve su kalitesinin yükseltilmesi gibi çalışmalarda da kullanılmaya başlanmıştır (Bozkurt ve ark., 2001; Kaygısız ve Çörekci, 2003; Çelebi ve ark., 2004; Eleroğlu ve Yalçın, 2004; Gezen ve Ark., 2004; Örgev ve İnanç, 2004; Polat ve ark. 2005; Töre, 2006) Zeolitler ağ şeklinde kristal kafes yapısıyla geniş bir yüzeye sahiptir (Anonymous, 2006). Doğal olarak elde edildiği gibi diğer kil minerallerinden de sentezlenebilmektedir (Slapajarn ve ark., 2006). Geçtiğimiz 200 yılda yaklaşık 40 kadar doğal zeolit tanımlanmış olup en yaygınları; analcim, kabazit, klinoptilolit, erionit, ferrierit, heulandit, laumontit, mordenit ve fillipsit dir. Bunlardan en çok çıkarılanlar klinoptilolit ve kabazittir. En yaygın olan sentetik zeolitler ise, Zeolit A, X, Y, ve ZMS- 5 dir (Virta, 2006). Kelime olarak zeolit "kaynayan taş" anlamındadır. Isıtıldığında patlayarak dağılması nedeni ile bu isim verilmiştir. Alkali ve toprak alkali metallerin kristal yapıya sahip sulu alümina silikatları olup çerçeve silikatlar grubundadır. İskelet yapılarındaki Si/Al oranlarındaki ve içerdikleri katyon cinsi ve miktarlarındaki bazı farklılıklara rağmen; (M +, M +2 ) O.Al 2 O 3.9SiO 2.nH 2 O) genel formülü ile ifade edilebilirler (Anonymous, 2008a). Zeolitlerin katyon seçiciliği; Cs > Rb > K > NH4 > Ba > Sr > Na > Ca > Fe > Al > Mg > Li şeklindedir (Mumpton, 1999). Zeolitlerin boşluk miktarı toplam hacmin % 20'si ile % 50'si arasındadır. Zeolit minerallerinin en önemli özelliği, bu boşluklar ve bu boşluklara kolayca girebilen ve yer değiştirebilen, sıvı, gaz molekülleri ile toprak alkali iyonlardan ileri gelen "moleküler 4

15 1.GİRİŞ Mahir KANYILMAZ elek" olmasıdır (Anonymous, 2008a). Zeolitlerin başlıca fiziksel ve kimyasal özellikleri, iyon değişikliği yapabilme, absorpsiyon ve buna bağlı elek yapısı, silis içeriği, hafifliği, küçük kristallerin gözenek yapısını kapsamaktadır (Şekil 1.4). Şekil 1.4. a: Klinoptilolit in Elektron Mikroskobundan Görüntüsü, b: Zeolitlerin Moleküler Elek Yapısı (Anonymous, 2008b). c: Zeolitlerin Bir Maddeyi Absorblamasının Şematize Edilmesi (Mumpton ve Fisman 1977) Zeolitler bu özellikleri nedeniyle aşağıda anlatılan çok geniş kullanım alanları vardır. Radyoaktif atıkların temizlenmesi, nükleer santral atıklarında bulunan ve çevre sağlığı açısından tehlikeli olan Sr90, Cs137, Co60, Ca45 gibi izotoplar, zeolitlerle tutulabilmektedirler. Böylece atık sudan alınan radyoaktif atıklar, zeolitle birlikte gömülerek zararsız hale getirilmektedir. Bu alanda asitlere dayanıklılıkları nedeniyle 5

16 1.GİRİŞ Mahir KANYILMAZ klinoptilolit ve mordenit kullanılmaktadır (Mumpton, 1999; DPT, 2001; Karaca, 2006; Anonymous, 2008a; Anonymous, 2008c). Atık suların temizlenmesi, şehir ve endüstri tesislerinin atık sularında bulunan azot bileşikleri (özellikle amonyum), metal iyonları (kurşun, kadmiyım, demir, bakır, vb.) atıldıkları ortamlarda yeraltı ve yerüstü sularını kirletmekte ve bu ortamların gerek temiz su gerekse de kullanma suyu olma özelliklerini yok etmektedirler. Ayrıca bu sularda yaşayan balık ve diğer su faunasına toksik etki yapmakta ve bu faunanın beslenmesi için gerekli alglerin üremesini de engellemektedir. Bu nedenle atık sularda bulunan azot ve istenmeyen bazı ağır metal katyonları (örneğin Pb ++ ) zeolitler tarafından kolaylıkla tutulmaktadır. ABD ve Japonya da pek çok şehir ve endüstriyel atık suları klinoptilolit kullanılarak temizlenmektedir (Mumpton, 1999; DPT, 2001; Karaca, 2006; Anonymous, 2008a; Anonymous, 2008c). Baca gazlarının temizlenmesi, petrol ve kömür kullanan tesislerin bacalarından çıkan CO 2, SO 2 ve diğer kirletici gazlar zeolitlerin absorblayıcı özelliği ile ayrılabilmektedir. Mordenit ve klinoptilolit in bu alanda çok iyi sonuçlar verdiği yapılan çalışmalarla ortaya konmuştur (Mumpton, 1999; DPT 2001; Karaca, 2006; Anonymous, 2008a; Anonymous, 2008c). Petrol sızıntılarının temizlenmesi, kirlilik kontrolü uygulamalarında yeni gelişen bu alanda aktifleştirilmiş zeolit, genleştirilmiş perlit, sodyum karbonat, tartarik asit ve %20 metilsiloksan içeren bir bağlayıcıyla peletlenmiş halde kullanmaktadır. Özgül ağırlığı 0.5 gr/cm 3 ve yağ absorblama kapasitesi 0,97 g olan bu malzeme, 200 saat suda yüzebilmekte ve yüzeydeki petrolü absorblamaktadır (Mumpton, 1999; DPT, 2001; Karaca, 2006; Anonymous, 2008a; Anonymous, 2008c). Oksijen üretimi, yaşam için gerekli olan oksijenin azalmasına yüzyılımızın sorunlarından olan su ve hava kirliliği neden olmaktadır. Akarsu ve göllerdeki oksijen eksikliği, bu ortamlarda yaşayan balık ve bitkilerin yok olmasına neden olurken kapalı bir mekandaki oksijen azlığı insan sağlığını tehdit etmektedir. Bu durumlarda zeolitlerin azotu seçimli absorblama özelliklerinden yararlanarak bu ortamlara oksijence zenginleştirilmiş hava sağlanabilmektedir. Oksijen üretiminde, daha çok sentetik 6

17 1.GİRİŞ Mahir KANYILMAZ zeolitlerden de yararlanılmakla birlikte, doğal zeolitlerden özellikle mordenit ve bazı klinoptilolitlerle, şabazit de kullanılabilir görülmektedir (Mumpton, 1999; DPT, 2001; Karaca, 2006; Anonymous, 2008a; Anonymous, 2008c). Çöp depolama alanlarının zemininde kullanılacak astar malzemenin zemini sağlamlaştırıcı ve geçirgen olmayan bir yapı göstermesi istenir. Bunun için genelde geçirgenliği az olan killer kullanılmaktadır. Killerin zamanla şişerek jelleşmeleri ve asit ortamlardan etkilenmeleri nedeniyle problemler yaşanabilmektedir. Yapılan araştırmalar bentonit türü killerle klinoptilolit türü zeolitlerin birlikte kullanılmalarının hem zemin kararlılığına olumlu etki yaptığı hem de daha ince astar malzemesi ile zemin oluşturulabileceğini göstermiştir. Aynı zamanda zeolit sızabilecek sulardaki zararlı iyonları tutarak ayrıca filtre görevi görmektedir (Mumpton, 1999; DPT, 2001; Karaca, 2006; Anonymous, 2008a; Anonymous, 2008c). Dünyanın gittikçe büyüyen enerji ihtiyacı, kömür ve petrol yanında nükleer enerji ve güneş enerjisi halen kullanılan ve aynı zamanda da geliştirilmekte olan değişik kaynaklardan karşılanmaya çalışılmaktadır. Bu kaynakların enerjiye dönüştürülmesi esnasında sentetik ve doğal zeolitlerden faydalanmaktadır. Kömür ihtiyacının gün geçtikçe artması kaliteli ve kolay işletilebilir rezervlerin azalması, çok derinde bulunan veya kükürtçe zengin kömür yataklarının işletilmesini zorunlu kılmaktadır. Bu tür yataklarda, kömür yer altında yakılarak gazlaştırılır ve elektrik enerjisine çevrilir. Bu alanda zeolitler kömürün yer altında yakılabilmesi için gerekli oksijenin üretilmesinde ve yanma sırasında oluşan kükürtdioksitin yanında patlayıcı özellikteki azot oksit ve hidrokarbonların temizlenmesinde kullanılabilmektedir. Ancak yaygın değildir (Mumpton, 1999; DPT, 2001; Karaca, 2006; Anonymous, 2008a; Anonymous, 2008c). Zeolitler, 1969 yılından beri kirli veya saf olmayan doğal gazlardan karbondiksitin uzaklaştırılmasında kullanılır. Zeolitlerin sıcaklığa bağlı olarak su verip alma özelliklerinden yararlanarak, klinoptilolit ve şabazit üzerinde yapılan uygulamalarda, küçük yapıların ısıtılması ve klimatize edilmesi, diğer bir deyişle, zeolitlerin güneş enerjisinin transferinde ısı değiştirici olarak kullanılması mümkün 7

18 1.GİRİŞ Mahir KANYILMAZ görülmektedir (Mumpton, 1999; DPT, 2001; Karaca, 2006; Anonymous, 2008a; Anonymous, 2008c). Petrol ürünleri üretimi: Genellikle, absorbsiyon kapasiteleri ve etkin gözenek çapları doğal zeolitlere göre daha yüksek olan sentetik zeolitler kullanılmakla birlikte petrol ve gaz içeren alanların aranması ve paleo ortam koşullarının belirlenmesinde önemli bilgiler veren doğal zeolitler, petrol ve gaz üretimi ile bunların rafinasyonunda bazı özel uygulamalarda kullanılabilmektedir. Tabii gazlardan su ve CO 2 mordenit, şabazit ve klinoptilolit kullanılarak ayrılmaktadır. Ayrıca doğal zeolitlerden petrol rafinasyonunda yararlanılabilecek nitelikte katalizörler üretilmiştir (Mumpton, 1999; DPT, 2001; Karaca, 2006; Anonymous, 2008a; Anonymous, 2008c). Tarım ve hayvancılık: Zeolitli tüfler, gübrelerin kötü kokusunu gidermek içeriğine kontrol etmek ve asit volkanik toprakların ph'sının yükseltilmesi amacıyla uzun yıllardan beri kullanılmaktadır. Doğal zeolitler, yüksek iyon değiştirme ve su tutma özellikleri nedeniyle toprağın tarım için hazırlanmasında, çoğunlukla kil bakımından fakir topraklarda yaygın biçimde kullanılmaktadır. Ayrıca yüksek amonyum seçiciliği nedeniyle gübre hazırlanmasında taşıyıcı olarak klinoptilolit kullanılmasıyla amonyumun bitkiler tarafından daha etkin biçimde kullanılması ve gübre tasarrufu sağlanmaktadır. Klinoptilolit nem fazlasını absorpladığı için gübrelerde depolama sırasında oluşan pişme ve sertleşmeyi de önlemektedir. Ayrıca fazla sulama nedeniyle oluşan mantar kaynaklı hastalıkların da önüne geçtiği belirlenmiştir (Mumpton, 1999; DPT, 2001; Karaca, 2006; Anonymous, 2008a; Anonymous, 2008c). Tarımsal mücadele: Doğal zeolitlerden iyon değiştirme ve absorplama kapasitelerinin yüksekliğinden dolayı tarımsal mücadele ilaç taşıyıcı olarak yararlanılmaktadır. Zeolitlerin katyon seçme ve değiştirme özelliklerinden sadece besleyici iyonların bitkiye aktarılmasında faydalanılmayıp aynı zamanda beslenme zincirlerinde Pb-Cd-Zn-Cu gibi istenmeyen bazı ağır metal katyonlarının tutulmasında da yararlanılabilir. Bu alanda kullanılan klinoptilolitin radyoaktif kirlenmenin söz konusu olduğu topraklara ilave edilmesi ile bitki tarafından alınan S 90 miktarının büyük ölçüde azaltıldığı da saptanmıştır. Besicilik yemlerine zeolit ilave edilen tavuk, domuz 8

19 1.GİRİŞ Mahir KANYILMAZ ve geviş getiren hayvanların normal yemlerle beslenenlere oranla sağlıkları bozulmaksızın ağırlıklarının artığı belirlenmiştir. Bu alanda kullanılan zeolitlerin başlıcaları klnoptilolit ve modernittir (Mumpton, 1999; DPT, 2001; Karaca, 2006; Anonymous, 2008a; Anonymous, 2008c). Organik atıkların muamelesi alanında kullanılan doğal zeolitler dışkıların kötü kokusunun giderilmesini, nem içeriklerinin kontrolünü ve dışkılarının oksijensiz ortamda çürümesiyle oluşan metan gazının diğer gazlardan ayrılmasını sağlamaktadır. Koku giderimi ve nem içeriğinin kontrolü ile hayvan barınaklarında daha sağlıklı koşul yaratılmaktadır. Özellikle klinoptilolit ile muamele edilen gübreler (özellikle tavuk gübresi) çok daha kısa zamanda kullanılabilir ve daha zengin içerikli olmaktadır (Mumpton, 1999; DPT, 2001; Karaca, 2006; Anonymous, 2008a; Anonymous, 2008c). Maden yataklarının aranması: Volkanik malzemenin hidrolizi sonucu oluşan zeolitler cevher yataklarının oluşumlarının açıklanması yanında, aramalarında da kullanılabilir. Japonya'da tüflü kumtaşlarındaki uranyum cevherleşmesinin klinoptilolithölanditli seviyelere bağımlı olduğu belirlenmiştir. Ülkemizde ise zeolitli tüflerin borat oluşumları ile ilişkileri dikkat çekmektedir. Metalürji çevre sağlığı açısından tehlike oluşturan bazı ağır metal katyonları içeren madencilik ve metalurjik faaliyetlerinden ortaya çıkan atık sular, doğal zeolitlerin katyon değiştirme özelliklerinden faydalanılarak arıtılabilmektedir. Ayrıca pirometalurji sanayinde CaCO 3 ve doğal zeolit karışımı Cu-Pb alaşımlarının eritilmesinde ortaya çıkan zararlı dumanları % 90 oranında yok edebilmektedir (Mumpton, 1999; DPT, 2001; Karaca, 2006; Anonymous, 2008a; Anonymous, 2008c). Kağıt endüstrisi, yüksek parlaklığı olan zeolit cevherleri, kağıt endüstrisinde dolgu maddesi olarak gittikçe daha fazla kullanılmaktadır. Klinoptilolit katkılı kağıt, normal kil katkılı kağıtlara göre daha tok olup, kolay kesilebilmekte ve mürekkebi daha az dağıtmaktadır. Klinoptilolit 10 mikron çapına kadar öğütüldüğünde aşındırma endeksi % 3'den az, parlaklığı 80 civarında bir malzeme özelliği kazanır. % 28 zeolit tozu katılmış bir karışımdan klasik kağıda göre çok daha hafif kağıt üretimi mümkündür (Mumpton, 1999; DPT, 2001; Karaca, 2006; Anonymous, 2008a; Anonymous, 2008c). 9

20 1.GİRİŞ Mahir KANYILMAZ İnşaat sektörü: Puzzolan çimento ve beton: Zeolitik tüf yatakları, birçok ülkede puzzolanik hammadde olarak kullanılmaktadır. Zeolit puzzolanlar, son beton ürününün daima yer altı su korozyonuna maruz kalacağı hidrolik çimentolarda önemli uygulamalar bulmaktadır. Zeolitlerin sulu altyapılarda kullanılacak puzzolan çimento üretiminde kullanılması, yüksek silis içermeleri nedeniyle betonun katılaşma sürecinde açığa çıkan kirecin nötürleşmesini sağlayabilmektedir (Mumpton, 1999; DPT, 2001; Karaca, 2006; Anonymous, 2008a; Anonymous, 2008c). Hafif agregat, perlit ve diğer volkanik camlar gibi doğal zeolitler de genleşmeye uygundur. Genleştirilmiş zeolitlerin sıkışma ve aşınmaya karşı dayanımı daha yüksek olup, genleştirilmiş hafif agregat üretilmektedir. Zeolitik tüfler, düşük ağırlıklı, yüksek gözenekli, homojen, sıkı-sağlam yapılıdırlar. Kolayca kesilip işlenebilmeleri ve hafiflikleri ile yapı taşı olarak kullanılırlar. Birçok ülkede uzun yıllar bu amaçla kullanılan devitrifiye volkanik küller ve değişime uğramış tüflerin zeolit içerikli olduğu son yıllarda anlaşılmıştır (Mumpton, 1999; DPT, 2001; Karaca, 2006; Anonymous, 2008a; Anonymous, 2008c). Sağlık sektörü: Doğal zeolitler bu alanda çeşitli şekillerde kullanılmakla birlikte, bunlar arasında en önemlisi klinoptilolitin flörürlü diş macunlarında parlatıcı katkı maddesi olarak kullanılmasıdır. Klinoptilolitler Küba da ülser ve ishal tedavisinde ilaç olarak kullanılmaktadır. Bu konuda alınmış patentleri bulunmaktadır. Ayrıca kesik türü yaralanmış hayvanların tedavisinde yaranın enfeksiyon kapmaması için toz olarak kullanılmaktadır (Mumpton, 1999; DPT, 2001; Karaca, 2006; Anonymous, 2008a; Anonymous, 2008c). Deterjan sektörü: Çevre kirlenmesi nedeniyle deterjanlarda fosfat kullanımı bazı ülkelerde kısıtlanmaktadır. Bu yüzden deterjan katkı maddesi olarak sentetik zeolitler fosfatlarının yerine kullanılmaktadır. Son yıllarda doğal zeolitlerin de bu alanda kullanılmasına yönelik bazı çalışmalar devam etmektedir (Mumpton, 1999; DPT, 2001; Karaca, 2006; Anonymous, 2008a; Anonymous, 2008c). Su kültürü: Göl ve göletlerde biyolojik atıkların neden olduğu kirliliğin temizlenmesinde doğal zeolitler özellikle klinoptilolit etkin olarak kullanılmaktadır. 10

21 1.GİRİŞ Mahir KANYILMAZ Ayrıca doğal zeolitlerden, canlı balık taşımacılığı ve su kültür ortamlarında ihtiyaç duyulan oksijence zengin hava akımının temininde de yararlanılmaktadır (Mumpton, 1999; DPT, 2001; Karaca, 2006; Anonymous, 2008a; Anonymous, 2008c). Zeolit, iyon değişim filtresi olarak kullanıldığında, kapalı devre yetiştirilicilik sistemindeki suyun amonyak içeriğini % 97 oranında azaltabilmektedir. Nitrojen çekme özelliği, bu madenin, su sistemlerinin oksijence zenginleşmesini sağlar. Doğrudan havuz yüzeyine uygulanan zeolit, amonyağın azaltılmasında etkili olabilmektedir. Bu şekilde uygulamadan sonra havuz yatağı çamuru geri kazanıldığında, yavaş bırakılan besin bakımından, zengin bir gübre olarak kullanılabilir. Canlı balıkların nakliyesi sırasında oluşan amonyağı azaltarak litre başına daha fazla balık taşınabilmesini sağlar. Bu uygulamalar için gereken doğal zeolit miktarı, su ph ına, su sıcaklığına, su hacmine, balık türüne, balık popülasyon yoğunluğuna, su kalitesine ve zeolit yatağından akan su oranına bağlıdır (Anonymous, 2008c). Anonymous (2007), Marking ve Bills (1982), ile Bower and Turner (1982), den bildirdiğine göre, zeolitlerin absorpsiyon özelliği, su sıcaklığındaki değişiklikler tarafından etkilenmez. Su sertliği yükseldiğinde ya da ph düştüğünde etkisi azalır. Büyük granüller küçüklere göre daha az etkilidir. Absorbsiyon kapasitesi, her gram klinoptilolit için, mg NH 3 arasında değişir. Havuz balıkları (Carassisus auratus) taşınan, plastik torbalara klinoptilolit ilave edildiğinde, 24 saatlik taşıma esnasında amonyak konsantrasyonunun önemli ölçüde azaldığı tespit edilmiştir. Bu metodun, su sıcaklığını düşürme, anestezik ilave etme ve aç bırakma yöntemlerine kıyasla daha az stres ürettiği bildirmiştir. Küçük granüllerin daha etkili olmasına rağmen, suda bulanıklığa neden olduklarından, büyük granüllerin kullanımları daha uygun olmaktadır. Depolama sırasında oluşan aflatoksin B1 ve zeralenon mikotoksinleri yeme katılan zeolitler tarafından kontrol altına alınabilmektedir (Basmacıoğlu ve Ergül, 2003). Ruminant yemine zeolit katılmasının, hayvanların büyümesine olumlu etkilerinin olduğu ve böylece yemin daha etkin bir biçimde kullanıldığı bildirilmiştir (Karaca, 2006). Ayrıca, ruminant yeminde zeolit kullanılmasıyla, ishal ve enteritin gibi sindirim sistemi 11

22 1.GİRİŞ Mahir KANYILMAZ hastalıklarının azaldığı da belirlenmiştir. Yapılan çalışmalar, zeolit kullanımı ile hazmın kolaylaştırıldığını ve yemdeki besleyici maddelerin zeolit tarafından absorblanmasıyla, daha etkin bir tüketimin sağlandığını göstermiştir. Azot içeren bileşiklerin sindirimi sırasında oluşan NH + 4 (amonyum) zeolit tarafından tutulmakta ve daha sonra kontrollü olarak salınması sağlanmaktadır. Bu kontrollü salınım sayesinde işkembedeki mikroorganizmaların, devamlı ve daha kontrollü bir biçimde protein sentezlemesi sağlamaktadır (Karaca, 2006). Bu çalışmada ise, beslemede her hangi bir zararlı yan etkisinin olmadığı belirtilen klinoptilolit in, sazan (Cyprinus carpio L., 1758) yemine farklı düzeylerde ilave edilmesinin, büyüme parametreleri, vücut kompozisyonu, bazı kan parametreleri ve bağırsak morfolojisi üzerine etkileri incelenmiştir. Kan parametrelerinden kolesterol, vücut fonksiyonlarının düzenli olarak sürdürebilmesi için belirli düzeyde ihtiyaç olduğu bilindiği için seçilmiştir. Kan üre azotu (BUN), böbrek fonksiyonlarının kontrolü için seçilmiştir. Kan glikozu, çoğunlukla balığın yasadığı ortamın kirlenmesi veya herhangi bir nedenden dolayı oluşan stres faktörünün belirlenmesi ve bazı karaciğer, pankreas ve endokrin sistem rahatsızlıklarında düşüşle kendini gösterdiği için seçilmiştir. Lökosit düzeyi, vücutta enfeksiyon gelişimini takip etmek için, hemoglobin ise olası anemi gelişiminin belirlenmesinde önemli rol oynadığı için seçilmiştir. 12

23 2.ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Mahir KANYILMAZ 2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Zeolitlerin balık yetiştiriciliğinde kullanımı ile ilgili çok fazla çalışma olmadığı için bu burada diğer canlılarla yapılan çalışmalara ve kullanımlarına dair bilgilere yer verilecektir. Dias ve ark. (1998), başlangıç ağırlığı 7 g olan Avrupa levreği (Dicentrarchus labrax) yavrularında % 0,35 tuzlulukta, 18 o C 60 gün boyunca yemlerine dolgu maddesi olarak % 10 ve 20 selüloz, silikat ve zeolit ilave ederek yaptıkları çalışmada kullanılan katkı maddelerinin, büyüme performansına, protein sindirilebilirliğine ve yemden yararlanma oranına önemli bir etkisinin bulunmadığını bildirmişlerdir. Fakat % 20 dolgu maddesi ilave edilerek beslenen grupların, fekal atımı ve besin geçiş süresini kontrol grubuna göre daha uzun sürede gerçekleştirdiğini tespit etmişlerdir. Araştırmada, spesifik büyüme oranları 1,14 1,23, hepato somatik indeksleri % 1,6 - % 2,1, visero somatik indeks % 3,75 - % 4,49, arasında, yemden yararlanma oranlarının da, 1,26 ile 1,63 arasında olduğunu tespit etmişlerdir. Jain (1999), yayın balıklarında (Heteropneustes fossilis) kurşun nitratın toksitesini ve zeolitin koruyucu etkisini belirlemek için, 35 gün boyunca 60 mg/l ile 120 gün boyunca 20 mg/l düzeyinde kurşun nitrat uygulamalarını, 50 mg/l düzeyinde zeolit ilaveli ve ilavesiz olarak karşılaştırmışlardır. Sadece kurşun nitrat ilave edilen uygulamalarda, balıkların büyüme, karaciğerlerindeki çözünebilir protein, glikojen ve RNA içeriğinde düşme, buna karşın kolesterol seviyesinde artış tespit edilmiştir. Zeolit ilave edilen grupta ise, bulguların hiçbir toksik etken içermeyen, kontrol grubuna daha yakın olduğu tespit edilmiştir. Mumpton (1999) un bildirdiğine göre, % 10 klinoptilolit ve mordenit katkılı yemlerle beslenen tavuk ve domuzlar, kontrol gruplarına göre daha hızlı bir büyüme göstermişlerdir. % 5 klinoptilolit ilave edilmiş yemlerle beslenen genç ve olgun domuzlar, normal yemle beslenenlere göre % 16 daha fazla ağırlık kazanmışlardır. Alabalıklarda rasyona % 2 oranında zeolit ilave edilmesi, herhangi bir hastalık etkisi göstermeden % 10 luk bir ağırlık artışı sağlamıştır. 13

24 2.ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Mahir KANYILMAZ Katsoulos ve ark. (2005), holstein cinsi sığırların muhtemel doğurma zamanlarından bir ay önce yemlerine % 1,25 ve 2,5 oranında klinoptilolit ilave ederek laktasyona kadar yaptıkları çalışmada, klinoptilolit in hematokrit, hemoglobin ve lökosit değerlerine her hangi bir olumsuz etkisi olmadığını belirlemişlerdir (P>0,05). Doğadan toplanarak bir ay süreyle adapte edilen Oreochromis mossambicus (Peters) ların havuz tabanına doğal ortam sağlamak için 5 cm kalınlığında havuz sedimenti eklenmiştir. Daha sonra oluşturulan deneme gruplarının suyuna 2,14 mg/l bakır ve 0,5, 2, 4, 8 g/l zeolit ilave edilmiştir. 180 gün boyunca 30 ar günlük aralıklarla sediment, su, solungaç, karaciğer ve kas dokusundan alınan örneklerde yapılan incelemelerde, sadece bakır ilave edilen grupta balık ve sedimentde, bakır birikiminin arttığı tespit edilmiştir. 2, 4 ve 8 g/l zeolit ilave edilen gruplarda solungaçta 120. günden itibaren, karaciğerde zeolit ilave edilen grupların tümünde 150. günden itibaren, kasda 2 ve 4 g/l zeolit ilave edilen gruplarda ise 90. günden itibaren, bakıra rastlanmamıştır. Zeolitin 2 gr/l lik konsantrasyonu bakırın olumsuz etkilerini gidermede kullanılan EDTA ve Nitrilo triasetik asite göre oldukça ucuz bir yöntem olduğu bildirilmiştir (James ve ark. 2000). Eleroğlu ve Yalçın (2004), etlik piliç kümeslerin taban altlığı olarak kullanılan karışımdaki planya talaşına sırasıyla, % 0 (kontrol), 25, 50 ve 75 düzeyinde doğal zeolit katmışlardır. Piliçlerde besi performansı ile bazı taban parametreleri (nem, kokuşma,) üzerine etkileri incelenmiş ve taban karışımına, % 25 zeolit ilavesinin, nem seviyesi, canlı ağırlık ve yemden yararlanma düzeylerine olumlu etkide bulunduğunu tespit etmişlerdir. Akşit ve ark., (2000) tarafından kümeslerde altlığa 3 değişik düzeyde (0 kg/m 2, 2 kg/m 2, 4 kg/m 2 ) zeolit ilave edilerek yapılan çalışmada, gerek toz gerekse pelet yem tüketen etlik piliçlerde altlığa farklı düzeyde zeolit ilavesinin 4. ve 6. haftada canlı ağırlık, yem tüketimi, yemden yararlanma değeri üzerine istatistiki olarak önemsiz; ancak, rakamsal düzeyde olumlu etki yaptığı belirlenmiştir. Altlığa zeolit ilavesinin altlık nem düzeyini ve kümes içi amonyak düzeyini azaltırken, altlık total N oranını arttırdığı gözlenmiştir. Zeolitin kümes içi koşullarını iyileştirici etkisinden daha etkin 14

25 2.ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Mahir KANYILMAZ yararlanabilmek için havalandırma ve nem problemlerinin yoğun olduğu, kümes içi amonyak düzeyinin kritik sınırların üzerinde seyrettiği, altlığın nemli ve kötü durumda olduğu, yerleşim sıklığının çok yüksek olduğu kümes koşullarında altlığa zeolit ilavesinin daha yararlı olacağı düşüncesine varılmıştır. Aybal (2001) tarafından g ağırlığındaki alabalık yemlerine % 1, 2, 3, 4, 5 ve 6 oranında klinoptilolit ilave edilerek yapılan 60 günlük besleme sonunda, alabalıklar g ağırlığa ulaşmışlar ve 4. periyot hariç, grupların canlı ağırlık artışları, ortalama boyca büyümeleri önemsiz bulunmuştur. Deneme sonunda grupların ortalama kondisyon faktörleri, 1,26-1,38 olarak bulunmuş, grupların yem dönüşüm oranlarındaki fark önemsiz, yapılan kan analizlerinde serum alkalin fosfataz (ALT) düzeyleri arasındaki fark önemsiz, aspartat aminotransferaz (AST) ve alkalin fosfataz (ALP) aktiviteleri arasındaki fark önemli bulunmuştur. Emadi ve ark. (2001), aktive edilmiş karbon ve zeolit kullanarak 24 saat boyunca 3 er litrelik plastik sepetlerde 0 ile 30 ppt tuzlulukta 1, 3 ve 5 ppm toplam amonyak nitrojeni (TAN) ilave ederek yaptıkları çalışmada zeolitin ilk 8 saate maksimum düzeyde amonyak absorbe ettiğini 24 saat sonunda zeolitin sırasıyla 1, 3 ve 5 ppm TAN nin % 80.8, 65.4 ve 58.8 ini absorbe ettiğini, zeolitin 0 ve 10 ppt tuzlulukta aktive edilmiş karbona göre çok daha iyi performans sergilediğini bildirmişlerdir. Peyghan ve Azary Takamy (2002) tarafından 24 saat boyunca, sazan balıklarının bulunduğu ortama 150 mg/l amonyak ve 5, 8, 10, 15 ve 20 g/l zeolit ilave edilmiştir. Deneme sonunda kontrol 5, 8, 10 g/l zeolitle muamelelerde ölüm oranları sırasıyla, % 100, 80, 30, 15 ve 20 g/l zeolitle muamelelerde ölüm görülmemiştir. Deneme gruplarındaki ölüm oranı sonuçlarıyla kontrol grubu arasındaki fark istatiksel olarak önemli bulunmuştur (P<0,05). Serum ALT, ALP, AST, laktatdehidrojenaz (LDH) düzeylerinde fark bulunmadığı kolestrol ve üre düzeylerinde 15 g/l zeolit ilave edilen grupta, 20 gr/l zeolit ilave edilen gruplarda da kontrol grubuyla olan fark istatiksel olarak önemli bulunmuş (P<0,05) ve akut amonyak toksitesinin önlenmesinde zeolitlerin kullanılabileceği bildirilmiştir. 15

26 2.ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Mahir KANYILMAZ Kaygısız ve Çörekci (2003) nin etlik piliçlerde yaptıkları çalışmada, altlık materyali olarak talaşın kullanıldığı kontrol grubu, 4 kg/m 2 lık zeolit ilavesiyle hazırlanan altlığın tekrarlı olarak kullanıldığı deneme grubu ile karşılaştırılmıştır. Birinci ve ikinci üretim dönemlerinde, zeolit katkılı altlığın tekrar kullanılmasının etlik piliç performansı açısından olumsuz bir etki yaratmadığı, talaş altlık kullanımına göre daha fazla ek gelir sağladığı belirtilmiştir. Uygulamanın, aynı altlığın üst üste kaç kez kullanılabileceğinin, ayrıca altlıkta en ekonomik düzeyde bulunması gereken zeolit miktarının da saptanabileceği tarzda denenmesinin, işletme ekonomisi açısından yararlı olacağı kanısına varmışlardır. Çelebi ve ark. (2004), yumurtlamanın son döneminde bulunan yumurta tavuklarının rasyonlarına % 1, 2 ve 3 oranında doğal zeolit (klinoptilolit/höylandit+mordenit = %95, Kuvars= %5) ilave ederek dokuz hafta süreyle beslemeye tabi tutmuşlardır. Denemede yemden yararlanma katsayısı, yumurta verimi ve hasarlı yumurta oranı, kalite özelliklerinden ise sadece şekil indeksi bakımından gruplar arasındaki farklılıklar istatistik olarak önemli (P<0.05; P<0.01) bulunmuştur. Deneme geneli yemden yararlanma oranları sırasıyla (kg yem/kg yumurta) 2,35, 2,72, 2,60 ve 2,67 olarak bulunmuştur. Yumurta verimleri sırasıyla % 81,94, 73,28, 75,41 ve 75,73, hasarlı yumurta oranları sırasıyla % 4,18, 3,08, 2,56 ve 1,73, kırılma mukavemeti değerleri sırasıyla 0,93, 0,98, 0,99 ve 1,07 kg/cm 2 bulunmuştur. Şekil indeksi değerleri yine aynı sırayla % 75,35, 73,70, 73,00 ve 74,40 olarak saptanmıştır. Araştırma sonuçları, yumurtlamanın son döneminde bulunan yumurta tavuklarının rasyonlarına katılan zeolitin hasarlı yumurta oranını ve yumurta verimini düşürdüğünü, yemden yararlanma katsayısını ise artırarak kötüleştirdiğini göstermiştir. Singh ve ark. (2004), Hindistan da yoğun olarak üretilen 3 sazan grubunun taşınması esnasında 48 saat süre ile, taşınacak balıkların suyuna farklı miktarlarda tris buffer, zeolit, 2-fenoksietanol ve oksiflov ilave ederek yaptıkları çalışmada, 7 g/l zeolit ilavesi % 100 yaşama oranı ve 0,056 mg/l amonyak düzeyi, 0,01 M tris buffer % 100 yaşama oranı ve 0,0076 mg/l amonyak düzeyi, 0,09 ml/l 2- fenoksietanol % 100 yaşama oranı ve 0,1866 mg/l amonyak düzeyi, 250 ve 500 mg/l oksiflov un % 100 yaşama 16

27 2.ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Mahir KANYILMAZ oranı ve 0,216 mg/l amonyak düzeyi ile deneme sonrası ölüm görülmeden taşıma esnasında güvenli bir şekilde kullanılabileceğini bildirmişlerdir. Örgev ve İnanç (2004) tarafından yapılan çalışmada, Adapazarı nda bulunan Şerefiye doğal kaynak suyu, doğal zeolit filtresinden 10 kez geçirilerek suyun sertlik, ph ve iletkenlik parametrelerinde doğal zeolit filtre ile sağlanabilecek değişiklikler araştırılmıştır. Çalışma sonunda iletkenlik ve ph parametrelerinde sırasıyla % 2,40 ve 10,59, özellikle sertlik parametresinde % 59,67 gibi çok önemli bir düşüş sağlandığı bildirilmiştir. Gezen ve ark. (2004), altı hafta süren bir çalışmada toplam 96 adet 72 haftalık Lohmann-kahverengi yumurta tipi tavuklarda, kontrol 1, % 3,5 Ca; kontrol 2, % 4,2 Ca; Grup 1, % 3,5 Ca+% 1,0 klinoptilolit; Grup 2, % 3,5 Ca +% 2,0 klinoptilolit içerecek şekilde düzenlendiği muamele gruplarında, deneme sonunda, klinoptilolitin yumurta kabuk kalitesi ile yumurta verimini etkilemeksizin, yumurta ağırlığını önemli derecede arttırdığını saptamışlardır. Fachini ve ark. (2004) tarafından, zeolit bazlı zestec-56 adlı preparattan, 0,025 ve 0, 050 mg/l kullanılarak yapılan çalışmada, zeolitlerin 1 haftalık sürede, Emiliania huxleyi adlı deniz algi türünün gelişimini olumlu etkilediğini tespit etmişlerdir. Polat (2005), yapılan çalışmada, marul yetiştiriciliğinde verim ve kalite üzerine etkisini saptamak amacıyla iki yıl süre ile klinoptilolitin değişik dozları (0, 40, 60, 80 kg/da) denenmiştir. Deneme sonunda marul yetiştiriciliğinde zeolit kullanımının, gübreleme ile birlikte verimi ve bitki gelişimini olumlu yönde etkilediği; sulamanın kontrollü olduğu durumlarda, dekara 80 kg zeolit uygulamasının zeolitsiz uygulamaya göre, toplam verimde yaklaşık % 15 artış sağladığı bildirilmiştir. Kaiser ve ark. (2006), Haplochromis obliquidens lerin 48 saatlik nakli esnasında karanfil yağı ve 20 mg/l zeolit kullanmışlardır. Zeolit kullanılmayan grupta amonyak konsantrasyonu zeolitli gruba göre % 360 oranında daha yüksek bulunmuştur. Tilapia yemine % 10 ve 20 oranlarında katılan klinoptilolit ve mısır nişastasının, bazı büyüme parametreleri ve vücut kompozisyonuna etkileri Töre (2006) tarafından araştırılmıştır. Araştırma sonunda, büyüme ve yemden yararlanma kriterleri bakımından, 17

28 2.ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Mahir KANYILMAZ gruplar arasında istatistiksel bir fark tespit edilmemiştir. Bununla birlikte, % 10 nişasta ve zeolit katkılı grupların, diğerlerinden rakamsal olarak daha yüksek canlı ağırlığa sahip oldukları gözlenmiştir. Kolesterol, kan üre azotu ve LDH seviyeleri, zeolit gruplarında, nişastalı gruplara nazaran daha yüksek bulunmuştur. Glikoz ve trigliserit, zeolitli gruplarda, nişastalı gruplardan daha düşük çıkmıştır. Bu verilere göre, zeolitin şeker türevlerini tuttuğu, yağ türevlerini tutmadığı düşünülmüş ve daha az oranlarda zeolit ilave edilmesi önerilmiştir. 18

29 3. MATERYAL VE METOD Mahir KANYILMAZ 3. MATERYAL VE METOD Denemelerin tümü, Yem analizleri, Büyüme ve Vücut kompozisyonu ile Bağırsak morfolojisi ile ilgili çalışmaların tümü, Tarım ve Köyişleri Bakanlığı, Akdeniz Su Ürünleri Araştırma, Üretim ve Eğitim Enstitüsü Müdürlüğü Kepez biriminde yürütülmüştür. Denemenin yürütüldüğü kısımmın üzeri ve etrafı siyah renkli kalın vinleks malzeme ile kapatılarak olası stres faktörlerinin önüne geçilmeye çalışılmıştır. Deneme boyunca çalışmanın yürütüldüğü alanda 200 lüks ışık ile 12 saat aydınlık, 12 saat karanlık uygulaması yapılmıştır Materyal Balık Materyali Akdeniz Su Ürünleri Araştırma Üretim ve Eğitim Enstitüsü Müdürlüğü nde 2007 yılı, Mayıs ayında tam kontrollü yöntemle üretilen pullu sazan balıkları (Cyprinus carpio), yaz boyunca büyütülmüş ve denemenin canlı materyalini oluşturmuştur Zeolit Materyali Denemede yem katkısı olarak kullanılan klinoptilolit, Manisa ili Gördes bölgesinden yüzey madenciliği yoluyla üretilen zeolitlerden olup, Rota Madencilik Dış Ticaret A.Ş. tarafından sağlanmıştır. Zeolitlerin fiziksel kompozisyonu Çizelge 3,1 de, kimyasal kompozisyonu Çizelge 3,2 de görüntüsü Şekil 3,2 de verilmiştir. Kullanılan zeolit materyali balıkların alabileceği boyuttan büyük olduğu için, partikül boyutunun küçültülmesi amacıyla el değirmeninde öğütülmüştür. Öğütmeden sonra zeolitlerin su tutuculuğu, yüksek olması nedeniyle absorbladığı suyun uzaklaştırılması için kurutma dolabında kurutulmuştur. 19

30 3. MATERYAL VE METOD Mahir KANYILMAZ Çizelge 3.1. Kullanılan Klinoptilolitin Fiziksel Yapısı (Anonymous, 2008a) Özellik Durum Görünüm, Koku Fildişi, Kokusuz Spesifik Ağırlık kg/m 3 Gözeneklilik % 49,3 Su emme kapasitesi % 46,5 Katyon değişim kapasitesi 1,5 1,8 meq/g Çizelge 3.2. Denemede Kullanılan Klinoptilolitin Kimyasal Yapısı (Anonymous, 2008a) Bileşik Oranı(%) SiO 2 71,0 CaO 3,4 Fe 2 O 3 1,7 Al 2 O 3 11,8 K 2 O 2,4 MgO 1,4 Na 2 O 0,4 TiO 2 0,10 Şekil 3.1. Zeolit materyali. 20

31 3. MATERYAL VE METOD Mahir KANYILMAZ Yem Materyali Denemede, Pınar Yem A.Ş. tarafından üretilen 2mm lik ticari sazan yemi, önce çekiçli değirmende öğütülerek % 0-4 arasında zeolit ilave edilmiştir. Hiç zeolit içermeyen kontrol grubuna, % 4 düzeyinde alfa selüloz ilave edilmiştir. Kısaca, beş deneme grubunun selüloz: zeolit düzeyleri şu şekilde olmuştur; 4:0 (kontrol), 3:1 (Grup 1), 2:2 (Grup 2), 1:3 (Grup 3) ve 0:4 (Grup 4). Tüm ilaveler yapıldıktan sonra, yemler el mikseri ve küçük kürekle homojenize edilmiştir. Homojenize edilen karışım, araştırma amaçlı bir pelet makinesinde 2 mm çapında kuru olarak preslenerek soğutulduktan sonra yem torbalarına alınmıştır. Daha sonra yemler 4 o C deki buz dolabında bekletilmiş, kullanılacak yemler haftalık olarak çıkarılmıştır. Deneme gruplarına ait yemin besin madde içerikleri Çizelge 3.3 de verilmiştir. Çizelge 3.3. Denemede Kullanılan Yemlerin Besin Madde İçerikleri(Kuru madde üzerinden, %) Besin Maddeleri Kontrol Grup 1 Grup 2 Grup 3 Grup 4 Kuru Madde 95,10 94,88 94,89 94,80 94,64 Kül 10,97 11,90 12,73 13,60 14,53 Protein 46,14 46,96 46,19 46,32 46,15 Yağ 10,66 10,59 10,41 10,76 10,84 Karbonhidrat 27,33 25,43 25,56 24,12 23,12 Enerji(Kcal/kg)

32 3. MATERYAL VE METOD Mahir KANYILMAZ 3.2. Metod Denemenin Yürütülmesi Ağustos 2007 de, boylama yapıldıktan sonra başlangıç ağırlığı yaklaşık 15,09± 0.02 g olan sazanlar, her birinde 20 şer adet olmak üzere 15 akvaryuma (170 l) rastgele dağıtılmıştır. Deneme başlamadan önce iki haftalık adaptasyon döneminde Kontrol Yemi ile günlük vücut ağırlıklarının yaklaşık % 4 ü düzeyinde sabah ve akşam yemlenmiştir. Deneme başında, her tanktaki balık sayısı 15 e düşürülmüştür. Ayrılan balıklardan 25 adedi başlangıç vücut kompozisyonun belirlenmesinde kullanılmıştır. Deneme tesadüf parselleri deneme desenine göre 5 grup ve her grup 3 tekrardan ibaret olacak şekilde planlanmıştır. Her bir akvaryuma havalandırma ve filtrasyon için iki adet hava hortumlu düzenek konulmuştur. Grupların deneme başı ağırlıklarının eşit olup olamadığı ANOVA ile test edilmiştir. Balıklar denemenin ilk 8 haftasında canlı ağırlığının % 4 ü oranında, son 4 haftasında ise % 3 ü oranında, elle ve günde iki kez (8:30 ve 15:00 saatlerinde) olmak üzere toplam 12 hafta boyunca yemlenmiştir. Verilen yem düzeyi, iki hafta da bir yapılan tartımlarda belirlenen ağırlığa göre yeniden düzenlenmiştir. Akvaryumların suyunun % 80 i, 1-4. haftalarda 3 günde bir, 5-8. haftalarda iki günde bir, haftalarda ise her gün sifonlanarak, 2 adet 1 m 3 lük su tankında bekletilen ve akvaryumların sıcaklığıyla yaklaşık aynı dereye getirilen su ile değiştirilmiştir. Filtreler 1-8. haftalarda gün aşırı, haftalarda ise her gün değiştirilmiştir. Deneme boyunca su sıcaklığı, çözünmüş oksijen YSI FT model oksijen metre ile ph da YSI FT model ph metre ile üç günde bir ölçülmüştür. Deneme süresinde yapılan ölçümlerden elde edilen ortalama sıcaklık, çözünmüş oksijen ve ph değerleri Tekelioğlu (2000) tarafından sazan yetiştiriciliği için önerilen değerler içinde olup, gruplara ait ortalama değerler Çizelge 3.4 de verilmiştir. 22

33 3. MATERYAL VE METOD Mahir KANYILMAZ Çizelge 3.4. Deneme Gruplarına Ait Sıcaklık, Çözünmüş Oksijen ve ph Değerleri Gruplar Sıcaklık ( o C) Çözünmüş Oksijen (mg/l) ph Kontrol 24,97±0,21 5±00,20 7,90±0,00 Grup 1 24,90±0,00 5,37±0,21 7,87±0,06 Grup 2 25,00±0,26 5,10±0,10 7,90±0,00 Grup 3 25,03±0,31 5,27±0,12 7,90±0,10 Grup 4 25,07±0,38 5,18±0,15 7,87±0,06 Deneme sonunda; balıkların 5 adedi vücut indeksleri, 5 adedi vücut kompozisyonları, 5 adedi de kan parametrelerinin belirlenmesinde kullanılmıştır. Yapılan tüm tartımlarda, balıklar, stres faktörünü azaltmak için önce 0,3 ml/l dozundaki etilen glisol monofenil eter (Velisek ve Svobodova, 2004) ile bayıltılmıştır. Vücut kompozisyonu ve indekslerinin belirlenmesi amacıyla ayrılan balıklar, aşırı dozda bayıltıcı ile öldürülmüştür. Kan analizleri yapılması için, kan numunesi alınacak balıklar ise, 0,3 ml/l dozundaki etilen glisol monofenil eter ile bayıltıldıktan sonra kuyruk venasına 2 ml lik enjektörle girilerek pediatrik biyokimya ve heparinli pediatrik hematoloji tüplerine 1cc lik kan örneği alınıp, en kısa sürede laboratuara götürülerek analizleri yaptırılmıştır. Visero somatik indeks, kondüsyon faktörü, karkas randımanını belirlemek üzere tahsis edilen balıklar kurutma kağıdıyla kurutulmuştur. Boylarının ölçülmesinde cm bölmeli ölçüm tahtası, tüm balık ve iç organların tartımında ise 0.1 g duyarlılığında elektronik terazi kullanılmıştır. Ayrıca balıkların sindirim kanalına ait barsak dokusundan histolojik inceleme yapmak için balıkların sindirim kanalı çıkartılarak ölçülmüştür. Ölçüm sonunda sindirim kanalının ilk ve arka bölümünün tam 1/3 lük kısımlarına karşılık gelen kısımlardan 1 er cm lik kesit alınarak histolojik işlemlere tabi tutulmuştur. 23

34 3. MATERYAL VE METOD Mahir KANYILMAZ Hesaplamalar Denemeden alınan sonuçların hesaplanmasında aşağıdaki formüller kullanılmıştır. CAA= W2 (g)-w1 (g) (Hoşsu ark., 2001) YYO= YT (g kuru madde)/ CAA (g) (Hoşsu ve ark., 2001) VSİ= [İç Organlar Ağırlığı (g)/ Vücut Ağırlığı (g)] 100 (Metailler, 1987) KR = (İç Organları Çıkarılmış Balık Ağırlığı (g)/ Vücut Ağırlığı (g)) 100 (Metailler, 1987) KF = (Vücut Ağırlığı (g)/(çatal Boy (cm))3 ) 100 (Hoşsu ve ark., 2001) SBO =((In W2 In W1) / T (gün)) 100 (Hoşsu ve ark. 2001) PEO = Ağırlık artışı (g)/ Tüketilen Protein Miktarı (g) (Hoşsu ve ark., 2001) Analizler Kuru Madde İçerdiği su miktarına bağlı olarak yaklaşık 2-5 g örnek kurutma kaplarına konularak, eşit bir şekilde dağılması için dikkatlice sallanarak 105±2 C ye ayarlanmış kurutma dolabında yaklaşık 1 gece tutulduktan sonra, oda sıcaklığına kadar soğuması için desikatörde bekletilmiştir. Tartım işlemi gerçekleştirilen örneğin kuru maddesi, kaybolan nem miktarı üzerinden aşağıdaki formüle göre hesaplanmıştır (AOAC, 1990; James,1999). % Nem=100 (Örnekteki ağırlık kaybı, g) / (Alınan örnek miktarı, g) % Kuru madde =100- %Nem 24

35 3. MATERYAL VE METOD Mahir KANYILMAZ Ham Protein Yaklaşık 0,25 g civarında tartılan örnekler, 250 cc lik Kjeldahl tüplerine alınarak, sülfürik asit, katalizör tablet ve hidrojen peroksit ilave edilmiştir. Daha sonra renk şeffaf hale gelinceye kadar (yaklaşık 30 dakika) ºC de yakılıp, yakılan örnekler soğumaya bırakılmış, üzerlerine 50 şer ml saf su ve sodyum hidroksit çözeltisi ilave edildikten sonra 6-7 dakika destilasyona tabi tutulmuştur. Destilat önceden indikatörlü borik asit konan erlenlerde toplanarak (yaklaşık ml) ve 0,1N sülfürik asit ile titre edilmiştir. Aynı şekilde muamelelerden geçirilen kör de titre edilerek sarf edilen miktar hesaplamada kullanılarak, aşağıdaki formüle göre hesaplanan N miktarı 6,25 ile çarpılarak ham protein düzeyi tespit edilmiştir (AOAC, 1990; James, 1999). % N=0,14 ((Titrasyon sarf (ml)-kör sarf (ml) Faktör) / Örnek miktarı (g) Ham Yağ 2-3 g örnek tartılarak yağ kartuşlarına alınarak, üstü %100 selülozlu pamuk ile kapandıktan sonra soksalet düzeneğine yerleştirilmiştir. Damıtma hızı saniyede 5-6 damla olacak şekilde ayarlanarak, eterle en az 4 saat ekstrakte edilmiştir. Daha sonra 100 ºC de 30 dakika kurutma ve ardından desikatörde oda sıcaklığına kadar soğutmanın ardından tartım gerçekleştirilmiştir (AOAC, 1990). % Yağ=(Yağ Toplanmış Balonun Ağırlığı (g) -Boş Balon (g)/örnek (g)) Ham Kül 2 g civarında tartılan örnek, daha önceden kül fırınında yakılmış-desikatörde soğutulmuş kül potalarına koyulduktan sonra 600 C de 2 saat yakılarak, daha sonra desikatöre alınıp, oda sıcaklığına kadar soğutularak tartılmıştır. Ham kül aşağıdaki formüle göre hesaplanmıştır (AOAC, 2000). 25

36 3. MATERYAL VE METOD Mahir KANYILMAZ g)) % Kül= 100 ((Örnek miktarı, g Yakmada kaybolan miktar, g)/( Örnek miktarı, Toplam Enerji Toplam enerji protein, yağ ve karbonhidrat yüzdelerinin sırasıyla 5,65, 9,45 ve 4,2 kcal/kg katsayıları ile çarpılmasıyla bulunmuştur (Henken ve ark, 1986) Histolojik Analiz Doku Preparasyonu Çalışmada, balığın sindirim kanalının ön ve arka kısmından alınan doku örneği materyal olarak kullanılmıştır. Alınan doku örnekleri bouin solusyonu (18-24 saat) ve % 10 formaldehit (36-48 saat) (Carson, 1997) içinde tespit edilmiştir. Tespit edilen doku örnekleri gece boyu akan suda yıkanarak ve dereceli alkol serilerinden (% 70, 80, 90, 100, 100, 100 alkol) geçirilerek doku örneklerinden suyun uzaklaştırılması sağlanmıştır. Doku örneklerinden suyun uzaklaştırılmasının ardından doku örneklerine ksilol ile muamele edilerek şeffaflaştırılması sağlanarak parafine gömülmüştür. Parafine gömülü doku örneklerinden 6-7 µm kalınlığında kesitler alınarak, bu kesitlere genel histolojik yapının belirlenmesi için Masson Trichrome yöntemi (Bancroft ve ark., 1996) uygulanmıştır Bağırsak Mukozasının Morfolojik Değerlendirilmesi Genel histolojik yapının belirlenmesi için hazırlanan preparatlar, Olympus BX40 mikroskobunda 40 kat büyütülerek incelenmiştir. Preparatların resimleri dijital kamera ile kaydedilerek, bağırsak villus yüzey alanları ön ve arka kısımlar ayrı ayrı Iji ve ark., 26

37 3. MATERYAL VE METOD Mahir KANYILMAZ (2001) a göre Şekil 3.2 de gösterildiği gibi ve imagej Bilgisayar Programı kullanılarak hesaplanmıştır. Şekil 3.2. Bağırsak Mukozasının Morfometrik Değerlendirilmesinde Dikkate Alınacak Değişkenler; a: villus yüksekliği, b: kript derinliği, c: villus bazali genişliği, d: villus apikali genişliği (Iji ve ark., 2001) Buna göre; Villus yüzey alanı= (c + d)/2 x a Kan Analizleri Kanda, kolesterol, glikoz, kan üre azotu, hemoglobin ve lökosit analizleri yapılması için, kan numunesi alınacak balıklar, 0,3 ml/l dozundaki etilen glisol monofenil eter ile bayıltılmıştır. Daha sonra kuyruk venasına 2 ml lik enjektörle girilerek pediatrik biyokimya ve heparinli pediatrik hematoloji tüplerine 1cc lik kan örneği alınarak, en kısa sürede Antalya, Andeva Hastanesi Merkez Laboratuarına götürülerek analizleri yaptırılmıştır. 27

38 3. MATERYAL VE METOD Mahir KANYILMAZ İstatistiksel Analiz Verilerin normalliği Shapiro-Wilk W test ile, homojenliği ise Bartlett testi ile doğrulanmıştır. Bütün yüzde değerler arcsin transformasyonundan sonra test edilmiştir. Canlı ağırlık, kazancı, vücut kompozisyonu, vücut indeksleri, yemden yararlanma oranı, spesifik büyüme oranı, villus alanları, kan değerleri, ANOVA ile test edilerek, önemli olan grupların tespiti için Tukey Çoklu Karşılaştırma testi kullanılarak P<0,05 önem düzeyinde değerlendirilmiştir. verilmiştir. Analizler JMP İstatistik Paket Programı kullanılarak yürütülmüş, sonuçlar ortalama ± standart hata (ort. ± S.H.) şeklinde verilmiştir. 28

39 4. BULGULAR VE TARTIŞMA Mahir KANYILMAZ 4. BULGULAR VE TARTIŞMA 4.1. Canlı Ağırlık Artışı Deneme süresince iki hafta aralıklarla yapılan tartımlardan elde edilen veriler Çizelge 4.1 de, ağırlık artış grafiği de Şekil 4.1 de verilmiştir. Buradaki verilere göre deneme başında 15,06±0,02 g ile 15,13±0,03 g arasında değişen ortalama başlangıç ağırlıkları, deneme sonunda, kontrol grubunda 73,01±2,68, 1. Grupta 68,93±2,43, 2. Grupta 72,51±5,01, 3. Grupta 69,82±5,29, 4. Grupta 72,10±3,28 olarak gerçekleşmiştir. En fazla ağırlık artışı kontrol grubunda, en düşük ağırlık artışı 1. Grupta gerçekleşmiş olup deneme sonunda gruplar arasındaki fark istatiksel olarak önemsiz bulunmuştur (P>0,05). Çizelge 4.1. İki Hafta Aralıklarla Yapılan Tartımlardan Elde Edilen Canlı Ağırlıklar (g) Haftalar Kontrol Grubu Grup 1 Grup 2 Grup 3 Grup 4 Başlangıç 15,11±0,04 a 15,09±0,04 a 15,07±0,01 a 15,06±0,02 a 15,13±0,03 a 2. Hafta 20,33±0,39 a 19,50±0,23 a 20,11 ±0,15 a 20,26±0,23 a 20,02±0,17 a 4.Hafta 25,84±0,60 a 25,66±0,24 a 25,47±0,41 a 26,04±0,46 a 26,13±0,17 a 6. Hafta 34,69±1,13 a 33,80±0,58 a 34,59±0,45 a 35,16±0,66 a 35,00±0,54 a 8. Hafta 47,42±1,58 a 45,18±1,21 a 46,40±0,82 a 46,12±1,05 a 45,68±0,16 a 10.Hafta 58,45±1,17 a 56,24±1,43 a 58,09±1,07 a 56,65±1,47 a 57,17±0,48 a 12. Hafta 73,01±1,55 a 68,93±1,40 a 72,51±2,89 a 69,82±3,05 a 72,10±1,90 a 29

40 4. BULGULAR VE TARTIŞMA Mahir KANYILMAZ Şekil 4.1. Grupların Ölçüm Dönemlerine Göre Ortalama Canlı Ağırlık Değerleri (g) 4.2. Ölçüm Dönemlerine Göre Canlı Ağırlık Artışı Tartımlardan elde edilen ortalama balık başına iki haftalık canlı ağırlık artışları (g) Çizelge 4.2 de, ağırlık artış grafiği de Şekil 4.2 de verilmiştir. Buna göre 2. haftada ağırlık artışları en düşük 4,41±0,23 g ile 5,22±0,41 g 4. haftada 5,36±0,41 g ile 6,16±0,42 g, 6. hafta 8,13±0,34 g ile 9,13±0,26 g, 8. hafta 10,69±0,39 g ile 12,73±0,60 gr, 10.hafta, 10,53±0,42 g ile 11,69±0,37 g, 12. hafta, 12,69±0,55 g ile 14,93±1,45 g arasında bulunmuştur. Toplam ağırlık artışları da kontrol grubunda 57,91±1,54 gr, 1. Grupta, 54,17±1,40 gr, 2. grupta, 57,45±2,89 gr, 3. grupta, 54,76±3,04 gr,4. grupta da 56,96±1,87 gr olarak bulunmuştur. Deneme süresince her iki haftalık aralıklarla yapılan tartımlarda elde edilen verilere göre, gruplar arasında, ikişer haftalık dönemlerdeki ağırlık artışları arasındaki fark istatiksel olarak önemli bulunmamıştır (P>0,05). 30

41 4. BULGULAR VE TARTIŞMA Mahir KANYILMAZ Çizelge 4.2. Grupların Ölçüm Dönemlerine Göre Ortalama Canlı Ağırlık Artış Değerleri (g/balık) Haftalar Kontrol Grubu Grup 1 Grup 2 Grup 3 Grup 4 2. Hafta 5,22±0,41 a 4,41±0,23 a 5,05±0,14 a 5,20±0,21 a 4,89±0,14 a 4.Hafta 5,51±0,21 a 6,16±0,42 a 5,36±0,41 a 5,78±0,24 a 6,11±0,23 a 6. Hafta 8,84±0,54 a 8,13±0,34 a 9,11±0,19 a 9,13±0,26 a 8,87±0,42 a 8. Hafta 12,73±0,60 a 11,38±0,64 a 11,82±0,91 a 10,95±0,60 a 10,69±0,39 a 10.Hafta 11,03±0,44 a 11,06±0,34 a 11,69±0,37 a 10,53±0,42 a 11,48±0,46 a 12. Hafta 14,56±0,46 a 12,69±0,55 a 14,42±2,04 a 13,17±1,69 a 14,93±1,45 a Canlı Ağırlık Artışı 57,91±1,54 a 53,84±1,38 a 57,45±2,89 a 54,76±3,04 a 56,96±1,87 a Şekil 4.2. Grupların İkişer Haftalık Aralıklarla Ortalama Canlı Ağırlık Artış Grafiği (g/balık) 31

42 4. BULGULAR VE TARTIŞMA Mahir KANYILMAZ 4.3. Yem Tüketimi (YT), Yemden Yararlanma Oranı (YYO), Spesifik Büyüme Oranı (SBO), Protein Etkinlik Oranı (PEO), Visero Somatik İndeks (VSİ), Karkas Randımanı (KR), Kondüsyon Faktörü (KF) Deneme gruplarına ait YT, YYO, SBO, PEO, VSİ, KR, KF oranlarına ait veriler Çizelge 4.3 de verilmiştir. Burada gruplar arasında fark istatiksel olarak önemli bulunmamış olup (P>0,05), hesapla elde edilen değerler YYO, en yüksek 1,74±0,05 g ile 2. Grupta en düşük 1,83±0,07 ile 3. Grupta bulunmuştur. Bulunan YYO, Emre ve ark. (2003) tarafından sazan balıkları yemine balık unu yerine tavuk unu ilave edilerek yapılan araştırmada bulunan 1,71±0,02 değeriyle benzer ve Tekelioğlu (2000) tarafından sazanlar için bildirilen aralıklarda tespit edilmiştir. Levrek, alabalık ve tilapya yemlerine zeolit ilave edilerek yapılan çalışmalarda da YYO açısından gruplar arasında fark önemli bulunmamıştır (Dias ve ark.1998; Aybal, 2001; Töre, 2006). Çizelge 4.3. Deneme Sonunda Grupların YT, YYO, SBO, PEO, VSİ, KR ve KF Ortalamaları Kontrol Grubu Grup 1 Grup 2 Grup 3 Grup 4 YT 101,09±2,40 a 98,40±1,72 a 99,85±2,19 a 99,70±1,86 a 100,18±0,76 a YYO 1,75±0,01 a 1,82±0,04 a 1,74±0,05 a 1,83±0,07 a 1,76±0,04 a SBO 1,87±0,02 a 1,84±0,04 a 1,87±0,05 a 1,82±0,06 a 1,86±0,03 a PEO 1,24±0,01 a 1,17±0,02 a 1,24±0,04 a 1,18±0,04 a 1,23±0,03 a VSİ 10,93±0,59 a 10,38±0,22 a 10,16±0,20 a 11,67±0,22 a 11,14±0,38 a KR 89,07±0,59 a 83,69±5,94 a 84,42±5,62 a 88,33±0,22 a 88,86±0,38 a KF 2,29±0,05 a 2,33±0,03 a 2,34±0,06 a 2,44±0,05 a 2,31±0,02 a Çalışmamızda elde edilen SBO, Emre ve ark. (2003) tarafından elde edilen 1,89±0,02 lik oranın biraz üzerinde tespit edilmiş olup sebebinin çalışmamızda su 32

43 4. BULGULAR VE TARTIŞMA Mahir KANYILMAZ sıcaklığının daha yüksek olarak tutulmasından kaynaklanmış olabileceği düşünülmüştür. Dias ve ark. (1998) tarafından levreklerde, Töre (2006) tarafından tilapiyalarda zeolit ilave edilerek yapılan çalışmalarda SBO açısından fark istatiksel olarak önemli bulunmamıştır (P>0,05). Elde edilen PEO sonuçları, Emre ve ark. (2003) nın bildirdiği sonuçtan (1,46±0,02) daha yüksek bulunmuştur. Dias ve ark. (1998); Töre (2006) nın zeolitli yemlerle beslediği levrek ve tilapiyaların PEO sonuçlarıyla arasındaki farklar istatiksel olarak önemli bulunmamıştır. En düşük VSİ 10,16±0,20 ile 2. Grupta bulunmuş, en yüksek ise 11,67±0,22 ile 3. grupta bulunmuştur. Zeolit katkısının VSİ üzerine etkisinin istatiksel olarak önemli olmadığı sonucu (Dias ve ark., 1998; Töre, 2006), tarafımızdan da desteklenmiştir. Çalışmamızda tespit edilen KR ve KF değerleri Emre ve ark. (2003) tarafından bulunan 85,83±1,62 ve 2,75±0,06 değeriyle benzerdir Vücut Kompozisyonu Deneme başı ve sonu gruplara ait vücut kompozisyonu Çizelge 4.4 de verilmiştir. Çizelgede görüldüğü gibi, başlangıç vücut kompozisyonu ile deneme sonu arasında önemli oranda farklılık oluşmuş, fakat vücut kompozisyonu verilerine, uygulanan muamelelerin önemli bir etkisinin olmadığı saptanmıştır (P>0.05). Çizelge 4.4. Deneme Başı ve Sonu Grupların Vücut Kompozisyonları ( %) Besin Maddeleri Başlangıç Kontrol Grubu Grup 1 Grup 2 Grup 3 Grup 4 Kurum Madde 20,11±0,08 24,51±0,87 25,38±0,33 25,70±0,39 26,40±0,40 26,02±0,66 Ham Kül 1,29±0,01 1,78±0,07 1,75±0,07 1,86±0,04 1,82±0,05 1,83±0,01 Ham Protein 13,20±0,02 15,68±0,24 15,02±0,32 14,86±0,38 14,70±0,06 14,78±0,27 Ham Yağ 3,66±0,06 8,26±0,06 8,64±0,06 8,78±0,23 8,76±0,08 8,60±0,21 33

44 4. BULGULAR VE TARTIŞMA Mahir KANYILMAZ Deneme başı kuru madde oranı 20,11±0,08, deneme sonunda ise istatiksel olarak fark olmamasına rağmen yeme ilave edilen zeolit miktarı arttıkça 3. gruba kadar KM oranının arttığı fakat 4. grupta düşüş gösterdiği gözlenmiştir. En düşük KM oranı % 24,51±0,87 ile kontrol grubunda en yüksek KM oranı da 26,40±0,40 ile 3. grupta bulunmuştur. Deneme gruplarından elde edilen KM oranları sazan balıkları için bildirilen KM oranlarıyla örtüşmektedir (Gülyavuz ve Ünlüsayın, 1999; Yanar ve Fenercioğu, 1999; Emre ve ark. 2003; Laçin ve Aras, 2007; Wheaton ve Lawsont, 1985). Zeolit katkısının KM üzerine etkisinin istatiksel olarak önemli olmadığı sonucu (Dias ve ark.1998; Töre, 2006) tarafımızdan da teyit edilmiştir. Deneme başı kül oranı % 1,29±0,01, deneme sonunda ise istatiksel fark olmamasına rağmen, en düşük kül oranı % 1,75±0,07 ile 1. grupta en yüksek kül oranı da 1,86±0,04 ile 2. grupta bulunmuştur. Deneme gruplarından elde edilen kül oranları sazan balıkları için Wheaton ve Lawsont (1985), Yanar ve Fenercioğu (1999), Emre ve ark. (2003) tarafından bildirilen kül oranlarından yüksek bulunmuş, fakat Gülyavuz ve Ünlüsayın (1999) tarafından balıklarda bildirilen kül oranlarıyla benzer bulunmuştur. Bizim çalışmamızda yüksek bulunmasının nedeninin pullu sazanda ve tüm vücut kompozisyonunda çalışılmış olmasından kaynaklandığı düşünülmüştür. Zeolit katkısının kül üzerine etkisinin istatiksel olarak önemli olmadığı sonucu (Dias ve ark. 1998; Töre, 2006) tarafımızdan da teyit edilmiştir. Deneme başı protein oranı % 13,20±0,02, deneme sonunda ise istatiksel fark olmamasına rağmen (P>0,05), kontrol grubunda elde edilen protein oranı muamele gruplarından rakamsal olarak yüksek bulunmuştur. En düşük protein oranı % 14,70±0,06 ile 3. Grupta en yüksek protein oranı da 15,68±0,24 ile kontrol grubunda bulunmuştur. Deneme gruplarından elde edilen protein oranları sazanlar için Yanar ve Fenercioğu (1999), ve Laçin ve Aras (2007) tarafından bildirilen protein oranlarından düşük, Emre ve ark. (2003) tarafından bildirilen değerle benzer, Wheaton ve Lawsont (1985) tarafından bildirilen değerlerden yüksek bulunmuş, fakat Gülyavuz ve Ünlüsayın (1999) tarafından balıklarda bildirilen protein oranlarıyla benzer bulunmuştur. Bizim çalışmamızda Yanar ve Fenercioğu (1999), ve Laçin ve Aras (2007) dan düşük 34

45 4. BULGULAR VE TARTIŞMA Mahir KANYILMAZ bulunmasının nedeninin pullu sazanda ve de tüm vücut kompozisyonunda çalışılmış olmasından kaynaklandığı düşünülmüştür. Zeolit katkısının protein üzerine etkisinin istatiksel olarak önemli olmadığı sonucu (Dias ve ark. 1998; Töre, 2006) tarafımızdan da teyit edilmiştir. Deneme başı yağ oranı % 3,66±0,06, deneme sonunda ise istatiksel fark olmamasına rağmen, en düşük yağ oranı % 8,26±0,06 ile kontrol grubunda en yüksek yağ oranı da 8,78±0,23 ile 2. grupta bulunmuştur. Deneme gruplarından elde edilen yağ oranları sazan balıkları ve genel olarak balıklar için Wheaton ve Lawsont (1985), Gülyavuz ve Ünlüsayın (1999), Yanar ve Fenercioğu (1999) tarafından bildirilen değerlerle örtüşmektedir. Ancak bulunan değerler, Emre ve ark. (2003) tarafından bildirilen yağ oranlarından düşük, Laçin ve Aras (2007) tarafından bildirilenden değerlerden yüksek bulunmuş, farklığın sebebi, besleme koşulları ve yem materyallerinin farklılığından olabileceği düşünülmüştür. Zeolit katkısının yağ üzerine etkisinin istatiksel olarak önemli olmadığı sonucu (Dias ve ark. 1998; Töre, 2006) tarafımızdan da teyit edilmiştir Kan Değerleri Deneme gruplarına ait kan analizlerine ait veriler Çizelge 4.5 de verilmiştir. Çizelgede görüldüğü gibi, glikoz değerleri arasında fark, istatiksel olarak önemli bulunmuştur. Klinoptilolit ilave edilmesi kontrol grubunda tespit edilen 178,1±5,0 (mg/dl) değerine göre glikoz düzeylerini % 50 den fazla düşürmüş, en düşük glikoz değeri 65,0±1,3 (mg/dl) ile % 2 klinoptilolit ilave edilen grupta tespit edilmiştir. BUN değerleri, kontrol grubunda 4,37±0,09 (mg/dl) olarak tespit edilirken diğer gruplarda daha düşük bulunmuş, kontrol grubuyla diğer gruplar arasındaki fark istatiksel olarak önemli bulunmuştur (p<0,05). Hemoglobin değerleri, en düşük kontrol grubunda bulunmuştur. Bununla birlikte kontrol grubu ile 1. Grup arasındaki fark önemsiz, kontrol grubuyla ve 4. Grup arasındaki fark istatiksel olarak önemli bulunmuştur (P<0,05). 35

46 4. BULGULAR VE TARTIŞMA Mahir KANYILMAZ Kolesterol ve lökosit değerleri açısından gruplar arasında istatiksel olarak fark bulunmamıştır (P>0,05). Çizelge 4.5. Deneme Gruplarının Glikoz, Bun, Kolesterol, Lökosit ve Hemoglobin Ortalamaları Kan Kontrol Grup 1 Grup 2 Grup 3 Grup 4 Parametreleri Glikoz(mg/dl) 178,1±5,0 a 87,9±1,4 b 65,0±1,3 c 79,5±2,0 b 88,7±0,4 b Bun(mg/dl) 4,37±0,09 a 3,17±0,03 b 2,87±0,20 b 2,93±0,17 b 3,10±0,10 b Kolesterol(mg/dl) 179,49±2,98 a 172,23±4,96 a 170,90±3,71 a 176,90±3,02 a 175,83±2,62 a Lökosit(10 4 /mm 3 ) 12,4267± 12,4217± 13,4967± 13,0350± 12,9733± 4054 a 1813 a 2325 a 1526 a 1973 a Hemoglobin(g/dl) 19,73±0,13 c 20,13±0,23 bc 20,50±0,12 ab 21,00±0,15 a 21,07±0,09 a Aynı satırda farklı harflerle gösterilen gruplar birbirlerinden önemli derecede farklıdırlar (P<0,05). Çeşitli maddelerle muamele edilen sazan balıklarının kontrol gruplarında ve doğada yaşayan sazan balıklarında dönemsel olarak yapılan incelemelerde, kandaki glikoz düzeyleri 82,57 mg/dl ile 350 mg/dl arasında değiştiği bildirilmektedir (Cengizler ve Şahan 2000; Harikrishnan ve ark., 2003; Das ve ark., 2006). Bizim çalışmamızda kontrol grubu, % 1 ve 4 klinoptilolit ilave edilen yemle beslenen balıkların glikoz düzeyleri, diğer çalışmalarla benzer sonuçlar göstermiş, % 2 ve 3 klinoptilolit ilaveli yemle beslenen balıklarda daha düşük bulunmuştur. Glikoz değerlerine bütün olarak bakıldığında klinoptilolit ilave edilen gruplarda glikoz düzeyi kontrole göre oldukça düşük bulunması, klinoptilolit in glikoz u absorbe etmiş olabileceği düşünülmüş olup, tilapya yemlerine klinoptilolit ve nişasta ilave edilerek yapılan bir çalışmada klinotilolit ilaveli gruplarda glikoz düzeyi nişasta ilave edilen gruplarda daha düşük olarak bildirilmiştir (Töre, 2006). 36

47 4. BULGULAR VE TARTIŞMA Mahir KANYILMAZ Çalışmamızda tespit edilen BUN değerleri Çelik ve Bilgin (2007) nin; Yamawaki (1986) dan bildirdiği değerlerle benzer bulunmuştur. Muamele gruplarının kontrol grubundan daha düşük çıkması ve benzer sonuçların Töre (2006) tarafından yapılan çalışmada da bildirilmesi dolayısıyla, klinoptilolitin kan üre azotunu absorblama özelliğine sahip olduğu söylenebilir. Çalışmamızda elde edilen kolesterol değerleri arasındaki fark istatiksel olarak önemli bulunmamış olup elde edilen değerler, Harikrishnan ve ark. (2003) nin bildiği değerlere oldukça yakın olarak tespit edilmiştir. Ancak Peyghan ve Azary Takamy (2002) tarafından sazan balıklarının bulunduğu ortama 150 mg/l amonyak ilavesi ve 5, 8, 10, 15 ve 20 g/l zeolit ilave edilmiş gruplarla yapılan testlerde, 15 g/l zeolit ilave edilen grupta (P<0,05), 20 g/l zeolit ilave edilen gruplarda da (P<0,01), kontrol grubuyla olan fark istatiksel olarak önemli bulunmuştur. Gruplar arasında lökosit değerleri açısından istatiksel olarak fark bulunmamış fakat elde edilen Lökosit değerleri, Cengizler ve Şahan (2000), Harikrishnan (2003), Harikrishnan (2005), Chandrasekara ve Pathiratne (2005), Das ve ark. (2006) tarafından bildirilen değerlerden yüksek, Walencik ve Witeska (2007), Zhang ve ark. (2007) tarafından bildirilen değerlerden de oldukça düşük bulunmuştur. Yeme ilave edilen klinoptilolit düzeyi arttıkça, kanda tespit edilen hemoglobin düzeylerinde de artış tespit edilmiştir. Kontrol grubu ile 1. Grup arasındaki fark önemsiz, kontrol grubuyla diğer muamele grupları arasındaki fark istatiksel olarak önemli, 2, 3 ve 4. gruplar arasındaki fark önemsiz bulunmuştur (P>0,05). Çalışmamızda elde edilen hemoglobine ait değerler, Kopp ve Hetesa (2000), Ruane ve ark. (2002), Harikrishnan ve ark. (2003), Harikrishnan, (2005), Svobodova ve ark. (2005), Das ve ark. (2006), Svobodova ve ark. (2006), Walencik ve Witeska (2007), Zhang ve ark. (2007) tarafından sazan balıklarında bildirilen değerlerden yüksek bulunmuştur. Katsoulus ve ark. (2005) tarafından holstain cinsi sığırların muhtemel doğurma zamanlarından bir ay önce yemlerine % 1,25 ve 2,5 oranında klinoptilolit ilave ederek laktasyona kadar yaptıkları çalışmada, klinoptilolitin hemoglobin düzeyine ektisi, istatiksel olarak önemsiz bulunmuştur (P>0,05). Yeni doğan buzağılarla, kollostrum sütüne % 2 37

48 4. BULGULAR VE TARTIŞMA Mahir KANYILMAZ potasyum- kalsiyum zeolit ilave edilerek yapılan beslemede 15 gün sonra, hemoglobin düzeyinde artış olduğu kaydedilmiştir. Yükseliş sebebi tam olarak açıklanamamakla birlikte klinoptilolit in demir içeriğinin artışa neden olabileceği kanaatine varılmıştır (Mohri ve ark. 2008: Verzgula, 1986 den). Çalışmamızda da kesin olarak açıklanamamakla birlikte, klinoptilolitin demir içermesinin hemoglobin miktarında artışa neden olabileceği düşünülmüştür Bağırsak Mukoza Histolojisi Deneme gruplarında yapılan villus yüzey alanı hesaplamalarında ince bağırsakların villus yüzey alanları 64,7±4,9 µm 2 ile en az, % 1 klinoptilolit katkısı ilave edilen grupta, en fazla yüzey alanı da 76,6±4,7 µm 2 ile % 4 klinoptilolit katkısı ilave edilen grupta görülmüştür. Kalınbağırsaklarda ise en az 75,6±9,1 µm 2 ile % 3 klinoptilolit katkısı ilave edilen grupta, en fazla yüzey alanı da 94,8±12,6 µm 2 ile % 4 klinoptilolit katkısı ilave edilen grupta görülmüştür. En kısa sindirim kanalı 24,24±3,48 cm ile % 3 klinoptilolit katkısı ilave edilen 3. grupta, en uzun sindirim kanalıda 28,80±1,58 cm ile % 2 klinoptilolit katkısı ilave edilen 2. grupta bulunmuştur. Deneme gruplarına ait villus yüzey alanları ve sindirim kanalı uzunlukları Çizelge 4.6 da, villuslara ait görüntülerde Şekil 4.3 de verilmiş olup, yemlere klinoptilolit ilave edilmesinin bağırsak yüzey alanlarına ve sindirim kanalı uzunluğuna rakamsal olarak etki etmesine rağmen istatiksel olarak etkisinin olmadığı sonucuna ulaşılmıştır (P>0,05). Stevens ve Devlin (2000) tarafından, büyüme hormonu geni transfer edilmiş coho salmonlarla (Oncorhynchus kisutch), normal coho salmonların sindirim kanalı ve büyüme özelliklerinin incelendiği çalışmada, büyüme hormonu geni transfer edilmiş coho salmonların sindirim kanalının yüzey alanının kontrol grubuna göre 2,2 kat, büyüme oranının da 2 kat daha yüksek bulunduğunu bildirmişlerdir. 38

49 4. BULGULAR VE TARTIŞMA Mahir KANYILMAZ Çizelge 4.6 Deneme Gruplarının İnce ve Kalın Bağırsak Villus Yüzey Alanları ile Sindirim Kanalı Uzunluğu Ortalamaları Bağırsak Morfolojisi İnce bağırsak yüzey alanı(µm 2 ) Kalınbağırsak yüzey alanı(µm 2 ) Sindirim kanalı uzunluğu(cm) Kontrol Grubu Grup 1 Grup 2 Grup 3 Grup 4 71,4±9,8 a 64,7±4,9 a 70,3±7,0 a 69,6±8,3 a 76,6±4,7 a 91,3±0,9 a 80,6±4,4 a 78,3±5,3 a 75,6±9,1 a 94,8±12,6 a 25,96±1,19 a 28,80±1,58 a 24,62±1,13 a 24,24±3,4 a 26,18±0,7 a Şekil 4.3 Villus Görüntüleri. A: İnce Bağırsak, B: Kalın Bağırsak Araştırıcılar bağırsak yüzey alanının artmasının büyümeye etkili olduğu sonucuna ulaşmışlardır. Yan ve Zhou (2006), Jian carp yemlerine % 0,0, 0,4, 0,8, 1,2, 1,6 ve 2,0 oranında glutamin ilave edilmesinin, ağırlık artışı, yem tüketimi, FCR, bağırsak ağırlığı ve bağırsak kıvrımlarını arttırdığı sonucuna ulaşmışlardır. Bonaldo ve ark. (2006), Mısır dil balığı (Solea aegyptiaca), yemlerine farklı oranlarda soya küspesi ilave ederek yaptıkları besleme çalışmasında, büyüme ve bağırsak morfolojisinde farklılık olmadığını bildirmişlerdir. Escaffre ve ark. (2007), gökkuşağı alabalıklarında 39